IJODIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI
![IJODIY TAFAKKURNI
SHAKLLANTIRISH OMILLARI
1](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_1.png)
![MAVZU: IJODIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI
MUNDARIJA:
Kirish…………………………………………………………………………..3
I BOB. Tushunish va tafakkur qilishning ijtimoiy mohiyati ……………..6
1.1. Tafakkurning turlari. …………………………………………………14
1.2. Mustaqil fikrlash - sog’lom ma’naviyatning mezoni sifatida………...16
II BOB. O’quvchilarda mustaqil tafakkurni shakllantirishning
psixologik omillari. …………………………………………………………19
2.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda tafakkuri. …………………………19
2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlanishi. ….28
Xulosa ……………………………………………………………………….30
Foydalanilgan adabiyotlar. …………………………………………………32
2](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_2.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda mustaqillik tantana qilgan
kundan buyon yoshlar masalasiga alohida e’tibor berilib kelmoqda. Bugungi
kunda mustaqil va erkin fikrlaydigan har tomonlama rivojlangan yoshlarni
tarbiyalash har bir tarbyachi va murabbiyning emas balki har bir ota- onaning
ham muqaddas burchidir. Buni birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning
«Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» nomli kitobilarida keltirilgan quyidagi
jumlalardan ham bilishimiz mumkin.
Ushbu kitobda «Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam
bo’lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va
albatta baxtli bo’lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni
safarbar etayotgan jonmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech
shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. Agar biz bu masalada xushyorlik
va sezgirligimizni, qat’iyat va mas’uliyatimizni yo’qotsak, bu o’ta muhim
ishni o’z holiga, o’zi bo’larchilikka tashlab qo’yadigan bo’lsak, muqaddas
qadriyatlarimizga yo’g’ringan va ulardan oziqlanib ma’naviyatimizdan,
tarixiy xotiramizdan ayrib, oxir-oqibatda o’zimiz intilgan umumbashariy
taraqqiyot yo’lida chetda qolishimiz mumkin. O’z tarixini bilmagan,
kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q» ligini alohida ta’kidlab
o’tgan. 1
Mavzuning maqsadi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarni mustaqil fikrlash
qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash tamoyillari asosida
rivojlantirishni nazarda tutadi.
Mavzuning vazifalari : Yoshlarimizni mustaqil fikrlaydigan har
tomonlama etuk qilib tarbiyalash har bir yosh bosqichida amalga oshirilishi va
mana shu yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni
1 I. A. Karimov. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch. ‟ T .
2008 yil.
3](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_3.png)
![tarbiyalash, milliy istiqlol g’oyasini yoshlar ongiga har tamonlama singdirish va
ularni ona vatanga mehr – muhabbat ruhida tarbiyalash ichki dunyosi boy,
irodasi kuchli yoshlarni tarbiyalash ko’zda tutilgan. Mavzuning yana bir muhim
vazifasi uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha ta’lim tarbiya muassasalaridagi
yoshlarimizni mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni
tarbiyalash jarayonida milliy istiqlol g’oyalari bilan ma’naviy, ruhiy jihatdan
ongini boyitish, ular ruhiyatida bo’shliqni faqat yaxshilik uchun, ezgu
maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma, malakalar
bilan qurollantirishdir. Mavzuning amaliy vazifasi shundaki yoshlar ongini
ma’naviy jihatdan boyitishda va mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin
fikrlashni tarbiyalashda oila, mahalla, umumiy o’rta
ta’lim, uzluksiz qonuniyatga asoslangan ta’lim tizimi jarayonida yoshlar ongida
yuksak ma’naviyatga oid qarashlarni va mustaqil erkin fikrlashni
shakllantirishdan iboratdir.
Mavzuning ob’ekti : Mustaqil, erkin fikrlaydigan yoshlarimizni milliy
qadriyatlarga asoslangan boy ma’naviyatimizning serqirrali yo’nalishlarini
ongida shakllantira olishga xizmat qiladigan adabiyotlar.
Mavzuning predmeti: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida mustaqil fikrlash
qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash tamoyillarini pedagogik,
psixologik uslubiy va ijtimoiy sohalar bilan bog’liq bo’lgan psixologiya va
pedagogika nuqtai nazaridan o’rganishdir.
Mavzuning metodologiyasi: BMIning nazariy, amaliy hamda o’z oldiga
qo’ygan maqsad va vazifalarini ilmiy jihatdan to’g’ri hal etishda turli yoshdagi
bolalar faoliyatini to’g’ri tashkil etish va boshqarish borasidagi boshlang’ich
sinf o’quvchilarida mustaqil tafakkurni shakllantirish o’z aksini topgan. Milliy
istiqlol g’oyasi shu bilan birga ajdodlarimiz tomonidan ishlab chiqilgan,
istiqbolga qaratilgan tarixiy jarayonda o’zini oqlagan ilg’or fikrlar majmuasi
tashkil etadi. BMIda xalq pedagogikasi, xalq psixologiyasi vakillarining
4](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_4.png)
![o’quvchilsrni mustaqil fikrlash tutgan o’rni xaqidagi nazariy va amaliy
qarashlari ishning metodologik asosini tashkil etadi.
Ishining tadqiqot metodlari : Ishning tadqiqot metodlari o’ziga xos
kuzatish, tajriba sinov, bolalarning mustaqil va erkin fikrlaydigan yoshlarni
tarbiyalash tamoyillari taxlil va talqin qilish, suhbat, anketa va savol – javoblar
asosida olingan ma’lumotlarni o’zining pedagogik faoliyatida tekshirishdan
o’tkazgan materiallar asosida talqin qilinadi. Shu bilan birga turli xildagi test
variantlari, savolnomalar, faoliyat natijalarini tekshirish orqali ilmiy xulosalar
va tavsiyalar ishlab chiqishni nazarda tutadi.
5](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_5.png)
![I BOB. Tushunish va tafakkur qilishning ijtimoiy mohiyati.
Inson idrok qilgan, xotirasida saqlab qolgan narsalarning barchasi uning
uchun ma’lum ma’no va mohiyatga ega bo’ladi. Aks holda u eslab qolmaydi
ham, keyingi safar analogik ob’ekt bilan to’qnash kelganda, unga diqqatini
qaratmaydi ham, figura fonga aylanib qolaveradi. Ya’ni, biz ko’rgan, eshitgan,
his qilgan narsalarimizning barchasi ma’noli bo’lishini xohlaymiz. Shunisi
xarakterliki, ana shunday narsa va hodisalarga biz tomondan beriladigan ma’no
har bir alohida shaxs tomonidan turlicha idrok qilinadi. Masalan, olim uchun har
qanday kitob - hayotining ma’nosi bo’lsa, dexqon uchun yer va undan
olinadigan hosil - ahamiyatli hisoblanadi. hattoki, bitta narsaning o’zi turli
odamlar uchun turli xil ma’no va mazmun kasb etadi. O’sha kitob misolini
oladigan bo’lsak, kitob industriyasi bilan shug’ullanuvchi muhandis uchun -
ishlab chiqarish mahsuloti, kitob do’koni sotuvchisi uchun - tovar - mahsulot,
o’quvchi uchun - ilm manbai, muallif olim uchun - ijodining mevasi, eng
qimmatli narsadir. Har bir alohida narsaga bo’lgan munosabatimiz uning biz
uchun qadr-qimmatiga bevosita ta’sir etadi, u gox ijobiy, gox salbiy bo’lishi
mumkin. SHu nuqtai nazardan ham biz narsa va hodisalarga tanlab
munosabatda bo’lamiz. Tilshunoslikni kasb etib tanlagan talaba uchun
kibernetik modellashtirishga bag’ishlangan ma’ruza qanchalik zerikarliday
tuyulsa, iqtisodchilik kasbini egallamoqchi bo’lganlar uchun pul, foyda va
daromad olish yo’llari haqidagi ma’lumotlar shunchalik ahamiyatli, oddiy
so’zning morfologik tahlili - shunchalik befarqlik holatini keltirib chiqaradi.
Demak, bizning dunyoni, uning sir-asrorlarini tushunishimizning zaminida
narsa va hodisalarning biz uchun shaxsiy aloqasi, ahamiyatliligi darajasi yotadi.
Ana shunday dunyoni tushunishimiz, anglashimiz va unga ongli
munosabatimizni bildirib, izxor qilishimizga aloqador bilish jarayoni
psixologiyada tafakkur, fikrlash deb ataladi.
6](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_6.png)
![Boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar badiiy ijod qilishni juda yaxshi
ko‘radilar. Bu bolaga o‘z shaxsiyatini eng to‘liq erkin shaklda ochib berishga
imkon beradi. Barcha badiiy faoliyat faol tasavvurga, ijodiy fikrlashga
asoslanadi. Ushbu funktsiyalar bolaga dunyoning yangi, g‘ayrioddiy
ko‘rinishini beradi. Ular tafakkurni, xotirani rivojlantirishga hissa qo‘shadi,
uning individual hayotiy tajribasini boyitadi, bu esa tasavvur va ijodiy fikrlashni
rivojlantirishga yordam beradi. Kichik maktab yoshi – bu bolaning hayotidagi
muhim o‘zgarishlar davri, bu maktabga qabul qilish paytiga qarab belgilanadi,
bu taxminan 6-7 yoshdan 9-10 yoshgacha bo‘lgan davr. Ushbu davrda bolaning
jismoniy va psixofiziologik rivojlanishi sodir bo‘lib, tizimli ravishda o‘rganish
imkoniyatini beradi. Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish samaradorligi, asosan,
vazifa tuzilgan materialga bog‘liq. Boshlang‘ich sinf darsliklarini tahlil qilish
shuni ko‘rsatdiki, ulardagi ijodiy vazifalar asosan “shartli ijodiy” bilan bog‘liq
bo‘lib, uning mahsuli insholar, bayonotlar, rasmlar, hunarmandchilik va hk.
Ba’zi vazifalar talabalarning intuitivligini rivojlantirishga qaratilgan; bir nechta
javob variantlarini topish, qarama-qarshiliklarni bartaraf etishni talab qiladigan
ijodiy topshiriqlar maktablarda qo‘llaniladigan dasturlarning hech biri
tomonidan taqdim etilmaydi. Taklif etilayotgan vazifalar kichik o‘quvchilarning
ijodiy faoliyatida intuitiv protseduralarga asoslangan usullardan foydalanishni
o‘z ichiga oladi (masalan, variantlarni sanash usuli, morfologik tahlil,
o‘xshashlik va boshqalar). Modellashtirish, resursga yondoshish, xayol
qilishning ba’zi usullari faol qo‘llaniladi. Ammo dasturlarda ushbu usullardan
foydalangan holda o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini maqsadli rivojlantirish
ko‘zda tutilmagan.
Ayni paytda, maktab o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini samarali
rivojlantirish uchunevristik usullardan foydalanish ijodkorlikning algoritmik
usullaridan foydalanish bilan birlashtirilishi kerak. Adabiyotni tahlil qilish
asosida (G.S. Altshuller, V.A.Buxvalov, A.A.Gin, M.A.Danilov, A.M.
7](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_7.png)
![Matyushkin va boshqalar) ijodiy vazifalarga qo‘yiladigan quyidagi talablarni
ajratish mumkin:
– Ochiqlik (muammoli vaziyat yoki ziddiyatning mazmuni);
– Shartning tanlangan ijod usullariga muvofiqligi;
– Turli xil echimlarni topish imkoniyati;
– Hozirgi rivojlanish darajasini hisobga olgan holda;
– Talabalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish.
Ijodiy vazifalar tizimi uchun tarkibni tanlashda ikkita omil hisobga olindi:
1. Kichik maktab o‘quvchilarining ijodiy faoliyati asosan jamiyat
tomonidan hal qilingan muammolar bo‘yicha amalga oshiriladi,
2. Boshlang‘ich maktab predmetlari mazmunining ijodiy imkoniyatlari.
Zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bolalarning ijodiy faoliyatini
rivojlantirishning eng muhim pedagogik shartlari quyidagilardir:
– Faoliyatning mohiyatini o‘zgartirish;
– Bolalarning ta’lim faoliyatida xayrixohlik muhiti;
– Jamoaning shakllanishi.
Badiiy va ijodiy faoliyatni tashkil qilishda o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sir strategiyasini tanlash muhimligini esga olish lozim. Amalda,
tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, o‘zaro ta’sir strategiyasini tanlashda odatda
ikkita usul qo‘llaniladi:
- tashqi tomondan rivojlanish, shaxsning ichki dunyosiga aralashish
sifatida, unga ishlab chiqilgan usullar, faoliyat normalari va xatti-harakatlarini
yuklash;
- faollik, mustaqillik, mas’uliyatni rag‘batlantirish, shaxsga hurmat
ko‘rsatish, unga xos bo‘lgan imkoniyatlarni ochib berish, ijodiy qobiliyatlarni
rivojlantirish kabi ichki tomondan rivojlanish.
8](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_8.png)
![Ijodkor kishiga xos bo‘lgan bu xususiyatlar faqat demokratik muloqot
uslubi tufayli shakllanadi. Bunday holda, o‘qituvchi insonning individual
xususiyatlarini, uning tajribasini, ehtiyojlari va imkoniyatlarining o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga oladi, shuningdek, u baholashda ob’ektiv, bolalar bilan
aloqada ko‘p qirrali va tashabbuskor bo‘lishi kerak. Eng samarali – bu ijodiy
faoliyatga qo‘shma ehtirosga asoslangan muloqot. Ushbu uslubning asosini
o‘qituvchining yuqori professionalligi tashkil etadi. Zero, ijodiy izlanishga
bo‘lgan ishtiyoq nafaqat kommunikativ faoliyat natijasidir, balki umuman
ko‘proq darajada pedagogik faoliyatga bo‘lgan munosabat natijasidir. Ko‘pgina
o‘qituvchilarning fikriga ko‘ra, maktab o‘quvchilarining badiiy va ijodiy
faoliyatini tashkil qilishning eng muhim sharti – bu nafaqat qiziqishni,
nostandart echimlarga bo‘lgan didni, ahamiyatsiz fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish bilan emas, balki yangi va g‘ayrioddiy narsalarni idrok etishga
tayyorlikni rivojlantirish, ulardan foydalanish va amalga oshirish istagi bilan
yaratilgan ijodiy muhitni yaratishdir.
Tafakkur - inson ongining bilish ob’ektlari hisoblanmish narsa va
hodisalar o’rtasida murakkab, har tomonlama aloqalarning bo’lishini
ta’minlovchi umumlashgan va mavxumlashgan aks ettirish shaklidir.
Tafakkur muammolari uzoq vaqtgacha o’zining murakkabligi bilan psixologlar
nazaridan chetda bo’lgan, u asosan faylasuflar va mantiqshunoslar fikr
yuritadigan masala hisoblangan. Psixologiya ilmining otaxoni hisoblanmish
nemis olimi Vilgelm Vundt ham psixologiyani ikkiga bo’lib - fiziologik
psixologiya (eksperimental yo’l bilan bilish jarayonlarini o’rganuvchi fan) va
halklar psixologiyasi kismlariga bo’lib, oxirgi psixologiyaning tarkibiga nutq va
tafakkur psixologiyasini ham kiritgan va uni eksperimental tarzda o’rganib
bo’lmaydi, ularni tushuntirish mumkin xolos deb hisoblagan. Bu xulosalar
aslida tafakkur va fikrlash jarayonlarining naqadar murakkab tabiatga ega
9](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_9.png)
![ekanligidan dalolat beradi. Lekin shunday bo’lsa ham shuni ta’qildash joizki,
birinchidan, tafakkur va fikrlash jarayonlari - bu bilish jarayonlari;
* ikkinchidan, ular ham shaxs tomonidan borliqni aks ettirish shakli,
umumlashtirib, bilvosita aks ettirish shakli;
* uchinchidan, bu jarayonlar ham eksperimental psixologiya tomonidan
o’rganiladi;
* to’rtinchidan, tafakkur bilishning eng oliy va yuqori darajadagi shaklidir.
Tafakkur predmetini belgilash uchun mukammal ta’rif
O.K.Tixomirovning darsligida kuzatiladi: “ Tafakkur- bu o’z mahsuloti bilan
voqelikni umumlashtirib, bavosita aks ettirishni xarakterlaydigan,
umumlashtirish darajasi va foydalanadigan vositalariga hamda umumlashmalar
yangiligiga bog’liq ravishda turlarga ajratishdan iborat jarayon, bilish
faoliyatidir”. Hozirgi davrda tafakkurning predmeti yuzasidan turli-tuman
qarash va ta’riflar mavjuddir. S.L.Rubinshteyn fikriga ko’ra tafakkurni
psixologik jihatdan o’rganishning asosiy predmeti- jarayon, faoliyat tariqasida
namoyon bo’lishdir, ya’ni u sub’ekt faolligini ta’kidlaydi. A.N.Leontev esa
tafakkurni turli ko’rinishlarga ajratib, fikr yuritish faoliyati ekanligini uqtiradi,
lekin uni predmetli amaliy faoliyat deb nomlaydi.
P.YA.Galperin fikriga ko’ra, tafakkur - bu oriyentirlash tadqiqot faoliyatidir.
A.V.Brushlinskiy tafakkurning muhim yangilikni qidirish va ochish, gipoteza
va nazariyalarni bashorat qilish, oldindan payqash xususiyatlari kabi jihatlarini
ko’rsatib o’tadi. U tafakkurni umumlashtirib, unda yangilikni izlash va ochish
xususiyati mavjudligini isbotlab bergan olimdir.
Tafakkurning oliyligi va murakkabligi shundaki, u idrokdan farqli,
bevosita aks ettirish bo’lmay, narsalar va ularning xossalarini ular yo’q paytda
ham aks ettirishga imkon beradi. Masalan, Afrikaning subtropik xududlari
to’g’risida gap ketganda, umrida biror marta Afrikaga bormagan odam ham
subtropiklik xossasini b i l g a n i uchun ham ushbu axborotni tushunib, uni
10](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_10.png)
![qabul qila oladi. Sinov paytida talaba kecha o’qigan, laboratoriya sharoitida
sinab ko’rgan qonuniyatlar xususida xuddi ro’parasida namoyon
bo’layotganday, obrazli qilib gapirib berishi, ro’y bergan hodisalarni yana
formulalar va statistik hisob-kitoblar vositasida isbot qilib berishi ham mumkin.
Bu operatsiyalarning asosida tafakkur jarayonlari yotadi.
Tafakkur qilishimizni ta’minlovchi organ - bu bizning miyamiz. Barcha
hisob-kitob ishlari - eng elementar harakatlarni rejalashtirishdan tortib,
murakkab mavxum teoremalarni isbot qilishga qaratilgan operatsiyalar miyada
sodir bo’ladi. SHuning uchun ham juda charchab turgan paytda odamdan biror
qiyinrok masala xususida fikr bildirishini so’rasangiz, «hozir boshim og’rib
turibdi, juda charchaganman, biroz o’zimga kelay, keyin fikrlashamiz», deb
javob beradi.
Demak, miya faoliyati bilan fikrlash faoliyati o’zaro uzviy bog’liq ekan.
Miyamizning fikrlash qobiliyati va imkoniyatlari shunchalik salmoqliki, ayrim
olimlarning fikricha, uning ishlash qonunlari hozir biz ishlatayotgan
kompyuterlar emas, yana 100-200 yillardan keyin paydo bo’ladigan murakkab,
o’ta «aqlli» kompyuterlar faoliyatiga yaqin ekan.
Kallamizga kelgan barcha uy - xayollar - bu fikrlardir . Normal insonni
fikrsiz tasavvur qilib bo’lmaydi, har on, har dakikada odam miyasi kandaydir
fikrlar bilan band bo’ladi. Ularni tartibga solish, keragiga diqqatni qaratish,
ichki yoki tashqi nutq vositasida uni yechish - fikrlash jarayonidir. Fikr
yuritishning umumlashtirish operatsiyasi ushbu turlarga bo’linadi: 1.
Mazmuniga ko’ra: elementar; empirik; tushunchali; nazariy.
Fikrning yo’nalishiga ko’ra: xususiydan umumiyga; umumiydan
xususiyga; yakkadan umumiyga va undan xususiyga; umumiydan xususiyga va
o’sha umumiydan yanada umumiyga; kamroq umumiydan yanada umumiyga;
yagona umumiy holatdan yanada umumiyroqqa.
Fikrlash jarayoni aslida ma’lum bir masala, muammo, jumboqni hal qilish
kerak bo’lganda paydo bo’ladi. Fikrlash doimo bir narsa xususida kamida bitta
11](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_11.png)
![yechimni berishi shart, aks holda u boshqa jarayonga - xayol, fantaziyaga
aylanib ketishi mumkin. Fikr, g’oya, aniq yechim bo’lmaganda, inson
miyasining borlikdagi narsa va hodisalar mohiyatini aks ettirishi xayol deb
ataladi. Shuning uchun ham do’stlar davrasida ba’zan muammo xususida
tortishuv bo’lib qolganda, aniq bilimi yoki g’oyasi yo’qligi tufayli kallasiga
kelgan narsani aytgan bolaga qarab «Juda olib qochishga ustasan-da,
xayolparast» deyishadi.
Shunday qilib, muammo yoki jumboqlar bizni fikrlashga majbur etadi.
Masalan, shunday masalani olib ko’raylik. Sizga mixlar solingan bir karton
quticha va ikkita sham, bolg’acha berilgan. Vazifa: eshikka shamni o’rnatib,
yoqib qo’yish kerak. Kim qanday yechadi? Albatta, birdaniga to’g’ri yechimga
kelish qiyin. Agar kutichani bo’shatish mumkinligi va uni shamdon sifatida
eshikka kokish mumkinligi to’g’risida fikr kallaga kelmaguncha, yechimni
topish qiyin. Ayni shu masala ikki xil shart bilan berilgan: bittasida kuticha
mixlar bilan tula deyilgan, ikkinchisida quticha bo’sh deb berilgan. Ikkinchi
holatda bolalar uning yechimiga tezroq kelishgan.
Psixologlarning fikricha, har qanday masalani yechish mobaynida odam
uning shartlarini bir necha variantlarda tasavvur qilsagina yechimga kelarkan.
Agar idrok bilan bog’laydigan bo’lsak, figura fonga, fon esa figuraga aylanadi,
ularning o’rinlari almashadi va hakozo. Bundagi individual farq shundaki, ba’zi
bolalar yechimga to’g’ridan-to’g’ri figura asosida keladi, boshqalar esa bir
necha yechimning variantlarini ko’zoldiga keltirib, so’ngbir qarorga keladi.
Kimdir juda tez fikrlaydi, kimdir juda sekin. Shuning uchun ham test yechish
jarayonida yonma-yon o’tirgan ikki bola bir xil yechimni belgilaydi, lekin o’sha
yechimga kelish yo’llari har birida o’ziga xos bo’ladi. Aynan shu jarayonning
qanday kechishini tafakkur psixologiyasi o’rganadi. Muammoning yechimi
ba’zan birdan, yorkin yulduzday yark etib paydo bo’ladi. Bunday psixologik
holat psixologiyada insayt - oydinlashuv deb ataladi. Odam qachon ana
12](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_12.png)
![shunday fikrlarda tiniklik, insayt paydo bo’lganini o’zi ham bilmaydi. Eng
iqtidorli, zukko olimlar ham o’zfikr yuritish qonuniyatlariga e’tibor berib, yangi
g’oya qachon, qanday yo’l bilan paydo bo’lganiga javob topolmaganlar.
Hattoki, ba’zan shunday ham bo’ladiki, yangilik kashf etgan olim
o’zining fikri naqadar noyob ekanligini ham anglash imkoniyatiga ega
bo’lmaydi, qolaversa, kashfiyot go’yoki uniki emasday, qayerdan kelib
qolganini ham tushunmaydi. Shuning uchun ham ko’plab genial
kashfiyotlarning haqiqiy qadr - qimmati muallif o’tib ketgandan keyin tarix
tomonidan baholanadi. Xuddi shunday qadrga ega bo’lgan kashfiyotlar
yurtimizda yashab o’tgan yuzlab allomalar ijodiga taalluqli. Masalan, Ibn Sino,
Alisher Navoiy, Abu Nasr Farobiy, Al-Farg’oniy, Xorazmiy, Zamashhariy kabi
allomalar o’zlari ijod qilgan paytlarida yaratgan g’oyalari va kashfiyotlarining
qanchalik ahamiyatli va o’lmas ekanligini keyingi avlod, butun bir insoniyat
tarixi isbot qilib, tan oldi. R. Dekartning kallasiga analitik geometriya g’oyasi
kelganda, o’zida yo’q xursand bo’lgan va cho’kkalab, yig’lab shu fikrni unga
ato etgan Xudoga sajda qilgan ekan.
Darhaqiqat, miyadagi tiniqlik, oydinlashuv avvalo Olloxning inoyati,
qolaversa, o’sha fikr egasining mashaqqatli mehnati, tinimsiz ilmlar dunyosida
to’kkan zaxmatli terlari evaziga ro’y beradi. Umuman yangiliklar ochish, ijod
qilishga aloqador tafakkur turi uning eng ahamiyatli va shu bilan birga eng qiyin
turidir. Crunki ijodkor, yoki kashfiyotchi nimanidir kashf qilishni xohlaydi,
tinimsiz izlanadi, lekin qachon, qanday sharoitda, qanday yo’l bilan uni ochishi
mumkinligini o’zi ham bilmaydi. SHu o’rinda akademik Kedrovning
Mendeleyev davriy jadvalini kashf qilganligi xususidagi esdaliklari juda o’rinli.
Olim uzoq vaqt mobaynida barcha kimyoviy elementlarni ma’lum qonuniyat
asosida jadvalga tushirishni o’ylab yurgan. «Kallamga kelyapti-yu, uni
ko’rolmayapman», deb tashvishlanardi olim. Kunlardan bir kun u juda toliqib,
yozuv stoli ustida uxlab qolganda, tushida davriy jadvalni «ko’rgan». Xursand
bo’lib ketib, uyg’ongan zaxoti moddalarni jadvalga joylashtira boshlagan.
13](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_13.png)
![Tushdagi ishi bilan o’ngidagi ishining farqi shu bo’lganki, tushida yengil
moddalar pastda joylashgan bo’lgan,
Mendeleyev ularni o’ngida «to’g’rilab» chiqqan. Bu ham o’sha insaytga
bir misol.
1.1.Tafakkurning turlari.
Insonning fikrlash jarayoni tahlil qilinganda, uning qanday shakllarda
kechishi ahamiyatli bo’lib, bu uning turlari va shunga ko’ra fikrlashdagi
individuallik masalasidir. 5-jadvalda tafakkurning turli mezonlar asosidagi
klassifikatsiyasi keltirilgan.
Hayot mobaynida uqiganlarimiz, ma’lum shart-sharoitlarda konkret
dalillar va nazariy bilimlar asosida mushohada qilgan bilim va g’oyalarimiz
asosida yuritgan fikrlash jarayoni nazariy tafakkurdir . Undan farqli amaliy
tafakkur bevosita hayotda va harakatlarimiz mobaynida hosil bo’lgan
fikrlarimizga asoslanadigan tafakkurimizdir.
Tafakkur turlari
Shakliga ko’ra Ko’rgazmali harakat
Ko’rgazmali obrazli
Mantiqiy
Ko’riladigan masalaning
xarakteriga ko’ra Nazariy
Amaliy
Ijodiylik elementiga ko’ra Konvergent
Divergent
Yangiligi va noyobligiga ko’ra Reproduktiv
Produktiv (ijodiy)
14](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_14.png)
![Ko’rgazmali - harakat tafakkurining xususiyati shundaki, u ham
odamning real predmetlar bilan ish qilayotgan paytdagi fikrlash jarayonini
nazarda tutadi.
Ko’rgazmali - obrazli tafakkur esa ko’rgan-kechirgan narsalar va
hodisalarning konkret obrazlari ko’z oldimizda gavdalangan chog’da ularning
mohiyatini umumlashtirib, bilvosita aks ettirishimizdir. Mantiqiy tafakkur - bu
mavxum tafakkur bo’lib, so’zlar, so’zda ifodalangan bilim, g’oya va
tushunchalarga tayangan holda bevosita idrokimiz doirasida bo’lmagan narsalar
yuzasidan chiqargan xukmlarimiz, mulohazalarimiz bu tafakkurga misol bo’la
oladi. Masalan, olam, uning noyob va murakkab hodisalarini falsafiy o’rganish
faqat mavxum, abstrakt tafakkur yordamida mumkin bo’ladi.
Fikrlashimizning yana bir turi reproduktiv bo’lib, uning mohiyati -
ko’rganbilgan narsamizni aynan qanday bo’lsa, shundayligicha, o’zgarishsiz
qaytarish va shu asosda fikrlashga asoslanadi. Undan farqli produktiv yoki
ijodiy tafakkur - fikrlash elementlariga yangilik, noyoblik, qaytarilmaslik
qo’shilgandagi tafakkurni nazarda tutadi. Shunga bog’liq bo’lgan konvergent
fikrlash masalaning yechimi faqat bitta bo’lgandagi fikrlashni nazarda tutsa,
divergent tafakkur - fikrning shunday turiki, u shaxsga bir muammo yoki
masala yuzasidan birdaniga bir nechta yechimlar paydo bo’lishini taqozo etadi.
Aynan ana shunday ijodiy tafakkur divergent shaklda bo’lsa, u ijodiy parvoz,
yangiliklarni kashf etishga asos bo’ladi. Fikrning kashf etish, yangilik
yaratishga qaratilgan faoliyati ba’zan uning kreaktivlik sifati bilan bog’lab
tushuntiriladi. Kreaktivlilik - shunday hislatki, u guyoki yo’q joyda bor qiladi,
ya’ni oddiygina, jo’ngina narsalarga boshqacha, birovlarnikiga o’xshamagan
yondashuvlarni talab qiladi. Masalan, uchta so’z berilgan - «qalam», «ko’l»,
«ayiq». Uchalasini qo’shib, yangi jumlalar tuzish kerak. Har kim o’zidagi
kreaktivlik darajasiga ko’ra turli xil jumlalar tuzsa bo’ladi, masalan, «Bola
qalamni olib, ko’lda cho’milayotgan ayiq rasmini chizdi». Yoki «Terak
15](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_15.png)
![qalamchalari ekib chiqilgan ko’l yokasida bir ayiq bolasini cho’miltirardi».
Shunga o’xshash ko’plab jumlalar tuzish mumkin.
Mashxur olim K. Yung insonlarni fikrlashlariga ko’ra asosan ikki toifaga
bo’lgan edi:
1. Intuitiv tiplilar. Bu shunday toifali kishilarki, ularda ko’pincha
hissiyotlar mantiqdan ustun keladi va miya faoliyati bo’yicha ham o’ng yarim
sharlar faoliyati chapnikidan ustunroq bo’ladi. Ko’rib, his qilib, yorqin
emotsional munosabat shakllantirilmaguncha, bunday odamlar biror xususda
fikrlarini bayon eta olmaydilar.
2. Fikrlovchi tiplar. Bunday kishilarda doimo mantiq, mulohaza
hissiyotlardan ustun bo’ladi va miyasining chap tomoni o’ngiga nisbatan
dominanta(ustun) hisoblanadi. Bundaylar gapira boshlashsa, ko’pincha,
«Faylasuf bo’lib ket-e», deb ham qo’yishadi. Crunki ular o’zlarigacha
bo’lgan bilimlar, mantiqiy fikrlash borasidagi yutuqlarga tayanib, doimo
to’g’ri gapirishga, doimo fikrlarini mantiqan asoslash - argumentatsiya
qilishga harakat qiladilar. Aniq va texnika, tibbiyot fanlari bilan
shug’ullanuvchilarda ana shu tafakkur tipiga moyillik va psixologik hozirlik
bo’lsa, ular o’z kasblari borasida juda yaxshi natijalarga erishadilar. Ulardan
farqli birinchi toifa vakillaridan yaxshi yozuvchilar, shoirlar, tilshunoslar,
psixologlar yetishib chiqadi.
1.2. Mustaqil fikrlash - sog’lom ma’naviyatning mezoni sifatida.
Biz yuqorida tafakkurni individual xususiyatlari va ushbu jarayonga xos
bo’lgan umumiy qonuniyatlarni o’rgandik. Lekin aslida maqsad shundayki, har
bir shaxs o’zidagi tafakkur va fikrlash jarayonlarining o’ziga xos tomonini
bilgan holda uni o’stirish yo’llarini bilishi kerak. Oxirgi yillarda psixologlarning
o’tkazgan tadqiqotlari va kuzatishlari shuni ko’rsatdiki, fikrlash jarayonlarini
guruh sharoitida, dars paytida ham o’stirish va bunga qisqa yo’llar bilan erishish
mumkin ekan. Ularning fikricha, guruhdagi hamkorlikdagi faoliyat idrok va
16](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_16.png)
![xotiraning o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatib, fikrlash jarayonini tezlashtiradi va
faoliyatni samaraliroq qiladi. Ayrim juda jiddiy va murakkab ijod daqiqalarini
inobatga olmaganda, yaxshi tashkil etilgan dars jarayoni, undagi faoliyat shakli
individual tafakkurning ham rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. SHu narsa
isbot qilinganki, jamoada ishlash ko’plab nostandart fikrlarning tug’ilishi,
ularning ichidan eng yaxshilarining saralanishi va yangidan yangi g’oyalarning
paydo bo’lishiga sabab bo’larkan.
Ana shunday samara beruvchi metodikalardan biri «breynstorming» deb
atalib, uning lug’aviy ma’nosi «miyani zabt etish»dir («mozgovaya ataka»
ruscha - «brain storming» ingl.). Uni o’tkazish quyidagi tamoyillarga
asoslangan:
Ba’zi intellektual masalalarni yechishda bitta yechim bilan cheklanib
bo’lmaydi va shu maqsadda ijodiy fikrlovchilar guruhi tashkil etiladi va bu
jarayonda «gruppaviy effekt» bo’lishi kutiladi. Guruh ishi tez va optimal
qarorlar qabul qilishga qaratilgan bo’ladi va bunda alohida ayrim individual
qarorlarga ta’sirlanishga yo’l qo’yilmaydi.
Guruhga shunday kimsalar kiritiladiki, ular bir-birlaridan fikrlash
uslublarining noyobligi bilan farq qiladilar. Masalan, kimdadir mantiqiylik
ustun, kimdir kreaktiv, kimdir tanqidchi va shunga o’xshash.
Guruhda shunday ijodiylik ruhi bo’lishi kerakki, har kim xoxlagan fikrini
bemalol aytaveradi, u yoki bu fikr tanqid qilinishi mumkin, lekin uning egasi
tanqid qilinmaydi. Bunday sharoitda o’rtacha intellektual darajaga ega bo’lgan
shaxs ham shunday fikrlar izxor qila boshlaydiki, ular alohida qolgan paytida
sira ham miyaga kelmagan bo’lardi.
Bu jarayon oliy o’kuv yurtlarida darslarda ham qo’llanilishi mumkin,
faqat uning yuqoridagi tamoyillari inobatga olinishi va guruhda o’zaro
hamjihatlik muhiti bo’lishi kerak.
Shaxs o’z fikrini bayon etishi, boshqalarni tushunishida tafakkur muhim
ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun tafakkurning turlari: mantiqiy, nazariy.
17](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_17.png)
![amaliy, konvergent, divergent, produktiv, reproduktiv, ko’rgazmali harakat,
ko’rgazmali obrazlini bilish, tafakkur shakllari: tushuncha, hukm, xulosalarni
bilish, tafakkur operatsiyalari: analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish,
mavhumlashtirishni bilish zarur. Mustaqil fikrlash – talaba-yoshlarda atrof-
borliq to’g’risida xolis va ob’ektiv tasavvurlarning shakllanishi uchun
psixologik shartsharoit bo’lib, yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish
va erkin fikrlashni tarbiyalash muhimdir.
18](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_18.png)
![II BOB. O’quvchilarda mustaqil tafakkurni shakllantirishning
psixologik omillari.
2.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilar tafakkuri .
Kichik maktab davri 6-7 yoshdan boshlanib to 9-10 yoshgacha davom
etadi. Bu davrda bola u maktab o’quvchilariga kuyiladigan har xil talablar bilan
tanishadi, fan asoslarini o’rganish uchun biologik va psixologik jihatdan
tayyorlanadi.Uning psixikasi bilim olishga yetadigan darajada rivojlanadi. SHu
yoshdagi bola idrokining o’tkirligi, ravshvnligi, sofligi, anikligi, o’zining
qiziquvchanligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi,
tafakkurning yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi.
Maktab tahlimiga tayyorlanyotgan bolada diqqat nisbatan o’zok muddatli va
shartli barqaror bo’ladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati
o’qish hisoblanadi. Bolaning maktabga borishi uning psixologik rivojlanishi va
shaxsning shakllanishidagi o’rni nihoyatda katta. Bola o’quv faoliyatida
o’qituvchi raxbarligi ostida inson ongining turli asosiy shakllari mazmunini
egallaydi va insoniy anhanalar asosida harakat kilishni urganadi.
O’quv faoliyatida bola o’z irodasini o’quv maksadlariga erishish uchun
mashk kildiradi. O’quv faoliyati boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va
tafakkurini kerakli darajada rivojlanishini talab etgan xolda, bola shaxsi
rivojlanishi uchun yangi sharoitlarni yaratadi.Birinchi bor maktabga kelgan bola
o’z atrofidagilar bilan psixologik jixatdan yangi munosabat tizimiga utadi. U
o’zining hayoti tubdan o’zgarganini, unga yangi majburiyatlar nafaqat har kuni
maktabga borish, balki o’quv faoliyati talablariga buysunish ham
yuklatilganligini his eta boshlaydi. Oila ahzolarining bola o’quv faoliyati,
yutuqlari bilan qizikayotganligi, shuningdek, uni nazorat qilayotganligi, unga
qilinayotgan yangi shakllaridagi muomala munosabat uning ijtimoiy mavqei
o’zgarganligini to’la his etishiga, o’ziga nisbatan munosabatining o’zgarishiga
asos bo’ladi. Kattalar bolalarni amaliy jihatdan o’z vaqtlarini to’g’ri taqsimlash
19](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_19.png)
![borasida yaxshi o’qish, uynash, sayr qilish va boshqa narsalar bilan
shug’ullanishga o’rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashishadigan,
maslahatlashishadigan yangi bir o’rinni egallaydi. O’quvchining maktabdagi
muvafaqqiyati uning keyingi psixik rivoji va shaxsining shakllanishida to’liq
ijobiy asos bo’ladi.
Bola insoniy munosabatlar tizimida ham alohida o’rin egallayotganini,
ota-onasi, yaqinlari, atrofdagilar unga yosh boladek emas. balkio’ vazifalari,
majburiyatlari bor bo’lgan, o’z faoliyat natijasiga ko’ra hurmatga cazovor
bo’lishi mumkin bo’lgan alohida shaxs deb munosabatda bo’ladilar. Buning
natijasida bolaning o’z-o’zidan oilasi, sinfi va boshqa jamoalardagi o’z o’rnini
anglay boshlaganini ko’rish mumkin. Bu davrda bolaning "Men shuni
xoxlayman" motividan "Men shuni bajarishim kerak" motivi ustunlik qila
boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o’quvchida psixik zo’riqish
kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida balki xatti-harakatida ham
yahni mahlum darajada qo’rquvni kuchayishi, irodaviy faollikningsusayishida
namoyon bo’ladi.
Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan o’zaro munosabatda mahlum bir
natijalarga erishgan, o’zi xoxlayotgan narsalarni hamda, o’z oilasida o’z
egallagan o’rnini aniq biladigan bo’ladi.. SHuningdek u o’zini o’zi boshqarish
malakasiga ega bo’ladi, vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. Bu yoshdagi
bolalar ularning xatti-harakatlari va motivlari ularning o’zlariga beradigan
baholariga qarab "Men yaxshi bolaman" emas, balki bu xatti harakatlar o’zgalar
ko’z o’ngida qanday namoyon bo’lishiga qarab baholanishini tushuna
boshlaydilar.
Bola maktab tahlimiga bog’chada tarbiyalanyotganida tayyorlanadi.
Psixolog Piaje tadqiqotlarida 6-7 yoshli bolalardan turli xil balandlikdagi
idishlardagi suv miqdorini belgilash soralgan. Va bolalar suv miqdorini bir-biri
20](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_20.png)
![bilan teng bo’lgan idishlarda ko’rganlaridan so’nggina o’z javoblari
noto’g’riligni bilganlar. Kichik maktab davrida tasavvur asosan bolalar rasm
chizishda, shuningdek ertak va hikoyalar to’qiyotganlarida rivojlanadi. Kichik
maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil bo’ladi. Ayrim
o’quvchilar asosan real borlikni tasavvur etsalar boshqalari fantastik obraz va
vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shunga bog’liq kichik maktab yoshidagi
bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin.
Bolalar ko’pincha o’zlariga mahlum obrazlar, shyujetlardan foydalangan
holda yangi obrazlarni tasavvur etadilar, yaratadilar. Bu tasavvurlar asosida
ularning qo’rquvni yengish, do’st topish, xursandchilik hislari yotadi. Bundan
tashqari tasavvur terapevtik natija olib keluvchi faoliyat sifatida ham namoyon
bo’lishi mumkin. Bola real hayotda qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib
keta olmagan holatda ko’pincha xayolga beriladi. Masalan, mehribonlik uyida
tarbiyalanayotgan bola o’zining hamma havas qiladigan oilasi, uyi bo’lishini, bu
uyga o’g’rilar kelib qolsa, u qaxramonlik qilishini tasavvur qiladi.
Tasavvur bolani vaqtinchalik bo’shashiga va bu bo’shashish vaqtida ota-
onasiz yashashini davom ettirish uchun kuch to’plashga imkoniyat yaratadi. O’z
bolasiga doimiy baqiradigan asabiy ona o’z farzandining tasavvurida mehribon
farishta, o’z onasini katta, qo’rqinchli xavfdan qutqarayotgan qaxramonlik yoki
bolaga doimiy ravishda ozor berganligi uchun ham o’lib yotgan ona sifatida
tasavvur etishi mumkin. O’z tasavvurida yaxshi yoki yomon holatlarni
boshidan kechirgan bola o’zining kelgusi xatti-harakatlar motivatsiyasini
tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan tasavvurning bolalar hayotida ahamiyati juda
katta. Bola tasavvur qilib atrofhayotni chuqurroq bila boshlaydi, o’z-o’zining
shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa oladi, ijodiy layoqati
rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi.
O’quv faoliyati xususiyatlari.
21](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_21.png)
![Kichik maktab yoshidagi bola o’qituvchisi bilan mustahkam emotsional
bog’liq bo’ladi. Shu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu
axborotlarni o’zlashtirib kelgan bo’lsa ,endi o’z xoxish irodasi bilan zarur
mahlumotlar to’plashga, o’z oldiga aniq maqsad va vazifa qo’yishga harakat
qiladi.Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayayn darajada rivojlanishini
bildiradi. Oqilona tashkil qilingan tahlim jarayoni mazkur yoshdagi bolalarning
tafakkurini jadal rivojlantiradi. Shu yoshdagi bola boshqa davrlarga qaraganda
ko’proq narsani o’zlashtiradi. Maktab tahlimi o’quvchining turmush tarzini
ijtimoiy mavqeini sinf jamoasi va oila muhitidagi ahvolni o’zgartiradi, uning
vazifasi o’qishdan , bilim olish, ko’nikma va malakalarini egallash,
o’zlashtirishdan iborat bo’lib qoladi.
Kichik maktab yoshidagi bolaning muhim xususiyatlaridan biri unda
o’ziga xos ehtiyojlarning mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o’z mohiyati bilan
muayyan bilim, ko’nikma va malakalarni egallashga qaratilmay, balki faqat
o’quvchilik istagini aks ettirishdan ham iboratdir.Shu ehtiyojlar asosida o’z
portfeliga, shaxsiy o’quv qurollariga dars tayyorlash burchagiga, kitob qo’yish
javoniga ega bo’lish ,kattalardek har kuni maktabga borish istagi yotadi.
Kichik maktab yoshidagi bola o’zining tub mohiyati va vazifasini
tushunib yetmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak deb tushunadi. Ammo
u kattalarning ko’rsatmalariga amal qilib tirishqoqlik bilan mashg’ulotlarga
kirishib ketadi. Oradan mahlum vaqt o’tgach shodiyona lahzalarning taassuroti
kamayishi bilan maktabning tashqi belgilari o’z ahamiyatini yo’qota boradi va
bola o’qishni kundalik aqliy mehnat ekanligini anglaydi. Shunda bola aqliy
mehnat ko’nikmasiga ega bo’lmasa uning o’qishdan ko’ngli soviydi, unda
umidsizlik hissi vujudga keladi. O’qituvchi esa bunday holning oldini olish
uchun bolaga tahlimning uyindan farqi, qiziqarliligi haqida mahlumotlar berishi
va uni shu faoliyatga tayyorlashi kerak.
Tahlimning mazmuni o’quvchining bilimlarni egallashga qiziqishi o’z
aqliy mehnati natijasidan qanoatlanish hissi bilan o’zviy bog’liqdir. Bu his
22](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_22.png)
![o’qituvchining rag’batlantirish bilan amalga oshiriladi va o’quvchida
samaraliroq ishlash moyili, istagi va ishtiyoqini shakllantiradi. Bolada paydo
bo’lgan faxrlanish o’z kuchiga ishonish hislari bilimlarni o’zlashtirish va
malakalarni rivojlanishiga xizmat qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarni
o’qitish jarayoni o’quv faoliyatining asosiy komponetlari o’quv vaziyatlari,
o’quv harakatlari, nazorat etish va baholash bilan (V.V.Davidov
buyicha)tanishtirishdan boshlanadi. Bu borada barcha predmetli harakatlar aqliy
rivojlantirishga qulay bo’lgan sharoitda amalga oshirilishi juda muhim.
Agar bola o’quv harakatlarini noto’g’ri bajarsa bu uning o’quv
harakatlarini yo nazorat va baholash bilan bog’liq harakatlarni bilmasligi yoki
ularni yaxshi egallamaganligidan bo’lishi mumkin. Bolaning mustaqil ravishda
bajarilgan harakatlar natijalarini o’z xatti- harakatlari xususiyatlari bilan
taqqoslay olishlari unda o’z o’zini nazorat etish xususiyatlarini mahlum
darajada shakllanganidan dalolat beradi O’quv vaziyatlarida bolalar ayrim
turdagi masalalarni yechish yullari bilan tanishadilar va ularni egallagan zahoti
aniq bir masalalarni yechishda amaliy foydalanadilar. Pedagogik
psixologiyaning asosiy talablarida boshlang’ich sinf tahlimi dasturlaridagi
ko’pgina mavzu va bo’limlarni o’rgatish bolalarni mahlum bir sinfga taalluqli
namunalarini o’zlashtirishga yunaltirish orqali tashkil etilishi kerak deb
tahkidlanadi.
Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, boshlangich sinf o’quvchilarining
masalalarni yechishdagi ayrim yul va tushunchalarni yetarlicha egallamaganligi
bu tushuncha va yullarni shakllantirishda bolalar barcha kerakli o’quv
harakatlarini bajarishga o’rgatilinmaganligi natijasidir. O’quv faoliyatida
nazorat va o’z o’zini nazorat etish kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda o’quv
harakatlarini mustaqil rejalashtirishi va bajarishni shakllanishida juda muhimdir.
Bolalar taffakuri va nutqining rivojlanishida ovoz chiqarib mulohaza
yuritishning va bu uslubdan o’quv jarayonida foydalanishning ahamiyati katta.
Ovoz chiqarib mulohaza yuritish va o’z yechimini asoslab berish aqliy sifatlarni
23](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_23.png)
![o’sishiga xizmat qilib, kishi o’z mulohazalari va xatti - harakatini tahlil etishi
va anglashini rivojlantiradi.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar aqliy va o’quv materialini
o’zlashtirish imkoniyatlari ancha yuqori hisoblanadi. To’g’ri tashkil etilgan
tahlimda bu yoshdagi bolalar o’rta maktablar dasturida ko’rsatilgan bilimlarga
nisbatan ko’proq bilimlarni tushunishlari va o’zlashtirishlari mumkin. Kichik
maktab yoshidagi bolalarning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki
shu davrdan boshlab o’quv materialini o’zlashtirmaslikning dastlabki belgilari
ko’zga tashlanadi.
O’zlashtirmaslikning asosiy sabablari bu aqliy rivojlanganlik va
o’quvchanlikning birmuncha orqada qolishidir. N.S.Leytes mulohazalariga
ko’ra inson yoshi kattalashgan sari aqliy rivojlanish darajasi birmuncha
ko’tariladi, o’quvchanlik esa birmuncha pasayadi. Kichik maktab yoshidagi
bolalarning o’quvchanligi albatta o’smir va o’spirinlarga nisbatan yuqori, lekin
o’smir va o’spirinlarning aqliy rivojlanganligi boshlangich sinf o’quvchilariga
nisbatan yuqoridir. O’qituvchining muomala va munosabat uslubi o’quvchining
xatti harakatiga tahsir ko’rsatadi.
O’qituvchining dars jarayonida har bir o’quvchiga tahsir ko’rsatishi
uchun imkoniyati bor. O’quv faoliyatining boshlanishi jarayonida bolaning
kattalar va tengdoshlari bilan qiladigan muomala munosabatlari yangicha tus
ola boshlaydi. "Bola-katta" munosabati "bola-ota-ona" munosabatidan
tashqarida yuzaga keladi. Chunki, o’qituvchi bolaga ota-onaga nisbatan
ko’proq ravishda normativ talablar qo’yadi. Birinchi bor maktabga kelgan bola
hali o’zini to’liq anglashi va o’zi xatti harakatlarini aniq bilishi qiyin. Faqat
o’qituvchigina bolaga normativ talablar qo’yishi, ularning xatti harakatlarini
baholash mumkin. O’z xatti harakatlarini boshqalar bilan moslashtirishga
sharoit yaratishi mumkin.
Boshlang’ich sinfda o’quvchilar o’qituvchi tomonidan qo’yiladigan
yangi shartlarni qabul qiladilar va ularning qoidalariga to’la amal qilishga
24](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_24.png)
![harakat qiladilar. Bola uchun o’qituvchi uning psixologik holatini belgilab
beruvchi asosiy figura hisoblanib, bu holat uning nafaqat sinfdagi balki
umuman tengdoshlari bilan bo’ladigan munosabatiga bu munosabat esa o’z-
o’zidan oilasidagi munosabatlariga tahsir ko’rsatadi. Shuningdek, bu
munosabatlar uning o’quv faoliyati muvaffaqiyatini ham belgilab beradi.
O’qituvchining o’quvchilariga tahsir ko’rsatishi va munosabatining quyidagi
uslublari mavjud. Imperativ (avtoritar) uslub bu qattiqqo’llik bo’lib, bunda
o’qituvchi o’quvchilarini so’zsiz o’ziga buysinishlarini talab etadi. Lekin nima
uchun qattiqqo’llik qilayotganini yoki o’quvchilariga nima uchun o’zlarini
shunday tutishlari lozimligini tushuntirib bermaydi, shuningdek o’quvchilarini
o’z xatti- harakatlarini mustaqil boshqarishga ham o’rgatmaydi.
O’qituvchi dars davomida o’quvchilaridan jim o’tirishini, savollarga
doimo qo’l ko’tarib o’qituvchining ruxsati bilan javob berishni, o’qituvchining
ko’rsatmalarini so’zsiz bajarishini talab etadi.
Bunday pedagoglar o’quvchilarning qiziqishlari asosida emas, balki
asosan o’quv rejasi asosida dars o’tadilar. Dars davomida ham bahs -munozara
uchun deyarli imkoniyat yaratilmagan holda asosan o’qituvchining fikri
singdiriladi.
O’quvchilari bilan muomala munosabatda ham ularning individual psixologik
xususiyatlari, jumladan, nerv sistemasining qo’zg’aluvchanlik darajasini ham
ehtiborga olmaydilar. Bu uslub o’qituvchini sinfdan, o’quvchidan
o’zoqlashtiradi. Emotsional sovuqlik sinfda intizomni lekin o’quvchida
yakkalanish, xavotirlik, himoya qilinmaganlik hissini ham yuzaga keltiradi. Bu
uslub sinfda yuqori o’zlashtirish ko’rsatgichini berishi, lekin bu o’zlashtirish
asosan faqat xotira evaziga bo’lib, lekin mustaqil tafakkur, ijodkorlik,
hozirjavoblik kabi xususiyatlarni rivojlanishdan orqada qolishiga sabab bo’ladi,
unda doimiy xavotirlik o’ziga nisbatan ishonchsizlini keltirib chiqaradi.
25](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_25.png)
![Imperativ uslubdagi o’qituvchining o’quvchilari o’qituvchi sinfda
bo’lmagan vaqtlarda o’z o’zini boshqarish malakasi bo’lmaganligi uchun ham
intizomga mutlaqo buysunmaydilar. Bu asosan to’polonda namoyon bo’ladi. Bu
uslub o’qituvchining mustahkam irodasini ko’rsatadi, lekin bu irodada
o’quvchiga nisbatan muhabbat hamda o’quvchining "ustozim meni yaxshi
ko’radi" degan fikri emas, balki qo’rquv hissi mavjuddir. '
Demokratik uslub o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasida do’stona munosabat
o’rnatilishiga asos bo’ladi. Bu borada darsdagi intizom bu majburiy emas, balki
muvafaqqiyatga erishishi garovi sifatida tushuniladi. Bu uslub bolalarda ijobiy
emotsiyani, o’ziga ishonch, o’z muvafaqqiyati, yutuqlaridan quvonishi, do’stlari
bilan faoliyatda hamkorlik hissini beradi. Demokratik uslub bolalarni
birlashtiradi.
Shu bilan birga o’zining faoliyati natijalariga qiziqish uyg’otgan holda o’zi
uchun o’zi harakat qilishi lozimligini anglatadi. O’zini o’zi boshqarishga, o’z
xatti- harakatini o’zi nazorat qilishga o’rgatadi. Har bir ishga mahsuliyat bilan
yondoshish hissi o’qituvchining shu yoshdagi bolalar bilan demokratik
muomala munosabati asosidagina shakllanadi.
Liberal uslub kasbiy layokati yo’q bo’lgan o’qituvchilarga xos bo’lgan
uslubdir. Bunday o’qituvchi dars jarayonini yaxshi tashkil eta olmaydi. Bunday
darslarda har bir bola o’z tarbiyalanganlik darajasiga qarab o’zini tutadi. Bola
o’z majburiyatlarini yaxshi his kilmaydi. Muomala munosabatdagi liberal uslub
psixologiya va pedagogika fanlari mutlaqo qarshi bo’lgan uslub hisoblanib,
bolalar shaxsini shakllantirish va tarbiyalash jarayonida mutlaqo qo’llab
bo’lmaydi. Shunday qilib boshlangich sinf o’quvchilari bilan muomala
munosabatdagi imperativ uslub asosan maolum bir chegaralarga asoslangan
xolda bola shaxsi rivojiga salbiy taosir ko’rsatadi.
Demokratik uslub o’qituvchidan muomala munosabatda juda katta kasbiy
maxoratni talab etgan xolda bola shaxsining ijobiy tomonlarini rivojlantiruvchi
26](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_26.png)
![yagona uslub hisoblanadi. Liberal uslub esa o’quvchini emotsional
zeriktirmaydi, lekin uning shaxsi rivojiga ham samarali tahsir ko’rsatmaydi.
O’qituvchining munosabat uslubi o’quvchining faolligiga bevosita tahsir
ko’rsatadi.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchi faolligini asosan uch xil ko’rinishi
bor. Bu jismoniy, psixik va ijtimoiy faollikdir.
Jismoniy faollik - sog’lom organizmning harakat qilishga bo’lgan turli
mavjud to’siqlarni yengishga tabiiy ehtiyojidir. Bu yoshdagi bolalar nihoyatda
serharakat bo’ladilar. Bu jismoniy harakat bolaning atrofdagi narsalarga qiziqish
bilan qarayotganligi, ularni o’rganishga harakat qilayotgani bilan ham
bog’likdir. Bolaning jismoniy va psixik faolligi o’zaro juda bog’liqdir.
CHunki psixik soglom bola harakatchan buladi, charchagan, sikilgan
bola esa deyarli xech narsa bilan qiziqmaydi. Psixik faollik bu normal
rivojlanayotgan bolaning atrof olamdagi predmetlarni, insoniy munosabatlarni
bilishga nisbatan qiziqishdir. Psixik faollik deganda bolani o’zini bilishga
nisbatan ehtiyoji ham tushuniladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada bir
qancha qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ularga avvalo bir qancha maktab
koidalariga buysunish qiyin. Boshlangich sinf o’quvchisi uchun eng qiyin koida
bu dars vaqtida jim o’tirishdir. O’qituvchilar o’quvchilarning doimo jim
o’tirishiga harakat qilishadi, lekin kamharakatli, passiv, quvvati kam bo’lgan
o’quvchigina dars jarayonida uzoq vao’t jim o’tira oladi.
O’quvchini qanday qilib maktab qoidalariga buysunishga o’rgatish
mumkin? Bu borada o’qituvchining o’quvchilari bilan qiladigan muomala
munosabat uslubining ahamiyati juda katta. Kichik maktab yoshidagi
o’quvchilarning muhim xususiyatlaridan biri ulardagi o’qituvchiga ishonch hissi
bo’lib bunda o’qituvchining o’quvchiga tahsir ko’rsatish imkoniyati juda
kattadir. Bola o’qituvchini aql sohibi, ziyrak, sezgir, mehribon inson deb biladi.
O’qituvchining obro’si oldida ota-onalar, oilaning boshqa ahzolari, qarindosh
27](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_27.png)
![urug’larining nufo’zi keskin kamayadi. SHu sababli, bolalar o’qituvchining har
bir so’zini qonun sifatida qabul qiladilar. Demak kichik maktab yoshidagi
o’quvchilar rivojida yetakchi bo’lgan o’quv faoliyati o’qituvchi shaxsi va
o’quvchi bilan munosabat uslubining ahamiyati juda katta.
2.2 Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda ijodiy tafakkur.
Maktab ta’limiga tayyorlanyotgan bolada diqqat nisbatan o’zok
muddatli va shartli barqaror bo’ladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning
asosiy faoliyati o’qish hisoblanadi. Bolaning maktabga borishi uning psixologik
rivojlanishi va shaxsning shakllanishidagi o’rni nihoyatda katta. Bola o’quv
faoliyatida o’qituvchi raxbarligi ostida inson ongining turli asosiy shakllari
mazmunini egallaydi va insoniy anhanalar asosida harakat kilishni urganadi.
O’quv faoliyatida bola o’z irodasini o’quv maksadlariga erishish uchun mashk
kildiradi.
O’quv faoliyati boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va tafakkurini
kerakli darajada rivojlanishini talab etgan xolda, bola shaxsi rivojlanishi uchun
yangi sharoitlarni yaratadi.Birinchi bor maktabga kelgan bola o’z atrofidagilar
bilan psixologik jixatdan yangi munosabat tizimiga utadi. U o’zining hayoti
tubdan o’zgarganini, unga yangi majburiyatlar nafaqat har kuni maktabga
borish, balki o’quv faoliyati talablariga buysunish ham yuklatilganligini his eta
boshlaydi. Oila ahzolarining bola o’quv faoliyati, yutuqlari bilan
qizikayotganligi, shuningdek, uni nazorat qilayotganligi, unga qilinayotgan
yangi shakllaridagi muomala munosabat uning ijtimoiy mavqei o’zgarganligini
to’la his etishiga, o’ziga nisbatan munosabatining o’zgarishiga asos bo’ladi.
Kattalar bolalarni amaliy jihatdan o’z vaqtlarini to’g’ri taqsimlash borasida
yaxshi o’qish, uynash, sayr qilish va boshqa narsalar bilan shug’ullanishga
o’rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashishadigan,
28](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_28.png)
![maslahatlashishadigan yangi bir o’rinni egallaydi. O’quvchining maktabdagi
muvafaqqiyati uning keyingi psixik rivoji va shaxsining shakllanishida to’liq
ijobiy asos bo’ladi.
Bola insoniy munosabatlar tizimida ham alohida o’rin egallayotganini,
ota-onasi, yaqinlari, atrofdagilar unga yosh boladek emas. balkio’ vazifalari,
majburiyatlari bor bo’lgan, o’z faoliyat natijasiga ko’ra hurmatga cazovor
bo’lishi mumkin bo’lgan alohida shaxs deb munosabatda bo’ladilar. Buning
natijasida bolaning o’z-o’zidan oilasi, sinfi va boshqa jamoalardagi o’z o’rnini
anglay boshlaganini ko’rish mumkin. Bu davrda bolaning "Men shuni
xoxlayman" motividan "Men shuni bajarishim kerak" motivi ustunlik qila
boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o’quvchida psixik zo’riqish
kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida balki xatti-harakatida ham
yahni mahlum darajada qo’rquvni kuchayishi, irodaviy faollikningsusayishida
namoyon bo’ladi.
Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan o’zaro munosabatda mahlum bir
natijalarga erishgan, o’zi xoxlayotgan narsalarni hamda, o’z oilasida o’z
egallagan o’rnini aniq biladigan bo’ladi.Shuningdek u o’zini o’zi boshqarish
malakasiga ega bo’ladi, vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. Bu yoshdagi
bolalar ularning xatti-harakatlari va motivlari ularning o’zlariga beradigan
baholariga qarab "Men yaxshi bolaman" emas, balki bu xatti harakatlar o’zgalar
ko’z o’ngida qanday namoyon bo’lishiga qarab baholanishini tushuna
boshlaydilar.
29](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_29.png)
![XULOSA
Shaxs o’z fikrini bayon etishi, boshqalarni tushunishida tafakkur muhim
ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun tafakkurning turlari: mantiqiy, nazariy.
amaliy, konvergent, divergent, produktiv, reproduktiv, ko’rgazmali harakat,
ko’rgazmali obrazlini bilish, tafakkur shakllari: tushuncha, hukm, xulosalarni
bilish, tafakkur operatsiyalari: analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish,
mavhumlashtirishni bilish zarur. Mustaqil fikrlash – talaba-yoshlarda atrof-
borliq to’g’risida xolis va ob’ektiv tasavvurlarning shakllanishi uchun
psixologik shart-sharoit bo’lib, yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish
va erkin fikrlashni tarbiyalash muhimdir.
Psixologik manbalardan yana shu narsa ma’lumki, o’quvchlar mustaqil
fikrlashlari uchun ta’lim jarayoninig o’zida joriy etilgan tartiblarda
biyrokratiyaniminimallashtirilishiga erishish kerak. Chunki eski ta’lim tizimi
o’qituvchining aytganini, u yozganma’ruza matnini aynan ko’chirib yozib olish,
aytib berishni talab qilardi. Bu holat miyani avtomatik holatda ishlashga, zombi
kabi o’ziga xis vacuum hosil bo’ladiki, bu vakuumga keyinchalik boshqa yot
g’oya va tushunchalar juda tez singadi, chunki miya deyarli tormizlangan, har
qanday boshqacha xabar uning miyasiga oson kirib oladi.
Demak, davrimiz rahbardan, pedagogdan o’z ish uslublarini o’zgartirish,
muloqot qobiliyatlarini takomillashtirishni talab qilmoqda. Bu uning ta’sir
ko’rsata olish xislatlarini samarali bo’lishioni talab qiladi. Bu esa bevosita
yoshlarda mustaqil, erkin tafakkurni rivojlanishi uchun real zamin bo’ladi.
Barcha ta’lim tizimi pedagoglari yoshlarni turli yomon ta’sirlardan
asrashda axloqiy qadriyatlardan foydalanishi va bunda axloqiy ta’sir ko’rsatish
texnologiyasidan oqilona o’z faoliyatida joriy eta olishi lozim. Axloqiylikka
o’rgatish, axloqan va ma’nan yuksak bo’lish, umuman tazyiqni, kuch ishlatishni
rad etadi. Ma’muriy tazyiq yoshlarni yot ta’sirlardan asrab qololmaydi. Buning
30](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_30.png)
![yagona yo’li – talaba yoshlar bilan munosabatda bo’lishda gumanistik
tamoyillarni joriy etish, erkin fikr almashinishmyhitining yaratilishidir.
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini
rivojlantirish uchun turli shart-sharoitlarlarni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Buning uchun ta’lim talablarini aniqlash va shu talablar asosida uning ustuvor
qo‘nalishlarini izlanuvchi ta’lim, muammoli vaziyatlar yaratish va ta’limga
texnologik yondashuv asosida tashkil etilishi o‘quvchilar ijodiy faoliyatini
rivojlantirishning samaradorligiga zamin tayyorlaydi. Boshlang‘ich ta’lim
o‘quvchilar bilim olishining poydevori hisoblanar ekan, mazkur sinfdan boshlab,
o‘quvchilarda ijodiy faoliyatni rivojlantirishni taqozo etadi. Shunday ekan
o‘quvchilarda ijodkorlik, ijodiy faoliyatni rivojlantirish lozimligi kun tartibidagi
muammo bo‘lib qoldi. Zero, 1-4 sinf o‘quvchilarida ijodiy faoliyatni
rivojlantirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olish, ta’limni
samarali tashkil etishda darslarni noan’anaviy tarzda o‘tkazish, darslarda
innovatsion metodlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarida
ijodiy faoliyatni rivojlantirish ularni har tomonlama yetuk bo‘lishiga xizmat qiladi.
31](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_31.png)
![FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR
2. Davletshin M. G. Umumiy psixologiya. T., TDPU, 2002.
3. Davletshin M.G., Do’stmuxamedova Sh.A., Mavlonov M.M,To’ychieva
S.M., «Yosh va pedagogik psixologiya». T. TDPU, 2004 .
4. Ivanov I., Zufarova M. Umumiy psixologiya. O’z.FMJ., 2008.
5. Немов Р.С. Психология. M.: Владос, 2003. 1-2-т.
6. G’oziev E. G’. Umumiy psixologiya. 1-2 tom. T., Fan, 2002.
7. Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya”. T.: 2009.
8. Гамезо A. «Aтлас по психологии». Moсква, Питер, 2001.
9. Радугина A.A. Педагогика и психология. M., 2007.
10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб: Питер, 2007.
11. G ’ ozievE . G ’. Ontogenez psixologiyasi .- T .: Noshir . 2010.
12. Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. T., 2006
13. Nishanova Z. Psixik taraqqiyot diagnostikasi. T., TDPU, 2004
14. Nishanova Z.T., Tulyaganova Sh.T., Ubaydullaev A.X. «O’smirlik davrida
qo’rquv holatining namoyon bo’lishi».T.TDPU, 2009.
15. G’oziev E. Umumiy psixologiya. 1-kitob. T.: Universitet, 2002.
16. G’oziev E. Psixologiya metodologiyasi. T.: Universitet, 2002.
17. G’oziev E. Umumiy psixologiya.T.: Universitet, 2010.
18. G’oziev E. Pedagogik psixologiya. 1-kitob. T.: Universitet, 1997.
19. G’oziev E.Ontogenez psixologiyasi. 1-kitob. T.: Universitet, 2010.
20. G’oziyev E.E.Tafakkur psixologiyasi T; «O’qituvchi» 1996 y
Elektron ta’lim resurslari
21. www.childpsy.ru
22. www.edu.uz
23. www.psychology.uz
24. www. p sychology.net.ru
32](/data/documents/01684bd9-c564-4d87-9731-db73d9f290ec/page_32.png)
IJODIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI 1
MAVZU: IJODIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI MUNDARIJA: Kirish…………………………………………………………………………..3 I BOB. Tushunish va tafakkur qilishning ijtimoiy mohiyati ……………..6 1.1. Tafakkurning turlari. …………………………………………………14 1.2. Mustaqil fikrlash - sog’lom ma’naviyatning mezoni sifatida………...16 II BOB. O’quvchilarda mustaqil tafakkurni shakllantirishning psixologik omillari. …………………………………………………………19 2.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda tafakkuri. …………………………19 2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlanishi. ….28 Xulosa ……………………………………………………………………….30 Foydalanilgan adabiyotlar. …………………………………………………32 2
KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda mustaqillik tantana qilgan kundan buyon yoshlar masalasiga alohida e’tibor berilib kelmoqda. Bugungi kunda mustaqil va erkin fikrlaydigan har tomonlama rivojlangan yoshlarni tarbiyalash har bir tarbyachi va murabbiyning emas balki har bir ota- onaning ham muqaddas burchidir. Buni birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» nomli kitobilarida keltirilgan quyidagi jumlalardan ham bilishimiz mumkin. Ushbu kitobda «Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo’lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo’lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan jonmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. Agar biz bu masalada xushyorlik va sezgirligimizni, qat’iyat va mas’uliyatimizni yo’qotsak, bu o’ta muhim ishni o’z holiga, o’zi bo’larchilikka tashlab qo’yadigan bo’lsak, muqaddas qadriyatlarimizga yo’g’ringan va ulardan oziqlanib ma’naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrib, oxir-oqibatda o’zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot yo’lida chetda qolishimiz mumkin. O’z tarixini bilmagan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q» ligini alohida ta’kidlab o’tgan. 1 Mavzuning maqsadi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarni mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash tamoyillari asosida rivojlantirishni nazarda tutadi. Mavzuning vazifalari : Yoshlarimizni mustaqil fikrlaydigan har tomonlama etuk qilib tarbiyalash har bir yosh bosqichida amalga oshirilishi va mana shu yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni 1 I. A. Karimov. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch. ‟ T . 2008 yil. 3
tarbiyalash, milliy istiqlol g’oyasini yoshlar ongiga har tamonlama singdirish va ularni ona vatanga mehr – muhabbat ruhida tarbiyalash ichki dunyosi boy, irodasi kuchli yoshlarni tarbiyalash ko’zda tutilgan. Mavzuning yana bir muhim vazifasi uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha ta’lim tarbiya muassasalaridagi yoshlarimizni mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash jarayonida milliy istiqlol g’oyalari bilan ma’naviy, ruhiy jihatdan ongini boyitish, ular ruhiyatida bo’shliqni faqat yaxshilik uchun, ezgu maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma, malakalar bilan qurollantirishdir. Mavzuning amaliy vazifasi shundaki yoshlar ongini ma’naviy jihatdan boyitishda va mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalashda oila, mahalla, umumiy o’rta ta’lim, uzluksiz qonuniyatga asoslangan ta’lim tizimi jarayonida yoshlar ongida yuksak ma’naviyatga oid qarashlarni va mustaqil erkin fikrlashni shakllantirishdan iboratdir. Mavzuning ob’ekti : Mustaqil, erkin fikrlaydigan yoshlarimizni milliy qadriyatlarga asoslangan boy ma’naviyatimizning serqirrali yo’nalishlarini ongida shakllantira olishga xizmat qiladigan adabiyotlar. Mavzuning predmeti: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash tamoyillarini pedagogik, psixologik uslubiy va ijtimoiy sohalar bilan bog’liq bo’lgan psixologiya va pedagogika nuqtai nazaridan o’rganishdir. Mavzuning metodologiyasi: BMIning nazariy, amaliy hamda o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalarini ilmiy jihatdan to’g’ri hal etishda turli yoshdagi bolalar faoliyatini to’g’ri tashkil etish va boshqarish borasidagi boshlang’ich sinf o’quvchilarida mustaqil tafakkurni shakllantirish o’z aksini topgan. Milliy istiqlol g’oyasi shu bilan birga ajdodlarimiz tomonidan ishlab chiqilgan, istiqbolga qaratilgan tarixiy jarayonda o’zini oqlagan ilg’or fikrlar majmuasi tashkil etadi. BMIda xalq pedagogikasi, xalq psixologiyasi vakillarining 4
o’quvchilsrni mustaqil fikrlash tutgan o’rni xaqidagi nazariy va amaliy qarashlari ishning metodologik asosini tashkil etadi. Ishining tadqiqot metodlari : Ishning tadqiqot metodlari o’ziga xos kuzatish, tajriba sinov, bolalarning mustaqil va erkin fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash tamoyillari taxlil va talqin qilish, suhbat, anketa va savol – javoblar asosida olingan ma’lumotlarni o’zining pedagogik faoliyatida tekshirishdan o’tkazgan materiallar asosida talqin qilinadi. Shu bilan birga turli xildagi test variantlari, savolnomalar, faoliyat natijalarini tekshirish orqali ilmiy xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqishni nazarda tutadi. 5