Suvsiz eritmalar va ularda boradigan kimyoviy reaksiyalar hamda ularning borish sharoitlari.
![Suvsiz eritmalar va ularda boradigan kimyoviy reaksiyalar hamda ularning
borish sharoitlari.
Reja:
I bob Kirish
II bob.Asosiy qism.Suvsiz eritmalar va ularni tayyorlash.
2.1. Uchuvchan suvsiz eritmalar (etanol, xloroform, benzin) haqida tushuncha.
2.2. Uchuvchan bo‘lmagan erituvchilar (yog’lar va moylar, glitserin) haqida
tushuncha.
III bob Angidridlarning xossalari va ularning xosil bo’lishi.
3.1Angidridlarning xossalari
3.2.Angidridlar qanday hosil bo'ladi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_1.png)
![Kirish
Oddiy atmosfera sharoitida suv suyuq holatni saqlab qoladi, shu bilan birga
qolgan vodorod birikmalari shunga o'xshash rejadagi gazlar gazdir. Ushbu hodisa
molekulalar va suv atomlari qo'shilishining maxsus xususiyatlari va ular orasidagi
aloqalarning maxsus xususiyatlari bilan izohlanadi. Kislorod atomlari deyarli 105
daraja burchakni tashkil etadigan vodorod atomlariga biriktirilgan va ushbu
KOHfiguratsiya har doim saqlanadi. Kislorod va vodorod atomlarining
elektrekomida katta farq orqali elektron bulutlar kislorod tomon siljiydi. Shuning
uchun suv molekulasi faol dipol deb hisoblanadi, unda vodorod partiyasi ijobiy
zaryadga ega va kislorod salbiy. Natijada, suv molekulasi muloqotni shakllantiradi,
bu juda qiyin va yuqori energiya xarajatlarini talab qiladi.
Suv deyarli siqila olmaydi. Shunday qilib, atmosfera bosimining bir barga
ko'payishi bilan, bitta barda suv faqat 0,00005 qismida, uning boshlang'ich
hajmidan boshlab 0.00005 qismida siqilgan.
Muz va suvning tuzilishi juda o'xshash. Muzda ham, suvda ham molekulalar
biron ma'noda yashashga harakat qilmoqdalar - ular tuzilishni tashkil etishni
xohlashadi, ammo termal harakatning oldini oladi. Suv qattiq holatga tushganda,
molekulalarning issiqlik aylanishi endi tarkibiy shakllanishga xalaqit bermaydi,
shundan so'ng ular orasidagi bo'shliq ko'tariladi, shuning uchun zichligi. Ayni
paytda suv juda anomal modda ekanligi haqida aytilgan. Suvning qattiq yig'indisi
muz, suyuqlik suvning suyuq suvi yuzasida suzishi mumkin. Bug'lanish sodir
bo'lganda, aksincha, barcha ulanish darhol portlashi mumkin. Ushbu
obligatsiyalarning nomuvofiqligi juda katta energiyani talab qiladi, bu barcha
moddalar orasida eng katta suv sig'imini aks ettiradi. 1 darajali litali suvni isitish
uchun 4 kj energiya sarflash kerak. Ushbu mulk tufayli suv ko'pincha sovutish
uchun ishlatiladi.
2](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_2.png)
![II bob.Asosiy qism.Suvsiz eritmalar va ularni tayyorlash.
2.1.Uchuvchan suvsiz eritmalar (etanol, xloroform, benzin) haqida tushuncha.
Kimyo texnologiyasida suvsiz eritmalar suvli eritmalardan tashqari spirtli,
glitserinli, moyli, siliKOHli va hokazo eritmalar uchraydi. Ko‘pincha ular sirtga
qo‘llash uchun ishlatiladi.
Suvsiz eritmalar 2 guruhga bo‘linadi: 1. Uchuvchan (etanol, xloroform, efir,
benzin, skipidar) eritmalar. 2. Uchuvchan bo‘lmagan eritmalar: o‘simlik moylari,
vazelin moyi (suyuq parafin), glitserin.Uchuvchan erituvchilar bilan eritma
tayyorlaganda qizdirish, filtrlash, suzish kabi texnologik bosqichlardan voz kechish
lozim, chunki bunda erituvchining uchib ketish ehtimoli bo‘ladi. Efir, benzin,
etanol yong‘indan xavflidir. Bu eritmalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bemorga beriladigan,
og‘zi zich yopiladigan shisha idishlarda tayyorlanadi. Suvli eritmalardan farqli
o‘laroq suvsiz eritma tayyorlashda avvalidishga eritiladigan modda, so‘ngra
erituvchi solinadi. Idish quruq bo‘lishi shart. Bu eritmalarni filtrlash zarur bo‘lgan
taqdirda voronka ustiga shisha plastinka yopib turib filtr lash kerak. Agar
etanolning KOHsentratsiyasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, 90% li etanol ishlatiladi (hajm
foizda).Bundan quyidagilar mustasno:5—10% li yod eritmasi (X DF), 1—2% li
yod eritmasi, 1,5% li vodorod peroksid eritmasi, 1% li sitral eritmasi — 96% li
etanolda; 1—2% salisil kislotasi va 0,5%; 1—3%; 5% li borat kislotasi eritmalari
—70% li etanolda; 1—2% li brilliant yashili va 1% li metilen ko‘ki eritmalari —
60% li etanolda tayyorlanadi (O‘z RSSV ning 2002-yil 29-dekabrdagi 582-sonli
buyrug‘i). Etanol eritmalari og‘irlik — hajm usulida tayyorlanadi. Rr: Acidi borici
0,3Sp. aethylici 70% — 10 mlM.D.S. Sirtga ishlatish uchun.Quruq flaKOHga 0,3
g borat kislotasi, 10 ml 70% li etanol solib eritiladi (og‘zi tez berkitiladi). Erishni
tezlashtirish uchun idishni iliq suvga (40—50°C) solib isitish mumkin.Ba’zan 70%
li etanol olish uchun 95% li etanolni suyultirish lozim bo‘ladi. Bunda
quyidagiformuladan foydalanish mumkin:X = V Ѕ BAMasalan, 50 ml 70 %li etanol
eritmasini tayyorlash kerak.X =50 Ѕ 70= 36,8 ml.95Silindrga 36,8 ml 95% li etanol
solib hajmi 50 ml ga yetguncha tozalangan suv qo‘shiladi. O‘lchov silindri
3](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_3.png)
![bo‘lmagan hollarda XI DF ning 3—4 alkogolometrik jadvalidan foydalanish
mumkin.Moyli, glitserinli eritmalar og‘irlik usulida tayyorlanadi. Erishni
tezlashtirish uchun eritma suv hammomida qizdiriladi. Eritma to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bemorga beriladigan idishning o‘zida tayyorlanadi, ya’ni filtrlanmaydi.Rr:
Mentholi 0,2Ol. Vaselini 20,0M.D.S. Sirtga ishlatish uchun. Quruq flaKOHga 0,2
gmentol solib texnik tarozida muvozanatga keltiriladi va ustiga20 gvazelin moyi
solinadi. Og‘zi berkitilgan idishdagi aralashmanisuv hammomida 70—80°C gacha
qizdiriladi. Bunda mentol to‘liq eriydi.Rr: Natrii tetraboratis 20,0Glycerini
80,0M.D.S. Og‘izning shilliq pardalarini artish uchun. Quruq flaKOHga20 g natriy
tetraborat solib texnik tarozida muvozanatga keltiriladi va ustiga 80 g glitserin
solinadi. Idishning og‘zi berkitilib,natriy tetraborat erib ketguncha suv hammomida
qizdiriladi. Т egishli yorliq yopishtiriladi. Suvsiz eritmalar sifatini baholash. Suvsiz
eritmalar sifatini baholashda avval ularning hujjatlari (retsept, pasport), yorlig‘i,
rangi, hidi, mexanik zarrachalarning bor-yo‘qligi tekshiriladi. Glitserinli va moyli
eritmalarning umumiy og‘irligi, spirtli eritmalarning esa hajmi tekshiriladi.
2.2. Uchuvchan bo‘lmagan erituvchilar (yog’lar va moylar, glitserin)
haqida tushuncha. Etil spirti (vino spirti, etanol), C
2 H
5 OH — bir atomli
alifatik spirtlarning muhim vakili. Mol.m. 46,069. Rangsiz, o tkir ta mli, spirtlargaʻ ʼ
xos hidli suyuqlik. Suyuqlanish temperaturasi — 114,5°, qaynash temperaturasi
78,39°, zichligi 789,27° kg/m3(20°da). Suv bilan cheksiz aralashadi va tarkibida
95,57% spirt, 4,43% suv bo lgan azeotrop aralashma hosil qiladi. Absolyut sof
ʻ
spirt olishda 2 usuldan foydalaniladi. 1usulda suvli spirtga ozroq benzol qo shiladi
ʻ
va hosil bo lgan aralashma fraksiyalab haydaladi. Bunda avval suv, spirt va benzol
ʻ
aralashmasi, keyin spirtning benzol bilan aralashmasi va nihoyat, oxirida sof spirt
haydaladi. 2 usulda 96% li spirtni kaltsiy (P)oksid yoki qizdirilgan mis (P)sulfat
bilan isitiladi. Bunda suvning asosiy massasi chiqib ketadi, spirt tarkibida ushlanib
qolgan 0,2— 0,3% suvni spirtga metall holdagi kaltsiy yoki magniy qo shib
ʻ
haydash yo li bilan ajratiladi.Etil spirti sanoatda tarkibida qand (shakar) bo lgan
ʻ ʻ
moddalardan enzimlar va achitqilar ta sirida quyidagi reaksiya orqali olinadi:
ʼ
4](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_4.png)
![C
6 H
12 O
6 =2C
2 H
5 OH+2CO
2 Xom ashyo sifatida glyukoza yoki uzum sharbatidan
foydalanilganda tarkibida 8 dan 16% gacha Etil spirti bo lgan uzum vinosi hosilʻ
bo ladi. Ko pincha polisaxaridlar (kraxmal yoki sellyuloza) xom ashyo sifatida
ʻ ʻ
qo llanadi. Etil spirtini umumiy formulasi (C
ʻ
6 H
10 O
5 ) bo lgan polisaxaridlardan ʻ
ham olish mumkin. Bunda ular to la gidrolizga uchratilib glyukozaga, so ngra
ʻ ʻ
spirtga aylantiriladi. Kraxmalli xom ashyolar sifatida boshokli o simliklar —
ʻ
bug doy, arpa, sholi, jo xoridan, shuningdek, kartoshkadan foydalaniladi.Etil spirti
ʻ ʻ
sanoatda bir necha yo llar bilan sintez qilinadi. Yog och gidrolizatini achitish yo li
ʻ ʻ ʻ
bilan gidroliz spirt i olinadi. Uning tarkibida 2% gacha zaharli modda — metil
spirti (metanol) bo ladi. Sulfat kislota ishtirokida etilenni gidratatsiya qilish
ʻ
reaksiyasidan ham Etil spirti olishda keng foydalaniladi.Ba zi mamlakatlarda Etil
ʼ
spirti atsetilendan olinadi. Bu usulda Kucherov reaksiyasi asosida atsetilen avval
sirka aldegidga o tkaziladi, keyin uni gidrogenlab Etil spirtiga aylantiriladi.
ʻ
Mazkur reaksiya mis yoki palladiy katalizatori ishtirokida yuqori trada olib
boriladi:ns=ns+n2o> sn3sno > sn3sn2onE.s. dunyoda eng ko p sintez qilinadigan
ʻ
va qo llanadigan mahsulotlardan biri hisoblanadi.Ishlab chiqarilgan Etil spirtining
ʻ
asosiy qismi divinil olishda, etil efir, xloroform, xloral, o ta sof etilen, etilatsetat,
ʻ
murakkab efirlar va erituvchilar ishlab chiqarishda qo llanadi. Etil spirti tibbiyotda,
ʻ
farmatsevtikada, atirupa sanoatida, bo yoqchiliqda, antiseptik vositalar
ʻ
tayyorlashda ishlatiladi. Etil spirti — muhim antifrizlardan biri. Undan oziq-ovqat
sanoatida, turli spirtli ichimliklar va dorivor damlamalar tayyorlashda ham
foydalaniladi. E. narkotik modda. Uzoq vaqt iste mol qilinsa, nerv, me daichak,
ʼ ʼ
yuraktomir sistemalari, jigar qattiq zararlanadi.
Xloroform. 19-asrda xloroform eritmasi kokain va geroinga teng qilingan
modda dori vositasi xisoblangan edi. Xloroform eritmasi dorixonalarda bronxit va
yo’talni davolash va oldini olish uchun sotilar edi. Shifokorlar bu eritmani astma
kasali bor bemorlarga tavsiya qilishar edi. O’sha davrda xloroform eritmasi
anesteziya sohasida ham qo’llanilar edi. 21 asrga kelib bu modda ichga qo’llashga
man etildi. Bundan savol kelib chiqadi nima uchun? Nima o’zgardi? Что
5](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_5.png)
![изменилось ? Demak uni tarkibi endi mukammal o’rganildi va inson organizmi
uchun bu modda zararli deb topildi. Uchxlormetan– bu xloroformning kimyoviy
nomlanishi. Formulasi – CHCL
3 . Rangsiz, shirin ta’mli suyuqlik modda. O’tkir
xidli, qizdiruvchi modda. 19 asrda dorixonalar bu eritmani organik erituvchilarga
qo’shilgan holatda qabul qilishni tavsiya qilishar edi. Xloroform moddasi suv bilan
aralashmaydi. 20 asrning boshlariga kelib, shifokorlar yuzlab odamlar yurak
to’xtashi va nafasning bo’g’ilishidan o’layotganini aniqladilar. Va bu kassallarning
barchasi ushbu moddani qabul qilganliklarini aniqladilar. Lekin bu modda 1960
yilga qadar, og’riq qoldiruvchi, vaqtincha xushdan ketkazuvchi vosita hisoblanib,
meditsinada keng qo’llanilib kelingan. 1967 yilga kelib bu modda inson organizmi
uchun zaharli modda ekanligi isbotlandi va ishlatish uchun man qilindi. Shu paytga
qadar bu modda narkoz o’rnida ishlatilib keldi. Narkoz moddasi meditsinaga
kiritilgandan so’ng xloroform man etildi.
Shunday qilib, xloroform eritmasi uxlatuvchi modda bo’lib hisoblanadi.
Benzin (frans. benzine) — turlicha tuzilgan uglevodorodlar aralashmasi, 30
—205° oraligida qaynaydigan rangsiz suyuklik. Muzlash temperaturasi — 60° ,
alangalanish temperaturasi 0° dan past, zichligi 680–780 kg/m3. Havoda B. butlari
KOHsentratsiyasi 0,074—0,123 kg/m3 ga yetganda portlaydigan aralashmalar
hosil bo ladi. Benzin,asosan, neftni haydash va katalitik qayta ishlash yo li bilan;ʻ ʻ
ozroq toshko mir va yonuvchi slaneslarni qayta ishlash yo li bilan (q.
ʻ ʻ
Gidrogenlash), shuningdek tabiiy va yo lakay gazlardan olinadi. Benzin asosan
ʻ
ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg i sifatida ishlatiladi. B. erituvchi, yuvadigan
ʻ
suyuklik sifatida va boshqa maqsadlar uchun qo llaniladi. Yonilg i sifatida
ʻ ʻ
ishlatiladigan B. avtomobil va aviatsiya bsnzinlariga bo linadi. Benzinning eng
ʻ
muhim ekspluataiion xossasi — detonatsion turg unligi, ya ni dvigatelda Benzin
ʻ ʼ
qisilgan vaqtda o zuzidan alangalanib ketishiga qarshilik qila olishidir. Benzin
ʻ
ning antidetonatsion xossalari oktan soni bilan, aviatsiya Benzinning shunday
xossalari yana B. boy aralashmasining navliligi bilan baholanadi. Bir xil rejim va
birday sharoitda (etalon yonilg iga nisbatan) sin al ganda dvigatelda detonatsiya
ʻ
6](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_6.png)
![boshlanish rejimida indikator bosimi kattaligini ko rsatadigan son (foizlardaʻ
ifodalanadi) B.ning navliligi deb ataladi. Benzining oktan soni yoki navliligi
qancha yuqori bo lsa, antidstonatsion xossalari o shancha yaxshi bo ladi. B. ana
ʻ ʻ ʻ
shu xossalarga asosan rusumlarga bo lingan (aviatsiya Benzinning turg unligini
ʻ ʻ
oshirish uchun unga tetraetilqo rg oshin qo shiladi). Bunday (etillangan) B.
ʻ ʻ ʻ
zaharli, shuning uchun u bilan ishlaganda ehtiyoj bo lish zarur. Etillaigan B.ni
ʻ
etillanmagan Benzindan ajratish uchun unga rang qo shib qo yiladi. O zbekistonda
ʻ ʻ ʻ
3 ta neftmi qayta ishlash korxonasi (Farg ona, Oltiariq va Buxoro) mavjud bo lib.
ʻ ʻ
ular"O zneftniqaytaishlash" aksiyadorlik kompaniyasiga bo ysunadi. Bu
ʻ ʻ
korxonalarda etillanmagan va etillangan A72 va A76, etillangan A92 va
etillanmagan Li93 hamda Ai95 rusumidagi avtoben;inlar, shuningdek B92 rusumli
aviatsiya benzini ishlab chiqariladi. Benzin inson organizmiga asosan o pka or’t
ʻ
kirib, salbiy ta sir etadi. Benzin bug l;idan bir yo la zaharlangan kishining . shi
ʼ ʻ ʻ
og riydi, tomog ida noxush sezgi ‘aido bo ladi, yo tal tutadi, ko z va burfch shilliq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
pardasi ta sirlanadi, qattiq zaharlangan kishining boshi aylau^di, gandiraklaydi,
ʼ
tomir urishi siyfslashadi. Benzindan surunkasiga zaharlan;y kishining boshi
og riydi. uyqusi s iladi,injiq, tez charchaydigan bo lib ; (ladi, ozib ketadi, yurak
ʻ ʻ
sohasi og riyd"| va h.k. Bir yo la zaharlangan kishi sofi. Bora olib chiqiladi,
ʻ ʻ
kislorod beriladi, yurakni quvvatlaydigan va asabni tinchlao tiradigan dorilar
ʻ
buyuriladi; nafasi to xtab qolgan bo lsa, sun iy nafas oldiriladi. B. me dagatushgan
ʻ ʻ ʼ ʼ
bo lsa, o simlik moyi (30—50 g) ichiriladi. Surunkasiga zaharlangan kishi
ʻ ʻ
organizmini mustahkamlash maqsadida umumiy davo qilinadi. fizioterapiya
buyuriladi. Benzin bilan ishlashdan vaqtincha chetlatiladi. Asab va endokrin
bezlarning funksional kasalliklari bo lgam kishilar benzin bilan ishlashga
ʻ
qo yilmaydi.
ʻ
O’simlik Yog’ va moylar i dan asrlar bo’yi fakat oziqlanish uchungina emas,
balki sovunlar, kosmetika (upa-elik) materiallari, medistina materiallari, ximoya va
dekorastiya qatlamli buyoqlar va hokazolar ishlab chiqarishda foydalanilgan.
O’tgan XIX asrning o’rtalariga qadar yog’ va moylardan foydalanish
7](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_7.png)
![insoniyatning bir necha yuz yillab yig’gan empirik (soda, oddiy, umumiy)
bilimlariga asoslanadi. Organik Kimyo faninig yuzaga kelishi Bilan birga
yog’larning kimyoviy tabiatiga xos bo’lgan bir necha kashfiyotlar qilina boshlandi.
1783 yilda Shervel glistirinni kashf etdi, 1813-1823 yillarda Shevrel yog’larning
glistiridli tabiatini anikladi va ulardan bir necha kislotani, jumladan butan, pentan,
geksan, stearin va olein kislotalarini ajratib oldi. 1819 yilda Pute olein kislotasini
elaidin kislotasiga aylantirish navbatida 1832 yilda aralashmalarsiz toza xoldagi
elaidin kislotasini butkul ajratib oldi. 1828 yilda Gusserov to’yingan va
to’yinmagan yog’ kislotalarini ajratish kerakligini taklif etdi. Bir yildan keyin esa
gusserov yog’ga sulfat kislota Bilan ishlov berib yog’ kislotalari olish
mumkinligini anikladi. 1830 yilda Darbi eruk kislotasini ajratib oldi.
O’simlik xom ashyosidan olinadigan yog’larga o’simlik moylari (ba’zi hollarda
o’simlik yog’lari) deb ataladi. Ular asosan yuqori molekulyar yog’ kislotalarining
glisteridlaridan iborat bo’lib, neftni haydash natijasida olinadigan va
uglevodorodlardan tashkil topgan mineral moylardan aynan shu bilan farq qiladi.
Efir moylari tarkibida ham yog’ kislotalarining glisteridlari bo’lmaydi. Ular asosan
aldegidlar, ketonlar, spirtlar, uglevodorodlar va kichik molekulyar yog’
kislotalarining efirlaridan tashkil topgan bo’ladi. O’simlik urug’larining
ko’pchiliklarida yog’lar odatda bir xil taqsimlanadi. Ammo donlarning asosan
murtagida yog’lar KOHstentrlangan bo’ladi.
Tabiatda yog’lar juda keng tarqalgan. O’simliklarning asosan urug’larida ba’zi
birlarining esa mevasi yoki tana po’stlog’ida bo’lgan urug’lariga yog’li (yoki
moyli) urug’lar deb aytiladi. Bunday urug’lar yog’-moy sanoati uchun asosiy xom-
ashyo hisoblanadi. Bularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin.
Urug’lar Tarkibidagi yog’ miqdori %
8](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_8.png)
![Paxta chigiti 17-29
Kanakanop 58-70 (meva po’stlog’isiz)
Raps 36-40
Kunjut (zig’ir) 35-58
Mevalar Tarkibidagi yog’ miqdori %
Palma kakosi
Koprasi
Yong’og’i mag’zi 65-72
51-67
Zaytun mevasi mag’zi 23-49
Kungaboqar (urug’i mag’zi) 29-65
O’rmon yong’og’i 58-60
Kanop 30-38
Glisterin S
3 N
8 O
3 tarkibli uch atomli spirtdir. Soddalashtirilgan xolda uning
strukturasini kuyidagicha k o’ rsatish mumkin:
СН
2 ОН – СНОН – СН
2 ОН
Glisterinning kristallizastiyalanishi uchun optimal temperatura -7S xisoblanadi.
Glisterin kristallari 17 – 29 S da sayuladi. Kimyoviy toza glisterin tinik, rangsiz,
kuyuk suyuqlik. Ta’mi shirinrok. Glisterin juda xam gigroskopik va xavodan
40%ga yakin namlikni yutishi mumkin. Suv bilan cheksiz nisbatlarda kushiladi va
bunda aralashmaning kizishi va xajmining kamayishi kuzatiladi.
15*S da 100%-li glisterinning zichligi 1265,57 km/m 3
. 15-30S intervalda
temperaturaning xar 1S ga uzgarishi glisterin zichligining +/-6,7 kg/m 3
ga
uzgarishiga olib keladi.
9](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_9.png)
![Glisterin metil va etil efirlari bilan aralashadi, astetonda, xloroform – metanol
(1), spirt – dietil efir (2:1) aralashmalarida eriydi.
Kupgina noorganik moddalar – Na Cl, Na
2 SO
4 , Ca(OH)
2 , ogir metillar tuzi va x.
k. lar glisterinda eriydi.
Glisterinda nomal atmosfera bosimi sharoitida turli gazlar turli mikdorda erishi
mumkin. Bu glisterinning KOHstentrastiyasi va temperaturasiga bog’liq.
Gazlarning maksimal eruvchanligi glisterinning 80%-li suvli eritmasida kuzatiladi.
Glisterinda kator organik moddalar, yuqori temperaturada esa shu jumladan yog’
kislotalari va glisteridlar xam eriydi. Bunday eritmalar sovutilganda ulardagi
glisteridlar deyarli tula ajralib chikadi, yog’ kislotalari esa molekulyar massasiga
bog’liq ravishda juda kam mikdorda erigan xolda xam kolishi mumkin.
Glisterinning suvli eritmalari sovutilganda 0 S dan past temperaturada muzlaydi.
Bunday eritmalarning muzlash temperaturasi ularning KOHstentrastiyasiga
bog’liq. Glisterining 66,7%- li eritmasi eng past mulash temperaturasiga (-46.5 S)
ega.
Toza glisterin odatda 150-160Sda kizdirilganda asta –sekinlik bilan buglana
boshlaydi. Agar glisterin yokilsa, u dudlamaydigan alanga bo’lib yonadi.
Glisterinning alangalanish temperaturasi 187s, uz-uzidan alangalanish
temperaturasi esa 393S. 28,75 S dan past temperaturada toza glisterin buglarining
solishtirma bosimi nolga teng. Shu sababli xona temperaturasi sharoitda glisterin
buglanib uchib keta olmaydi.
Toza glisterin normal atmosfera bosimi sharoitida 290S temperatura ostida
kaynab, parchalanmasdan xaydalishi mumkin. Ammo glisterinda mineral moddalar
aralashmasi bulsa, bu xaydash davomida glisterinning ma’lum darajada
parchalanishiga sabab bula oladi.
10](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_10.png)
![Glisterinning distillangan suvdagi eritmalari nisbatan pastrok temperaturalarda
kaynaydi. Kaynash temperaturasiga karab, ma’lum ma’lumotnomalar asosida
eritmaning KOHstentrastiyasini aniklash mumkin.
Glisterinning suvli eritmalari buglatiganda uning ma’lum kismi suv balan birga
buglanadi. Glisterinning suvli eritmalarini 100 S da buglatilganda bug tarkibidagi
glisterin mikdori kuyidagi kursatgichlar orkali xarakterlanadi (% xisobida):
Eritmada………………….75 80 85 90 100
Buglarda…………………0,2 0,3 0,4 0,55 0,85 1,7
11](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_11.png)
![III bob Angidridlarning xossalari va ularning xosil bo’lishi.
3.1Angidridlarning xossalari
Angidridlar ular suvning chiqishi natijasida ikki molekulaning birikmasi
natijasida hosil bo'lgan kimyoviy birikmalardir. Shunday qilib, bu boshlang'ich
materiallarning suvsizlanishi deb hisoblanishi mumkin; bu butunlay to'g'ri
bo'lmasa-da.Organik va noorganik kimyoda ular tilga olinadi va ikkala sohada ham
ularning tushunishlari sezilarli darajada farqlanadi. Masalan, noorganik kimyoda
asosiy va kislotali oksidlar mos ravishda ularning gidroksidlari va kislotalarining
angidridlari sifatida qaraladi, chunki birinchisi suv bilan reaksiyaga kirishib,
ikkinchisini hosil qiladi.
"Suvsiz" va "angidrid" atamalari o'rtasida chalkashlik bo'lishi mumkin. Odatda,
suvsiz kimyoviy tabiatini o'zgartirmasdan suvsizlangan birikmaga ishora qiladi
(reaksiya yo'q); angidrid bilan esa molekulyar tuzilishda aks ettirilgan kimyoviy
o'zgarish mavjud.
Agar gidroksidlar va kislotalar tegishli oksidlari (yoki angidridlari) bilan
solishtirilsa, reaktsiya sodir bo'lganligi qayd etiladi. Aksincha, ba'zi oksidlar yoki
12](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_12.png)
![tuzlar hidratlanishi , suv yo'qotishi va bir xil birikmalar bo'lib qolishi mumkin;
lekin suvsiz, ya'ni suvsiz.
Boshqa tomondan, organik kimyoda angidrid asl ta'rifdir. Masalan, eng mashhur
angidridlardan biri karboksilik kislota hosilalaridir (yuqori rasm). Ular kislorod
atomi orqali ikkita asil guruhining (-RCO) birlashuvidan iborat.
Uning umumiy tuzilishi atsil guruhi uchun R 1 ni, ikkinchi asil guruhi
uchun R 2 ni
ko'rsatadi . R
1 va R
2 har xil bo'lgani uchun ular turli xil karboksilik kislotalardan kelib
chiqadi, keyin esa assimetrik kislota angidrididir. Ikkala R o'rnini bosuvchi (ular
aromatik bo'lishidan qat'iy nazar) bir xil bo'lsa, biz bu holda nosimmetrik kislota
angidridi haqida gapiramiz.
Ikki karboksilik kislotaning angidrid hosil qilish uchun bog'lanishi paytida suv,
shuningdek, boshqa birikmalar hosil bo'lishi yoki hosil bo'lmasligi mumkin.
Hamma narsa bu kislotalarning tuzilishiga bog'liq bo'ladi.
indeks
1 Angidridlarning xossalari
o 1.1 Kimyoviy reaksiyalar
2 Angidridlar qanday hosil bo'ladi?
o 2.1 Siklik angidridlar
3 Nomenklatura
4 Ilovalar
o 4.1 Organik angidridlar
5 ta misol
o 5.1 suksinik angidrid
o 5.2 Glutarik angidrid
6 havola
Angidridlarning xossalari
13](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_13.png)
![Angidridlarning xususiyatlari siz nimani nazarda tutayotganingizga bog'liq
bo'ladi. Deyarli barchaning umumiy tomoni shundaki, ular suv bilan reaksiyaga
kirishadilar. Biroq, noorganik deb ataladigan asosiy angidridlar uchun, aslida
ularning ba'zilari suvda erimaydi ( MgO ), shuning uchun bu bayonot karboksilik
kislota angidridlariga qaratiladi.
2 uchun molekulyar tuzilish va molekulalararo o'zaro ta'sirlarga to'g'ri keladi
Yoki bu organik birikmalarning umumiy kimyoviy formulasi.
Agar molekulyar og'irlik (RCO)
2 bo'lsa yoki u past bo'lsa, bu xona harorati va
bosimida rangsiz suyuqlikdir. Masalan, sirka angidrid (yoki etan angidrid), (CH
3
CO)
2 Yoki u katta sanoat ahamiyatiga ega suyuqlikmi, chunki uning ishlab
chiqarilishi juda katta ..
Sirka angidrid va suv o'rtasidagi reaktsiya quyidagi kimyoviy tenglama bilan
ifodalanadi:
(H2S2O7+H2O=H2SO4)
E'tibor bering, suv molekulasi qo'shilganda, ikki molekula sirka kislotasi ajralib
chiqadi. Biroq, sirka kislotasi uchun teskari reaktsiya sodir bo'lmaydi:
2CH
3 COOH => (CH
3 CO)
2 O + H
2 O (bo'lmaydi)
Biz boshqa sintetik yo'lga murojaat qilishimiz kerak. Boshqa tomondan,
dikarboksilik kislotalar qizdirilishi mumkin; lekin bu keyingi bobda tushuntiriladi.
kimyoviy reaksiyalar
gidroliz
Angidridlarning eng oddiy reaksiyalaridan biri ularning gidrolizi bo'lib, u
hozirgina sirka angidrid uchun ko'rsatilgan. Ushbu misolga qo'shimcha ravishda
bizda oltingugurt angidrid mavjud:
14](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_14.png)
![H
2 S
2 O
7 + H
2 O <=> 2H
2 SW
4
Bu erda sizda noorganik kislota angidrid mavjud. E'tibor bering, H
2 S
2 O
7
( disulfat kislota deb ham ataladi) uchun reaktsiyaning o'zi teskari bo'ladi, shuning
uchun H
2 SW
4 KOHsentratini qizdirish natijasida uning angidrid hosil bo'ladi.
Boshqa tomondan, u H
2 SW
4 ning suyultirilgan eritmasi bo'lsa , SO
3 , sulfat angidrid chiqariladi.
Esterifikatsiya
Kislota angidridlari muhitda piridin bilan spirtlar bilan reaksiyaga kirishib, efir
va karboksilik kislota hosil qiladi. Misol uchun, sirka angidrid va etanol o'rtasidagi
reaktsiya ko'rib chiqiladi:
(CH
3 CO)
2 O + CH
3 CH
2 OH => CH
3 Kolorado
2 CH
2 CH
3 + CH
3 COOH
Shunday qilib, etanoat etil ester , CH
3 Kolorado
2 CH
2 CH
3 va etanoik kislota
(sirka kislotasi) hosil bo'ladi.
Amalda, gidroksil guruhining vodorodini asil guruhi bilan almashtirish sodir
bo'ladi:
R
1 -OH => R
1 -OCOR
2
(CH
3 CO)
2 yoki sizning asil guruhi -COCH
3 bo'lsa . Shuning uchun OH guruhi
atsillanishdan aziyat chekadi. Biroq, asillanish va esterifikatsiya bir-birini
almashtirib bo'lmaydigan atamalar emas; Asillanish to'g'ridan-to'g'ri Friedel- Crafts
asilatsiyasi deb nomlanuvchi aromatik halqada sodir bo'lishi mumkin .
Shunday qilib, kislota angidridlari ishtirokida spirtlar asillanish yo'li bilan
esterlanadi .
Boshqa tomondan, ikkita asil guruhidan faqat bittasi spirt bilan reaksiyaga
kirishadi, ikkinchisi vodorod bilan qoladi va karboksilik kislota hosil qiladi; nima
bo'ladi (CH
3 CO)
2 Yoki etan kislotasi.
15](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_15.png)
![Amidatsiya
Kislota angidridlari ammiak yoki aminlar (birlamchi va ikkilamchi) bilan
reaksiyaga kirishib, amidlarni hosil qiladi. Reaktsiya yuqorida tavsiflangan
esterifikatsiyaga juda o'xshaydi, lekin ROH amin bilan almashtiriladi; masalan,
ikkilamchi amin, R
2 Nyu-Xempshir.
3 CO )
2 O va dietilamin , Et
2 NH o'rtasidagi reaktsiya :
(CH
3 CO)
2 O + 2Et
2 NH => CH
3 CoNet
2 + CH
3 COO - +
Nyu-Xempshir
2 va
boshqalar
2
Va dietilasetamid , CH
3 CoNet
2 va karboksilik ammoniy tuzi, CH
3 COO - +
Nyu-Xempshir
2 va boshqalar
2 hosil bo'ladi.
Tenglama tushunish uchun biroz murakkab bo'lib tuyulishi mumkin bo'lsa-da,
amid hosil qilish uchun -COCH
3 guruhi 2 NH da H ga qanday almashtirilganiga
qarang :
va hokazo
2 NH => Et
2 NCOCH
3
Reaktsiya amidatsiyadan ko'ra ko'proq . Bu so'zda hamma narsa jamlangan; bu
safar amin alkogoldan ko'ra asillanishdan aziyat chekadi.
3.2.Angidridlar qanday hosil bo'ladi
Noorganik angidridlar elementning kislorod bilan o'zaro ta'siridan hosil bo'ladi.
Shunday qilib, agar element metall bo'lsa, asosiy metall oksidi yoki angidrid hosil
bo'ladi; va agar u metall bo'lmasa, metall bo'lmagan oksid yoki kislota angidrid
hosil bo'ladi.
Organik angidridlar uchun reaksiya boshqacha. Ikki karboksilik kislota
to'g'ridan-to'g'ri bog'lanib, suvni chiqarib, kislota angidridini hosil qila olmaydi;
hali aytilmagan birikmaning ishtirokini talab qiladi: asil xlorid , RCOCl .
16](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_16.png)
![Karboksilik kislota asilxlorid bilan reaksiyaga kirishib , tegishli angidrid va
vodorod xlorid hosil qiladi :
R
1 COCl + R
2 COOH => (R
1 CO) O (COR
2 ) + HCl
CH
3 COCl + CH
3 COOH => (CH
3 CO)
2 O + HCl
CH
3 asetil guruhidan, CH
3 CO-dan keladi va boshqasi sirka kislotasida
allaqachon mavjud. Muayyan asilxloridni , shuningdek, karboksilik kislotani
tanlash nosimmetrik yoki assimetrik kislota angidridining sinteziga olib kelishi
mumkin.
Siklik angidridlar
Asilxloridni talab qiladigan boshqa karboksilik kislotalardan farqli o'laroq ,
dikarboksilik kislotalar mos keladigan angidridga KOHdensatsiyalanishi mumkin.
Buning uchun ular H
2 O ning chiqarilishini rag'batlantirish uchun qizdirilishi
kerak. Masalan, ftalik kislotadan ftalik angidrid hosil bo'lishi ko'rsatilgan.
E'tibor bering, beshburchak halqa qanday tugallangan va ikkala C=O guruhini
bog'laydigan kislorod uning bir qismidir ; Bu siklik angidrid. Bundan tashqari, ftal
angidrid nosimmetrik angidrid ekanligini ko'rish mumkin, chunki ikkala R
1
sifatida R
2 Ular bir xil: aromatik halqa.
17](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_17.png)
![Barcha dikarboksilik kislotalar o'zlarining angidridlarini hosil qila olmaydi,
chunki ularning COOH guruhlari keng tarqalgan bo'lsa, ular kattaroq va kattaroq
halqalarni tugatishga majbur bo'ladi. Hosil bo'lishi mumkin bo'lgan eng katta halqa
olti burchakli, reaksiyadan kattaroqdir.
Nomenklatura
Angidridlar nima deyiladi? Oksidlar bilan bog'liq noorganik moddalarni chetga
surib, hozirgacha tushuntirilgan organik angidridlarning nomlari R
1 va R
2 ning o'ziga
xosligiga bog'liq ; ya'ni uning asil guruhlari.
Agar ikkita R bir xil bo'lsa, karboksilik kislotaning tegishli nomidagi "kislota"
so'zini "angidrid" bilan almashtirish kifoya. Va agar, aksincha, ikkita R farqli
bo'lsa, ular alifbo tartibida nomlanadi. Shuning uchun, uni nima deb atashni bilish
uchun, avvalambor, u nosimmetrik yoki assimetrik kislota angidridiga qarash
kerak.
(CH
3 CO)
2 Yoki u nosimmetrikmi, chunki R
1 \u003d R
2 \u003d CH
3 . Sirka
yoki etan kislotasining hosilasi , shuning uchun uning nomi oldingi tushuntirishdan
keyin: sirka yoki etanoik angidrid . Xuddi shu narsa yuqorida aytib o'tilgan ftalik
angidridga ham tegishli.
Sizda quyidagi angidrid bor deylik:
CH
3 CO (O) COCH
2 CH
2 CH
2 CH
2 CH
2 CH
3
Chapdagi asetil guruhi sirka kislotasidan, o'ngdagi esa heptanik kislotadan
keladi. Ushbu angidridni nomlash uchun siz R guruhlaringizni alifbo tartibida
nomlashingiz kerak. Shunday qilib, uning nomi: geptan sirka angidridi.
Ilovalar
Noorganik angidridlar materiallar, keramika, katalizatorlar, tsementlar,
elektrodlar, o'g'itlar va boshqalarning sintezi va tarkibidan tortib, yer qobig'ini
18](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_18.png)
![minglab temir va alyuminiy minerallari va dioksid bilan qoplashgacha bo'lgan
cheksiz ko'p maqsadlarga ega. tirik organizmlar tomonidan chiqarilgan uglerod.
Ular kelib chiqish manbasini, noorganik sintezda ishlatiladigan ko'plab
birikmalar kelib chiqadigan nuqtani ifodalaydi. Eng muhim angidridlardan biri
karbonat angidrid, CO
2 dir . Suv bilan birgalikda fotosintez uchun zarurdir. Sanoat
darajasida esa SO
3 muhim ahamiyatga ega, chunki javob beruvchi undan sulfat
kislota oladi.
Ehtimol, ko'proq qo'llaniladigan va mavjud bo'lgan angidrid (hayot bor ekan)
fosfor kislotasidan biridir: ATP nomi bilan mashhur bo'lgan adenozin trifosfat ,
DNKda mavjud va metabolizmning "energiya valyutasi".
organik angidridlar
Kislota angidridlari alkogol bilan atsillanish yo li bilan reaksiyaga kirishib, efirʻ
yoki amin hosil qilib, amid yoki aromatik halqa hosil qiladi.
Bu birikmalarning har biridan millionlab va angidridni olish uchun yuz minglab
karboksilik kislota variantlari mavjud; binobarin, sintetik imKOHiyatlar keskin
oshadi.
Shunday qilib, asosiy foydalanishlardan biri uning tuzilishidagi atomlardan yoki
guruhlardan birini almashtiruvchi birikma tarkibiga asil guruhini kiritishdir.
Har bir angidrid alohida-alohida o'z qo'llanilishiga ega, ammo umuman olganda
ularning barchasi bir xil reaksiyaga kirishadi. Shu sababli, bu turdagi birikmalar
polimer tuzilmalarini o'zgartirish, yangi polimerlarni yaratish uchun ishlatiladi;
ya'ni sopolimerlar, qatronlar, qoplamalar va boshqalar.
Masalan, sirka angidrid tsellyulozadagi barcha OH guruhlarini asetillash uchun
ishlatiladi (pastki rasm). Bunday holda, har bir H OH asetil guruhi COCH
3 bilan
almashtiriladi .
19](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_19.png)
![Shu tarzda tsellyuloza asetat polimeri olinadi. Xuddi shu reaksiyani NH
2 guruhlari
bo'lgan boshqa polimer tuzilmalari bilan ham asillanishga duchor qilish mumkin.
asillanish reaktsiyalari aspirin ( atsetilsalitsil kislotasi) kabi dorilarni sintez
qilish uchun ham foydalidir .
misollar
Organik angidridlarning ba'zi boshqa misollari tugaydi. Ular eslatib o'tilmasa
ham, kislorod atomlari oltingugurt yoki hatto fosfor angidridlarini beradigan
oltingugurt bilan almashtirilishi mumkin.
-C
6 H
5 CO (O) COC
6 H
5 : benzoik angidrid. C
6 H
5 guruhi benzol halqasini
ifodalaydi. Uning gidrolizi natijasida ikkita benzoik kislota hosil bo'ladi.
-HCO(O)COH: formik angidrid. Uning gidrolizi natijasida ikkita formik kislota
hosil bo'ladi.
- C
6 H
5 CO (O) COCH
2 CH
3 : benzoy propan angidridi. Uning gidrolizi
benzoik va propan kislotalarini hosil qiladi.
-C
6 H
11 CO (O) COC
6 H
11 : siklogeksankarboksilik angidrid. Aromatik
halqalardan farqli o'laroq, ular to'yingan, er-xotin bog'larsiz.
20](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_20.png)
![-CH
3 CH
2 CH
2 CO (O) COCH
2 CH
3 : butan propan angidrid.
Suksinik angidrid
Bu erda bizda süksin kislotasidan olingan yana bir siklik bor, dikarboksilik
kislota. Uchta kislorod atomi ushbu turdagi birikmaning kimyoviy tabiatini qanday
berishiga e'tibor bering.
Malein angidrid suksinik angidridga juda o'xshaydi, farqi shundaki ,
beshburchakning asosini tashkil etuvchi uglerod atomlari o'rtasida qo'sh bog'lanish
mavjud.
21](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_21.png)
![Glutar angidrid
Nihoyat, glutarik angidrid ko'rsatilgan . U olti burchakli halqadan tashkil
topganligi bilan boshqa barchalaridan tuzilmaviy jihatdan farq qiladi. Yana uchta
kislorod atomi strukturada ajralib turadi.
Boshqa angidridlar, murakkabroq, har doim bir- biriga juda yaqin bo'lgan uchta
kislorod atomi tomonidan tasdiqlanishi mumkin.
22](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_22.png)
![XULOSA
Agar biz bir fazali mintaqada alkogol miqdori past (5% dan kam) bo'lgan
suvsiz eritmani olsak, rasmda ko'rsatilgan. 2 nuqta S, va uni suv bilan suyultiramiz,
biz A nuqta bilan diagrammada ko'rsatilgan eritmani olamiz. Bu suyuqlik 25%
suvni o'z ichiga olgan tashqi uglevodorod fazali miselyar eritmadir. Eritmadagi suv
KOHsentratsiyasini oshirib, tashqi uglevodorod fazasi bilan boshqa eritmani (B
nuqtasi bilan belgilanadi) olish mumkin. Keyinchalik suyultirilganda, tizim bir hil
va bir fazali bo'lib qoladi, ammo mitsellalarning tuzilishi o'zgaradi va eritma
mitsellalarda tashqi suvli fazali eritmaga aylanishi mumkin. Bir fazali mintaqadagi
barcha turdagi miselyar eritmalar, ularning tuzilishidan qat'i nazar, bir-biri bilan
aralashtiriladi.
23](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_23.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. K. Axmerov va boshqalar.
«Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’qituvchi», 1988 yil.
2. K. Axmerov va boshqalar.
«Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’zbekiston», 2003 yil.
3. N.A. Parpiev va boshqalar.
«Anorganik kimyo nazariy asoslari» Toshkent, «O’zbekiston»,
2000yil.
4. Maksudov N. X.
Umumiy ximiya. K.x. injenerlik fakulteti stundentlari uchun darslik.
Toshkent.; «O’qituvchi», 1977 yil.
5. Obshaya ximiya; Uchebnik (Pod red. Ye.M. Sokolovskiy i L.S Guzeya -3–e
iz d. prerab. i dop. – M.: Izd – vo Moskva un.ta, 1989. – 640s.
6. Rustamov X.R.
Fizik kimyo: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T.
«O’zbekiston», 2000. – 487 b.
7. www.ziyonet.uz
24](/data/documents/90243f4e-bb42-492f-b4da-a85aa51492dc/page_24.png)
Suvsiz eritmalar va ularda boradigan kimyoviy reaksiyalar hamda ularning borish sharoitlari. Reja: I bob Kirish II bob.Asosiy qism.Suvsiz eritmalar va ularni tayyorlash. 2.1. Uchuvchan suvsiz eritmalar (etanol, xloroform, benzin) haqida tushuncha. 2.2. Uchuvchan bo‘lmagan erituvchilar (yog’lar va moylar, glitserin) haqida tushuncha. III bob Angidridlarning xossalari va ularning xosil bo’lishi. 3.1Angidridlarning xossalari 3.2.Angidridlar qanday hosil bo'ladi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1
Kirish Oddiy atmosfera sharoitida suv suyuq holatni saqlab qoladi, shu bilan birga qolgan vodorod birikmalari shunga o'xshash rejadagi gazlar gazdir. Ushbu hodisa molekulalar va suv atomlari qo'shilishining maxsus xususiyatlari va ular orasidagi aloqalarning maxsus xususiyatlari bilan izohlanadi. Kislorod atomlari deyarli 105 daraja burchakni tashkil etadigan vodorod atomlariga biriktirilgan va ushbu KOHfiguratsiya har doim saqlanadi. Kislorod va vodorod atomlarining elektrekomida katta farq orqali elektron bulutlar kislorod tomon siljiydi. Shuning uchun suv molekulasi faol dipol deb hisoblanadi, unda vodorod partiyasi ijobiy zaryadga ega va kislorod salbiy. Natijada, suv molekulasi muloqotni shakllantiradi, bu juda qiyin va yuqori energiya xarajatlarini talab qiladi. Suv deyarli siqila olmaydi. Shunday qilib, atmosfera bosimining bir barga ko'payishi bilan, bitta barda suv faqat 0,00005 qismida, uning boshlang'ich hajmidan boshlab 0.00005 qismida siqilgan. Muz va suvning tuzilishi juda o'xshash. Muzda ham, suvda ham molekulalar biron ma'noda yashashga harakat qilmoqdalar - ular tuzilishni tashkil etishni xohlashadi, ammo termal harakatning oldini oladi. Suv qattiq holatga tushganda, molekulalarning issiqlik aylanishi endi tarkibiy shakllanishga xalaqit bermaydi, shundan so'ng ular orasidagi bo'shliq ko'tariladi, shuning uchun zichligi. Ayni paytda suv juda anomal modda ekanligi haqida aytilgan. Suvning qattiq yig'indisi muz, suyuqlik suvning suyuq suvi yuzasida suzishi mumkin. Bug'lanish sodir bo'lganda, aksincha, barcha ulanish darhol portlashi mumkin. Ushbu obligatsiyalarning nomuvofiqligi juda katta energiyani talab qiladi, bu barcha moddalar orasida eng katta suv sig'imini aks ettiradi. 1 darajali litali suvni isitish uchun 4 kj energiya sarflash kerak. Ushbu mulk tufayli suv ko'pincha sovutish uchun ishlatiladi. 2
II bob.Asosiy qism.Suvsiz eritmalar va ularni tayyorlash. 2.1.Uchuvchan suvsiz eritmalar (etanol, xloroform, benzin) haqida tushuncha. Kimyo texnologiyasida suvsiz eritmalar suvli eritmalardan tashqari spirtli, glitserinli, moyli, siliKOHli va hokazo eritmalar uchraydi. Ko‘pincha ular sirtga qo‘llash uchun ishlatiladi. Suvsiz eritmalar 2 guruhga bo‘linadi: 1. Uchuvchan (etanol, xloroform, efir, benzin, skipidar) eritmalar. 2. Uchuvchan bo‘lmagan eritmalar: o‘simlik moylari, vazelin moyi (suyuq parafin), glitserin.Uchuvchan erituvchilar bilan eritma tayyorlaganda qizdirish, filtrlash, suzish kabi texnologik bosqichlardan voz kechish lozim, chunki bunda erituvchining uchib ketish ehtimoli bo‘ladi. Efir, benzin, etanol yong‘indan xavflidir. Bu eritmalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bemorga beriladigan, og‘zi zich yopiladigan shisha idishlarda tayyorlanadi. Suvli eritmalardan farqli o‘laroq suvsiz eritma tayyorlashda avvalidishga eritiladigan modda, so‘ngra erituvchi solinadi. Idish quruq bo‘lishi shart. Bu eritmalarni filtrlash zarur bo‘lgan taqdirda voronka ustiga shisha plastinka yopib turib filtr lash kerak. Agar etanolning KOHsentratsiyasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, 90% li etanol ishlatiladi (hajm foizda).Bundan quyidagilar mustasno:5—10% li yod eritmasi (X DF), 1—2% li yod eritmasi, 1,5% li vodorod peroksid eritmasi, 1% li sitral eritmasi — 96% li etanolda; 1—2% salisil kislotasi va 0,5%; 1—3%; 5% li borat kislotasi eritmalari —70% li etanolda; 1—2% li brilliant yashili va 1% li metilen ko‘ki eritmalari — 60% li etanolda tayyorlanadi (O‘z RSSV ning 2002-yil 29-dekabrdagi 582-sonli buyrug‘i). Etanol eritmalari og‘irlik — hajm usulida tayyorlanadi. Rr: Acidi borici 0,3Sp. aethylici 70% — 10 mlM.D.S. Sirtga ishlatish uchun.Quruq flaKOHga 0,3 g borat kislotasi, 10 ml 70% li etanol solib eritiladi (og‘zi tez berkitiladi). Erishni tezlashtirish uchun idishni iliq suvga (40—50°C) solib isitish mumkin.Ba’zan 70% li etanol olish uchun 95% li etanolni suyultirish lozim bo‘ladi. Bunda quyidagiformuladan foydalanish mumkin:X = V Ѕ BAMasalan, 50 ml 70 %li etanol eritmasini tayyorlash kerak.X =50 Ѕ 70= 36,8 ml.95Silindrga 36,8 ml 95% li etanol solib hajmi 50 ml ga yetguncha tozalangan suv qo‘shiladi. O‘lchov silindri 3
bo‘lmagan hollarda XI DF ning 3—4 alkogolometrik jadvalidan foydalanish mumkin.Moyli, glitserinli eritmalar og‘irlik usulida tayyorlanadi. Erishni tezlashtirish uchun eritma suv hammomida qizdiriladi. Eritma to‘g‘ridan-to‘g‘ri bemorga beriladigan idishning o‘zida tayyorlanadi, ya’ni filtrlanmaydi.Rr: Mentholi 0,2Ol. Vaselini 20,0M.D.S. Sirtga ishlatish uchun. Quruq flaKOHga 0,2 gmentol solib texnik tarozida muvozanatga keltiriladi va ustiga20 gvazelin moyi solinadi. Og‘zi berkitilgan idishdagi aralashmanisuv hammomida 70—80°C gacha qizdiriladi. Bunda mentol to‘liq eriydi.Rr: Natrii tetraboratis 20,0Glycerini 80,0M.D.S. Og‘izning shilliq pardalarini artish uchun. Quruq flaKOHga20 g natriy tetraborat solib texnik tarozida muvozanatga keltiriladi va ustiga 80 g glitserin solinadi. Idishning og‘zi berkitilib,natriy tetraborat erib ketguncha suv hammomida qizdiriladi. Т egishli yorliq yopishtiriladi. Suvsiz eritmalar sifatini baholash. Suvsiz eritmalar sifatini baholashda avval ularning hujjatlari (retsept, pasport), yorlig‘i, rangi, hidi, mexanik zarrachalarning bor-yo‘qligi tekshiriladi. Glitserinli va moyli eritmalarning umumiy og‘irligi, spirtli eritmalarning esa hajmi tekshiriladi. 2.2. Uchuvchan bo‘lmagan erituvchilar (yog’lar va moylar, glitserin) haqida tushuncha. Etil spirti (vino spirti, etanol), C 2 H 5 OH — bir atomli alifatik spirtlarning muhim vakili. Mol.m. 46,069. Rangsiz, o tkir ta mli, spirtlargaʻ ʼ xos hidli suyuqlik. Suyuqlanish temperaturasi — 114,5°, qaynash temperaturasi 78,39°, zichligi 789,27° kg/m3(20°da). Suv bilan cheksiz aralashadi va tarkibida 95,57% spirt, 4,43% suv bo lgan azeotrop aralashma hosil qiladi. Absolyut sof ʻ spirt olishda 2 usuldan foydalaniladi. 1usulda suvli spirtga ozroq benzol qo shiladi ʻ va hosil bo lgan aralashma fraksiyalab haydaladi. Bunda avval suv, spirt va benzol ʻ aralashmasi, keyin spirtning benzol bilan aralashmasi va nihoyat, oxirida sof spirt haydaladi. 2 usulda 96% li spirtni kaltsiy (P)oksid yoki qizdirilgan mis (P)sulfat bilan isitiladi. Bunda suvning asosiy massasi chiqib ketadi, spirt tarkibida ushlanib qolgan 0,2— 0,3% suvni spirtga metall holdagi kaltsiy yoki magniy qo shib ʻ haydash yo li bilan ajratiladi.Etil spirti sanoatda tarkibida qand (shakar) bo lgan ʻ ʻ moddalardan enzimlar va achitqilar ta sirida quyidagi reaksiya orqali olinadi: ʼ 4
C 6 H 12 O 6 =2C 2 H 5 OH+2CO 2 Xom ashyo sifatida glyukoza yoki uzum sharbatidan foydalanilganda tarkibida 8 dan 16% gacha Etil spirti bo lgan uzum vinosi hosilʻ bo ladi. Ko pincha polisaxaridlar (kraxmal yoki sellyuloza) xom ashyo sifatida ʻ ʻ qo llanadi. Etil spirtini umumiy formulasi (C ʻ 6 H 10 O 5 ) bo lgan polisaxaridlardan ʻ ham olish mumkin. Bunda ular to la gidrolizga uchratilib glyukozaga, so ngra ʻ ʻ spirtga aylantiriladi. Kraxmalli xom ashyolar sifatida boshokli o simliklar — ʻ bug doy, arpa, sholi, jo xoridan, shuningdek, kartoshkadan foydalaniladi.Etil spirti ʻ ʻ sanoatda bir necha yo llar bilan sintez qilinadi. Yog och gidrolizatini achitish yo li ʻ ʻ ʻ bilan gidroliz spirt i olinadi. Uning tarkibida 2% gacha zaharli modda — metil spirti (metanol) bo ladi. Sulfat kislota ishtirokida etilenni gidratatsiya qilish ʻ reaksiyasidan ham Etil spirti olishda keng foydalaniladi.Ba zi mamlakatlarda Etil ʼ spirti atsetilendan olinadi. Bu usulda Kucherov reaksiyasi asosida atsetilen avval sirka aldegidga o tkaziladi, keyin uni gidrogenlab Etil spirtiga aylantiriladi. ʻ Mazkur reaksiya mis yoki palladiy katalizatori ishtirokida yuqori trada olib boriladi:ns=ns+n2o> sn3sno > sn3sn2onE.s. dunyoda eng ko p sintez qilinadigan ʻ va qo llanadigan mahsulotlardan biri hisoblanadi.Ishlab chiqarilgan Etil spirtining ʻ asosiy qismi divinil olishda, etil efir, xloroform, xloral, o ta sof etilen, etilatsetat, ʻ murakkab efirlar va erituvchilar ishlab chiqarishda qo llanadi. Etil spirti tibbiyotda, ʻ farmatsevtikada, atirupa sanoatida, bo yoqchiliqda, antiseptik vositalar ʻ tayyorlashda ishlatiladi. Etil spirti — muhim antifrizlardan biri. Undan oziq-ovqat sanoatida, turli spirtli ichimliklar va dorivor damlamalar tayyorlashda ham foydalaniladi. E. narkotik modda. Uzoq vaqt iste mol qilinsa, nerv, me daichak, ʼ ʼ yuraktomir sistemalari, jigar qattiq zararlanadi. Xloroform. 19-asrda xloroform eritmasi kokain va geroinga teng qilingan modda dori vositasi xisoblangan edi. Xloroform eritmasi dorixonalarda bronxit va yo’talni davolash va oldini olish uchun sotilar edi. Shifokorlar bu eritmani astma kasali bor bemorlarga tavsiya qilishar edi. O’sha davrda xloroform eritmasi anesteziya sohasida ham qo’llanilar edi. 21 asrga kelib bu modda ichga qo’llashga man etildi. Bundan savol kelib chiqadi nima uchun? Nima o’zgardi? Что 5