logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha taqsinlanishi

Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha taqsinlanishi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

207.015625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha taqsinlanishi Reja: 1.Suv resurslari 2. Suv resurslari zahirasi va ularning geografik joylashishi. 2.1 Suvdan xalq xo`jaligida foydalanish. Chuchuk suv muammosi 3 . Daryo va daryo havzalari 4.Jahondagi eng yirik daryolar va daryo havzalari 5.Xulosa 6.Foydalanilgan adabiyotlar Suv resurslari- foydalanish uchun yaroqli bo lgan yer usti, yer ostiʻ suvlari va tuprokdagi nam zaxiralari. Sr. asriy (yer usti katlamlari, Qutb va baland tog muzliklari, yirik ko llar va shu kabida to plangan chuchuk suvlar) va qayta ʻ ʻ ʻ tiklanadigan (dare oqimlari, yer osti suvlarining o zgaruvchan ʻ va dinamik zaxiralari, ko llar hajmining bir qismi va b.) turlarga bo linadi. Suv ʻ ʻ resurslari denganda suv obyektlari — dare, kul, dengizlar ham tushuniladi, chunki ulardan kema qatnovi, gidroenergetika, baliq xo jaligi, ʻ dam olish, turizm va b. maqsadlarda foydalaniladi. Gidrosferadagi turg un suv zaxiralarning faqat 2,5% ʻ gina chuchuk suv (uning fakat salkam 1% dan kishilar foydalana oladilar), 70% muzliklar, qolgani tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar ko llar va ko pchilik yer ʻ ʻ osti suvlari ham chuchuk. Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar, tuprokdagi nam, dare ( o zan ʻ ) suvlari, atmosfera bug lari — gidrosferada, ayrim ʻ hisobkitoblarga ko ra, 1454 327,2 ʻ ming km3 turg un Suv resurslari ʻ bor . Nazariy jihatdan Suv resurslari bitmastuganmas, chunki bu resurslardan oqilona foydalanilganda Suv resurslari aylanibyangilanib turadi. Pekin ko pgina ʻ mamlakatlarda Suv resurslaridan qishloq xo jaligi ʻ ., sanoat, kommunal xujaligi va b. maqsadlarda foydalanishning ortishi hamda turli omillar ta sirida, birinchi ʼ navbatda ishlatiladigan iflos suvlarni tozalamay dare va ko llarga oqizilishidan suv ʻ manbalarining ifloslanishi natijasida 20-a. oxiriga kelib insoniyat oldida suv takchilligi muammosi paydo bo ldi. BMT tomonidan kelajakda insoniyatni ʻ chuchuk suv bilan ta minlash muammolariga bag ishlangan Suv resurslari ʼ ʻ bo yicha 3jahon forumi o tkazildi (2003, Yaponiya, ʻ ʻ Kioto ), 2003-y. Xalqaro chuchuk suv yili deb e lon qilindi. O rta Osiyoda Sr., asosan, dare oqimlari va yer ʼ ʻ osti suvlarining dinamik zaxiralari (tiklanadigan resurslar ), shuningdek, toglardagi muzliklar va ko llarning asriy suv zaxiralaridan tashkil topadi. Dare ʻ oqimlari tog larda mavsumiy ʻ qor qatlamlari, muzliklar va krrliklarning erishi, shuningdek, yog inlar ʻ natijasida hosil bo ladi. Tog lardagi yer osti suvlari ʻ ʻ yukrridagi sanab o tilgan suv olish manbalari g isobiga vujudga keladi. Tog oldi ʻ ʻ ʻ va sug orma mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer usti suvlari xisobiga ʻ to yinadi. ʻ Dare va yer osti suvlarining Suv resurslari o zaro bir-biriga bog liq. Yer ʻ ʻ osti suvlaridan juda katta mikdorda foydalanish dare oqimini kamaytirib yuboradi. O rta Osiyoningʻ sug orma dehqonchilik ʻ mintaqalarida daryo suvlarining yillik resurslari 114 km3 ni, jumladan, Amudaryoda ( Zarafshon va Qashqadaryo bilan birga) — 74,7 km3, Sirdaryoda — 39 km3, Tajan va Murg obda — 2,4 km3 ni ʻ tashkil etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis joylashgan bo lib, tog larda ʻ ʻ hosil bo lsada, keng tarmoqli ʻ sug orish ʻ kanallari yordamida, asosan, tekisliklarda foydalaniladi. Suv resurslarining hududiy jihatdan notekisligi suv iste molidagi tanqislikni ʼ vujudga keltiradi. Uni bartaraf etish uchun oqimning bir qismi mintaqadan boshqasiga qayta taqsimlanadi. Oqimni qayta taqsimlash Amudaryo (Qoraqum, AmuBuxoro, Katta Hisor, Qarshi kanallari va b.) va Sirdaryo (Katta Farg ona, ʻ Katta Andijon, Katta Namangan, Janubiy Mirzacho l ʻ kanallari va b.) havzalarida juda katta hajmda amalga oshirilgan Suv resurslari zahirasi va ularning geografik joylashishi Biosferadagi suv resurslarining zahirasi juda katta bo`lib, u qariyb 1,5 mlrd. km. kubga teng. Bu zahiralar 2 turga bo`linadi – asriy zahiralar ya'ni abadiy muzliklar va qayta tiklanadigan zahiralar ya'ni tabiatda aylanib turadigan suvlar. Yerdagi suvning bug`lanishi va uning yog`inlar sifatida qayta tushishi biri – birining o`rnini to`lidirib turadi, ya'ni suyuq holdagi suvlar tabiiy balansda aylanib turadi. Okeanlar yuzasidan yiliga 116 – 124 sm qalinlikda suv bug`lanadi va ular yuzasiga 107 – 114 sm qalinlikda yog`in yog`adi, quruqlikdan esa yiliga taxminan 47 sm qalinlikda suv bug`lanadi va 71 sm. qalinlikda yong`in yog`adi. Dengiz va okeanlarda bug`lanish bilan qaytib tushish o`rtasidagi farqni daryo oqimlari tekislay boradi. Daryolardan dengiz va okeanlarga yiliga 45 ming km. kub atrofida suv quyiladi. Tabiatda suvning qattiq, suyuq va gazsimon holatlarda bo`lishi uning biosferada keng tarqalishiga imkon beradi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridan tortib yerning chuqur qavatlarigacha, baland tog` cho`qqilaridan to chuqur dengiz va okeanlargacha hamma yerda suv muhitini uchratish mumkin. Biosferadagi suv resurslarining zahirasi juda katta bo`lgani holda, ularning 94% okean suvlariga to`g`ri keladi. Bu suvlar o`ta sho`rligi sababli ulardan amalda kam foydalaniladi. Chuchuk suvlar zahirasi uncha ko`p bulmay, uning umumiy hajmi 28,25 km. kubga teng. Bu gidrosferaning atigi 2% ni tashkil qiladi xolos (jadval). Gidrosferaning qismlari Chuchuk suvning hajmi (km.kub) Chuchuk suvning umumiy hajmiga nisbati, (%) Muzlilar 24 000 000 85 Yr osti suvlari 4 000 000 14 Ko`llar va suv omborlari 155 000 0,6 Tuproqdagi namlik 83 000 0,3 Atmosferadagi suv bug`lari 14 000 0,05 Daryo suvlari 1200 0,04 Jami: 28 253 200 100,0 Jadvaldagi ma'lumotlardan ko`rinishcha chuchuk suvning katta zahirasi tabiiy muzliklarda to`plangan. Bu suv zahiralaridan ham amalda kam foydaniladi. Keyingi paytlarda suv tanqis bo`lgan hududlarga yirik muz bo`laklarini ko`chirib kelish fikrlari paydo bo`lmoqda. Masalan, kattaligi 1 x 0,5 km. bo`lgan muz bo`lagini Antarktidadan Yaqin Sharqning qurg`ochil sohillariga okean orqali sudrab kelish ko`zda tutilmoqda. Lekin bu hozircha faqat kelajak rejasi sifatida qolmoqda. Bu ish amalga oshgan taqdirda ham u bu yerlardagi suv tanqisligini uzil- kesil hal qilmaydi. Yer osti suv zahiralari ham talaygina – 23,4 mln km.kub. Lekin ularning foydalanish mumkin bo`lgan qismi bor-yo`g`i 4 mln. km. kub bo`lib, ulardan ham amalda kam foydalaniladi. Inson uchun kundalik hayotda bevosita foydalaniladigan chuchuk suv - bu daryo suvlari bo`lib, ularning zahirasi juda kam - bor- yo`g`i 1200 km.kub. yoki chuchuk suv zahirasining 0,04% ni tashkil qiladi. Buning ustiga mavjud daryolar qit'alar bo`ylab notekis joylashgan: dunyo aholisining 70% yashaydigan Yevropa va Osiyo qit'alarida jami daryo suvining 39% joylashgan, xolos. Daryo suvlari miqdori Hamdo`stlik mamlakatlari hududlarida, shu jumladan alohida olingan bir mamlakat hududida ham turlicha joylashgan. Ulardagi jami suv 4350 km.kub bo`lib, bu dunyo miqyosidagi daryo suvlari miqdorining 14% ni tashkil qiladi. Bu suvning 82% jami aholining 20% joylashgan Shimoliy muz okeani va Tinch okeani havzalarida, qolgan 18% aholi nisbatan zich joylashgan Qora dengiz, Boltiq dengizi, Kaspiy va Orol dengizlari havzasida joylashgan. Markaziy Osiyo respublikalari, ayniqsa O`zbekiston, Turkmaniston va Qozog`iston hududlari ham kamsuv rayonlar qatoriga kiradi. O`zbekiston respublikasi hududida vujudga keladigan daryo suvlari atigi 10 km.kub bo`lib, bu Hamdo`stlik mamlakatlari jami daryo suvlarining 0,23%ni tashkil qiladi. Bu va bunga o`xshagan ma'lumotlar qurg`oqchil hududlarda suvni iflosmaslik, undan tejamkorlik bilan foydalanishni taqozo qiladi. Suvdan xalq xo`jaligida foydalanish. Chuchuk suv muammosi Chuchuk suv tabiatdagi biologik jarayonlarning asosini tashkil qilibgina qolmay, undan xalq xo`jaligining turli sohalarida, kishilarning kundalik turmushida keng foydalaniladi. Sanoat ishlab chiqarishi, qishloq xo`jaligi va kommunal sohalarni suvsiz tasavvur qilish mumkin emas. Zamonaviy korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga sarflanayotgan suv miqdori ishlab chiqarilayotgan mahsulot og`irligiga nisbatan yuzlab va minglab marta ko`pdir. Masalan, 1 tonna po`lat ishlab chiqarishga 250 tonna suv ishlatiladi, qog`oz ishlab chiqarish ham taxminan shuncha suvni talab qiladi, 1 tonna alyuminiy ishlab chiqarish uchun 1500 tonna, 1 tonna nikelga 4000 tonna, 1 tonna sintetik tolaga 5000 tonna suv sarflanadi. Sanoatda ishlatiladigan suv asosan texnologik uskunalarni sovutishga ketadi. Atom elektrostantsiyasida ming megavatt elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun reaktorlarni sovutishga 3 mln. litr suv sarflanadi.Dehqonchilik mahsulotlari yetishtirish ayniqsa ko`p miqdorda chuchuk suvni talab qiladi. Ma'lumotlarga qaraganda turli xildagi o`simliklar 1 kg. quruq massa hosil qilish uchun 150-1000 m. kubgacha suv sarflaydi; 1 tonna bug`doy olish uchun 1500 tonna, 1 tonna sholiga 8000-10000 tonna, 1 tonna paxtaga esa 10000 tonnagacha suv sarflanadi. Yer sharida sug`oriladigan yerlar maydoni 220 mln. gektar bo`lib, har bir gektarni sug`orishga yilida o`rtacha 12-14 ming. m. kub suv sarflanadi. Masalan, 1 gektar makkajo`xori uchun vegetatsiya davomida 3 mln. litr suv sarflanadi, 1 gektar karamga 8 mln litr, 1 gektar sholiga esa 20 mln. litrgacha suv sarflanadi. Bunga qo`shimcha ravishda yerlarning sho`rini yuvishda ham anchagina suv sarflanadi. Hisoblarga ko`ra dunyo dehqonchiligi uchun suvning yillik sarfi o`rtacha 2,8 ming km.kub bo`lib, bu suv daryolardan va yer ostidan olinadi. Bu ko`rsatkich Yer sharidagi daryolar yillik oqimining 7% dan ortiqdir. Chuchuk suv zahiralardan kommunal maqsadlarda ham keng foydalaniladi. Dunyo miqyosida olib qaraladigan bo`lsa, bu maqsadlarda sutkasiga odam boshiga 220-230 litr suv sarflanadi, shundan 5% yeb-ichishga, qolgani yuvish va yuvinish ishlariga sarf bo`ladi. Bu ko`rsatkich markazlashgan suv quvurlari bilan ta'minlagan shaharlarda (280 litr) qishloq joylariga (50-60 litr) qaraganda ancha yuqori bo`ladi. Aholining kundalik turmushi uchun suv sarfi dunyoning rivojlangan kapitalistik mamlakatlarida nisbatan ko`p. Bu borada AQSH yetakchi o`rinni egallaydi. Bu mamlakatda jami aholining 99% markaziy quvurlar suvidan bahramand qilingan bo`lib, sutkalik suv sarfi shaharlarda jon boshiga 330 litr, qishloqda esa 250 litrni tashkil qiladi. Xalq xo`jaligining rivojlanishi va aholi sonining beto`xtov o`sishi chuchuk suv zahiralaridan tobora ko`proq foydalanishni taqozo etadi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda nafaqat yer usti chuchuk suvlari, balkim yer osti suv zahiralari ham ko`plab ishlatilmoqda. Bu zahiralar ba'zi mamlakatlarda ularning hosil bo`lishiga qaraganda tezroq sarflanayapti. Masalan, AQSH da yer osti suv zahirilarining miqdori 1910 yilda 490 km. kub bo`lgan bo`lsa, 1959 yilda 62 km. kubga tushib qoldi. Bu mamlakatning Kaliforniya, Arizona va Texas shtatlarida yer osti suvlarining zahirasi hozirgi kunda qariyb tugadi. Boshqa mamlakatlarda, masalan, Avstriya va Daniyada aholining suvga bo`lgan ehtiyoji to`liq ravishda, Gollandiyada ehtiyojning 80% va Germaniyada uning 40% yer osti suvlari hisobiga qondirilmoqda. Hisoblarga ko`ra chuchuk suv zahiralaridan foydalanish bo`yicha oldingi o`rinda qishloq xo`jaligi (66%), undan keyin sanoat va energetika (27%), oxirgi o`rinda aholining kommunal ehtiyojlari (7%) turadi. Dunyo miqyosida sanoat ishlab chiqarishi va energetikaga yilida 1000 km. kub suv sarflanadi. Issiqlik va atom elektr stantsiyalarining agregatlarini sovutishda ham juda ko`p suv ketadi. Masalan, quvvati 2,5 mln. kvt bo`lgan issiqlik elektr stantsiyasi agregatlarini sovutish uchun Dnepr daryosi o`rta qismining yoz faslidagi o`rtacha suv miqdori (90- 100 m. kubG`sek.) ga teng suv sarflanadi. Holbuki dunyoda bunga o`xshash yuzlab elektr stantsiyalari to`la quvvat bilan ishlamoqda. Sayyoramiz aholisining kundalik turmush ehtiyojlariga sutkasida 7 mln. tonna suv sarflanmoqda. Shunday qilib, xalq xo`jaligining rivojlanishi va aholi sonining beto`xtov o`sib borishi bilan ularga sarflanadigan suv miqdori ham ko`paymokda. Buning ustiga daryolar bo`yidagi o`rmon va to`qayzorlarning yo`qotilishi, o`tloq va botqoqlarning quritib o`zlashtirilishi bilan daryolarning suv saqlash qobiliyati pasayib ketdi. Buning oqibatida, bir tomondan, ularning suvi tez oqib o`tib dengiz va okeanlarga quyilayapti va nihoyat, yalang`och sohillardan suvning havoga bug`lanishi tezlashayapti. Shuning uchun ham, garchi quruqlikdagi suv zahiralari tabiatda aylanib turishi tufayli to`xtovsiz tiklanib tursada, hozirgi kunda ba'zi joylarda chuchuk suv tanqisligi keskinlashib bormoqda. Chunki bu joylarda suvning sarflanish tezligi tiklanish tezligidan jadallab ketdi. Bu hol ayniqsa rivojlangan mamlakalarda yaqqol ko`zga tashlanmoqda. Yevropaning qator rivojlangan mamlakatlarida, jumladan Angliya, Germaniya, Frantsiya, AQSH va Kanadada sanoat va turmush ehtiyojlari uchun toza suv yetishmay qolayotir. Ba'zi joylarda chuchuk suv hatto eksport predmetiga aylandi. Masalan, Gonkkong chuchuk suvni quvurlar orqali Xitoydan oladi. Jazoyir mamlakati ham tashib keltiriladigan suv hisobiga kun kechirmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Jahon Bankining ma'lumotlariga ko`ra hozirgi kunda Yer shari aholisining 40% joylashgan 80 ta mamlakatda ichimlik suvining tanqisligi sezilmoqda. Ayniqsa 1 mlrd. aholini qamrab olgan rivojlanayotgan mamlakatlarda kishilar toza ichimlik suvi yetishmasligidan jiddiy qiynalmoqdalar. Bu mamlakatlarda yetarlicha tozalanmagan suvni iste'mol qilish oqibatida turli kasalliklarga chalinib, har yili taxminan 10 mln kishi hayotdan ko`z yumadi. Bunday tashvishli signallar jahon jamoatchiligini hushyorlikka undaydi, kishilar tasavvurida «bitmas-tuganmas» bo`lib ko`ringan chuchuk suv zahiralarining hisob-kitobi borligidan, unga xo`jasizlarcha munosabatda bo`lish, ularni isrof qilish va ifloslash global masshtabda suv tanqisligini keltirib chiqarishi mumkinligidan ogoh qiladi. Daryo havzasi — nam saklaydigan jinslarni o z ichiga olgan yerʻ yuzasining bir qismi, undan suv alohida daryo yoki daryo sistemasiga oqadi. Daryo havzasini ko pincha daryoning suv yig ish havzasi ʻ ʻ deyiladi. Har bir daryo havzasi yer usti va yer osti suv to plash ʻ havzalarini o z ichiga oladi. Yer usti suvlari yer yuzasining bir qismini ʻ egallab, undan suv daryo sistemasiga yoki aniq bir daryoga oqadi. Yer osti suvlari g ovak yotqiziqlar qatlamini hosil qilib, undan suv daryoʻ tarmoqdariga boradi. Yer usti havzasi hududi bilan yer osti havzasi hududi birbiriga to g ri kelmaydi. Daryo havzasining yer osti suvlari ʻ ʻ chegarasini aniklash qiyin bo lganidan biron daryoga oqar suvlar ʻ to planadigan hudud shu daryo havzasi deyiladi. Daryo havzasi bir- ʻ biridan suvayirg ichlar bilan ajralib turadi. Daryo havzasi maydoni ʻ turlicha: Amazonka havzasi dunyoda eng katta havza bo lib, 7180 ming ʻ km 2 , Amudaryoniki esa 465 ming km 2 . Dunyoning asosiy havzalari Izohlar Atlantika okeani havzasi Tinch okeani havzasi Hind okeani havzasi Shimoliy Muz okeani havzasi Janubiy okean havzasi O rta dengiz ʻ havzasi Karib dengizi havzasi Berk o lka ʻ ko payganda o zandan chiqib bosib ketadigan vodiy tubining o zanga tutash qismi esa kayir yoki qayir ʻ ʻ ʻ terrasasi deyiladi Daryo boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. Daryolarni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi bo limi o rganadi. Har birʻ ʻ daryoning manbai va dengiz, ko lga quyiladigan yoki ʻ tabiiy suv manbasi bo lib, ʻ [1] odatda okean , ko l ʻ , dengiz va boshqa daryo bilan qo shilib ʻ ketadigan joyi — mansabi bo ladi. Manba suvayirg ichga yaqin ʻ ʻ joylashgan bo ladi. ʻ Bevosita okean, dengiz, ko lga quyiladigan yoki qumga singib ketadigan ʻ daryo bosh daryo hisoblanadi, bosh daryo ga kuyiladigan daryo — irmoq deb ataladi. Bosh daryo barcha irmoklari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi. Daryolar ko pincha ko l, botqoklik, buloq va ʻ ʻ muzliklardan boshlanadi. Masalan, O rta Osiyodagi ʻ Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi daryolar muzliklardan, Rossiyadagi Neva, Svir, Angara singari daryolar ko llardan, ʻ Belarus , Ukraina , G arbiy Sibirdagi ʻ aksariyat daryolar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli o lkalardagi daryolar ko pincha suvi bug lanib va qumga singib tugaydi ʻ ʻ ʻ yoki hamma suvi sug orishga sarf bo ladi, jumladan O rta Osiyodagi ʻ ʻ ʻ daryolarning ayrimlari ma lum bir joyga quyilmasdan tugab qoladi ʼ ( Zarafshon , Qashqadaryo , Chu va Turkmanistondagi daryolar). Daryo sistemasi o zining suvini yig ib oladigan quruqlik yuzasi suv ʻ ʻ yig iladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining daryo sistemasi ʻ joylashgan va boshqa suvayirg ichlar bilan chegaralangan qismi daryo ʻ havzasi deyiladi (qarang Daryo havzasi ). O zbekistondagi daryolar ʻ , asosan, tog lardagi qor va muzliklardan ʻ hamda yomg ir suvlaridan to yinadi. O zbekiston hududini kesib ʻ ʻ ʻ o tuvchi eng katta suv arteriyalari bo lmish Sirdaryo va Amudaryo ʻ ʻ qamda ularning irmoqlari O zbekistondan tashqarida boshlanadi. ʻ O zbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, So x, Chirchiq,ʻ ʻ Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo. Ularning ko pchiligi faqat o rta va quyi oqimida O zbekistan hududidan o tadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Daryo, odatda, relyefning cho ziq pastliklarida ʻ — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi o zan, daryo suvi ladi. O zanlarda chuqur va sayoz ʻ ʻ joylari almashinib boradi. O zanning eng chuqur joylari ʻ — farvater, oqim tezligi eng katta bo lgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. Daryo ʻ yoki daryolarning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati daryo nishabligi deyiladi. Relyefga bog liq ravishda tog daryosi va tekislik daryosiga bo linadi. ʻ ʻ ʻ Tog daryosi nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez (kuchli) oqadi, ʻ yuvish jarayoni ham kuchli bo ladi. O rta Osiyo daryolari asosan tog ʻ ʻ ʻ daryolaridir. Tekislik daryolari keng o zanda sokin oqadi, ilonizi yoki ʻ meandrlar xos. Tekislik daryolari o zan va qayirlarida qum, gil ʻ yotqiziqlar qoldiradi, marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo va Sirdaryo o rta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa ʻ deltalar vujudga keladi. Ba zan daryo dan ajralgan tarmoqlar boshqa ʼ daryo bilan qo shilishib ketadi (qarang ʻ Daryoning ikkiga ayrilishi ). Yer shari yuzasida daryolar juda note-kiye taqsimlangan. Har bir materikda bosh suvayirg ichlar ʻ — oqim chegaralari bor. Yerning bosh suvayirg ichi materiklar yuzasini 2 asosiy havzaga: AtlantikaArktika ʻ (oqim Atlantika va Shimoliy Muz okeanlariga boradi) va Tinch okean (oqim Tinch va Hind okeanlariga tushadi) havzalariga bo lib turadi. ʻ Ekvatorial mintaqada daryolar zich bo lib, dunyodagi eng yirik ʻ Amazonka, Kongo daryolari oqadi; tropik va mo tadil mintaqalarda, ʻʼ ayniqsa tog li rayonlarda (Alp, Kavkaz, Qoyali tog lar va b.), cho llarda ʻ ʻ ʻ daryolar qor eriganda yoki jalalarda suv to lib oqadi (mas,ʻ Qozog istonning tekislik qismida). ʻ Daryoda oqim tezligi bir necha sm/sek dan (tekislik daryosila) 6-7 m/sek gacha (tog daryosida) o zgarib turadi. Suv sathi ko tarilishi bilan oqim ʻ ʻ ʻ tezligi, odatda, chuqur joylarda ko payadi va sayozlikda kamayadi. ʻ Daryoda suv temperaturasi issiq mavsumda havo temperaturasi bilan deyarli bir xil, daryo muzlagan paytda qariyb 0° bo ladi. ʻ Daryolarda muzlash hodisalari quruklik hududining taxminan 1/4 qismida, asosan Shimoliy yarim sharda kuzatiladi. Daryolar Rossiya Federatsiyasida dastavval Shim.-Sharqiy Sibirda (sentabr oxirida), kechroq Yevropa qismining janubi-g arbida va O rta Osiyoda (dekabr ʻ ʻ oxiri — yanvar boshida) muzlaydi. Eng kalin muz qoplami Sharqiy Sibir daryolarida (muz qalinligi o rtacha 1,5-2 m) kuzatiladi va 9—10 oy ʻ mobaynida saqlanadi. Tog daryolarida oqim tez bo lganligidan muz ʻ ʻ qatlami hosil qilmaydi, ko pgina daryolarda qishda shovush oqadi. ʻ Daryo da suv sathining tebranishi suv sarfining o zgarishi bilan bog liq. ʻ ʻ Suv sathi va suv sarfi hamda ularning tebranishi — suv rejimining asosiy tavsifidir. Daryolar — Yerda suv aylanishit muhim vosita. U quruklikda chuchuk suvni taqsimlaydi va Dunyo okeaniga kaytaradi. Daryolarning Dunyo okeaniga jami yillik oqimi qariyb 42 ming km 3 . Daryoning to yinish manbalari ʻ — yog in, qor qoplami, baland tog ʻ ʻ qorlari va muzliklar, yer osti suvlari. To yinish xususiyatlariga ko ra, ʻ ʻ daryoning asosiy suv rejimi fazalarga: to linsuv davri, vaqtincha suv ʻ to lib oqishi va kamsuv davriga bo linadi. ʻ ʻ Tog daryolari alohida suv rejimiga ega. Ularning to yinishi vaʻ ʻ sersuvligi balandlik mintaqalari qonuniyatlariga bog liq. O rta Osiyo ʻ ʻ daryolari asosan tog lardagi qor va muzliklardan suv oladi. Karst ʻ shakllari rivojlangan joylarda.ba zan yer ostida oqib, yana yuzaga ʼ chiqadigan daryo ham bor. Daryo eroziya (yemirish) ishlarni bajaradi. O zan va qayirida daryo ʻ oqimlari, suv yig ish maydonida esa yuza suvlari okimi tuproqni yuvadi. ʻ Daryo suvining loyqaliligi turlicha. O rta Osiyo daryo lari suvi nisbatan ʻ loyka (1 m3 suvda 200—300 g dan 1-5 kg gacha loyka bor). Daryo oqimi chuchuk suv resurslarining muhim manbaidir (qarang Suv resurslari ). Daryo oqimlari kelib chiqishi va xo jalik ahamiyatiga ko ra 2 ʻ ʻ qismdan: yer osti oqimi va yer yuzasi oqimidan iborat. Yer osti oqimidan yil davomida foydalanish mumkin. Yer yuzasi oqimini suv omborlari yordamida tartibga solib foydalaniladi. Daryoning flora va faunasi bentos, plankton va nektondan iborat. Daryo tubining tuzilishiga qarab qar xil daryo tubi hayvonlari uchraydi. Daryoning sekin oqadigan qismida yuksak suv o simliklari uchraydi. ʻ Suvo tlar va toshlar orasida ko plab mayda jonzotlar yashaydi. Erkin ʻ ʻ suzadigan planktonlarga yarim mikroskopik va mikroskopik hayvonlar (mayda qisqichbaqasimonlar, kolovratka) va suvo tlar (fitoplankton) ʻ kiradi. Nektonga oqimga qarshi suza oladigan baliklar mansub. Daryolarning quyi qismi va ularning deltalari baliqqa boy. Daryo da suv omborlari barpo qilish planktonlarning sonini oshirdi. To g on va ʻ ʻ gidrouzellar qurilishi ovlanadigan o tkinchi baliqlarning (ayniqsa ʻ losossimon va osyotrsimonlar) tabiiy migratsiyasiga to sqinlik qiladi va ʻ ko payishiga xalaqit beradi. Daryolarning sanoat va xo jalik oqova ʻ ʻ suvlari bilan ifloslanishiga yog och chiqindilari, shuningdek, mineralʻ o g itlar va zaharli kimyoviy moddalarning qo shilishi ham salbiy ta sir ʻ ʻ ʻ ʼ kursatadi. Yer sharidagi ko pchilik daryoning (ayniqsa Shimoliy ʻ Amerikaning sharqi va G arbiy Yevropadagi) suvi sanoat va xo jalik ʻ ʻ chiqindilari bilan ifloslangan. Suv resurslaridan oqilona foydalanish maqsadida qonuniy, texnikaviy va sanitariya-gigiyena chora tadbirlari ko rilmoqda (qarang ʻ Tabiatni muhofaza qilish ). Daryo qadimdan aholini ichimlik suvi va sanoatni suv bilan ta minlash, ʼ tabiiy va chana (qishda) yo li, muntazam yangilanib turadigan ʻ gidroenergiya manbai, botqoq yerlarning suvini qochirishda kollektor vazifasini o tab kelgan. Daryolardan anchagina baliq ovlanadi. Daryo ʻ qayirlari o tloq, tuprog i unumdor bo lib, ko pincha poliz ekinlari¾ ʻ ʻ ʻ ʻ ekiladi. Daryo vodiylari bo ylab asosiy yer usti transport yo llari (temir ʻ ʻ yo l va avtomobil yo llari) o tadi, daryo bo yida juda ko p shaqar va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ shaharchalar joylashgan. Daryo suvi suv resurslarining asosiy manbaidir. Respublikamiz daryolari berk havzaga kiradi va ular hudud bo‘yicha notekis taqsimlangan. Daryolar, asosan, tog‘lardan boshlanadi, tekislikka chiqqach, sug‘orishga sarflanib, yerga shimilib, bug‘lanib, suvi kamayib qoladi, ayrimlari cho‘llarda tugaydi. O‘zbekiston daryo tarmoqlarining zichligi hudud bo‘yicha bir xil emas. Tekislik qismida daryolar juda siyrak bo‘lib, har kv km maydonga daryoning 20 m uzunlikdagi qismi to‘g‘ri keladi. Aksincha, tog‘ va adirlarda daryolar tarmog‘i zich. Bunga asosiy sabab, tog‘larda tekislikdagiga nisbatan yog‘inlar ko‘p tushadi, harorat pastligidan mumkin bo‘lgan bug‘lanish va shimilish kam bo‘ladi. Natijada, yog‘inning ko‘p qismi daryo oqimiga aylanadi. O‘zbekistonning tog‘ daryolari tor o‘zanda tez, shiddat bilan oqadi. Ular, asosan, tagini yuvib, sharshara va ostonalar hosil qiladi. Tekislikka chiqqach esa keng vodiyda tarmoqlanib, sekin oqadi. O‘zbekiston daryolari to‘yinish jihatidan ham bir xil emas. Respublikamizdagi Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, Norin, So‘x, Isfara kabi daryolarning bosh qismi 4500 m dan baland tog‘lardagi muzliklar va doimiy qorlarning erishidan to‘yinadi. To‘linsuv davri iyul — avgustga to‘g‘ri keladi, chunki yoz oylarida havo haroratining ko‘tarilishi tufayli muz va qorlar tez eriydi. O‘zbekistonning 3400 m balandlikdan boshlanuvchi Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Surxondaryo kabi daryolari qor va muz suvlaridan to‘yinadi. Bu daryolarda suv may —iyun oylarida ko‘payib ketadi. Suvining kamayishi dekabr — fevral oylariga to‘g‘ri keladi. Respublikamizda Qashqadaryo, G‘uzordaryo, Sangzor, Ohangaron, G‘ovasoy kabi daryolar balandligi 3400 m dan ortmaydigan tog‘lardan boshlanadi. Bu daryolarning suvi ertaroq, ya’ni aprel — may oylarida, qorlarning erishi natijasida ko‘payadi va yillik oqimning 60 foizi shu oylarga to‘g‘ri keladi. Yozda daryolar suvi kamaya boshlaydi. O‘zbekistonning 2000 m dan past tog‘laridan boshlanuvchi Zominsuv, Sheroboddaryo, To‘sunsoy kabi daryolari, ko‘plab soylar, qor-yomg‘ir va yerosti suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli bu daryolarning suvi bahorda — aprel — may oylarida ko‘payadi va yillik oqimning 80 foizini tashkil etadi. Aksincha, yozda daryolar suvi juda kamayib, ba’zi soylarning suvi qurib qoladi. O‘zbekiston daryolari tog‘li qismida shiddat bilan oqishi sababli ularning ko‘p qismi muzlamaydi. Faqat nishab kam bo‘lgan keng vodiylardagina qisman yoppasiga muzlashi mumkin. Tekislik qismidagi daryolari esa bir-ikki oy muzlaydi, lekin respublikaning janubiy qismidagi daryolar muzlamaydi. Amudaryo O‘rta Osiyoning eng sersuv va suv yig‘adigan maydoni juda katta bo‘lgan daryosidir. Daryoni qadimda arablar Jayxun, yunonlar Oks, mahalliy xalqlar Omul deb atagan. Sirdaryo O‘rta Osiyodagi eng uzun (Norin daryosining boshlanish joyidan — 3019 km) daryo hisoblanib, sersuvligi jihatidan Amudaryodan so‘ng, ikkinchi o‘rindadir. Sirdaryoni arablar Sayxun, yunonlar Yaksart deb atagan. Chirchiq daryosi — Sirdaryoning eng sersuv o‘ng irmog‘idir. U Chatqol va Piskom daryolarining Chorvoq botig‘ida qo‘shilishidan vujudga keladi. Chirchiq daryosining uzunligi Chatqol bilan birga 397 km ni tashkil etadi. Chirchiq qor-muz suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli uning to‘lin suv davri mart — iyun (53 foiz) oylariga, eng kam suv davri esa dekabr — fevral oylariga to‘g‘ri keladi. Daryoning yillik o‘rtacha ko‘p suv sarfi Xo‘jakent yonida sekundiga 224 m.kub , eng ko‘pi bahorda sekundiga 2100 m.kub , eng kami qishda sekundiga 22 m.kub. Chirchiq daryosi suvining o‘rtacha loyqaligi Xo‘jakent yonida 0,275 kg/m.kub. Zarafshon. Bu daryo Turkiston va Zarafshon tog‘lari tutashgan Ko‘ksuv tog‘ tugunidagi Zarafshon muzligidan Mastchoh nomi bilan boshlanadi. U Ayniy qishlog‘i yonida Fandaryo bilan qo‘shilgach, Zarafshon nomini oladi. Zarafshon ilgari Amudaryoga 20 km yetmasdan Sandiqli cho‘li qumlariga shimilib ketar edi. Zarafshon daryosining uzunligi muzlikdan Sandiqli qumlarigacha 877 km edi. Hozirda uning suvi ko‘plab sug‘orishga sarflanishi sababli u yerlarga yetib bormayapti. Zarafshon daryosining tog‘li qismi Tojikistonga, quyi qismi O‘zbekistonga qaraydi. Zarafshon muz-qorlarning erishidan to‘yinib, to‘linsuv davri iyun — avgustga, eng kam suv davri esa qishga to‘g‘ri keladi. Daryoning o‘rtacha suv sarfi Ravothoji to‘g‘onida sekundiga 165 m.kub, eng ko‘p suv sarfi sekundiga 930 m.kub, eng kam suv sarfi sekundiga 24 m.kub. Zarafshon daryosining bir yillik suv miqdori 5,4 km.kub bo‘lib, shundan 5,2 km.kub Tojikiston hududida vujudga kelgan oqimga, 254 mln m.kub esa O‘zbekiston hududidan boshlanuvchi (uzunligi 10 kmdan ortiq bo‘lgan 137 ta) irmoq soylariga to‘g‘ri keladi. Bu soylarning suvi bahorda ko‘payib, yozda juda kamayib ketadi. Zarafshon daryosi o‘rtacha yillik oqimining 55 foizi iyul — sentabr oylariga to‘g‘ri keladi va bu davrda u juda loyqa bo‘lib oqadi. Zarafshon daryosi tog‘li qismida tez oqqanligidan muzlamaydi. Tekislik qismida qish sovuq kelganda 76 kungacha, iliq kelganda esa 2-3 kun muzlashi mumkin. Qashqadaryo — Hisor tizmasining g‘arbiy qismidan boshlanadi va Muborakka yetmasdan qurib qoladi. Daryoning uzunligi 373 km. Qashqadaryo qor suvlaridan to‘yinishi sababli eng ko‘p suv sarfi may oyiga, eng kam suv sarfi esa oktabr —dekabr oylariga to‘g‘ri keladi. Qashqadaryoning o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi Varganza qishlog‘i yonida sekundiga 5,46 m.kub ni tashkil etadi. Qashqadaryo havzasida (barcha irmoqlarini hisobga olganda) yiliga o‘rtacha sekundiga 51,5 m.kub oqim vujudga kelib, shuning 58,3 foizi mart — iyun oylariga to‘g‘ri keladi. Surxondaryo - Hisor tog‘ tizmasi g‘arbiy qismining janubiy yonbag‘ridan boshlanuvchi To‘polondaryo bilan Qoratog‘daryoning qo‘shilishidan vujudga keladi. So‘ng 196 km masofada oqib Amudaryoga kelib quyiladi. Surxondaryo, asosan, qor va muz suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli to‘lin suv davri mart — iyun oylariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda yillik daryo suvining 65,2 foizi oqib o‘tadi. Eng kam suv sarfi sentabr —oktabr oylariga to‘g‘ri keladi. Surxondaryoning o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi (Qorovultepa qishlog‘i yonida) sekundiga 70,2 m.kub ni tashkil etadi. Surxondaryo loyqa daryolardan bo‘lib, Morguzar qishlog‘i yonida har m.kub suvida 2,9 kg loyqa bor. Ohangaron daryosi Chatqol va Qurama tog‘laridan suv to‘plovchi soylarning qo‘shilishidan vujudga kelgan Oqtoshsoy (Chovlisoy) nomi bilan boshlanadi va 236 km masofada oqib, Sirdaryoga quyiladi. Daryo tog‘li qismida chuqur va tor o‘zanda oqib, Obliq qishlog‘idan o‘tgach, o‘zani kengayib, oqimi sekinlashadi. Ohangaron daryosining to‘yinishida qor suvlarining salmog‘i katta. Shu sababli uning to‘lin suv davri aprel-may oylariga, eng kam oqimi dekabr — yanvar oylariga to‘g‘ri keladi. Ohangaron daryosining Turk qishlog‘i yonida yillik o‘rtacha ko‘p suv sarfi sekundiga 23,5 m.kub ni tashkil etadi. O‘zbekistonda suv boyliklari quyidagicha taqsimlangan: respublika hududiga yiliga 95,642 km.kub daryo oqib kiradi. Shuning 52,291 km.kub Amudaryo havzasiga, 43,351 km.kub esa Sirdaryo havzasiga to‘g‘ri keladi. Binobarin, O‘zbekiston amalda yiliga o‘rtacha 57,781 km.kub atrofida suvdan foydalanadi. Bu suvning 41,472 km.kub Amudaryo havzasiga, 16,309 km.kub Sirdaryo havzasi ulushiga to‘g‘ri keladi. Daryo Uz unl igi (k m) Uz unl igi (mi lya ) Drena j mayd oni (k m²) O rʻ tac ha oqi mi (m³ /s) Siz ib chi qis hi Drenaj havzasidagi davlatlar 1. Nil 6,650 (6,853) 4,132 (4,258) 3,349,00 0 5,100 O rta ʻ Yer dengi zi Efiopiya , Eritreya , Sudan , Uganda , Ta nzaniya , Keniya , Ruanda , Burundi , Mi sr , Kongo Demokratik Respublikasi , Janubiy Sudan 2. Amazon daryosi – Ukay ali daryosi – Apuri mak daryosi 6,400 (6,992) 3,976 (4,345) 6,915,00 0 219,0 00 Atlan tika okean i Braziliya , Peru , Boliviya , Kolumbiya , Ekvador , Venesuela , Gayana 3. Yantzi 6,300 3,917 1,800,00 31,90 Sharq Xitoy Daryo Uz unl igi (k m) Uz unl igi (mi lya ) Drena j mayd oni (k m²) O rʻ tac ha oqi mi (m³ /s) Siz ib chi qis hi Drenaj havzasidagi davlatlar 0 0 iy Xitoy dengi zi 4. Mississippi – Missuri – Jeffe rson 6,275 3,902 2,980,00 0 16,20 0 Meks ika ko rfa ʻ zi AQSh (98.5%), Kanada (1.5%) 5. Enasoy – Anga ra – Selenge 5,539 3,445 2,580,00 0 19,60 0 Kara dengi zi Rossiya (97%), Mo g uliston ʻ ʻ (2.9%) Daryolar hamisha insoniyat taraqqiyoti uchun asosiy hayot manbai bo‘lib kelgan, bunga millionlab odamlarning yaqin yoki yonma-yon rivojlanganligi guvohlik beradi. Chuchuk suv bilan ta'minlash aholining iste'moli uchun ham, mahalliy hayvonlarni etishtirish, baliq ovlash yoki ov qilish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega va bugungi kunda ham biz qisman ularga bog'liqmiz. Daryolar odatda dengizga, okeanga yoki boshqa daryoga oqib tushsa-da, agar biror narsa boshqa suv havzasi bilan uchrashishga to'sqinlik qilsa, ular ba'zan qurib qoladi. Ular orqali aylanib yuradigan suv miqdori biz oqim deb ataladi. Dunyodagi eng kuchli daryolar Ular aylanib yuradigan eng ko'p suvga ega bo'lganlardir. Gang daryosi Gang daryosi va uning irmoqlari Hindiston haqida gap ketganda shubhasiz belgi bo'lib, 900.000 XNUMX kvadrat kilometrdan ortiq unumdor havzani quritib, ulkan aholini qo'llab-quvvatlaydi. 14.270 m³/s oqim tezligi ro yxatda oxirgi o rinni egalladi.ʻ ʻ Garchi uning ifloslanish darajasi uni dunyodagi eng ifloslangan 10 daryoning tepasiga joylashtirsa ham. Uning suvlarini tozalash va dengizning bunday yuqori darajadagi ifloslanishiga (yiliga 545 million kilogramm plastik chiqindilar) olib kelishining oldini olish bo'yicha turli tashabbuslar boshlangan bo'lsa-da, barchasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Gang - g arbiy Himoloydan boshlanib, Hindiston va Bangladesh o rtasidan oqib ʻ ʻ o tuvchi xalqaro daryo. ʻ lena daryosi Lena daryosi - biz Sibirda topishimiz mumkin bo'lgan uzun daryo bo'lib, u Irkutsk viloyati va Saxa Respublikasi hududidan o'tadi va nihoyat Laptev dengiziga (Shimoliy Muz okeani) qo'shiladi. 10.800 kvadrat kilometrlik delta hosil qiladi . Missisipi daryosi Missisipi daryosi 10 tagacha markaziy shtatlardan (Minnesota, Viskonsin, Ayova, Missuri, Illinoys, Kentukki, Tennessi, Arkanzas, Missisipi va Luiziana) oqib o'tishi bilan mashhur. 10 ta shtat 18.000 XNUMX m³/s oqimi bilan dunyodagi sakkizinchi yirik daryo hisoblanadi. Bu allaqachon aholi rivojlanishining muhim elementi edi oz kolumbgacha bo'lgan, ammo bugungi kunda u Qo'shma Shtatlarning iqtisodiy va madaniy asosi bo'lib qolmoqda. Uzunligi 6.275 kilometr (agar biz Missisipi-Missuri tizimini hisobga olsak) dunyodagi to'rtinchi eng uzun daryodir. Río de la Plata Rio-de-la-Plata keng gidrologik havzaga ega (Janubiy Amerikada ikkinchi eng katta) u birlashmasidan tashkil topgan Parana va Urugvay daryolari suvlarini, shuningdek, turli irmoqlar va botqoq erlarni birlashtiradi. U Amerigo Vespuchchi tomonidan Iordan daryosi sharafiga nomlangan, ammo keyinchalik mahalliy ta'sirlar unga bugungi kunda ma'lum bo'lgan nomni berdi. Uning yuqori va o rta oqimi sayoz bo lib, sho rlanish intruziyasi yo q,ʻ ʻ ʻ ʻ lekin Urugvaydagi Punta-del-Estedan Argentinadagi Samboronbon ko rfaziga qadar, chunki bu qism allaqachon dengiz bo yi bo lgani ʻ ʻ ʻ uchun uning chuqurligi oshadi va sho rlanish darajasi sezilarli darajada ʻ oshadi. Atlantika. Uning uzunligi 325 kilometr, eng keng joyida 234 kilometr maydonga ega va Uning o'rtacha oqimi sekundiga 22.000 XNUMX kub metrni tashkil qiladi. qora daryo Rio-Negro, garchi ushbu ro'yxatda oltinchi bo'lsa-da, dunyodagi eng katta qora suv daryosi bilan birga Amazonkaning barcha irmoqlari ichida eng kattasidir. U Kolumbiyada, Guayana tubida tug'ilgan, u erda Guainha daryosi deb nomlanadi, u ham Venesuela orqali o'tadi va Braziliyaga Amazonas shtatiga oqib o'tadi va u erda xuddi shu nomdagi buyuk daryoga qo'shiladi. Uning uzunligi 2.250 kilometr, chuqurligi taxminan doimiy 80 metr, natijada oqim tezligi sekundiga 29.300 XNUMX kub metrni tashkil qiladi. Madeyra daryosi Madeyra yoki Madeira ( portugalcha : ) — Boliviya va Braziliyadagi daryo, Amazonka daryosining eng yirik o ng irmog i. And tog laridan boshlanuvchi Mamore va Beniʻ ʻ ʻ daryolarining qo shilishidan hosil bo ladi. Uzunligi (Mamore daryosi ʻ ʻ bilan birga) 3200 km, havzasining maydoni 1391 ming km². Yuqori oqimida, Braziliya yassitog ligining shim.-g arbiy chekkasidan o tgan ʻ ʻ ʻ qismida, sharshara va ostonalar hosil qiladi; Portu-Velyu shahridan boshlab Amazonka payettekisligi bo ylab oqadi. Yezda sersuv bo ladi. ʻ ʻ O rtacha suv sarfi 30,5 ming m³/sek. Portu-Velyu shahridan boshlab ʻ (1060 km) kema katnaydi. Amazon daryosi Bu sayyoradagi eng katta daryo. Amerika qit'asining janubida joylashgan bo'lib, u Peruda taxminan 6000 metr balandlikda tug'ilgan va uni Ekvador, Boliviya, Kolumbiya, Venesuela, Gayana va Surinam irmoqlari bilan bog'laydigan, Braziliyani kesib o'tib, Atlantika okeaniga quyiladigan shoxlarini o'z ichiga oladi.Uning gidrografik havzasi 6 million km²dan ozroqni tashkil etadi, bu Janubiy Amerikaning deyarli 40 foizini tashkil etadi. Ba'zi tadqiqotchilar millionlab yillar oldin u Tinch okeaniga qarab sharqiy yo'nalishda oqgan deb taxmin qilishmoqda, ammo Yer yuz bergan geologik o'zgarishlar bilan taxminan 11 million yil oldin u o'z yo'nalishini g'arbga o'zgartirdi. Tartibni tartib, nazorat qilish degan ma'noni anglatadi. Bu atama inson faoliyatining ko'p sohalarida, shuningdek atrofdagi tabiatda tartibni belgilash uchun ishlatiladi. Buning bir misoli daryoning rejimi. Agar inson hayotida muayyan tartibga rioya qiladigan bo'lsa, unda daryo rejimida u ko'proq kuzatuvchi mavqega ega bo'ladi - daryoning hayotida sodir bo'layotgan o'zgarishlarni aniqlaydi va faqat ba'zi hollarda uni o'zgartirish uchun suv oqimi rejimiga aralashishi mumkin. Tashqi dunyodagi har qanday ob'ektni tavsiflash bilan izohlash mumkin. Er usti suv ob'ektlari - okean, dengiz, ko'l, daryolar, botqoqlarning xususiyatlari. Bu gidrologik xarakterga ega. Bu daryoning gidrologik rejimini o'z ichiga oladi - daryoning holatini o'z vaqtida o'zgartiruvchi xarakterli xususiyatlar to'plami. Gidroloji rejimi suv sathi va suv miqdori bo'yicha ko'p yillik o'zgarishlarni (shu bilan birgalikda suv rejimini tashkil etuvchi), muz xavzalari, suv temperaturasi, oqimdagi to'xtatilgan moddalar miqdori, suvning gidrokimyosi, daryoning tubida o'zgarish, oqim tezligi, tartibsizliklar va boshqa hodisalar va jarayonlar, Daryoning hayotida doimo yuzaga keladi. Bu elementlar va gidrologik rejimning boshqa elementlari birgalikda daryo rejimini belgilaydi. Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo’lsak ona sayyora suv resurslari bilan yaxshi taminlangan bunga misol qilib aytsak sayyoramizning 71% suv egallagan ammo lekin biroq deganlaridek shu suvlarning hammasi ham ichisha yaroqli emas.Quruqlikda suv manbalari ayrim joylarda suv miqdori jihatidan ko’p bo’lsa ayrim joylaridan esa ayniqsa issiq o’lkalarda suv kam yo deyarli yo’q.Global isib boorish esa boshqa qilib aytadigan bo’lsak borini ham quritib bormoqda.bu holat o’zimizda ham davom etmoqda. O’zbekiston Yevrosiyo markazida joylashgan ,Sobiq SSSR davrida suv resurslaridan noto’g’ri foydalanilganlik oqibatida anchagina ekologik holatlar yuzaga kelganligi barchamizga namoyon.Tahlillar va pragnozlarga ko’ra cho’llashib borayotgan O’zbekiston va O’rta Osiyo davlatlari gidrografik muammolar yuza kelishi mumkinligi haqaida takror va takror bong urmoqda.Biz suv resurslaridan to’g’ri foydalanilsakgina bu muammolar bizga muammo bo’lmaydi ,faqatgina to’ri foydalanilsa FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.WWW.ARXIV.UZ internet sayti 2.X.VAXOBOV, A.A ABDULQOSIMOV N.R. ALIMQULOV ‘’MATERIKLAR VA TABIIY GEOGRAFIYASI’’ – TOSHKENT 2021 3.WWW. Ziyo.NET Internet sayti 4.Mashrapov R`` O`rta Osiyo geografiyasi`` Toshkent 2002

Mavzu:Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha taqsinlanishi Reja: 1.Suv resurslari 2. Suv resurslari zahirasi va ularning geografik joylashishi. 2.1 Suvdan xalq xo`jaligida foydalanish. Chuchuk suv muammosi 3 . Daryo va daryo havzalari 4.Jahondagi eng yirik daryolar va daryo havzalari 5.Xulosa 6.Foydalanilgan adabiyotlar

Suv resurslari- foydalanish uchun yaroqli bo lgan yer usti, yer ostiʻ suvlari va tuprokdagi nam zaxiralari. Sr. asriy (yer usti katlamlari, Qutb va baland tog muzliklari, yirik ko llar va shu kabida to plangan chuchuk suvlar) va qayta ʻ ʻ ʻ tiklanadigan (dare oqimlari, yer osti suvlarining o zgaruvchan ʻ va dinamik zaxiralari, ko llar hajmining bir qismi va b.) turlarga bo linadi. Suv ʻ ʻ resurslari denganda suv obyektlari — dare, kul, dengizlar ham tushuniladi, chunki ulardan kema qatnovi, gidroenergetika, baliq xo jaligi, ʻ dam olish, turizm va b. maqsadlarda foydalaniladi. Gidrosferadagi turg un suv zaxiralarning faqat 2,5% ʻ gina chuchuk suv (uning fakat salkam 1% dan kishilar foydalana oladilar), 70% muzliklar, qolgani tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar ko llar va ko pchilik yer ʻ ʻ osti suvlari ham chuchuk. Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar, tuprokdagi nam, dare ( o zan ʻ ) suvlari, atmosfera bug lari — gidrosferada, ayrim ʻ hisobkitoblarga ko ra, 1454 327,2 ʻ ming km3 turg un Suv resurslari ʻ bor . Nazariy jihatdan Suv resurslari bitmastuganmas, chunki bu resurslardan oqilona foydalanilganda Suv resurslari aylanibyangilanib turadi. Pekin ko pgina ʻ mamlakatlarda Suv resurslaridan qishloq xo jaligi ʻ ., sanoat, kommunal xujaligi va b. maqsadlarda foydalanishning ortishi hamda turli omillar ta sirida, birinchi ʼ navbatda ishlatiladigan iflos suvlarni tozalamay dare va ko llarga oqizilishidan suv ʻ manbalarining ifloslanishi natijasida 20-a. oxiriga kelib insoniyat oldida suv takchilligi muammosi paydo bo ldi. BMT tomonidan kelajakda insoniyatni ʻ chuchuk suv bilan ta minlash muammolariga bag ishlangan Suv resurslari ʼ ʻ bo yicha 3jahon forumi o tkazildi (2003, Yaponiya, ʻ ʻ Kioto ), 2003-y. Xalqaro chuchuk suv yili deb e lon qilindi. O rta Osiyoda Sr., asosan, dare oqimlari va yer ʼ ʻ osti suvlarining dinamik zaxiralari (tiklanadigan resurslar ), shuningdek, toglardagi muzliklar va ko llarning asriy suv zaxiralaridan tashkil topadi. Dare ʻ oqimlari tog larda mavsumiy ʻ qor qatlamlari, muzliklar va krrliklarning erishi, shuningdek, yog inlar ʻ natijasida hosil bo ladi. Tog lardagi yer osti suvlari ʻ ʻ yukrridagi sanab o tilgan suv olish manbalari g isobiga vujudga keladi. Tog oldi ʻ ʻ ʻ va sug orma mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer usti suvlari xisobiga ʻ to yinadi. ʻ Dare va yer osti suvlarining Suv resurslari o zaro bir-biriga bog liq. Yer ʻ ʻ

osti suvlaridan juda katta mikdorda foydalanish dare oqimini kamaytirib yuboradi. O rta Osiyoningʻ sug orma dehqonchilik ʻ mintaqalarida daryo suvlarining yillik resurslari 114 km3 ni, jumladan, Amudaryoda ( Zarafshon va Qashqadaryo bilan birga) — 74,7 km3, Sirdaryoda — 39 km3, Tajan va Murg obda — 2,4 km3 ni ʻ tashkil etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis joylashgan bo lib, tog larda ʻ ʻ hosil bo lsada, keng tarmoqli ʻ sug orish ʻ kanallari yordamida, asosan, tekisliklarda foydalaniladi. Suv resurslarining hududiy jihatdan notekisligi suv iste molidagi tanqislikni ʼ vujudga keltiradi. Uni bartaraf etish uchun oqimning bir qismi mintaqadan boshqasiga qayta taqsimlanadi. Oqimni qayta taqsimlash Amudaryo (Qoraqum, AmuBuxoro, Katta Hisor, Qarshi kanallari va b.) va Sirdaryo (Katta Farg ona, ʻ Katta Andijon, Katta Namangan, Janubiy Mirzacho l ʻ kanallari va b.) havzalarida juda katta hajmda amalga oshirilgan

Suv resurslari zahirasi va ularning geografik joylashishi Biosferadagi suv resurslarining zahirasi juda katta bo`lib, u qariyb 1,5 mlrd. km. kubga teng. Bu zahiralar 2 turga bo`linadi – asriy zahiralar ya'ni abadiy muzliklar va qayta tiklanadigan zahiralar ya'ni tabiatda aylanib turadigan suvlar. Yerdagi suvning bug`lanishi va uning yog`inlar sifatida qayta tushishi biri – birining o`rnini to`lidirib turadi, ya'ni suyuq holdagi suvlar tabiiy balansda aylanib turadi. Okeanlar yuzasidan yiliga 116 – 124 sm qalinlikda suv bug`lanadi va ular yuzasiga 107 – 114 sm qalinlikda yog`in yog`adi, quruqlikdan esa yiliga taxminan 47 sm qalinlikda suv bug`lanadi va 71 sm. qalinlikda yong`in yog`adi. Dengiz va okeanlarda bug`lanish bilan qaytib tushish o`rtasidagi farqni daryo oqimlari tekislay boradi. Daryolardan dengiz va okeanlarga yiliga 45 ming km. kub atrofida suv quyiladi. Tabiatda suvning qattiq, suyuq va gazsimon holatlarda bo`lishi uning biosferada keng tarqalishiga imkon beradi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridan tortib yerning chuqur qavatlarigacha, baland tog` cho`qqilaridan to chuqur dengiz va okeanlargacha hamma yerda suv muhitini uchratish mumkin. Biosferadagi suv resurslarining zahirasi juda

katta bo`lgani holda, ularning 94% okean suvlariga to`g`ri keladi. Bu suvlar o`ta sho`rligi sababli ulardan amalda kam foydalaniladi. Chuchuk suvlar zahirasi uncha ko`p bulmay, uning umumiy hajmi 28,25 km. kubga teng. Bu gidrosferaning atigi 2% ni tashkil qiladi xolos (jadval). Gidrosferaning qismlari Chuchuk suvning hajmi (km.kub) Chuchuk suvning umumiy hajmiga nisbati, (%) Muzlilar 24 000 000 85 Yr osti suvlari 4 000 000 14 Ko`llar va suv omborlari 155 000 0,6 Tuproqdagi namlik 83 000 0,3 Atmosferadagi suv bug`lari 14 000 0,05 Daryo suvlari 1200 0,04 Jami: 28 253 200 100,0 Jadvaldagi ma'lumotlardan ko`rinishcha chuchuk suvning katta zahirasi tabiiy muzliklarda to`plangan. Bu suv zahiralaridan ham amalda

O'xshashlar

Daryo vodiysi va ozani
OQDARYO SUV EKOTIZIMLARIDA (HIRUDO
O’RTA ZARAFSHON HAVZASIDA AGROTURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
O’z-o’zini rivojlantirish bo’yicha ilova
O’z-o’zini rivojlantirish bo’yicha ilova