Suy sulolasi hukmronligi davrida hayot

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.7880859375 KB

Ko'chirib olish

S uy sulolasi hukmronligi davrida hayot
Mundarija:
Kirish ………………………………………………………………………………3
I.bob. Suy sulolasi yutuqlari ……………………………………………………..5
1.1. Xitoyning sui sulolasi imperatorlari……………………………………………
5
II.bob. Sui sulolasining
qulashi ………………………………………………….18
2.1.Sulola she'riyati ………………………………………………………………
18
Xulosa …………………………………………………………………………….24
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………26
1

Kirish
VI asrning 2-yarmida Xitoyning shimoli va janubi o rtasida madaniy,ʻ
iqtisodiy va siyosiy tafovutlar yumshay boshladi. Shimol ko chmanchilari asta-
ʻ
sekin mahalliy aholiga qo shila boshladi. Aksariyat ko chmanchi qabilalar o troq
ʻ ʻ ʻ
turmush tarziga o tdi.
ʻ O rta Osiyo ʻ ko chmanchi qabilalari ʻ Turk
xoqonligining qudratli ittifoqini tuzdi. Yangi bosqinchilarga bo ysunish xavfi
ʻ
haqiqatga aylandi. Bunday sharoitda mamlakat birligini tiklash zarur edi.
Hokimiyat tepasiga shimoliy viloyatlardan biri — Chjou zodagonlarining harbiy
guruhi keldi. Shimoli-g arbiy Xitoy bosqinchilarga qarshi kurashish markaziga
ʻ
aylangan. 581 yilda Shimoliy Yang Jian (Ven-di) qo mondoni
ʻ Suy deb nomlangan
yangi sulolaning imperatori deb e lon qilindi. Ulkan davlatning nisbatan tez
ʼ
birlashishiga quyidagilar sabab bo‘ldi. Madaniy, iqtisodiy va Xitoyning siyosiy
manfaatlari ichki urushlarni tugatish va beqaror qirolliklarni yagona imperiyaga
birlashtirishni talab etardi. Kichik va kuchsiz viloyatlar Xitoyning qishloq
xo'jaligi tumanlarining ulkan quruqlik chegarasini ko chmanchi bosqinlaridan
ʻ
himoya qila olmadi. Imperator Yang Jian Konfutsiy ta limotlariga mos ravishda
ʼ
ilgari surdi, mamlakatdagi munosabatlarni tartibga solish, barqarorlik va
farovonlikni tiklash yo lida soliqlarni kamaytirdi yoki bekor qildi, yangi tanga
ʻ
chiqarildi. Imperator Yang Jian qat iyat bilan markaziy hokimiyat kuchini
ʼ
mustahkamlashga intildi va mahalliy zodagonlarga shafqatsiz munosabatda
bo lgan. Ammo
ʻ 604- yilda u o g li ʻ ʻ Yang Guang tomonidan o ldirilgan. Yang ʻ
Guang (Yang-di) siyosati asosan xazinani boyitish, iqtisodiy yuksalish va siyosiy
hokimiyatni markazlashtirishga qaratilgan edi.Suy sulolasi Xitoyning qisqa
muddatli imperator sulolasi edi (581-618).Suylar Shimoliy va Janubiy sulolalarni
birlashtirib, G'arbiy Jin sulolasining qulashi ortidan bo'linishning uzoq davrini
tugatdi va uzoqroq davom etadigan Tang sulolasi uchun poydevor qo'ydi.Suy
imperatori Ven tomonidan asos solingan, Suy sulolasining poytaxti 581–605
yillarda Chang'an (bu Daxing, zamonaviy Sian, Shensi deb o'zgartirilgan) va
keyinchalik Luoyang (605–618) bo'lgan.Imperatorlar Ven va uning vorisi Yang
turli markazlashtirilgan islohotlarni amalga oshirdilar, xususan, teng maydonlar
2

tizimi iqtisodiy tengsizlikni kamaytirish va qishloq xo'jaligi samaradorligini
oshirishga qaratilgan;Uch departament va oltita vazirlik tizimidan oldingi besh
bo'lim va oltita hay'at (yoki) tizimi instituti;va tangalarni standartlashtirish va qayta
birlashtirish.Ular, shuningdek, butun imperiya bo'ylab buddizmni tarqatdilar va
rag'batlantirdilar.Sulola o'rtalariga kelib, yangi birlashgan imperiya aholining tez
o'sishini qo'llab-quvvatlagan qishloq xo'jaligining katta profitsiti bilan gullab-
yashnashning oltin davriga kirdi.Suy sulolasining doimiy merosi Buyuk Kanal
edi.Tarmoqning markazida sharqiy poytaxt Luoyang joylashgan bo'lib, u g'arbdagi
poytaxt Chang'anni sharqning iqtisodiy va qishloq xo'jaligi markazlari bilan
Jiangdu (hozirgi Yangzhou, Jiangsu) va Yuxan (hozirgi Xanchjou, Chjejiang) va
zamonaviy Pekin yaqinidagi shimoliy chegara. Koreyaning uchta qirolligidan biri
bo'lgan Goguryoga qarshi bir qator qimmat va halokatli harbiy yurishlar 614 yilda
mag'lubiyat bilan yakunlanganidan so'ng, sulola 618 yilda imperator Yangning
vaziri Yuven Xuadji tomonidan o'ldirilishi bilan yakunlangan bir qator xalq
qo'zg'olonlari ostida parchalanib ketdi. Uzoq davom etgan bo'linishdan keyin
Xitoyni birlashtirgani uchun sulola ko'pincha oldingi Qin sulolasi bilan
taqqoslanadi.Yangi birlashgan davlatni mustahkamlash uchun keng ko'lamli
islohotlar va qurilish loyihalari amalga oshirildi, bu ularning qisqa sulolaviy
hukmronligidan tashqari uzoq davom etadigan ta'sirga ega. Qisqa hukmronligi
davrida Xitoyning Suy sulolasi Xitoyning shimoliy va janubiy qismlarini ilk Xan
sulolasi davridan (miloddan avvalgi 206 - milodiy 220) beri birinchi marta
birlashtirdi. Xitoy Suy imperatori Ven tomonidan birlashtirilguniga qadar Janubiy
va Shimoliy sulolalar davridagi beqarorlik botqog'ida edi. U Chang'ondagi
an'anaviy poytaxtdan (hozirda Sian deb nomlanadi) hukmronlik qildi, uni suiylar
hukmronligining dastlabki 25 yilida "Daxing", so'ngra so'nggi 10 yil ichida
"Luoyang" deb o'zgartirdilar.
3

I.bob. SUY SULOLASI YUTUQLARI
1.1. Xitoyning sui sulolasi imperatorlari
Sui sulolasi o'z xitoyliklariga juda ko'p yaxshilanishlar va yangiliklarni
keltirdi. Shimolda u qulab tushayotgan Buyuk Xitoy devori ustida ishlarni davom
ettirdi, devorni kengaytirdi va ko'chmanchi Markaziy Osiyoliklarga qarshi to'siq
sifatida dastlabki qismlarini olib tashladi. Shuningdek, u Shimoliy Vetnamni bosib
olib, uni Xitoy nazorati ostiga oldi.
Bundan tashqari, imperator Yang Xanchjouni Yanchjou bilan, shimolni esa
Luoyang mintaqasi bilan bog'lab, Buyuk kanalni qurishni buyurdi. Garchi bu
yaxshilanishlar zarur bo'lishi mumkin bo'lsa-da, albatta, ular dehqonlardan katta
miqdordagi soliq pullari va majburiy mehnatni talab qilar edilar, bu esa Sui
sulolasini odatdagidan kamroq mashhur qildi.
Ushbu yirik infratuzilma loyihalaridan tashqari, Sui Xitoyda yerga egalik tizimini
ham isloh qildi. Shimoliy sulolalar davrida aristokratlar katta miqdordagi qishloq
xo'jaligi erlarini to'plashdi, keyinchalik u erda ijarachi dehqonlar ishladilar. Sui
hukumati barcha erlarni musodara qildi va uni "teng dalalar tizimi" deb nomlangan
barcha fermerlarga teng ravishda taqsimladi. Har bir mehnatga layoqatli erkak 2,7
gektar yer oldi, mehnatga layoqatli ayollar esa kamroq ulush oldi. Bu Suy sulolasi
dehqonlar sinfining mashhurligini biroz oshirdi, ammo barcha mol-mulkidan
mahrum qilingan aristokratlarning g'azabini keltirdi.
VAQT VA MADANIYAT SIRLARI
Suyning ikkinchi hukmdori imperator Yang otasini o'ldirgan yoki o'ldirmagan
bo'lishi mumkin. Har holda, u Xitoy hukumatini Konfutsiy asariga asoslanib,
davlat xizmatini imtihon qilish tizimiga qaytardi. Bu imperator Ven yetishtirgan
ko'chmanchi ittifoqchilarning g'azabini qo'zg'atdi, chunki ularda xitoy mumtoz
asarlarini o'rganish uchun zarur bo'lgan repetitorlik tizimi mavjud emas edi va shu
tariqa hukumat lavozimlariga etishlari taqiqlandi.
Sui davridagi yana bir madaniy yangilik, hukumat buddizmning tarqalishini
rag'batlantirmoqda. Ushbu yangi din yaqinda g'arbdan Xitoyga ko'chib o'tdi va Sui
hukmdorlari imperator Ven va uning imperatori janub fath qilinishidan oldin
4

buddizmni qabul qildilar. Miloddan avvalgi 601 yilda imperator Hindistonning
Mauryan imperatori Ashoka an'anasiga rioya qilgan holda Buddaning
yodgorliklarini Xitoy atrofidagi ibodatxonalarga tarqatgan.
XITOYNING SUI SULOLASI IMPERATORLARI
Imperator Ven, shaxsiy ismi Yang Tszyan, Kayxuang imperatori, 581-604 yillarda
hukmronlik qilgan
Imperator Yang, shaxsiy ismi Yang Guang, Daye imperatori, r. 604-617
Imperator Gong, shaxsiy ismingiz Yang You, Yining imperatori, r. 617-618
Yang Xao, davr nomi yo'q, r. 618
Imperator Gong II, Yang Tong, Huangtai imperatori, r. 618-619
Qo'shimcha ma'lumot olish uchun Xitoy sulolalarining to'liq ro'yxatiga qarang.
Sui sulolasi ([swěi], Xitoy : 隋朝 ; pinyin : Suí cháo) qisqa muddatli edi Xitoyning
imperatorlik sulolasi muhim ahamiyatga ega. Sui birlashtirdi Shimoliy va Janubiy
sulolalar va etnik qoidalarni qayta o'rnatdi Xon to'liq Xitoy to'g'ri , bilan
birga sinitsizatsiya avvalgi ko'chmanchi etnik ozchiliklar ( Besh barbar ) o'z
hududida. Bunga muvaffaq bo'ldi Tang sulolasi , bu asosan uning poydevorini
meros qilib olgan.
Tomonidan tashkil etilgan Sui imperatori Ven , Sui
sulolasi poytaxt edi Chang'an (zamonaviy, Daxing deb o'zgartirildi,
zamonaviy Sian , Shensi ) 581-605 va undan keyin Luoyang (605-618).
Imperatorlar Ven va uning vorisi Yang turli xil markazlashgan islohotlarni amalga
oshirdi, eng muhimi teng maydonli tizim , kamaytirishga mo'ljallangan iqtisodiy
tengsizlik va takomillashtirish qishloq xo'jaligi mahsuldorligi ; instituti Beshta
bo'lim va oltita kengash tizimi ， bu avvalgisidir Uch bo'lim va oltita
vazirlik tizim; va standartlashtirish va qayta birlashtirish tangalar. Ular ham
tarqalib, dalda berishdi Buddizm butun imperiya bo'ylab. Sulolaning o'rtalariga
kelib, yangi birlashgan imperiya jadallikni qo'llab-quvvatlaydigan ulkan qishloq
xo'jaligi profitsiti bilan gullab-yashnashning oltin davriga qadam qo'ydi. aholining
o'sishi .
5

Sui sulolasining doimiy merosi bu edi Katta kanal . [2] Sharqiy poytaxt
bilan Luoyang tarmoqning markazida, u g'arbda joylashgan poytaxtni
bog'ladi Chang'an sharqning iqtisodiy va qishloq xo'jaligi markazlariga Tsziandu
tomon (hozir Yangzhou , Tszansu ) va Yuhang (hozir Xanchjou , Chjetszyan ) va
zamonaviyga yaqin shimoliy chegaraga Pekin . Yuk tashish uchun dastlabki
sabablar bo'lgan donalar poytaxtga, qo'shinlarni tashish va harbiy logistika ,
ishonchli ichki yuk tashish aloqalari asrlar davomida ichki savdoni, odamlar
oqimini va madaniy almashinuvni osonlashtirar edi. Kengaytmasi bilan bir
qatorda Buyuk devor va sharqiy poytaxt qurilishi Luoyang , samarali me'morchilik
byurokratiyasi boshchiligidagi ushbu mega loyihalar millionlab odamlarni
yig'adi muddatli harbiy xizmatga chaqirilgan ishchilar ko'p sonli aholi punktidan,
inson hayoti og'ir narxlarda.
Bir qatordan keyin qimmat va halokatli harbiy kampaniyalar qarshi Goguryeo ,
lardan biri Koreyaning uchta qirolligi , [3] [4] [5] 614 yilda mag'lubiyatga uchrab,
sulola 618 yilda vazirlari Yvven Xuajining imperator Yang tomonidan o'ldirilishi
bilan yakunlangan bir qator mashhur qo'zg'olonlar ostida parchalanib ketdi. Faqat
o'ttiz yetti yil davom etgan sulola shuhratparast urushlar va qurilish loyihalari bilan
barbod bo'ldi. , bu o'z resurslarini haddan tashqari oshirgan. Xususan,
ostida Imperator Yang , og'ir soliqqa tortish va majburiy mehnat majburiyatlari
oxir-oqibat keng qo'zg'olonlarni keltirib chiqaradi va qisqa Fuqarolar urushi sulola
qulaganidan keyin.
Sulola ko'pincha oldingi bilan taqqoslanadi Tsin sulolasi uzoq muddatli
bo'linishdan keyin Xitoyni birlashtirgani uchun. Qisqa sulola hukmronligidan
tashqarida uzoq muddatli ta'sirlar bilan yangi birlashgan davlatni mustahkamlash
uchun keng ko'lamli islohotlar va qurilish loyihalari amalga oshirildi.
Imperator Ven va Suyning asos solishi
Kechga yaqin Shimoliy va Janubiy sulolalar , Shimoliy Chjou zabt etdi Shimoliy
Qi 577 yilda va Shimoliy Xitoyni birlashtirdi. Asrning janubiy sulolalarini asta-
sekin bosib olish tendentsiyasi Xan xitoylari etnik ozchilik tomonidan
boshqarilgan shimoliy sulolalar tomonidan Sianbei , muqarrar bo'lib qoladi. Bu
6

vaqtga kelib, Sui sulolasining keyinchalik asoschisi, Yang Szyan , etnik xitoylik
xitoy, Shimoliy Chjou sudiga regent bo'ldi. Uning qizi Empressa Dowager va
uning o'gay o'g'li edi. Shimoliy Chjou imperatori Jing , bola edi. Sharqiy
viloyatlarda qo'shinni tor-mor etgandan so'ng, Yang Tszyan Suy imperatori Ven
bo'lish uchun taxtni egallab oldi. Ilgari Sui Dyuki Chjou sudida xizmat
qilayotganda, bu erda belgi "Sui 隨 "so'zma-so'z" ta'qib qilish "degan ma'noni
anglatadi va sadoqatni anglatadi, imperator Ven" Sui, avvalgi unvonining
xarakteridan, yangi tashkil topgan sulolasining nomi sifatida o'zgargan. Qonli
tozalashda u Chjou qirol oilasining ellik to'qqizta knyazlarini yo'q qildi, ammo
shunga qaramay" Madaniyatli imperator "nomi bilan mashhur bo'ldi. [6] Imperator
Ven Chjuning xanlarga qarshi siyosatini bekor qildi va uning Xang familiyasini
Yangga qaytarib oldi. Avvalgi Xan sulolalarida hokimiyatni egallab olgan
Konfutsiy olimlarining qo'llab-quvvatlashiga sazovor bo'lgan (qarindoshlarning
qarindoshligi va korruptsiyasidan voz kechgan to'qqiz darajali tizim ), Imperator
Ven Xitoyni birlashtiradigan urushlar uchun o'z imperiyasini mustahkamlashga
qaratilgan qator islohotlarni boshladi.
Janubdagi istilo kampaniyasida imperator Ven dengiz kuchlariga qarshi turish
uchun minglab qayiqlarni yig'di Chen sulolasi ustida Yangtsi daryosi . Ushbu
kemalarning eng kattasi juda baland edi, beshta qatlamli kemaga va 800 ekipajdan
tashqari xodimlarga mo'ljallangan. Ular dushman kemalarini tebranish va ziyon
etkazish uchun ishlatilgan yoki Sui dengiz qo'shinlari harakat va boshqaruv
texnikasidan foydalanishi uchun ularni mahkamlash uchun ishlatiladigan 50 metr
uzunlikdagi oltita bom bilan jihozlangan edi. Ish bilan bir qatorda Sianbei Chenga
qarshi kurash uchun boshqa xitoylik etnik guruhlar, imperator Ven ham janubi-
sharqdan kelgan odamlarga xizmat ko'rsatgan Sichuan , uni yaqinda Sui zabt etgan
edi. [6] :89
588 yilda Suylar Yangtsi daryosining shimoliy qirg'og'i bo'ylab Sichuandan tortib
to 518000 gacha qo'shin to'plashdi. Sharqiy Xitoy dengizi . [7] Chen sulolasi
bunday hujumga dosh berolmadi. 589 yilga kelib , Suy qo ' shinlari Tsziankangga
kirib kelishdi ( Nankin ) va Chenning so ' nggi imperatori taslim bo ' ldi . Shi yer bilan
7

yakson qilindi , Sui qo ' shinlari Chen zodagonlarini shimolga kuzatib borishdi , u
erda shimoliy zodagonlar janubning madaniy va intellektual jihatdan ta ' minlashi
kerak bo ' lgan hamma narsaga hayron qolishdi .
Imperator Ven urush va qurilish loyihalari bilan davlat xazinasini bankrot qilgani
bilan mashhur bo'lgan bo'lsa-da, u o'zining dastlabki hukmronligi davrida
infratuzilmani juda ko'p yaxshilagan. U omborxonalarni oziq-ovqat manbalari
sifatida va avvalgi kabi, ekinlarga soliq solishdan olinadigan bozor narxlarini
tartibga solish vositasi sifatida tashkil etdi Xan sulolasi . Katta miqdordagi qishloq
xo'jaligi profitsiti aholining tez o'sishini tarixiy cho'qqiga ko'tarilishini qo'llab-
quvvatladi, bu ko'rsatkich faqat undan yuqori bo'lgan Tan sulolasining zeniti bir
asrdan ko'proq vaqt o'tgach.
Davlat poytaxti Chang'an (Daxing) , harbiy jihatdan xavfsiz yurak markazida
joylashgan Guanchjong , imperiyaning sharqiy va janubidagi iqtisodiy
markazlardan uzoq edi. Imperator Wen qurilishini boshladi Katta kanal ,
Chang'anni to'g'ridan-to'g'ri bog'laydigan birinchi (va eng qisqa) marshrut
tugagandan so'ng Sariq daryo (Xuang Xe) . Keyinchalik, imperator Yang Buyuk
Kanal qurilishining ko'lamini juda kengaytirdi.
Sui China Yangdi boshchiligidagi bo'linmalar (g'arbiy hududlar tasvirlanmagan)
Tashqi tomondan, paydo bo'layotgan ko'chmanchi Turk (Tujue)
xoqonligi shimolda yangi tashkil topgan sulola uchun katta xavf tug'dirdi.
Imperator Venning diplomatik manevrasi bilan xoqonlik ikkiga
bo'lindi Sharqiy va G'arbiy yarmi.
8

Keyinchalik Buyuk devor shimoliy hududni yanada xavfsizroq qilish uchun
birlashtirildi. Imperator Venning so'nggi yillarida Goguryo bilan birinchi urush
(Koreya) , mag'lubiyat bilan yakunlandi. Shunga qaramay, nishonlangan
"[Kayxuang hukmronligi" (imperator Venning davrdagi nomi) "tarixchilar
tomonidan Xitoy tarixining ikki ming yillik imperatorlik davrida tepaliklardan biri
sifatida qaraldi.
Suy imperatorlari shimoli-g'arbiy harbiy zodagonlardan bo'lgan va ularning ota-
bobolari Xan rasmiylari Yan Chjendan kelib chiqishini da'vo qilib, etnik xan
ekanligini ta'kidladilar. The Tangning yangi kitobi uning nasl-nasabga oid
ajdodlarini Chjou sulolasi orqali shohlar Jin knyazlari .
Xongnong Yang Long Siti Tang imperatorlarining ajdodlari deb ta'kidlaganidek,
Sui imperatorlari tomonidan ajdodlar deb da'vo qilingan. Chjaojun Li va Fanyang
Lulari Shandunni kutib olishgan va Lyu urug‘iga aloqador edilar, ular Xongnong
Yang va Guanlunning boshqa klanlari bilan ham bog‘langan. The Jin
knyazlari Hongnong Yangning ajdodlari sifatida da'vo qilingan.
Sui sulolasining hoji kolbasi tosh buyumlar
Tan sulolasidan Xongnong Yang, Xedong Jia, Xeney Sian va Tayyuandan Vangni
Song sulolasi nasablari ajdodlar deb da'vo qilishgan. [18]
Xitoydagi ushbu yirik siyosiy voqealar to'g'risida ma'lumotlar mavjud
edi qandaydir tarzda g'arbda filtrlangan va ga yetdi Vizantiya imperiyasi , ning
davomi Rim imperiyasi sharqda.
Kimdan Turkiy xalqlar Sharqiy Rimliklar O ' rta Osiyoda yangisini
yaratdilar Xitoy nomi katta yoshdan keyin Sinay va Serika : Taugast ( Qadimgi
turkiy : Tabg ' ach ), uning davomida Shimoliy Vey (386-535) davr . VII asr
Vizantiya tarixchisi Teofilakt Simokatta yozgan a umuman aniq
9

tasvir ning Xitoyning birlashishi Sui sulolasi imperatori Ven tomonidan , janubiy
Xitoyda raqib Chen sulolasining zabt etilishi bilan . Simocatta ushbu voqealarni
Vizantiya hukmdori davrida to'g'ri joylashtirdi Moris . [20] Simocatta shuningdek,
haqida juda muhim ma'lumotlarni taqdim etdi Xitoy geografiyasi , uning tomonidan
bo'linishi Yangzi daryosi va uning poytaxti Xubdan (qadimgi turkchadan Xumdan,
ya'ni Chang'an) bilan birga urf-odatlar va madaniyat , o'z xalqini hisoblash
" butparast "lekin boshqaruvda dono. Uning ta'kidlashicha, hukmdor "Taisson" deb
nomlangan va u "Xudoning O'g'li", ehtimol xitoylik degan ma'noni
anglatadi Tianzi ( Osmon O'g'li ) yoki hatto zamonaviy hukmdorning nomi Tang
imperatori Taizong
Imperator Yang va Vetnamni qayta zabt etish
Suy imperatori Yang (569-618) otasining o'limidan so'ng taxtga o'tirdi, ehtimol
qotillik bilan. U imperiyani yanada kengaytirdi, ammo otasidan farqli o'laroq,
ko'chmanchilar tomonidan qo'llab-quvvatlashga intilmadi. Buning o'rniga u
tikladi Konfutsiylik ta'limi va Konfutsiy imtihonlari tizimi byurokratlar uchun.
Ta'lim sohasidagi islohotlarni qo'llab-quvvatlash orqali u ko'chmanchilarning
qo'llab-quvvatlashidan mahrum bo'ldi. U kabi ko'plab qimmat qurilish loyihalarini
boshladi Xitoyning katta kanali va bir nechta qimmatbaho urushlarga aralashdi.
Ushbu siyosat o'rtasida, turkiy ko'chmanchilarning Xitoyga bosqini va dehqonlar
hisobiga o'sib-ulg'aygan hashamatli hayoti, u jamoatchilik ko'magidan mahrum
bo'ldi va oxir-oqibat o'z vazirlari tomonidan o'ldirildi.
Imperatorlar Yang va Ven ham harbiy ekspeditsiyalar
yuborishdi Vetnam kabi Annam Shimoliy Vetnamda 600 yil oldin Xitoy imperiyasi
tarkibiga kiritilgan edi Xan sulolasi (Miloddan avvalgi 202 - milodiy 220).
Ammo Champa markaziy Vetnamda uning shimolidagi xitoy xujumlarining asosiy
hamkori bo'ldi. Ebrey, Waltall va Palaisning so'zlariga ko'ra, bu bosqinlar Linyi-
Champa kampaniyasi (602-605) deb nomlandi. [6]
The Xanoy Ilgari Xan va Tszin sulolalari egallab turgan hudud osongina qaytarib
olindi Dastlabki Ly sulolasi hukmdor Ly Phật Tử 602 yilda. Bir necha yil o'tgach,
Suy armiyasi janubga uzoqroqqa surilib, qo'shinlar hujumiga uchradi urush
10

fillari Vetnam janubidagi Champadan. Sui armiyasi orqaga chekinib, fillarni
tuzoqqa tushirish uchun chuqur qazib oldi, Champan qo'shinlarini hujumga
chorladi, keyin fillarga qarshi kamarlardan foydalanib, o'z askarlarini oyoq osti
qildi. Sui qo'shinlari g'alaba qozongan bo'lsa-da, ko'pchilik kasalliklarga duchor
bo'lishdi, chunki shimoliy askarlar immunitetga ega emas edilar tropik
kasalliklar kabi bezgak
Goguryeo-Sui urushlari
Sui sulolasi bosib olish uchun bir qator yirik ekspeditsiyalarni
boshqargan Goguryeo , lardan biri Koreyaning uchta qirolligi . Imperator Yang
kampaniyaga ko'plab askarlarni chaqirdi. Bu armiya shunchalik ulkan ediki, tarixiy
matnlarda qayd etilganki, barcha qo'shinlar so'nggi yig'ilish punktidan chiqish
uchun 30 kun kerak bo'ldilar. Shanxayguan Goguryoni bosib olishdan oldin. Bir
misolda askarlar - ham majburiy, ham pullik - 3000 dan ortiq harbiy kemalar, 1,15
million piyodalar, 50 ming otliqlar, 5000 artilleriya va boshqalar. Armiya 1000
kishiga cho'zildi li yoki daryolar va vodiylar bo'ylab, tog'lar va tepaliklar bo'ylab
taxminan 410 km (250 mil). To'rtta harbiy ekspeditsiyalarning har biri
muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlanib, Sui hech qachon tiklanib bo'lmaydigan katta
moliyaviy va ishchi kuchi tanqisligini keltirib chiqardi.
Taxminan to'rt asrlik siyosiy tarqoqlikdan so'ng Xitoyni qayta birlashtirgan
Suy sulolasi (581-618), shimol va janub turli yo'llar bilan rivojlangan, qisqa vaqt
ichida kutilganidan ko'ra muhimroq rol o'ynagan. Miloddan avvalgi 3-asrdagi Tsin
hukmdorlari Chjanguo (urushayotgan davlatlar) davridan keyin Xitoyni
birlashtirgani kabi, Suy ham Xitoyni yana birlashtirdi va o'z vorislari - Tan
tomonidan qabul qilinishi kerak bo'lgan ko'plab institutlarni yaratdi. Qin singari,
Sui ham o'z resurslarini haddan tashqari oshirib yubordi va qulab tushdi.
11

Shuningdek, Qin misolida bo'lgani kabi, an'anaviy tarix Suy rejimining
qattiqqo'lligini va uning ikkinchi imperatorining megalomaniyasini ta'kidlab, uning
ko'plab ijobiy yutuqlari uchun juda kam baho berib, Suyni adolatsiz deb baholadi.
Suy sulolasining asoschisi Vendi (hukmronlik qilgan 581–604) Bei
(Shimoliy) Chjou saroyida yuqori martabali amaldor bo lib, keyingi xitoylikʻ
bo lmaganlar qo li ostida xizmat qilgan kuchli shimoli-g arbiy aristokratik
ʻ ʻ ʻ
oilalardan birining a zosi edi. Shimoliy Xitoydagi qirollik uylari va chet el
ʼ
xo'jayinlarining oilalari bilan turmush qurishgan. 577 yilda Bey Chjou raqib
shimoli-sharqiy Bey Qi sulolasini bosib olib, Shimoliy Xitoyni birlashtirdi. Biroq,
shimoliy sudlarda siyosiy hayot nihoyatda beqaror edi va 578/579 yillarda Chjou
taxtiga aftidan aqldan ozgan va mas'uliyatsiz yosh imperatorning o'tirilishi saroy
fitnalari, fitnalari va qotilliklarini keltirib chiqardi. Vendi 579 yilda bolani
qo'g'irchoq imperator sifatida o'rnatishga muvaffaq bo'ldi va ikki yildan keyin o'zi
uchun taxtni egalladi.
Butun Shimoliy Xitoyni nazorat qilib, kuchli qo‘shinlarga qo‘mondonlik
qilib, u darhol o‘z chegaralarida tartib o‘rnatishga kirishdi. U o'ziga katta yangi
poytaxt Daxingni qurdi, u eski Qin va Xan poytaxtlari joylashgan joyga yaqin
bo'lib, bu shahar majburiy mehnatdan behuda foydalanish bilan tezda qurilgan. Bu
buyuk shahar (keyinchalik Chang'an nomi bilan) 10-asr boshlarigacha Suy va Tang
sulolalarining poytaxti va hukumatning asosiy qarorgohi bo'lib qoldi.
Vendi ham yangi davlatining chegaralarini himoya qilish uchun tezkor choralar
ko'rdi. 6-asrda Xitoyning shimoliy qo'shnisi turklar (Tujue) bo'lib, u Manchuriya
chegaralaridan Vizantiya va Sosan imperiyalari chegaralarigacha bo'lgan dashtni
nazorat qilgan. Vendi hokimiyatni qo'lga kiritgan paytda turklar ikki yirik
imperiyaga bo'linib ketayotgan edilar: sharqiy Xitoy shimoliy chegarasida
Manchuriyadan Gansugacha hukmronlik qilgan va g'arbiy imperiya Tarim
havzasining shimolidagi keng yoyda O'rta Osiyoga cho'zilgan. Vendi g'arbiy
turklar xoni (hukmdori) Tarduni qo'llab-quvvatlab, bu bo'linishni rag'batlantirdi.
Vendi butun hukmronligi davrida sharqiy turklar o‘rtasida fraksiyaviy nizolarni
rag‘batlantirish siyosatini ham olib bordi. Shu bilan birga, u Buyuk devorni
12

ta'mirlash orqali shimoldagi mudofaasini kuchaytirdi. Shimoli-g'arbda Koko Nor
(Qingxay Xu; "Moviy ko'l") atrofidagi hududda u vaqti-vaqti bilan chegara
hududlariga bostirib kirgan Tuyuxun xalqini mag'lub etdi.
580-yillarning oxiriga kelib, Vendining davlati barqaror va xavfsiz bo'lib, u butun
mamlakatni birlashtirish yo'lidagi so'nggi qadamni qo'yadi. 587 yilda u Xou
(keyinchalik) Liang imperatorini taxtdan tushirdi, 555 yildan beri Bey Chjouning
qo'g'irchog'i sifatida o'rta Yantszi vodiysini boshqarib kelgan davlat. 589 yilda u
so'nggi janubiy sulolani - Chenni mag'lub etdi. token qarshiligi. Keyinchalik
janubda Suy rejimiga qarshi bir necha qo'zg'olon ko'tarildi, ammo ular osongina
bostirildi. Wendi endi mustahkam birlashgan imperiya ustidan hukmronlik qildi.
Wendi institutsional islohotlari
Wendi imperiyani mustahkamlash va birlashtirishdan ko'ra ko'proq narsaga
erishdi. U uni yagona institutlar bilan ta'minladi va Tang sulolasida va undan
tashqarida saqlanib qolgan hukumat namunasini o'rnatdi. Mehnatkash ma'mur
bo'lib, u amaliy davlat ishlaridagi mahorat va mafkuraviy muammolarga
moslashuvchan yondashuvni uyg'unlashtirgan bir qator nihoyatda qobiliyatli
vazirlarni ishga oldi. Ular savodxonlar nazariga tushish va Xan imperiyasi bilan
aloqa o‘rnatish uchun Konfutsiyning davlat marosimlarini qayta tikladilar va shu
bilan birga janubda hukmron din bo‘lgan buddizmni targ‘ib qilib, imperator
qiyofasini o‘rnatishga harakat qildilar. ideal buddist avliyo-qirol.
Wendining doimiy muvaffaqiyati amaliy siyosat va institutsional
islohotlarda bo'ldi. Bey Chjouning so'nggi kunlarida u qonunlarni qayta ko'rib
chiqish uchun mas'ul edi va imperator bo'lishdagi birinchi harakatlaridan biri 581-
sonli yangi jinoyat kodeksini e'lon qilish edi. 583 yilda uning vazirlari qayta ko'rib
chiqilgan kodeksni tuzdilar. , Kaihuang kodeksi va ma'muriy nizomlar. Bular Bei
Chjou qonunlaridan ancha sodda va yumshoqroq edi. Mahalliy amaldorlarning
yangi qonunlarni o'rganishi va ijrosini ta'minlash uchun katta e'tibor berildi. Vendi
hukmronligining oxiriga kelib, neo-legalistik siyosiy maslahatchilar sudda
ustunlikka erishganlarida, qonunlarni qo'llash tobora qattiqlasha boshladi. Kayxuan
13

kodeksi va nizomlari saqlanib qolmagan, ammo ular Sharqiy Osiyo tarixidagi eng
nufuzli huquq organi bo'lgan Tang kodeksining namunasini taqdim etgan.
Vendi boshchiligidagi markaziy hukumat vazirliklar, kengashlar, sudlar va
direksiyalardan iborat murakkab apparatga aylandi. Uning xodimlarining xatti-
harakati boshqa organ - tsenzura tomonidan nazorat qilindi. Bu apparatga
imperator raislik qilgan, barcha buyruq va qonun hujjatlari uning nomidan
chiqarilgan. Unga davlat ishlari bo'yicha maslahatchi ( yiguozheng ) vazifasini
bajaruvchi uchta markaziy vazirlik rahbarlari yordam berdilar . Keyinchalik bu
tizim erta Tang markaziy hukumati uchun asosiy asosni ta'minladi.
Bundan ham muhimi, u mahalliy hokimiyatni keng qamrovli isloh qilish va
oqilonalashtirishni amalga oshirdi. Xan davridan meros bo lib qolgan uchʻ
bosqichli mahalliy boshqaruv tizimi 5—6-asrlarda haddan tashqari bo linish
ʻ
natijasida tartibsizlikka tushib qolgan edi; son-sanoqsiz mahalliy tumanlar mavjud
bo'lib, ularning ba'zilarida juda kichik va yolg'iz oilalar hukmronlik qilgan. Wendi
soddalashtirilgan tuzilmani yaratdi, unda ancha qisqargan okruglar bevosita
prefekturalarga bo'ysunadi. Shuningdek, u tartibsiz qishloq ma'muriy birliklarini
yagona shaharchalar tizimiga ( xiang ) aylantirdi. Prefekturalar va okruglardagi
bosh idoralarga tayinlanishlar amaliyotda bo'lganidek, mahalliy nufuzli oila
a'zolari tomonidan emas, balki markaziy hukumat tomonidan amalga oshirilar edi.
Bu islohot mahalliy amaldorlarning markaziy hukumat agenti bo lishini ta minladi.
ʻ ʼ
Shuningdek, u mahalliy amaldorlarni byurokratik ko'tarilishning odatiy
namunasiga birlashtirdi va vaqt o'tishi bilan bir hil davlat xizmatini yaratdi.
Bei Chjou davrida aholini ro'yxatga olish tartibsizlikka tushib qolganligi sababli,
580-yillarda ehtiyotkorlik bilan yangi aholi ro'yxati o'tkazildi. Unda imperiyadagi
har bir xonadonning barcha a’zolarining yoshi, mavqei va yer egaliklari qayd
etilgan va shu asosda 5-asr oxiridan boshlab birin-ketin shimoliy sulolalar davrida
qo‘llanilgan yer taqsimlash tizimi qayta tiklangan. Soliq tizimi ham don va ipakdan
yagona stavkada olinadigan bosh soliqlarning eski modeliga amal qilgan. Soliq
solinadigan yosh oshirildi va barcha soliq to'lovchilar javobgar bo'lgan yillik
mehnat xizmati muddati qisqartirildi.
14

Wendi hukumati chegara kampaniyalari va keng qurilish ishlariga qaramay,
tejamkor va tejamkor edi. 590-yillarga kelib u katta zahiralarni to'pladi va Chen
hududlari o'z imperiyasiga qo'shilgach, u yangi aholini sodiqligini ta'minlash
uchun 10 yillik soliqlardan ozod qilish imkoniyatiga ega edi.
Harbiy tizim ham shimoliy sulolalar tizimiga asos solingan bo'lib, unda imperator
qo'shinlari militsiyalarga bo'lingan. Askarlar har yili muntazam navbatchilik
qilishgan, ammo yilning qolgan qismida uyda yashagan va asosan o'zini-o'zi
ta'minlagan. Garnizonlarni o'zini-o'zi ta'minlash uchun ko'plab qo'shinlar
chegaralardagi harbiy koloniyalarga joylashtirildi. Faqat kampaniya bo'lganda,
harbiy muassasaning xarajatlari ko'tarildi.
Janubning integratsiyasi
Ikkinchi Suy imperatori Yangdi (604-617/618 yillarda hukmronlik qilgan)
kattakon qurilish loyihalarida va aql bovar qilmaydigan harbiy sarguzashtlarda o'z
merosini sovurgan takabburlik, isrofgarchilik va shaxsiy buzuqlikning eng yuqori
namunasi sifatida tasvirlangan. Bu afsonaviy Yangdi ko'p jihatdan uning o'limidan
ko'p o'tmay uning hukmronligi haqida yozilgan dushmanlik yozuvlarining
mahsulidir. Uning hukmronligi Wendi davrida boshlangan tendentsiyalarni davom
ettirib, etarlicha yaxshi boshlandi; 607-sonli qonun kodeksining yana bir qayta
ko'rib chiqilishi, qoida tariqasida, jazolarni kamaytiradi.
Yangdining asosiy yutug'i janubning birlashgan Xitoyga mustahkamroq qo'shilishi
edi. Janubning shimolning barcha ma'muriy amaliyotlariga to'liq
moslashtirilganligi to'g'risida juda kam dalillar mavjud; yer ajratish tizimi u yerda
kuchga kirgan bo‘lishi dargumon va ehtimol, butun fiskal va harbiy tizimning
muhim asosi bo‘lgan aholini ro‘yxatga olish faqat eski Chen hududlarida to‘liq
amalga oshirilmagan. Biroq, Yangdining o'zi shaxsan janub bilan jiddiy
shug'ullangan. Liang janubidagi malikaga uylangan bo'lib, u 591–600 yillarini
janubiy hududlar uchun noib sifatida o'tkazgan; Qo'zg'olonlarning dastlabki
to'lqinidan keyin ularning Suy imperiyasiga muvaffaqiyatli qo'shilishi asosan
15

uning ma'muriyati va sobiq Chen hududlarida qo'llanilgan yumshoq siyosat tufayli
sodir bo'ldi.
Uning janubiy qiziqish bilan identifikatsiyalashi uning Konfutsiy ta'limi
an'analarini saqlab qolgan janubiy va shimoli-sharqiy elitadan byurokratiya
olimlarini jalb qilish vositasi sifatida Konfutsiy klassik o'quv dasturiga asoslangan
imtihon tizimini yaratishga kirishishining sabablaridan biri edi. Shu paytgacha
saroyda Xitoyning shimoli-g arbiy qismidagi aralash ajdodli, odatda, kamʻ
madaniyatli aristokratik oilalar hukmronlik qilgan.
Yangdi, shuningdek, sharqiy tekisliklar chegarasida joylashgan Luoyang shahrida
ikkinchi yirik poytaxt shaharni qurish orqali shimoli-g'arbning ustunligini
zaiflashtirishga harakat qildi. Bu poytaxt nafaqat shimoli-g'arbiy aristokratlarning
vatanlaridan uzoqda, balki Xebey va Xenanning boy qishloq xo'jaligi erlaridan
ham osonlik bilan ta'minlangan edi. Yangi shahar juda tez qurilgan bo'lib,
qurilishda ham, yog'och va boshqa zarur materiallarni tashishda ham juda ko'p
ishchilar ishlagan. Yangdi, shuningdek, mehnatni behuda sarflab, yangi saroylar va
ulkan imperator bog'ini qurdi.
Imperiyani birlashtirishga qaratilgan yana bir ulug'vor reja otasi
metropolitenda boshlagan kanal tizimini yanada rivojlantirish va Luoyangni Xuay
daryosi va janubiy poytaxt Tszyandu (hozirgi) bilan bog'laydigan buyuk suv yo'li -
Bian kanalini qurish edi. Yangzhou kuni), Yangtzeda. Bu yo'lning ko'p qismi
mavjud daryolar va qadimiy kanallar bo'ylab o'tgan, ammo bu hali ham og'ir
sharoitlarda ishlaydigan ko'plab majburiy ishchilarni jalb qilish juda katta ish edi.
605 yilda poytaxt Luoyang va Yantszi o'rtasida kanal tizimi ochildi va 610 yilda u
Katta kanalni qayta tiklash va uzaytirish bo'yicha umumiy sa'y-harakatlarning bir
qismi sifatida Yangtszidan janubga Xanchjougacha uzaytirildi. Shu bilan birga,
Manchuriya va Koreya chegarasida yurishlarga tayyorgarlik ko'rish uchun
Luoyangdan shimolga, zamonaviy Pekinga yaqin joyda yana bir katta kanal
qurildi. 611 yilga kelib, butun sharqiy tekislikda Shimoliy Xitoyning asosiy daryo
tizimlarini bog'laydigan va Yangtszi deltasidan shimoliy chegaraga magistral yo'lni
ta'minlovchi kanal tizimi mavjud edi. Ushbu suv yo'llarining qurilishi juda
16

qimmatga tushdi, dahshatli azob-uqubatlarga sabab bo'ldi va keng tarqalgan
ijtimoiy tartibsizliklar merosini qoldirdi, ammo uzoq muddatda transport tizimi
yagona imperiyani saqlab qolish uchun eng muhim omil bo'lishi kerak edi. 607 va
608 yillarda Shansidagi Buyuk devorni qayta tiklash va mustahkamlash uchun
zarur bo'lgan ommaviy mehnat yig'imlari qayta tiklangan sharqiy turklarga qarshi
chora sifatida keyingi qiyinchiliklarga olib keldi.
17

II.bob. Sui sulolasining qulashi
2.1.Sulola she'riyati
Suy sulolasining xitoylik qilichlari, taxminan 600 ta, topilgan Luoyang .
Pastki qilich qinining P shaklidagi mebellari o'xshash va ular qilich qinidan olingan
bo'lishi mumkin. Sarmatlar va Sasaniyaliklar .
Bahorda sayr qilish, tomonidan Zhan Ziqian , Sui davrining rassomi
Sui tomonidan olib borilgan eng yirik loyihalardan biri bu qurilish ishlari
edi Buyuk Xitoy devori ; ammo bu boshqa yirik loyihalar qatori iqtisodiyotni
og'irlashtirdi va ish bilan band bo'lganlarning g'azabini keltirdi. Suylar sulolasining
so'nggi bir necha yillarida unga qarshi qo'zg'olon ko'tarilgani sababli, qishloq
xo'jaligi va boshqa kasb-hunarlardan Xitoyning ko'plab mehnatga layoqatli
erkaklari qatnashdi, bu esa o'z navbatida qishloq xo'jaligi bazasi va iqtisodiyotiga
zarar etkazdi. Harbiylardan qochish uchun erkaklar atayin oyoq-qo'llarini
sindirishardi muddatli harbiy xizmatga chaqirish , amaliyotni "moyil panjalar" va
"baxtli oyoqlar" deb atash. Keyinchalik, Sui qulaganidan so'ng, 642 yilda, Tang
imperatori Taizong o'zlariga ataylab jarohat etkazgan va o'zlarini davolaganligi
aniqlanganlarga nisbatan qattiqroq jazo berish to'g'risidagi farmon chiqarib, ushbu
amaliyotni yo'q qilishga harakat qildi.
Suylar sulolasi nisbatan qisqa (581-618) bo'lgan bo'lsa-da, uning faoliyati
davomida ko'p ishlar amalga oshirildi. Katta kanal asosiy yutuqlardan biri edi.
18

Xanchjou mintaqasidan shimolga Yangzi orqali Yangzhou shahriga, keyin esa
shimoli-g'arbdan Luoyang mintaqasiga qadar cho'zilgan. Shunga qaramay, Buyuk
devor ishi singari, Buyuk Kanal loyihasi uchun katta miqdordagi ishchilarni jalb
qilish va resurslarni taqsimlash Sui sulolasining davomiyligi uchun
qiyinchiliklarga olib keldi. Oxiri Sui sulolasining qulashi Goguryoga qarshi
muvaffaqiyatsiz harbiy yurishlar natijasida ko'plab yo'qotishlarga ham sabab bo'ldi.
Aynan shu mag'lubiyat va yo'qotishlardan so'ng mamlakat xarobaga aylandi va
isyonchilar tez orada hukumatni o'z qo'liga oldi. 618 yilda imperator Yang
o'ldirilgan. U poytaxtga turli isyonchilar guruhlari tahdid qilganidan keyin janubga
ketgan va uning maslahatchilari (Yuven Klan) tomonidan o'ldirilgan. Ayni paytda,
shimolda aristokrat Li Yuan qo'zg'olon o'tkazdi, shundan so'ng u taxtga o'tirish
uchun tugadi Tang imperatori Gaozu . Bu boshlanish edi Tang sulolasi , Xitoy
tarixidagi eng mashhur sulolalardan biri.
Chjou sulolasi, Suy sulolasi va Tang sulolasi qirollik oilalari avlodlari uchun
Dukedomlar mavjud edi. Keyinchalik Jin (besh sulola) . Ushbu amaliyot Èr
Madaniyat
19

Sui sulolasi
Suylar sulolasi nisbatan qisqa umr ko ' rgan bo ' lsa - da , madaniyat nuqtai nazaridan
bu avvalgi asrlardan o ' tishni anglatadi va Sui sulolasi davrida boshlangan deb
ko ' rilishi mumkin bo ' lgan ko ' plab madaniy o ' zgarishlar keyinchalik kengayib ,
konsolidatsiya qilindi . Tang sulolasi va undan keyingi yosh. Bu nafaqat Buyuk
Devor va Buyuk Kanal kabi boshlangan yirik jamoat ishlarini, balki Tang
tomonidan siyosiy ierarxiyaning yuqori qismidan boshqa ozgina o'zgarishsiz qabul
qilingan Suy tomonidan ishlab chiqilgan siyosiy tizimni ham o'z ichiga oladi. Sui
sulolasining boshqa madaniy taraqqiyoti din va adabiyotni o'z ichiga olgan,
masalan buddizm va she'riyat.
Marosimlar va qurbonliklar sui tomonidan olib borilgan.
Buddizm
Buddizm davomida mashhur bo'lgan O'n oltita shohlik va Shimoliy va Janubiy
sulolalar Suylar sulolasidan oldingi davr, Hindistondan yoyilgan Kushan Oxirgi
paytlarda Afg'oniston Xitoyga Xon davr. Buddizm markaziy siyosiy nazorat
cheklangan davrda mashhurlikka erishdi. Buddaviylik birlashtiruvchi madaniy
kuch yaratib, odamlarni urushdan ko'tarib, Suylar sulolasiga aylantirdi. Ko'p
jihatdan buddizm Xitoyda Suy sulolasi davrida madaniyatning qayta tug'ilishi
uchun javobgar edi.
Dastlabki buddaviylik ta'limoti olingan Sanskritcha sutralar Hindistondan olti
sulola va Sui sulolasi davrida mahalliy xitoy buddaviylik maktablari rivojlana
boshladi. Eng muhimi, Zhiyi asos solgan Tiantai maktabi va
yakunlandi Konsentratsiya va aql-idrokka oid ajoyib risola , ichida u printsipini
o'rgatgan "Hayotning bir lahzasida uch ming shohlik "da ko'rsatilgan buddaviy
ta'limotning mohiyati sifatida Lotus Sutra .
Imperator Ven va uning imperatrixtasi buddizmni qabul qilib, Xitoy ustidan
imperatorlik hokimiyatini va Chenning zabt etilishini qonuniylashtirdi. Imperator
o'zini a Kakravartin podshoh, buddizm e'tiqodini himoya qilish uchun harbiy kuch
ishlatadigan buddaviy monarx. Miloddan avvalgi 601 yilda imperator Venda
Buddaning yodgorliklari butun Xitoy bo'ylab ibodatxonalarga tarqatilgan bo'lib,
20

uning maqsadlari "butun odamlar To'rt dengiz istisnosiz ma'rifatni rivojlantirishi va
birgalikda baxtli karmani o'stirishi, mavjud mavjudotlar kelajakdagi baxtli hayotga
olib borishi, yaxshi sabablarning barqaror yaratilishi bizni va barchamizni ajoyib
ma'rifatga olib borishi mumkin ".Oxir oqibat, bu harakat qadimiylarga taqlid
edi Mauryan Imperator Ashoka ning Hindiston .
Konfutsiylik
Konfutsiy faylasufi Vang Tong Suy sulolasi davrida yozgan va o'qitgan, hatto
Stsjou kotibi lavozimida ham qisqa vaqt ishlagan. Uning eng taniqli (nafaqat tirik
qolgan) asari O'rtacha tushuntirish (Zhongshuo, ph 中 ) [27] 617 yilda vafotidan
ko'p o'tmay tuzilgan.
21

She'riyat
Olti sulola she'riyati va Tang she'riyat
Yang Guang Suy imperatori sifatida tasvirlangan
Garchi she'rlar yozilishi davom etayotgan bo'lsa-da, ba'zi shoirlar obro'siga
ko'tarilib, boshqalari manzara ko'rinishidan g'oyib bo'lishgan bo'lsa-da, qisqacha
Suy sulolasi, Xitoy she'riyatining rivojlanishi nuqtai nazaridan farq qilmaydi,
garchi bu oltita sulola va she'riyat o'rtasidagi uzviylikni anglatadi Tang. [28] Sui
sulolasi shoirlari kiradi Yang Guang (580-618), u oxirgi Suy imperatori bo'lgan (va
bir xil) she'riyat tanqidchisi ); va shuningdek, uning xonandalaridan biri bo'lgan
Xou Ledi.
Qisqa hukmronlik davrida Xitoyning Sui sulolasi shimoliy va janubiy Xitoyni
erta Han xonlik davridan (mil. Avv. 206 - milodiy 220 yil) ilk bora birlashtirdi.
Xitoy, Shimoliy va Shimoliy Hinnomlar davrining beqarorligi davrida, Suyuning
imperatori Wen tomonidan birlashtirilmagunga qadar buzildi. U Xanning an'anaviy
poytaxti Chang'an (hozirgi Sian deb ataladi), Sui o'z hukmronligining dastlabki 25
yilida "Daxing" deb nomlangan, keyin esa oxirgi 10 yil davomida "Luoyang" deb
nomlangan. Sui sulolasi xitoyliklar uchun juda ko ' p yangilik va yangiliklarni
keltirdi . Shimolda u devorni kengaytirib, ko'chmanchi Markaziy Osiyo aholisiga
qarshi to'siq sifatida ashaddiy qismlarni ko'tarib, Xitoyning buyuk devori devorida
ish boshladi. Shuningdek, u Vetnamning shimoliy qismini bosib olib, uni Xitoy
nazoratida ushlab turdi. Bundan tashqari , Emperor Yang Hangzhouni Yangzhou va
shimoldan Luoyang mintaqasiga bog ' laydigan Grand Canal qurilishini buyurdi .
Garchi bu yaxshilanishlar zarur bo ' lishi mumkin bo ' lsa - da , ular , albatta , katta
miqdordagi soliq va majburiy mehnatni talab qildilar , bu esa Sui sulolasiga
nisbatan kamroq ommalashgan .
Ushbu keng ko ' lamli infratuzilma loyihalariga qo ' shimcha ravishda , Sui Xitoyda
yer - mulkchilik tizimini ham isloh etdi . Shimoliy hanafiylarga qarashli aristokratlar
qishloq xo ' jaligi erlarini katta sug ' orish maydonlarini to ' plab , keyinchalik
ijarachilar tomonidan ishladi .
22

Suyaning hukumati barcha erlarni musodara qildi va uni barcha fermerlarga "teng
seysmik tizim" deb atashdi. Har bir erkagi erkaklar 2,7 gektar erga ega bo'lishdi va
mehnatga layoqatli ayollar kichikroq ulush oldi. Bu Sui sulolasining
populyatsiyasini biroz qishloq ahli orasida kengaytirdi, ammo ularning mol-
mulklaridan mahrum bo'lgan aristokratlarni g'azablantirdi.
Sui ikkinchi imperatori, imperator Yang, otasini o'ldirgan bo'lishi mumkin yoki
bo'lmasligi mumkin. Qanday bo'lmasin, u Xitoy hukumatini Konfutsiyning ishi
asosida Davlat xizmatini tekshirish tizimiga qaytardi. Bu ko'chmanchi
ittifoqdoshlarni g'azablantirdi, chunki imperator Wen taraqqiy etgan, chunki ular
Xitoy klassikalarini o'rganish uchun zarur bo'lgan repetitorlik tizimiga ega
bo'lmagan va shuning uchun davlat lavozimlariga kirishlari taqiqlangan.
Hukumatning buddizm tarqalishining rag'batlantirishi sifatida Suyaning davridagi
boshqa madaniy yangilik. Bu yangi din so'nggi paytlarda g'arbdan Xitoyga ko'chib
o'tgan va Suyaning hukmdorlari imperator Wen va uning imperatori janubni bosib
olishdan oldin Buddaviylikka qaytgan. Milodiy 601 yilda imperator Hindistonning
Mauriyadagi Ashoka imperatori an'analariga rioya qilgan holda, Buddaning
qoldiqlarini Xitoy atrofidagi ma'badlarga tarqatib yubordi.
Oxir oqibat Suyaning sulolasi taxminan 40 yil davomida hokimiyat tepasiga keldi.
Uning tarkibiy guruhlaridan har birining g'azablanishidan tashqari yuqorida qayd
etilgan turli siyosatlar bilan, yosh imperiya o'zini Koreya yarim orolida Gogurye
qirolligining noto'g'ri rejalashtirilgan ishg'ol bilan to'ldirdi . Ko'p o'tmay, erkaklar
o'z qo'shinlariga qo'shilmaslik va Koreyaga jo'natilishdan qochib qutulishdi.
Suyaning sulolasi halokatga uchraganida, pulning katta qismi, erkaklarda
o'ldirilgan yoki yarador bo'lgan.
Milodiy 617 yili imperator Yangning o'ldirilishidan so'ng, Sui xonadonining
qulashi va qulashi oqibatida, yana bir yarim yil davomida yana uchta imperator
hukmronlik qildi.
23

Xulosa
Xitoy sulolasidagi yana bir qisqa sulola Suy sulolasi edi. Biroq, Xitoy
tarixida turli va katta o'zgarishlar bo'ldi. Poytaxt Sian shahrida bo'lib o'tdi. Yoki
Daxing deb ataladi. Konfutsiylik yo'qolib, buddizm va daosizm mashhur bo'ldi.
Bundan tashqari, imperator Ven, o'g'li Yang bilan birga, askar kattalashtirildi. Bu
dunyodagi eng katta armiyaga aylandi. Shuningdek, ular Buyuk devorni
kengaytirdilar va Katta kanalni tugatdilar.
Suy sulolasi Xitoyning qisqa muddatli imperator sulolasi edi (581-
618).Suylar Shimoliy va Janubiy sulolalarni birlashtirib, G'arbiy Jin sulolasining
qulashi ortidan bo'linishning uzoq davrini tugatdi va uzoqroq davom etadigan Tang
sulolasi uchun poydevor qo'ydi.Suy imperatori Ven tomonidan asos solingan, Suy
sulolasining poytaxti 581–605 yillarda Chang'an (bu Daxing, zamonaviy Sian,
Shensi deb o'zgartirilgan) va keyinchalik Luoyang (605–618) bo'lgan.Imperatorlar
Ven va uning vorisi Yang turli markazlashtirilgan islohotlarni amalga oshirdilar,
xususan, teng maydonlar tizimi iqtisodiy tengsizlikni kamaytirish va qishloq
xo'jaligi samaradorligini oshirishga qaratilgan;Uch departament va oltita vazirlik
tizimidan oldingi besh bo'lim va oltita hay'at (yoki) tizimi instituti;va tangalarni
standartlashtirish va qayta birlashtirish.Ular, shuningdek, butun imperiya bo'ylab
buddizmni tarqatdilar va rag'batlantirdilar.Sulola o'rtalariga kelib, yangi birlashgan
imperiya aholining tez o'sishini qo'llab-quvvatlagan qishloq xo'jaligining katta
profitsiti bilan gullab-yashnashning oltin davriga kirdi.Suy sulolasining doimiy
merosi Buyuk Kanal edi.Tarmoqning markazida sharqiy poytaxt Luoyang
joylashgan bo'lib, u g'arbdagi poytaxt Chang'anni sharqning iqtisodiy va qishloq
xo'jaligi markazlari bilan Jiangdu (hozirgi Yangzhou, Jiangsu) va Yuxan (hozirgi
Xanchjou, Chjejiang) va zamonaviy Pekin yaqinidagi shimoliy
chegara. Koreyaning uchta qirolligidan biri bo'lgan Goguryoga qarshi bir qator
qimmat va halokatli harbiy yurishlar 614 yilda mag'lubiyat bilan yakunlanganidan
so'ng, sulola 618 yilda imperator Yangning vaziri Yuven Xuadji tomonidan
o'ldirilishi bilan yakunlangan bir qator xalq qo'zg'olonlari ostida parchalanib ketdi.
Uzoq davom etgan bo'linishdan keyin Xitoyni birlashtirgani uchun sulola
24

ko'pincha oldingi Qin sulolasi bilan taqqoslanadi.Yangi birlashgan davlatni
mustahkamlash uchun keng ko'lamli islohotlar va qurilish loyihalari amalga
oshirildi, bu ularning qisqa sulolaviy hukmronligidan tashqari uzoq davom
etadigan ta'sirga ega.
25

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Taagepera, Reyn (1979). "Imperiyalarning hajmi va davomiyligi: miloddan
avvalgi 600 yildan 600 yilgacha o'sish-pasayish egri chiziqlari". Ijtimoiy
fanlar tarixi. 3 (3/4): 129. doi : 10.2307/1170959 . JSTOR 1170959 .
2. CIHoCn, p.114: "majburiy mehnatning ulkan yig'imlari orqali 605 dan 609
gacha qazilgan".
3. "Koguryo" . Britannica entsiklopediyasi . Olingan 15 oktyabr 2013 .
4. Byeon, Tae-seop (1999) (Koreya tarixi konturi), 4-nashr, Noma'lum
noshir, ISBN 89-445-9101-6.
5. "Koguryo maqbaralari majmuasi" . YuNESKOning Jahon merosi markazi .
Olingan 24 oktyabr 2013 .
6. Ebrey, Patrisiya; Uoltoll, Enn; Palais, Jeyms (2009). Sharqiy Osiyo:
madaniy, ijtimoiy va siyosiy tarix. Houghton Mifflin Harcourt . ISBN 978-
0-547-00534-8 .
7. Tszhi Tongjian , jild 176 .
8. Sui kitobi , jild 1
9. Tangning yangi kitobi , zh: s:
10. Xovard L. Gudman (2010). Sin Xu va milodning uchinchi asridagi Xitoyda
aniqlik siyosati . ISBN 9789004183377 .
26

S uy sulolasi hukmronligi davrida hayot Mundarija: Kirish ………………………………………………………………………………3 I.bob. Suy sulolasi yutuqlari ……………………………………………………..5 1.1. Xitoyning sui sulolasi imperatorlari…………………………………………… 5 II.bob. Sui sulolasining qulashi ………………………………………………….18 2.1.Sulola she'riyati ……………………………………………………………… 18 Xulosa …………………………………………………………………………….24 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………26 1

Kirish VI asrning 2-yarmida Xitoyning shimoli va janubi o rtasida madaniy,ʻ iqtisodiy va siyosiy tafovutlar yumshay boshladi. Shimol ko chmanchilari asta- ʻ sekin mahalliy aholiga qo shila boshladi. Aksariyat ko chmanchi qabilalar o troq ʻ ʻ ʻ turmush tarziga o tdi. ʻ O rta Osiyo ʻ ko chmanchi qabilalari ʻ Turk xoqonligining qudratli ittifoqini tuzdi. Yangi bosqinchilarga bo ysunish xavfi ʻ haqiqatga aylandi. Bunday sharoitda mamlakat birligini tiklash zarur edi. Hokimiyat tepasiga shimoliy viloyatlardan biri — Chjou zodagonlarining harbiy guruhi keldi. Shimoli-g arbiy Xitoy bosqinchilarga qarshi kurashish markaziga ʻ aylangan. 581 yilda Shimoliy Yang Jian (Ven-di) qo mondoni ʻ Suy deb nomlangan yangi sulolaning imperatori deb e lon qilindi. Ulkan davlatning nisbatan tez ʼ birlashishiga quyidagilar sabab bo‘ldi. Madaniy, iqtisodiy va Xitoyning siyosiy manfaatlari ichki urushlarni tugatish va beqaror qirolliklarni yagona imperiyaga birlashtirishni talab etardi. Kichik va kuchsiz viloyatlar Xitoyning qishloq xo'jaligi tumanlarining ulkan quruqlik chegarasini ko chmanchi bosqinlaridan ʻ himoya qila olmadi. Imperator Yang Jian Konfutsiy ta limotlariga mos ravishda ʼ ilgari surdi, mamlakatdagi munosabatlarni tartibga solish, barqarorlik va farovonlikni tiklash yo lida soliqlarni kamaytirdi yoki bekor qildi, yangi tanga ʻ chiqarildi. Imperator Yang Jian qat iyat bilan markaziy hokimiyat kuchini ʼ mustahkamlashga intildi va mahalliy zodagonlarga shafqatsiz munosabatda bo lgan. Ammo ʻ 604- yilda u o g li ʻ ʻ Yang Guang tomonidan o ldirilgan. Yang ʻ Guang (Yang-di) siyosati asosan xazinani boyitish, iqtisodiy yuksalish va siyosiy hokimiyatni markazlashtirishga qaratilgan edi.Suy sulolasi Xitoyning qisqa muddatli imperator sulolasi edi (581-618).Suylar Shimoliy va Janubiy sulolalarni birlashtirib, G'arbiy Jin sulolasining qulashi ortidan bo'linishning uzoq davrini tugatdi va uzoqroq davom etadigan Tang sulolasi uchun poydevor qo'ydi.Suy imperatori Ven tomonidan asos solingan, Suy sulolasining poytaxti 581–605 yillarda Chang'an (bu Daxing, zamonaviy Sian, Shensi deb o'zgartirilgan) va keyinchalik Luoyang (605–618) bo'lgan.Imperatorlar Ven va uning vorisi Yang turli markazlashtirilgan islohotlarni amalga oshirdilar, xususan, teng maydonlar 2

tizimi iqtisodiy tengsizlikni kamaytirish va qishloq xo'jaligi samaradorligini oshirishga qaratilgan;Uch departament va oltita vazirlik tizimidan oldingi besh bo'lim va oltita hay'at (yoki) tizimi instituti;va tangalarni standartlashtirish va qayta birlashtirish.Ular, shuningdek, butun imperiya bo'ylab buddizmni tarqatdilar va rag'batlantirdilar.Sulola o'rtalariga kelib, yangi birlashgan imperiya aholining tez o'sishini qo'llab-quvvatlagan qishloq xo'jaligining katta profitsiti bilan gullab- yashnashning oltin davriga kirdi.Suy sulolasining doimiy merosi Buyuk Kanal edi.Tarmoqning markazida sharqiy poytaxt Luoyang joylashgan bo'lib, u g'arbdagi poytaxt Chang'anni sharqning iqtisodiy va qishloq xo'jaligi markazlari bilan Jiangdu (hozirgi Yangzhou, Jiangsu) va Yuxan (hozirgi Xanchjou, Chjejiang) va zamonaviy Pekin yaqinidagi shimoliy chegara. Koreyaning uchta qirolligidan biri bo'lgan Goguryoga qarshi bir qator qimmat va halokatli harbiy yurishlar 614 yilda mag'lubiyat bilan yakunlanganidan so'ng, sulola 618 yilda imperator Yangning vaziri Yuven Xuadji tomonidan o'ldirilishi bilan yakunlangan bir qator xalq qo'zg'olonlari ostida parchalanib ketdi. Uzoq davom etgan bo'linishdan keyin Xitoyni birlashtirgani uchun sulola ko'pincha oldingi Qin sulolasi bilan taqqoslanadi.Yangi birlashgan davlatni mustahkamlash uchun keng ko'lamli islohotlar va qurilish loyihalari amalga oshirildi, bu ularning qisqa sulolaviy hukmronligidan tashqari uzoq davom etadigan ta'sirga ega. Qisqa hukmronligi davrida Xitoyning Suy sulolasi Xitoyning shimoliy va janubiy qismlarini ilk Xan sulolasi davridan (miloddan avvalgi 206 - milodiy 220) beri birinchi marta birlashtirdi. Xitoy Suy imperatori Ven tomonidan birlashtirilguniga qadar Janubiy va Shimoliy sulolalar davridagi beqarorlik botqog'ida edi. U Chang'ondagi an'anaviy poytaxtdan (hozirda Sian deb nomlanadi) hukmronlik qildi, uni suiylar hukmronligining dastlabki 25 yilida "Daxing", so'ngra so'nggi 10 yil ichida "Luoyang" deb o'zgartirdilar. 3

I.bob. SUY SULOLASI YUTUQLARI 1.1. Xitoyning sui sulolasi imperatorlari Sui sulolasi o'z xitoyliklariga juda ko'p yaxshilanishlar va yangiliklarni keltirdi. Shimolda u qulab tushayotgan Buyuk Xitoy devori ustida ishlarni davom ettirdi, devorni kengaytirdi va ko'chmanchi Markaziy Osiyoliklarga qarshi to'siq sifatida dastlabki qismlarini olib tashladi. Shuningdek, u Shimoliy Vetnamni bosib olib, uni Xitoy nazorati ostiga oldi. Bundan tashqari, imperator Yang Xanchjouni Yanchjou bilan, shimolni esa Luoyang mintaqasi bilan bog'lab, Buyuk kanalni qurishni buyurdi. Garchi bu yaxshilanishlar zarur bo'lishi mumkin bo'lsa-da, albatta, ular dehqonlardan katta miqdordagi soliq pullari va majburiy mehnatni talab qilar edilar, bu esa Sui sulolasini odatdagidan kamroq mashhur qildi. Ushbu yirik infratuzilma loyihalaridan tashqari, Sui Xitoyda yerga egalik tizimini ham isloh qildi. Shimoliy sulolalar davrida aristokratlar katta miqdordagi qishloq xo'jaligi erlarini to'plashdi, keyinchalik u erda ijarachi dehqonlar ishladilar. Sui hukumati barcha erlarni musodara qildi va uni "teng dalalar tizimi" deb nomlangan barcha fermerlarga teng ravishda taqsimladi. Har bir mehnatga layoqatli erkak 2,7 gektar yer oldi, mehnatga layoqatli ayollar esa kamroq ulush oldi. Bu Suy sulolasi dehqonlar sinfining mashhurligini biroz oshirdi, ammo barcha mol-mulkidan mahrum qilingan aristokratlarning g'azabini keltirdi. VAQT VA MADANIYAT SIRLARI Suyning ikkinchi hukmdori imperator Yang otasini o'ldirgan yoki o'ldirmagan bo'lishi mumkin. Har holda, u Xitoy hukumatini Konfutsiy asariga asoslanib, davlat xizmatini imtihon qilish tizimiga qaytardi. Bu imperator Ven yetishtirgan ko'chmanchi ittifoqchilarning g'azabini qo'zg'atdi, chunki ularda xitoy mumtoz asarlarini o'rganish uchun zarur bo'lgan repetitorlik tizimi mavjud emas edi va shu tariqa hukumat lavozimlariga etishlari taqiqlandi. Sui davridagi yana bir madaniy yangilik, hukumat buddizmning tarqalishini rag'batlantirmoqda. Ushbu yangi din yaqinda g'arbdan Xitoyga ko'chib o'tdi va Sui hukmdorlari imperator Ven va uning imperatori janub fath qilinishidan oldin 4

buddizmni qabul qildilar. Miloddan avvalgi 601 yilda imperator Hindistonning Mauryan imperatori Ashoka an'anasiga rioya qilgan holda Buddaning yodgorliklarini Xitoy atrofidagi ibodatxonalarga tarqatgan. XITOYNING SUI SULOLASI IMPERATORLARI Imperator Ven, shaxsiy ismi Yang Tszyan, Kayxuang imperatori, 581-604 yillarda hukmronlik qilgan Imperator Yang, shaxsiy ismi Yang Guang, Daye imperatori, r. 604-617 Imperator Gong, shaxsiy ismingiz Yang You, Yining imperatori, r. 617-618 Yang Xao, davr nomi yo'q, r. 618 Imperator Gong II, Yang Tong, Huangtai imperatori, r. 618-619 Qo'shimcha ma'lumot olish uchun Xitoy sulolalarining to'liq ro'yxatiga qarang. Sui sulolasi ([swěi], Xitoy : 隋朝 ; pinyin : Suí cháo) qisqa muddatli edi Xitoyning imperatorlik sulolasi muhim ahamiyatga ega. Sui birlashtirdi Shimoliy va Janubiy sulolalar va etnik qoidalarni qayta o'rnatdi Xon to'liq Xitoy to'g'ri , bilan birga sinitsizatsiya avvalgi ko'chmanchi etnik ozchiliklar ( Besh barbar ) o'z hududida. Bunga muvaffaq bo'ldi Tang sulolasi , bu asosan uning poydevorini meros qilib olgan. Tomonidan tashkil etilgan Sui imperatori Ven , Sui sulolasi poytaxt edi Chang'an (zamonaviy, Daxing deb o'zgartirildi, zamonaviy Sian , Shensi ) 581-605 va undan keyin Luoyang (605-618). Imperatorlar Ven va uning vorisi Yang turli xil markazlashgan islohotlarni amalga oshirdi, eng muhimi teng maydonli tizim , kamaytirishga mo'ljallangan iqtisodiy tengsizlik va takomillashtirish qishloq xo'jaligi mahsuldorligi ; instituti Beshta bo'lim va oltita kengash tizimi ， bu avvalgisidir Uch bo'lim va oltita vazirlik tizim; va standartlashtirish va qayta birlashtirish tangalar. Ular ham tarqalib, dalda berishdi Buddizm butun imperiya bo'ylab. Sulolaning o'rtalariga kelib, yangi birlashgan imperiya jadallikni qo'llab-quvvatlaydigan ulkan qishloq xo'jaligi profitsiti bilan gullab-yashnashning oltin davriga qadam qo'ydi. aholining o'sishi . 5

O'xshashlar

Suy sulolasi hukmronligi davrida Xitoy

TEMURIYLAR DAVRIDA SAMARQANDDA MADANIY HAYOT

Kapetinglar hukmronligi davrida Fransiyaning ichki siyosati

Abbosiylar sulolasi ichki siyosati

O'RTA ASRLARDA XITOYNI QO’SHNI (XORIJIY)XALQLAR BILAN IQTISODIY VA MADANIY ALOQALARI