Tafakkurni tadqiq etishning asosiy yonalishlari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.181640625 KB

Ko'chirib olish

« Tafakkurni tadqiq etishning asosiy yonalishlari »
MUNDARIJA
KIRISH 3
I BOB. Tafakkur va tafakkur operatsiyalari
1.1. Tafakkur haqida
tushuncha.................................................... 7
1.2. Tafakkur jarayonlari va fikr yuritish
operatsiyalari........................................................................... 10
II BOB. Tafakkur borasidagi psixologik nazarya
2.1. Tafakkur shakllari va
turlari...................................................... 14
2.2. Tafakkurni o’rganishda psixologik yo’nalish g’oyalari……… 20
Xulosa va tavsiyalar 28
Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati 33
1

KIRISH
Tadqiqotning dolzarbligi: Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak
shaklidir. Insonda tafakkur bo`lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq
bo`lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir.
Inson o`z atrofidagi olamda bo`lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok
qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat
qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini
vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to`g`risida tafakkur qilish jarayonida
fikr paydo bo`ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini
oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va
fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo`lishini, bo`lar haqiqat yoki xato,
chinmi yoki yolg`on ekanligini belgilashda o`z ifodasini topadi. Bunday tafakkur
qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo`ladi. Voqelikning sezgilardagi va
idrokdagi in`ikosning o`zi chinakam bilim bo`ladi. Masalan: biz quyoshning har
kuni sharqdan chiqib, g`arbga botayotganini hammamiz ko`ramiz (idrok qilamiz).
Biz erni qimirlamay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyati
natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o`tkazish va matematika yo`li bilan
tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh er atrofida aylanmasdan, balki er
o`z o`qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak,
kuyoshning harakati to`g`risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to`g`ri
kelmas ekan. Voqelikni to`g`ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. YUqoriroq
bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo`lgan hukmlar va
tushunchalarning chinligini yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi.
Tafakkur deb , voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o`rtasidagi bog`lanishlarni
fikran, umumlashtirib, vositali yo`l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik
tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to`laroq aks etadi. Biz
sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo`lmagan narsa yoki
hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog`lanish va
munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Masalan: bizga ma`lumki,
2

agar yorug`lik nuri shisha prizma orqali o`tkazilsa bu nur spektorni etti rangiga
ajralib ketadi. Bu ranglarni biz idrok qilamiz (ko`zimiz bilan ko`ramiz). Lekin
fizikadan bizga shu narsa aniqki, bu nurlardan bo`lak yana boshqa nurlar ham bor.
Bu nurlar infraizil, ul’trabinafsha nurlar deb ataladi. Bu nurlarni biz ko`rmaymiz.
Bunday nurlarni borligi tafakkur yordami bilan kashf qilingan. Biz tasavvur
qilishimiz mumkin bo`lgan ko`pgina hodisalar bor. Biz bu hodisalar to`g`risida
faqat fikr yurita olamiz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz
ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki stulni idrok qilamiz,
tasavvur qilamiz, ammo umuman stol va stul to`g`risida fikrlashimiz mumkin.
Umumlashtirish natijasida bir hukmning o`zida ayni vaqtda yakka bir narsa
to`g`risidagina fikr qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning butun
bir turkumi to`g`risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O`zbekistonning hamma
fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to`g`risida hukm
qilmasdan, balki O`zbekistonning hamma fuqarolari to`g`risida fikr yuritamiz.
Narsa yoki hodisalar to`g`risidagi eng muhim bog`lanishlar va munosabatlar
tafakkur yordami bilan ochiladi. Siz qalamni barmoqlaringiz bilan 20 sm balandda
ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib yuborsangiz qalam stol ustiga to`shadi,
uning taqillagani eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilamiz va ularni
xuddi shu tartibda tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni
ma`lum vaqt ichida birin - ketin sodir bo`lishini idrok qilamiz, holos. Ammo ayni
vaqtda tafakkur yordami bilan bu hodisalarning bir - biriga qonuniy bog`lanishdagi
chuqurroq sabablar va bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi.
Biz hodisalarning birin - ketin o`tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz,
balki birinchi hodisa bo`lgani uchun ikkinchi hodisa ro`y berdi, undan keyingina
hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro`y berganligi uchun
(qalam stolga urilgani uchun) sodir bo`ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi
hodisaning ro`y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini
anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma`lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir
bo`lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o`rtasida sabab - natija tariqasida
3

bog`lanishi, ya`ni qonuniy bog`lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab -
natija tariqasidagi bog`lanishning o`zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi
organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz , ( ushlab ko`rmaymiz, eshita olmaymiz)
balki shu bog`lanish borligini idrokimizga asoslanib turib fikr qilish yo`li bilan
topamiz. So`ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog`lanishlari ochilganligiga
asoslanib, umumiylashtirish yo`li bilan voqelikning umumiy qonuniyatlarini topib
olamiz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi haroratning pasayganligi (0
dan pastda tushib ketganligi) sabab bo`lgani aniqlangan bo`lsa va bu hodisa boshqa
bir qancha hollarni ham aniqlagan bo`lsa, yana shu hollarni umumiylashtirish
natijasida “harorat 0 dan past bo`lgani suv hamisha muzlaydi”, degan hukmda
ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar o`rtasidagi mavjud sabab - natija
bog`lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi paytda bizning oldimizda ro`y
bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan aytib berishimiz mumkin. Masalan:
termometrda haroratning 0 dan past tushganligini ko`rishimiz bilan endi suv
muzlaydi, deb oldindan ayta olamiz.
Astronomlar osmondagi jismlarning harakat qonunlarini bilganliklari uchun
quyosh yoki oy qachon tutilishini rosa aniq qilib oldindan aytib beradilar. SHarq
mutafakkirlari jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib berganlar. Bu qonunlarni
bilish ijtimoiy - siyosiy voqealarning qay tarzda borishini (bilish tufayli mumkin
bo`lmoqda) oldindan bilib turish imkoniyatlarini beradi.
Oldindan bilish muayyan maqsadni qo`yishga va ana shu maqsadga muvofiq
harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi amaliyoti bizning xilma - xil
mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo`lmoqda. Mehnat faoliyati
ayni vaqtda fikrlash faoliyati hamdir. Tafakkur yo`li bilan aniqlangan abstrakt -
nazariy qoidalar inson amaliyotida sinovdan o`tkaziladi, (tasdiqlanadi yoki rad
qilinadi), voqelikni xuddi shu yo`l bilan eng to`g`ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur
ongning voqelikni eng aniq, chuqur, to`liq, umumiylashtirib va bevosita aks
ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va
idrok qilishimiz mumkin bo`lmagan bog`lanishlar va munosabatlarning aks
4

etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va tasavvur asosida
vujudga keladi. Bu fikrlar xotirada mustahkamlanadi va so`ngra tafakkurning
yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo`lib qoladi. Har bir
kishi tevarak - atrofdagi olamni bevosita bilish bilan mashg`ul bo`lganida fikr
yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa kishilar nutq
orqali aloqa qilayotganida, o`z fikrini boshqa kishilarga bildirayotganida hamda
boshqa kishilardan tayyor fikr va bilimlarni olayotganida ham fikr qiladi.
Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog`langandir. Fikr va muhokamalar, bilish
va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida odamlar bir - birlari
bilan til vositasi orqali fikr almashadilar.
Tadqiqotning maqsadi: Psixologiyada shaxs tafakkurini takomillashtirish
Tadqiqot ning vazifalari:
 Tafakkur shakllanish bosqichlarini o’rganish
 Tafakkurni amaliy va nazariy sohalarini ochib berish
Tadqiqot ning obyekti: Shaxs tafakkurining takomillashuvida tashqi
muhitning ahamiyati
Tadqiqot ning predmeti: Tafakkurining takomillashuvida atrof muhit va
kichik guruhlarning o’rni.
Tadqiqot ning metodlari: Psixologiyaning asosiy metodlaridan kuzatish,
suhbat, test, intervyu, metod va anketalardan foydalanildi.
Tadqiqot ning amaliy ahamiyati : Kurs ishida yoritiladigan nazariy va amaliy
g’oyalar
Tadqiqot ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 paragraf,
xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

I BOB. Tafakkur va tafakkur operatsiyalari
1.1 Tafakkur haqida tushuncha
Shaxsga ta’rif berish borasida ko’plab xilma-xil ta’rif mavjud.Shaxsga
yondashuvda huquqiy, psixologik, sotsiologik, yuridik jihatdan ta’riflarni bilamiz.
Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan,
shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi,
muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyatning a’zosini
ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo’lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi,
o’zini yaxlit inson sifatida his etishi, o’z xususiyatlari va sifatlari bilan
boshqalardan farq qilmog’i kerak.
Bola ma’lum yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ (lotincha “individium”
so’zidan olingan bo’lib, «bo’linmas», «alohida shaxs», «yagona» ma’nolarini
anglatadi) xatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi
biologik mavjudotdir.
Individuallik esa shaxsning o’ziga xos xususiyatlari bo’lib, uning namoyon
bo’lishi tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puxta o’rganish, uning
yashash sharoitlaridan yetarli darajada xabardor bo’lish va ularning hisobga
olinishini taqozo etadi.
Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit
sharoitlari va tarbiya kerak bo’ladi. Ana shular ta’sirida odam inson sifatida
rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi.
Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan
miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir.
Rivojlanish mohiyatan oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan
yangi holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib
borishi, miqdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ifodalaydi.
Rivojlanishining manbai qarama-qarashliklar o’rtasidagi kurashdan iboratdir.
6

Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy
ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak,
uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga
ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatidaanar ekan, uning rivojlanishiga
biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-biridan ajratib
bo’lmaydi.
Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan
birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi.
Inson butun umri davomida o’zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik
jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq
bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar
tizimida o’ziga munosib o’rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida
boradi.
Shaxsning fazilatlarini to’g’ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli
munosabatlar jarayonida kuzatish lozim.
Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal etish uchun uning xulqiga
ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.
Shaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-
harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi muayyan jamiyat a’zosi bo’lib,
uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda
qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan olingan ma’naviy-axloqiy, shuningdek,
huquqiy me’yorlar mohiyatini o’zlashtiradi. Jamiyatning a’zosi sifatida uning
ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi mehnat faoliyatini yo’lga qo’yadi.
Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, manfaatlarini qondirish yo’lida ham atrofdagilar
bilan munosabatga kirishadi.
Shaxs ijtimoiy muhitdan uzilgan holda mavjud bo’la olmaydi. Buning misoli
sifatida R.Kipling tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin.
7

Garchi, inson bolasi bo’lsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish
ko’nikma va malakalari shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha
olmaydi.
Bola yoshligidan o’yin, mehnat va o’qish faoliyatlarini tengdoshlari bilan
birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit
bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki o’zligini anglash uchun ham
imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida bo’lishi, uning jamoa
ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy faollikni yuzaga keltiradi.
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o’rni va
roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning
shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar
insonning borliq, unda kechayotgan o’zgarishlar, jarayonlar mohiyatini
anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning
shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub
bo’lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon
ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, alloma o’qitish samaradorligini ta’minlashda bolalarga jamoa
asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi.
Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, “inson boshqalar bilan munosabatda
bo’lish, ularning yordami va qo’llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana
shu ehtiyojni qondirish yo’lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi”
deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o’zaro yordam,
hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o’rnini
belgilab beradi.
8

1.2. Tafakkur jarayonlari va fikr yuritish operatsiyalari
Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ong jarayoni
tariqasida sodir bo`ladi. Bosh miyaning biror uchastkasidagi faoliyat emas, balki
butun bosh miya po`stining faoliyati mana shu jarayonning nerv - fiziologik
asosidir. Tafakkur faoliyati uchun avvalo analizatorning miyadagi uchlari o`rtasida
vujudga keladigan murakkab bog`lanishlar muhim ahamiyatga egadir.
Analizatorning bosh miya po`stidagi uchastkalari bir - biridan keskin ajralgan
holda emas, balki bir - biriga tutashib, bir - biri bilan chambarchas bog`lanib
ketganligi sababli mazkur bog`lanishlarning vujudga kelishi osonlashadi. Ikkinchi
signal tizimida muvaqqat bog`lanishlar vujudga kelishi, yuqorida aytib
o`tilganidek, tafakkurning maxsus nerv -fiziologik mexanizmlaridir. Bunda
ikkinchi signal tizimining bog`lanishlari birinchi signal tizimidagi bog`lanishlarga
tayanadi.
I.P.Pavlov ikkinchi signal tizimining ishi hamisha birinchi signal tizimi bilan
o`zaro o`tkazish jarayonida hozir bo`ladi, deb ta`kidlagan. Ikkinchi signal tizimi
asosida, birinchi signal bilan o`zaro ta`sir qilish jarayonida “dastlab umuminsoniy
empirizm”ni va nihoyat odamning o`z tevaragida olamni va uning o`zini bilish
uchun oliy qurol bo` lgan fanni yaratuvchi maxsus insoniy , oliy tafakkur voqe
bo`ladi. Tafakkurning muayyan bir narsaga qaratilishi uchun nerv - fiziologik asos
bo`lgan orientirovka refleksi tafakkur jarayonlarida katta rol’ o`ynaydi. Tafakkur
jarayoni insonning bilishga bo`lgan ehtiyojlari, tevarak -atrofdagi olam va turmush
to`g`risidagi o`z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli
vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkur ob`ektini anglashi (bilish) tafakkur
jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o`zi idrok qilayotgan, tasavvur
qilayotgan narsalar to`g`risida fikr qiladi. SHuning uchun tushunchalar,
narsalarning butun bir sinfi (turkumi) to`g`risida fikr qiladi. Odam o`z tafakkuri
to`g`risida va boshqa psixik jarayonlar to`g`risida, shuningdek o`ziga xilma xil
ob`ektiv xususiyatlari to`g`risida fikr qiladi, ya`ni bo`lar tafakkur ob`ekti bo`ladi.
Bir narsaga tayanmagan quruqdan - quruq tafakkur bo`lishi mumkin emas.
9

Taqqoslash, tahlil va sintez, abstraktsiya va umumlashtirish, tasniflash va tizimga
solish aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir. Bizda yangi hukmlar ana shu
operatsiyalar jarayonida hosil bo`ladi, real olamdagi narsalar va hodisalar
to`g`risidagi tushunchalar vujudga keladi.
TAQQOSLASH . Taqqoslash shunday bir aqliy operatsiyadirki, bu operatsiya
ayrim narsalar o`rtasidagi o`xshashlikni yoki tafovutni, tenglikni yoki tengsizlikni,
bir xil yoki qarama - qarshilik borligini aniqlashda ifodalanadi. Narsalarning
o`xshashligi yoki tafovuti dastlab bevosita sezgilarda va idroklarda aks etadi.
Taqqoslash fikr qilish jarayoni idrok qilinayotgan narsalarning o`xshashligi yoki
tafovutni aniqlash lozim bo`lganda, yoxud sezgilarda va idrokda bevosita aks
etmagan o`xshashlik va tafovutni topish lozim bo`lgan hollarda voke bo`ladi.
Amaliy taqqoslash bir narsani ikkinchi bir narsaga solishtirib ko`rilayotganda,
masalan: bir qalamni ikkinchi bir qalamga, o`lchov chizig`ini taxtaga va shu
kabilarga solishtirib ko`rilayotganda sodir bo`ladi. Taqqoslash tasavvur
qilinayotgan yoki o`ylanilgan narsalarni bir -biriga fikran solishtirib ko`rish yo`li
bilan amalga oshiriladi. Psixologiyani o`rganayotgan vaqtimizda biz hamisha
ayrim psixik hodisalarni bir - biri bilan taqqoslaymiz va ulardagi o`xshashlikni,
tafovutni topamiz. Ayrim kishilarni bir -biriga taqqoslab, ularning
qobiliyatid a, xarakterida , qarashlarida tafovut yoki o`xshashlik topamiz.
SINTEZ va TAHLIL . Analiz (tahlil) narsa - buyumlarni, hodisalarni,
jarayonni tarkibiy belgilari, elementlariga, qismlariga bo`lish demakdir. Tahlil
jarayonida butunning uning qismlariga, uning elementlariga bo`lgan munosabati
aniqlanadi. Tahlil ob`ektlari amalda ajratib bo`lmaydigan elementlarga yoki
belgilarga bo`lishda ifodalanishi mumkin. Bu fikriy tahlil, ya`ni fikrda qilinadigan
tahlildir. Psixologiyani o`rganayotganimizda har bir psixik hodisani bir-biri bilan
taqqoslabgina qolmasdan, balki shu bilan birga tahlil ham qilamiz. O`qish
mashg`uloti vaqtida tafakkurning tahlil qilish faoliyati katta o`rin tutadi.
CHunonchi, savod o`rgatish, nutqni tahlil qilishdan: gapni so`zlarga, so`zlarni
bo`g`inlarga, bo`g`inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani
10

echish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha ma`lum sonlarni, so`ngra esa noma`lum
sonlarni topishdan boshlanadi.
Sintez tahlilning aksi yoki teskarisi bo`lgan tafakkur jarayonidir. Bu jarayon
ob`ektning ayrim elementlarini, qismlarini, belgilarini bir butun qilib qo`shishdan
iboratdir. Sintez jarayonida murakkab bir butun narsa yoki hodisa tarkibiga kirgan
elementlar yoki qismlar tariqasida olingan buyum va hodisalarning shu murakkab
bir butun narsa yoki hodisaga bo`lgan munosabati aniqlanadi. Sintez
elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib
qo`yishdan iboratdir , tahlil amaliy bo`lgani singari sintez ham amaliy bo`lishi
mumkin. Tahlil singari sintez ham o`qish jarayonida katta o`rin tutadi. Masalan:
o`qishga o`rgatish vaqtida tovushlar va harflardan bo`g`inlar , bo`g`inlardan
so`zlar, so`zlardan gapla r tuziladi. Mana shuning o`zi sintezdir.
Abstraktsiyalash, umumlashtirish va konkretlashtirish. Abstraktsiya shunday
bir fikrlash jarayonidirki, bunday tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir necha
ob`ektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati, holati, munosabati) shu ob`ekt
yoki ob`ektdan fikran ajratib olinadi. Bu jarayonda ob`ektdan ajratilgan bir
belgining o`zi tafakkurning mustaqil ob`ekti bo`lib qoladi. Abstraktsiya, odatda
tahlil jarayonida yoki tahlil natijasida sodir bo`ladi. Masalan: sinfdagi doskani
qoraligi to`g`risidagi, so`ngra umuman qoralik to`g`risida fikr qilish mumkin. Biz
odamlar, samolyotlar, suv, ot va hokazolarni ko`z oldimizdagi harakatini ko`zatib
turib, ularning bitta umumiy belgisini, harakatini fikran ajratib olishimiz va
umuman harakat to`g`risida fikr qilishimiz mumkin. CHunonchi abstraktsiyalash
yo`li bilan bizda uzunlik, kenglik, miqdor, tenglik, son, qiymat va boshqa shu
kabilar to`g`risida abstrakt tushuncha hosil bo`ladi. Umumlashtirish tafakkurda aks
etgan bir turkum narsalarning o`xshash muhim belgilarining shu narsalar
to`g`risidagi bitta tushuncha qilib fikrda birlashtirish demakdir. Masalan: olmalar,
noklarda, o`riklarda, apel’sinlarda va boshqa shu kabilarda bo`lgan o`xshash
belgilar bitta tushunchada birlashadi. Biz buni meva degan so`z bilan ifodalaymiz.
Daraxtlar, o`tlar, gullar va boshqa shu kabilar o`simlik degan tushunchada
11

umumlashtiriladi.
Konkretlashtirish birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka ob`ektga
tadbiq etish mansub qilinadi, ifodalanadi. Masalan: biz “oq” deganimizda
ko`z oldimizga kor , qog`oz , paxta va shu kabilar kelishi mumkin. Ikkinchidan,
konkretlashtirish umumiy va yakka belgilari kamroq bo`lgan umumiylikni
ochishda ifodalanadi. Masalan, biz olma, olxo`ri, o`zumni mevalar qatoriga, stol,
stul, divan va shu kabilarni mebel qatoriga qo`shamiz. Umumiy fikrlarni bayon
qilish va izohlash chog`ida biz, odatda keltiriladigan misollarning hammasi
konkretlashtirishning o`zidir.
Klassifikatsiya (turkumlarga bo`lish), sistemaga solish atrofdagi olamni
bilish uchun bitta narsani emas, balki ko`pchilik va xilma - xil narsalarni
o`rganishdir. SHu sababli o`rganish uchun qulaylik tug`dirish maqsadida,
shuningdek amaliy maqsadlarida mana shu ko`pchilik narsalarni guruhlarga,
turkumlarga bo`lishga to`g`ri keladi. Ko`pchilik narsalarni (hodisalarni) guruhlarga
bo`lish klassifikatsiya yoki turkumlarga bo`lish deb ataladi. Masalan: kutubxonada
kitoblar muqovasiga, shakliga, mazmuniga va shu kabi belgilariga qarab
turkumlarga bo`lish mumkin. O`quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy belgilari
bo`yicha, ulgurishlariga kabilarga qarab turkumlarga bo`ladilar. Tizimga solish
shundan iboratki, bunda ayrim narsalar, faktlar, hodisa va fikrlar muayyan tartibda
makondagi, vaqtdagi tutgan o`rniga yoki mantiqiy tartibda joylashtiriladi. SHu
sababli makon, xronologiya va mantiqiy belgilar asosida tizimga solish turlari
ajratiladi. Mebelning xonadagi joylashtirilishi, daraxtning boqqa o`tqazilishi
makoniy tizimga na`muna bo`la oladi. O`tmishda bo`lib o`tgan voqealarning
xronologik tartibda joylashtirilishi shu voqealarning vaqtiga qarab tizimga
solishning namunasi bo`la oladi . Matematikaga , falsafaga , mantiqqa doir
darsliklarda ilmiy materiallarning joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning
namunasidir.
12

II BOB Tafakkur borasidagi psixologik nazariya
2.1. Tafakkur shakllari va turlari
Tushuncha voqelikda narsa va hodisalarning umumiy, muhim farq qiluvchi
maxsus belgilarini aks ettiradi, Masalan: “odam”, “kuy”, “ruchka”. Hukm
voqelikdagi narsa va hodisalar o`rtasida mavjud bog`lanishlarni, shu narsa va
hodisalarga bir xususiyatni xos yoki xos emasligi ko`rsatadi. Hukmlar ob`ektiv
voqelikni aks ettirishga qarab chin yoki xato bo`ladi. “Hozir tashqarida yomg`ir
yog`yapti” (xato). Hukmlar umumiy juz`iy va yakka hukmlar bo`ladi. Umumiy
hukmlarda mazkur guruhdagi mazkur sinfdagi hukmlar, hamma narsalar
to`g`risida tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Juz`iy hukmlarda xususiyatlar ayrim
qismlarga taalluqli bo`ladi. Yakka hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish faqat
bitta narsaga tegishli bo`ladi.Xulosa chiqarish bitta yoki bir necha hukmlardan
yangi hukm hosil qilishdir 3 xil xulosa chiqarish mavjud:
Induktiv xulosa chiqarish (yakka xulosa)
Induktiv xulosa chiqarish empirik umumlashtirish shaklida sodir bo’lib, unda
birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanishni kuzatish
asosida shu belgining maskur sinfga tigishli barcha predmetlarga xosligi haqida
xulosa chiqariladi.Induktiv asosida chiqarilgan xulosalar ilmiy bilishda o’rnatilgan
turli empirik qonuniyatlar, yaratilgan umumlashmalar tarzida o’z aksini topadi,
predmet va hodisalar haqidagi bilimlarimizni kengaytirishga olib keladi.Induktiv
xulosa chiqarish bilvosita xulosa chiqarish hisoblanadi , ya’ni uning asoslari ikkita
va undan ortiq mulohazalardan tashkil topgan bo'ladi. Ular, odatda, yakka predmet
yoki predmetlar sinfining bir qismini ifoda qiladilar. Xulosada esa, bir mantiqiy
sinfga mansub predmetlarning barchasiga nisbatan umumiy hukm tarzidagi fikr
hosil qilinadi.
Demak, induktiv xulosa chiqarish yakkalik, juz’iylik va umumiylikning
dialektik aloqasini kuzatamiz.Induktiv xulosa chiqarishning ikkita turi: to’liq va
13

to’liqsiz induksiyalar farq qilinadi. To’liq induksiya induktiv xulosa chiqarishning
shunday turiki, unda birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub, har bir
predmetga xosligini aniqlash asosida , shu belgining berilgan sinf predmetlari
uchun umumiy belgi ekanligi haqida xulosa chiqariladi.To’liq induktiv
predmetlarning kichik sinfiga, elementlari yaqqol ko’zga tashlanib turadigan,
miqdor jihatdan cheklangan yopiq sistemalarga nisbatan xulosa chiqarishda
ishlatiladi.
Deduktiv xulosa chiqarish (umumiy xulosa)
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan
ju’ziy bilimga o’tishning mantiqan zaruriy xususiyatiga egaligidir. Uning
turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir. Faqat birgina mulohazaga asoslangan
holda yangi bilimlarning hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish deb ataladi.
Bevosita xulosa chiqarish jarayonida mulohazalarning shaklini o’zgartirish orqali
yangi bilim hosil qilinadi. Bunda asos mulohazaning tarkibi, ya’ni sub’ekt va
pridakat munosabatlarining miqdor va sifat tavsiflari muhim ahamiyatga ega
bo’ladi. Bevosita xulosa chiqarishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud:
Aylantirish shunday mantiqiy usulki, unda berilgan mulohazaning
miqdorini saqlagan holda, sifatini o’zgartirish bilan yangi mulohaza hosil qilinadi.
Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qo’sh inkor sodir bo’ladi, ya’ni avval asosning
predakati, keyin bog’lovchisi inkor etiladi. Buni quyidagi ko’rinishda yozish
mumkin.
Almashtirish shunday mantiqiy xulosa chiqarish usuliki, unda xulosa
berilgan mulohazadagi sub’ekt va predikatlarning o’rnini almashtirsh orqali
keltirib chiqariladi. Almashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi
e’tiboriga olinishi shart. Agar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga e’tibor
berilmasa, xulosa noto’g’ri bo’lishi mumkin.
14

Predikatga qarama-qarshi qo’yish bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy
usullaridan biri bo’lib, bu usul qo’llanilganda berilgan mulohaza avval
aylantiriladi, so’ngra almashtiriladi.
Analogik xulosa chiqarish (taxminiy xulosa)
Analogiya tushunchasi. Tafakkurda deduktiv va induktiv xulosa chiqarish
bilan bir qatorda analogiya ( yunoncha analogia - muvofiq , o’xshash) shaklida
xulosa chiqarishdan ham keng foydalaniladi.Predmetlarning bir o’xshash
belgilariga qarab ularning boshqa belgilari ham o’xshash deb xulosa chiqarish
analogiya deyiladi. Analogiya shaklida xulosa chiqarish predmet xususiyatlarining
o’zaro aloqadorligiga asoslanadi. Xususiyatlar bir – biridan mustaqil ravishda
mavjud bo’lmaydi, ular yaxlitlikda bo’ladi va predmetning sifatini shakllantiradi.
Masalan, predmetlar o’z xajmiga egaligi ularning shakli, rangi va boshqa
xususiyatlarini ham keltirib chiqaradi. Xususiyatlarning o’zaro bog’liqligi
analogiya shaklida xulosa chiqarishning mantiqiy asosidir.
Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va bir muncha shartli tasnifi
tarqalgandir:
1. Ko`rgazmali - harakat; 2. Ko`rgazmali -obrazli; 3. Mavhum. 4.Nazariy; 5.
Amaliy tafakkur.
Ko`rgazmali - harakat tafakkur - tarixiy taraqqiyot davomida odamlar o`z
oldilarida turgan maqsadlarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai nazardan tutganlar ,
keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chiqqan. Amaliy va nazariy faoliyat
chambarchas bog`langandir. Sof nazariy faoliyat birlamchi emas, balki amaliy
faoliyatning o`zi birlamchidir. YAna faoliyatning taraqqiyoti davomida unga
nisbatan mustaqil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqqan. Faqat butun
insoniyatning tarixiy taraqqiyoti emas, balki shu bilan birga har bir bolaning psixik
taraqqiyoti jarayonini ham dastavval sof nazariy faoliyat emas, balki amaliy
faoliyatdir. Guyo bu amaliy faoliyat ichida avval bola tafakkuri rivojlanadi.
15

Bog`chadagi yosh (3 yoshgacha) asosan ko`rgazmali - harakat tafakkuri bo`ladi.
Bola bilayotgan obrazli tafakkurni o`z qo`llari bilan amaliy ravishda va guyo tabiiy
ravishda ajratadi. Masalan, o`yinchoqlarni buzib ko`rish va boshqalar.
Ko`rgazmali - obrazli tafakkur - Ko`rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda
ko`pincha bog`cha yoshida bolalarda, ya`ni 4 - 7 yoshgacha bo`lgan bolalarda
paydo bo`ladi. Bu yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi
avvalgidek to`g`ri va bevosita bo`lmaydi. Bola bo`layotgan obrazli tafakkurni aniq
idrok qilishi va tasavvur qilishi shartdir. Bog`cha yoshidagi bolalar faqat
ko`rgazmali obrazlar bilan fikr yuritadilar va uncha tushunchaga ega bo`lmaydilar.
Bog`cha yoshidagi bolalarda tushunchalarning yo`qligi shveytsariyalik psixolog
J.Piajening quyidagi tajribasida juda yaqqol namoyon bo`ladi: 7 yoshga yaqin
bolalarga xamirdan qilingan mutlaqo bir xil hajmi jihatdan teng 2 ta soqqa
ko`rsatiladi. Bolalar uni teng deb hisoblaydi. Bolalarning ko`z oldida bitta soqqa
ezib non shakliga keltiriladi. endi bolalar non shaklidagi soqqada xamir ko`p deb
hisoblaydilar. Bolalarning ko`rgazmali - obrazli tafakkurlari hali ularning
idroklariga bevosita to`la bo`ysunadigan bo`ladi. Ularning ko`rgazmali - obrazli
shaklida o`tadigan tafakkurlari bolalarni soqqaga qaraganda non shaklidagi hamir
ko`proq, degan xulosaga olib keladi.
Mavhum tafakkur (ABSTRAKT ) Bolalarning amaliy va ko`rgazmali
hissiy tajribalari asosida ularning maktab yoshidagi davrlarda avval sodda
shakldagi mavxum tafakkur, ya`ni mavxum tushunchalarga asoslangan tafakkur
rivojlanadi. Maktab o`quvchilarining matematika, fizika, tarix va boshqa fan
asoslarini o`zlashtirish davomida tushunchalarni egallashlari ularning aqliy
taraqqiyotlari uchun katta ahamiyatga egadir. eng mavhum tafakkurlarning ham
hissiy bilish chegarasidan ancha chiqib ketishga qaramay, hech qachon sezgi, idrok
va tasavvurlardan to`la - to`kis ajralib ketmaydi. O`quvchilarda tushunchalarning
taraqqiy etishi jarayonida ko`rgazmalilik ikki tomonlama rol’ o`ynaydi. Bir
tomondan, ko`rgazmalilik, tushunchalarning taraqqiy etishi ni engillashtiradi.
Ikkinchi tomondan, har qanday ko`rgazmalilik sharoitida maktab o`quvchilarida
16

mavxum tafakkurning tarkib topishiga qulay sharoit yarata bermaydi. Juda ko`p
ko`rgazmalilik o`quvchilar diqqatini chalg`itib yuboradi.
Hodisalarni izohlashga qaratilgan tafakkur nazariy tafakkur deb atala di.
Biror narsani izolilab berish noma'lum narsani ma'lum qilish demak dir. Buning
uchun esa noma’lum narsani ma'lum narsa bilan bog'lash lozim. Demak, turli va
ayrim tushunchalar o’rtasidagi bog'lariishlarni va munosabatlarni ochib berish
hamda shu bog'lariishlarni muhokamalarda izohlab berish kerak bo'ladi.Jumladan,
izohlab berish, izohlayotgan hodisaning sababini topish demakdir; bunday izohlash
izohlanayotgan narsani shu narsa mansub bo'lgan turkum to'g'risidagi tushuncha
doirasiga kiritib , uning farq qila digan belgilarini ko'rsatib berish demakdir; biror
hodisaning maqsadini, uning nima uchun mavjudligini, uning ahamiyatini va
vazifasini ko'rsatib berish demakdir. Nazariy tafakkurga voqelikda mavjud bo'lgan
umumiy, muhim bog'lanishlar va munosabatlar aks etadi. Shu tutayli biz u yoki bu
xil ayrim hodisalarnni kelishini (masalan, quyosh va oy tutilish vaqtini ) oldindan
ko'rish imkoniyatiga ega bo'lamiz.Biror sohadagi hodisalarning muhim
qonuniyatlarini, bog'lanishlarini va munosabatlarini aks ettiruvchi fikrlar (hukmlar
va tushunchalar) sistemasi nazariya deb ataladi.Nazariy tafakkur — oldindan
ko'rish imkoniyatini beradigan umum lashtirilgan tafakkurdir.
Tevarak-atrofdagi voqelikni o'zgartirish yo'li bilan o'zimizga kerakli real
narsalarni va hodisalarni olishga yoki yaratishga qaratilgan tafakkur
amaliytafakkur deb ataladi. Amaliy tafakkur jarayonlari bir qancha savollar
berishdan, masalan: qo'yilgan maqsadga erishmoq uchun «Nimalar qilish kerak?»,
«Qanday qilish kerak?», «Qay tarzda?», «Buning uchun nimalar qilish lozim?»
degan savollar tuzilishi bilan boshlanadi. Amaliy tafakkurning shundan so'nggi
jarayoni ish-harakatlarda yoki qo'yilgan sa vollarga javob beruvchi ish-harakatlarni
tasavvur qilish va o’ylashd voqe bo'ladi. Masalan, ishlab chiqarishni
ratsionallashtirish, mashinani takmillashtirish kerak bo'lganida, biz falon xil
parrakni soniyasiga o’n mrta aylanadigan qilishimiz lozim. Buning uchun shu
parrakni trans missiya orqali yoki tishli parrak orqali diametri kattaroq bo'lgan
17

bo’shliqda parraklarga tutashtiramiz va shu tariqa o'sha parrakni o'zimiz
xohlaganimizdek, soniyasiga o'n marta aylanadigan qilamiz.
18

2.2. Tafakkurni o’rganishda psixologik yo’nalish g’oyalari.
Tafakkur muarnmosi xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib ,
atroflicha bilimlar va ma'lumotlar zahirasi to’plaiigan. Aynan keltirilgan
ma'lumotlarda tafakkur tushunchasi turli nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi.
Nemis faylasufi Martin Xaydeger (1889-1978) tushunish uchun o’z
diqqatimizni qarata olsakkina blz fikrlashga o’rganamiz-deb yozadi.
Uning fikricha , narsa va voqealarning mohiyatini tushunish, anglab yetish, inson
fikrlash jarayonida muhim o’rin egallaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa
insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa hech qachon biz
tomonimizdan y aratilmaydi.Xaydegerning fikricha, tafakkur mavjudligining
asosiy xislati bu tasavvurdir. Tafakkur haqidagi ta'limotga asosan tasavvur fikrda
ifoda etiladi. Shuning uchun ham tafakkur haqidagi ta'limotai logika, mantiq deb
ataydi.K.L.Megrelidzening ta'kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy hodisa ijtimoiy
omilni hisobga olmasdan turib, to’g’ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu narsa
birinchi navbatda tafakkurga taalluqlidir. Tafakkurning ijtimoiy hayotaing boshqa
ko’rinishlarisiz o’rganish mumkin emas.
Inson tafakkurining usullari nerv tizimida ham, miyasida ham emas, balki bir
davrda mana shunday idrok etishga , o’ylashga, ishlashga, boshqa bir davrda esa
nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo’llaydigan ijtimoiy sharoitdadir.Akademik
A.I.Berg shunday deb yozadi "inson faqat tashqi dunyo bilan to’xtovsiz muloqot
qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi dunyodan to’liq
informasion ajralish bu aqldan ozishnmg boshlanishidir, Informasion undovchi
tafakkuming tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq-ovqatdek, issiqlikdek zarur".
Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o’rinlardan
birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg psixologiya
maktabi deb nomlangan yangi yo’nalishga ega bo’lgan psixologik oqim paydo
bo’ldi.Mazkur yo’nalishning yirik vakillari sifatida (X.Kyulpe (1S62-191S), K.
19

Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Narsis (1871-1946) va
boshqalarni sanab o’tish lozim. Ular tomonidan olib boriigan eksperimental
tadqiqotlar tafakkur jarayoni rivojiga ma'lum darajada hissa qo’sha oldi.
Tafakkurning funksiyasi miya faoliyati jarayonida kechadigan sub'ektiv psixologik
jarayonlar bilangina chegaralanmaydi:
Birinchidan, ongning sub'ektiv holatinigina ifodalamasdan, balki ob'ektga ham
tegishli bo’ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi.
Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni
tugallanmaydi, balki faqatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlang’ich bosqichi
bo’lib, g’oyaning sub'ektiv holatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi
boshlanadi.
Uchinchidan, alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy
ko’rinishidir. Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar yordamida
fikrlaydi. K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-qayta
ta'kidlaydi. Fikrlar va g’oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas , balki
individning o’zi kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun
inson tafakkuri tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari
haqidagi jumboqning yechimini mantiqiy izlanishlardan an'anaviy psixologiyadan
emas, balki avvalo bu g’oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki
bu individ jamiyatda yetilgan ijtimoiy g’oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo’lib
qoladi. Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi "inson faqat tashqi dunyo bilan
to’xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi
dunyodan to’liq informasion ajralish bu aqldan ozishning boshlanishidir.
Informasion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq-
ovqatdek, issiqlikdek zarur". Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya
maktabi muhim o’rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida
20

Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo’nalishga
ega bo’lgan psixologik oqim paydo bo’ldi. Mazkur yo’nalishning yirik vakillari
sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937),
Ax Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o’tish lozim. Ular tomonidan olib
borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma'lum
darajada hissa qo’sha oldi. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni
hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga, ya'ni sezgi va tasavvurlarga ajratib
o’rganishda rasional bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga
keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo’l bilan isbotlashga
harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlarni o’zlarining ustilarida o’tkazib,
natijalarni ob'ektiv bo’lishiga kamroq e'tibor berganlar. Vyursburg psixologiya
maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat, aktidir deb qaray
boshlaydilar. O’z-o’zini kuzatish metodidan foydalanib, ish tutishda ular mana
bunday ifodaning ma'nosini tushuntirib berishlari lozim, tafakkur haddan tashqari
mashaqqatliki, shunga qaramay ko’pchilik shunchaki hukm chiqarishni ma'qul
ko’radilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni o’rnatish qism, yaxlit, tur, jins
ob'ektning nisbati va o’zaro munosabatlarini ushbu munosabatlarning aniq
a'zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ularning
barcha tadqiqotlari ob'ektiv metodlarni izlashga oid faoliyatlarida avj oldi.
Jumladan, N.Ax tomonidan sun'iy tushun-chalarning shakllanishi bo’yicha
dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari tafakkurni
munosabatlarning aks etishi bilan bog’lab, tafakkurni munosabatlarning birlamchi
qarab chiqish, yoinki birlamchi ma'lumot berish manbai sifatida talqin qiladilar.
Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko’tarib chiqib, o’sishning fikrlarni faollashtirish
orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo’ydilar. Tafakkurni tadqiq
qilishning asosiy metodi - bu o’z-o’zini kuzatish ekanligini tan oladi, xolos.
Mazkur muammo gnoselogik nuqtai-nazardan olib qaralganda ushbu pozisiya
idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas.
Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustaqil bilish faoliyati
sifatida aniq ko’rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy
21

obrazlardan qat'iy ajratib tashladilar. Vyursburg psixologiya maktabi
namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operasiyalar harakati sifatida
qabul qilgan. U o’z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay
yo’sinda shakllanishini kuzatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko’rsatish aqliy
faoliyatning produktiv va reproduktiv ko’rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish
vazifasini qo’ydi. O.Zels masala yechish jarayonini o’rganishda umumiylikka ega
bo’lgan masalani vujudga keltirish bosqichlariga alohida e'tibor berib, elementlar
bilan predmetlar munosabatini ajratib ko’rsatadi. Buning natijasida muammo
kompleksi namoyon bo’ladi. Kompleks o’z ichiga ushbu jihatlarni qamrab olishi
nazarda tutilgan: a) ma'lumning tavsifnomasini bo’laklarga ajratish; b) qidiriluvchi
noma'lumning o’rnini aniqlash; v)noma'lum qidiriluvchi bilan ma'lum o’rtasidagi
munosabatlarni ajratib ko’rsatish. Shunday qilib, Vyursburg psixologiya
maktabining namoyondasi O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo’lib tafakkurni
jarayon sifatida ekspremental metodlar bilan tadqiq qilgan , intellektual
operasiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta'riflab
bergan, izchil ilmiy metodlarga asoslanib, o’rganishga butun vujudi bilan intilgan
psixologdir. Germaniyada psixologiyaning geshtaltpsixologiya yo’nalishi vujudga
keldi. Uning, ko’zga ko’ringan namoyondalari qatoriga X.Erenfels (1859-1932),
V.Keler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar
fikriga qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi
qism va elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko’lam jihatidan keng, mazmun
jihatidan rang-barangdir. Geshtaltchilarning aksiomatik xarakterga ega bo’lgan
ushbu tezislari mazkur ta'limot g’oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida
olingan qism va elementlarning yig’indisi yaxlit tuzilish mazmunini belgilab bera
olmaydi, aksincha yaxlit tuzilma qism va elementlarning xususiyatlari va
xossalarini belgilab berishga qurbi yetadi. Geshtaltpsixologiyaning markaziy
nazariyasi har qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga
o’xshash alohida elemetlari emas, balki konfigurasiya shakl yoki geshtaltchilarning
yaxlit yaratishidan iborat. Geshtaltpsixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti
keng qamrovli tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Kelyor antropoidlarning
22

intellektual harakatlarini eksperimental o’rganish natijasida yuqori darajada
taraqqiy qilgan maymunlarning aqliy harakatida inson harakatiga xos o’xshashlik
borligi to’g’risida xulosa chiqaradi.
V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan iborat:
organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir butunlikni,
ya'ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni egallashga
bog’liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim elementlaridan
namoyon bo’luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda ba'zi bir
zo’riqishlar ta'sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli vaziyatning
qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida
tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida
maydonga chiqadi. Geshtaltchilarning ayrimlari "yo’nalish" atamasini qo’llab, uni
o’tmish tajribasi bilan bog’lashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkurning
evrestik metodlari" to’g’risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda
materialni, qo’yilgan maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda
tutadilar. Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko’tarib
chiqadilar, chunonchi ijodiy tafakkurning o’ziga xosligi, tafakkur jarayonida
yangilikning vujudga kelishi, bilimlar bilan tafakkur nisbati , topshiriqni bajarish
jarayonida asta-sekin va birdaniga yechish yo’lini qo’llash kabilar. Tafakkurni
psixologik o’rganishda funksional rivojlanish g’oyasini amaliyotga tadbiq qilish
ham ma'lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi.
Shunga qaramasdan V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning eksperimental
tadqiq otlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo’lgan predmetlarni yangi
aloqalar va munosabatlarga fikran jihatini ochishni aniqladilar. Ammo ular ham
mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini
mutlaqo tan oladilar. Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki
xulq psixologiyasi oqimi o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda.
Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958)
va E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-
23

1957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo’shiladilar. Ma'lum davrgacha
mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o’ynaydi. hozirgi davrda bu
oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning
mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. hammasi uchun umumiy formula S-R,
ya'ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda. Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va
noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish,
kommunikasiya, muloqotni birga qo’shib, keng ma'noda tushunadi va uni uchta
shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj
oldirish deb ataladi. Bu she'rni yoki sitatani aniq esga tushirishda o’z ifodasini
topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub'ekt uchun yangi bo’lmagan topshiriqni
so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan she'rni eslashga harakat va
nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z yordami bilan yechish Dj.
Uotson uchun malaka u individual egallagan va o’rganilgan xatti-harakatdir.
Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirilib
qo’yiladi, chunki she'rni esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi. Dj. Uotson
tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmagan, nutqning
tuzilishi va rivojlanishiga sira e'tibor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi
to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq ko’rinishi sifatida
olib qaralgan.
Vyursburg psixoiogiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy bosqichda turgan
psixik jarayonlarga , ya'ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o’rganishda rasional
bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb
tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo'1 bilan isbotiashga harakat
qiidilar. Olib borilgan tadqiqotlami o’zlarining ustilarida o’tkazib, natijalarni
ob'ektiv bo’lishiga katta e`tibor berganlar.Vyursburg psixologiya maktabi
namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operasiyalar harakati sifatida
qabul qilgan. U o’z oidiga fikr yuritish faoliyatining u yokl bu jihatlari qay
yo’sinda shakllanishiai kuzatish,intellektual faoliyat bosqichlarini ko’rsatish aqliy
24

faoliyatning produktiv va reproduktiv ko’rinishidagi ziddiyatlami bartaraf qilish
vazifasini qo’ydi.Shunday qilib, Vyursburg psixologiya maktabining namoyondasi
O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo’lib tafakkurni jarayon sifatida eksprementai
metodlar bilan tadqiq qilgan.
Intellektual operasiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy
jihatdan tariflab bergan, izchi l ilmiy metodlarga asoslanib , o’rganishga butun
vujudi bilan intilgan psixologdir. Germaniyada psixologiyaning
geshtaltpsixologiya yo’nalishi vujudga keldi.Uning, ko’zga ko’ringan
namoyondalari qatoriga X.Eraifels (1859-1932), V.KeIer (1887-1967), KKofka
(1886-1941) va boshqalar kiradi.Geshtaltchilar fikriga qaraganda, har bir psixik
hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementiami birgalikda aks
ettirishdan ko’lam jihatidan keng, mazmun jihatidan rang-barangdir,
Geshtaltchilaming akslomatik xarakterga ega bo’igan ushbu tezisiari mazkur
talimot g’oyasini ochib berishga xizmat qiladi.Gestaltpsixologiyaning markaziy
nazariyasi har qanday psixologik jarayonlaming bosh mohiyati ulaming sezgilarga
o’xshash alohida elemetlari emas , balki konfigurasiya shakl yoki
gesfataltchllaming yaxiit yaratishidan iborat.
Geshtaltpsbiologiyada tafakkur muamtnosining tadqiqoti keng qamrovli
tarzda olib boriladi. V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi
quyidagilardan iborat: organizmning optik maydonidagi vaziyatlamitig muhim
elenientlari bir butunlikni, ya'ni vaziyat elernentlariga, geshtak ichiga kirib ,
geshtalkla qaysi joyni egallashga bog’liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi.
Vaziyatning muhim eleinentlaridan namoyon bo’luvchl geshtaltchilar muammosi
vaziyatda organizmda ba'zi bir zo’riqishlar ta'sirida vujudga keladi, topshiriqni
yechish muammoli vaziyatnlng qismlari yangi geshtaltda yangl munosabatda idrok
qilina boshlaganida tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlami yuzaga
keltiruvchi geshtalt sifatida maydonga chiqadi.Geshtaltchilarning ayrimlari
"yo’nalish" atamasini qo’llab, uni o’tmish tajribasi bilan bog’lashga intiladiiar.
Shuningdek, ular "tafakkurning evrestik metodlari" to’g’risidagi tushiinchadan
25

ham foydalanadilar. Bunda materialni, qo’yilgan maqsadni , konfliktii holatlami
tahlil qilishni nazarda tutadiiar,
Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq psixologiyasi
o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda. Bixeviorizm oqimining
asoschilari amerikaiik psixologiar Dj.Uotson (1878-1958) va Torndayk (1871-
1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-1957) va boshqalar kelib
qo’shiladilar. Ma'lum davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik
rolini o’ynaydi. Hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik tnaktablarga
ajralib ketgan. Lekin uiarning mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. hammasi
uchun umurniy fomiula S-R, ya'ni stimul-reaksiya xizmat qilib
kelmoqda.Dj.Uotson tafakkuming ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora,
mimika, yelka qisishi , qosh suzish, kommunikasiya, muloqot birga qo’shib, keng
ma'noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri
nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataiadi. Bu she'rni yoki sitatani aniq
esga tushirishda o’z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub'ekt uchun
yangi bo’lmagan topshiriqni so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan
she'rni eslashga harakat va nihoyat , yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z
yordami biian yechish.Dj.Uotson uchun malaka-u individual egallagan va
o’rganiigan xatti-harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur
malakaga yaqinlashtirilib qo’yiladi, cbunki she'rni esga tushirish ham tafakkur deb
talqin qilinadi.Dj.Uotson tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman
hisobga oimagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira etibor qilmagan. Nutq
bilan tafakkur birligi to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tatakkur va ongning
xulq ko’rinishi sifatida olib qaragan.

XULOSA
26

Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; ob yektiv voqelikning ʼ
ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni
bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti
sanaladi. U sezgi , idrok , tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aks
ʻ
ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni
ular ortasidagi boglanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yol bilan aks
ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq
va tolaroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin
bolmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning
boglanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamizTafakkur —
inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va
ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur jarayonida
ʻ
insonda fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular shaxsning
ʻ
ongida tushunchalar , hukmlar , xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang Ong ).
Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. Fikrlash
ʻ ʻ
faoliyati nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida insonning hissiy
ʻ
mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham
beriladi. Inson o zining Tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati bilan boshqa
ʻ
mavjudotlardan ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida o zida aks ettirgan, idrok
ʻ
qilgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan
hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson
Tafakkuri orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks ettiradi, narsa va
hodisalar o rtasidagi eng muhim bog lanishlar, munosabatlar, xususiyatlarni
ʻ ʻ
anglab yetadi. Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga
asoslangan holda ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi
hamda oqibatini oldindan ko rish imkoniyatiga ega.
ʻ
Tafakkur ko pgina fan sohalari
ʻ ( falsafa , mantiq , jamiyatshunoslik ,
ped., fiziologiya , kibernetika , biologiya ) ning tadqiqot ob yekti hisoblanadi.
ʼ
Psixologiyada Tafakkur voqelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni yechish
vositasi xususiyatiga, holatlarning inson uchun yangiligi, shaxsning faollik
27

ko rsatish darajasiga ko ra bir necha turlarga (ko rgazmali harakat, ʻ ʻ ʻ
ko rgazmaliobrazli, amaliy, nazariy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz, mavhum, ijodiy va h.k.)
ʻ
ajratib tadqiq qilinadi. Ijtimoiy hayotda, ta lim jarayoni va ishlab chiqarish.da
ʼ
odamlar o rtasidagi aloqa va munosabatlar ham Tafakkur yordamida namoyon
ʻ
bo ladi. Jamoada tanqidiy qarash, o zini o zi tanqid, baholash, tekshirish, o zini
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zi tekshirish, nazorat qilish, o zini o zi nazorat qilish, guruhiy mulohaza
ʻ ʻ ʻ
yuritishdan iborat Tafakkur sifatlari vujudga keladi. Insonning inson tomonidan
idrok kilinishi ham Tafakkur bilan uzviy aloqadadir. Ijodiy ishlar, kashfiyotlar,
ixtirolar, takliflar Tafakkurning mahsuli hisoblanadi. Psixologiya Tafakkurning
filogenetik (insoniyat paydo bo lishi davri), ontogenetik (kishi umri davomida)
ʻ
bilishga oid tarixiy jihatlarini ham o rganadi. Hozirgi zamon fanining juda ko p
ʻ ʻ
murakkab masalalari Tafakkurdagi mantiqiy jarayonlarni yanada chuqurroq
o rganishni taqozo etmoqda.
ʻ
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni
bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy
ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va
tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda
insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida
ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan ob’ektiv
reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir . Lekin alohida jismlar va real olam
hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda yuzaga keladigan uch
ahamiyatga ega bo‘lgan savolga javob topish uchun etarli emas. Bu savollar:
«yuaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish mumkin, va bu harakat
natijasida nima hosil bo‘ladi?»dan iborat.
Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi . Avvalambor,
tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi . Ushbu jarayonning
mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va o‘zgartirishdan
iborat . T afakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib beradi ; u olamni
ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks
ettiradi . Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur
28

aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan
iborat . Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka
o‘tish sodir bo‘ladi .
S h unday qilib , tafakkur ni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks
ettirish sifatida ta’riflash mumkin . Bundan tafakkurning muhim belgilaridan
biri umumlashtirish dan iboratligi kelib chiqadi . Voqelikni umumlashtirgan holda
aks ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o‘tmish avlodlarining
ham tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir . Bu tajriba til yordamida og‘zaki va
yozma nutqda (o‘qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.)
Ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi.
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar, modellar,
chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli aloqa va
munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan turli
xildagi vositalardan foydalanadi .
Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir
ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar
yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini
yaratuvchi vositali tarzda aks ettirish dir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki
aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda
namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini
aniqlab oladi.
Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida
yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan bog‘liqligidan iborat. Tafakkur
muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan
boshlanadi.
Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan a.a.smirnov tafakkur va aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishi ni tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini echishda ahamiyatli yordam
ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi.
29

Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday maqsad
qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon
ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan
bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p hollarda inson
toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin
xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar
ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.
Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar
orqali fikr yuritamiz.Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega
bo‘lgan yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib
hisoblanadi.
T afakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning
natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir . Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli-
tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va
muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy
faoliyat .
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi
sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini
beradi . Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi .
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi . Oddiy psixik
jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq
darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi . Lekin
hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro
ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida
miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir . Bundan
tashqari , bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik ( bilish ) vazifasi bilan
30

ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq
markazlari ham katta ahamiyatga ega .
31

1. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I.A. “Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, 2008 y. ‟
2. G’oziev E. "Psixologiya"(o’quv qo’llanma). - T . 1994 yil.
3. Asmolov A.G. Psixologiya lichnosti. – Izd-vo Mosk. un-ta, 1990.
4. Vohidov M.V. Maktabgacha tarbiya psixologiyasi. T., “O’qituvchi”, 2010 .
5. Karimova V.M. Sunnatova R.I. ≪ Mustaqil fikrlash ≫ o’quv qo’llanmasi
bo’yicha mashg’ulotlarni tashkil etish uslubiyoti.-T.: SHark, 2000.- 16 b.
6. Mayers D. Sotsialnaya psixologiya perev. S angl.-SPb.: ≪ Piter ≫
1999 - 688 s
7. Nishonova E.T. Bolalar psixik taraqqiyoti muammolari bo’yicha psixologik
maslahatlar berish. T., 1997.
8. Nishonova E.T. Bolalar psixodiagnostikasi. T-1998.

Internet manbalari
http:www.Ziyo.uz
http:www.Google
http:www.Chrome
32

« Tafakkurni tadqiq etishning asosiy yonalishlari » MUNDARIJA KIRISH 3 I BOB. Tafakkur va tafakkur operatsiyalari 1.1. Tafakkur haqida tushuncha.................................................... 7 1.2. Tafakkur jarayonlari va fikr yuritish operatsiyalari........................................................................... 10 II BOB. Tafakkur borasidagi psixologik nazarya 2.1. Tafakkur shakllari va turlari...................................................... 14 2.2. Tafakkurni o’rganishda psixologik yo’nalish g’oyalari……… 20 Xulosa va tavsiyalar 28 Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati 33 1

KIRISH Tadqiqotning dolzarbligi: Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Insonda tafakkur bo`lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo`lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o`z atrofidagi olamda bo`lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to`g`risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo`ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo`lishini, bo`lar haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg`on ekanligini belgilashda o`z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo`ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi in`ikosning o`zi chinakam bilim bo`ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g`arbga botayotganini hammamiz ko`ramiz (idrok qilamiz). Biz erni qimirlamay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyati natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o`tkazish va matematika yo`li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh er atrofida aylanmasdan, balki er o`z o`qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak, kuyoshning harakati to`g`risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to`g`ri kelmas ekan. Voqelikni to`g`ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. YUqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo`lgan hukmlar va tushunchalarning chinligini yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur deb , voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o`rtasidagi bog`lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo`l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to`laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo`lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog`lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Masalan: bizga ma`lumki, 2

agar yorug`lik nuri shisha prizma orqali o`tkazilsa bu nur spektorni etti rangiga ajralib ketadi. Bu ranglarni biz idrok qilamiz (ko`zimiz bilan ko`ramiz). Lekin fizikadan bizga shu narsa aniqki, bu nurlardan bo`lak yana boshqa nurlar ham bor. Bu nurlar infraizil, ul’trabinafsha nurlar deb ataladi. Bu nurlarni biz ko`rmaymiz. Bunday nurlarni borligi tafakkur yordami bilan kashf qilingan. Biz tasavvur qilishimiz mumkin bo`lgan ko`pgina hodisalar bor. Biz bu hodisalar to`g`risida faqat fikr yurita olamiz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki stulni idrok qilamiz, tasavvur qilamiz, ammo umuman stol va stul to`g`risida fikrlashimiz mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o`zida ayni vaqtda yakka bir narsa to`g`risidagina fikr qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning butun bir turkumi to`g`risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O`zbekistonning hamma fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to`g`risida hukm qilmasdan, balki O`zbekistonning hamma fuqarolari to`g`risida fikr yuritamiz. Narsa yoki hodisalar to`g`risidagi eng muhim bog`lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami bilan ochiladi. Siz qalamni barmoqlaringiz bilan 20 sm balandda ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib yuborsangiz qalam stol ustiga to`shadi, uning taqillagani eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilamiz va ularni xuddi shu tartibda tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni ma`lum vaqt ichida birin - ketin sodir bo`lishini idrok qilamiz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan bu hodisalarning bir - biriga qonuniy bog`lanishdagi chuqurroq sabablar va bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi. Biz hodisalarning birin - ketin o`tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz, balki birinchi hodisa bo`lgani uchun ikkinchi hodisa ro`y berdi, undan keyingina hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro`y berganligi uchun (qalam stolga urilgani uchun) sodir bo`ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi hodisaning ro`y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma`lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir bo`lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o`rtasida sabab - natija tariqasida 3

bog`lanishi, ya`ni qonuniy bog`lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab - natija tariqasidagi bog`lanishning o`zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz , ( ushlab ko`rmaymiz, eshita olmaymiz) balki shu bog`lanish borligini idrokimizga asoslanib turib fikr qilish yo`li bilan topamiz. So`ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog`lanishlari ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo`li bilan voqelikning umumiy qonuniyatlarini topib olamiz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo`lgani aniqlangan bo`lsa va bu hodisa boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo`lsa, yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0 dan past bo`lgani suv hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar o`rtasidagi mavjud sabab - natija bog`lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi paytda bizning oldimizda ro`y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan aytib berishimiz mumkin. Masalan: termometrda haroratning 0 dan past tushganligini ko`rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olamiz. Astronomlar osmondagi jismlarning harakat qonunlarini bilganliklari uchun quyosh yoki oy qachon tutilishini rosa aniq qilib oldindan aytib beradilar. SHarq mutafakkirlari jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib berganlar. Bu qonunlarni bilish ijtimoiy - siyosiy voqealarning qay tarzda borishini (bilish tufayli mumkin bo`lmoqda) oldindan bilib turish imkoniyatlarini beradi. Oldindan bilish muayyan maqsadni qo`yishga va ana shu maqsadga muvofiq harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi amaliyoti bizning xilma - xil mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo`lmoqda. Mehnat faoliyati ayni vaqtda fikrlash faoliyati hamdir. Tafakkur yo`li bilan aniqlangan abstrakt - nazariy qoidalar inson amaliyotida sinovdan o`tkaziladi, (tasdiqlanadi yoki rad qilinadi), voqelikni xuddi shu yo`l bilan eng to`g`ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur ongning voqelikni eng aniq, chuqur, to`liq, umumiylashtirib va bevosita aks ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va idrok qilishimiz mumkin bo`lmagan bog`lanishlar va munosabatlarning aks 4

etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va tasavvur asosida vujudga keladi. Bu fikrlar xotirada mustahkamlanadi va so`ngra tafakkurning yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo`lib qoladi. Har bir kishi tevarak - atrofdagi olamni bevosita bilish bilan mashg`ul bo`lganida fikr yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa kishilar nutq orqali aloqa qilayotganida, o`z fikrini boshqa kishilarga bildirayotganida hamda boshqa kishilardan tayyor fikr va bilimlarni olayotganida ham fikr qiladi. Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog`langandir. Fikr va muhokamalar, bilish va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida odamlar bir - birlari bilan til vositasi orqali fikr almashadilar. Tadqiqotning maqsadi: Psixologiyada shaxs tafakkurini takomillashtirish Tadqiqot ning vazifalari:  Tafakkur shakllanish bosqichlarini o’rganish  Tafakkurni amaliy va nazariy sohalarini ochib berish Tadqiqot ning obyekti: Shaxs tafakkurining takomillashuvida tashqi muhitning ahamiyati Tadqiqot ning predmeti: Tafakkurining takomillashuvida atrof muhit va kichik guruhlarning o’rni. Tadqiqot ning metodlari: Psixologiyaning asosiy metodlaridan kuzatish, suhbat, test, intervyu, metod va anketalardan foydalanildi. Tadqiqot ning amaliy ahamiyati : Kurs ishida yoritiladigan nazariy va amaliy g’oyalar Tadqiqot ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 paragraf, xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5

O'xshashlar

IJODIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI

Yarimo'tkazgichlarning tarixini tadqiq qilish.

Elektron hukumatning joriy etishning Shvetsiya tajribasi

Yulduz to`dalarini tadqiq etish

Soliq nazoratining moxiyati va uni tashkil etishning huquqiy asoslari