TEXNIK-TAKTIK HARAKATLARNI BAHOLASH

Yuklangan vaqt:

09.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174.5732421875 KB

Ko'chirib olish

TEXNIK-TAKTIK HARAKATLARNI BAHOLASH
MUNDARIJA
Kirish
I.bob.Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatiga texnik tayyorgarligi
1.1. Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatiga texnik tayyorgarligi
1.2. Malakali gandbolchiiarning taktik tayyorgarligi
II.bob. Yuqori malakali gandbolchilarning texnik-taktik harakatlarini
nazorat qilish va rivojlantirish yo'llari
2.1. Yuqori malakali gandbolchilarning texnik-taktik harakatlarini nazorat qilish va
rivojlantirish yo'llari
2.2. Gandbolehilar taxminiy (dastlabki) faoliyatining rivojlanish jarayoni tahlili
III.bob. Musobaqalarda jamoalarni pedagogik nazorat qilish
3.1. Musobaqalarda jamoalarni pedagogik nazorat qilish
3.2. Musobaqa faoliyatidagi texnika
3.3. Sportchilarning texnik tayyorgarligi va uning psixologik xususiyatlari
to'g'risida umumiy tushuncha
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar

Kirish
Zamonaviy gandbol sport musobaqalarida o’zaro raqobatning kuchayib borishi
natijalarning to’xtovsiz o’sayotgani dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab
sportchilarning barcha sifat va ko’nikmalarini ilmiy asosda shakllantirish
masalasiga jiddiy e’tibor qaratdi. Chunki, bugungi gandbol sport musobaqalarida
yuksak natijalarga erishish uchun sportchilar organizmi katta hajmli va o’ta
shiddatli yuklamalarga tayyor bo’lishi lozim. Shu bilan bir qatorda, ko’p yillik
sport tayyorgarligi jarayonida sportchi shu tayyorgarlik davrining qaysi bosqichida
shug’illanishidan qatiy nazar, qo’llaniladigan mashg’ulot (trinirovka) mashqlari
yuklama jixatidan uning fuksional va jismoniy imkoniyatlariga mos bo’lishi lozim.
Aks holda, ya’ni katta hajmli va o’ta shiddatli mashqlar zo’rma-zo’raki berilaversa,
yosh gandbolchilar organizmiga zo’riqish alomatlari paydo bo’ladi. Agar shunday
yo’nalishdagi mashg’ulotlardan foydalanish davom etaversa, nafaqat foydali sport
natijasiga erishish mumkin, balki shug’illanuvchi organizmiga kasallik asoratlari
kelishi ehtimoldan holi emas.Sport mahoratining yuksak bosqichi
shundayko’ngilsiz oqibatlar ro’y bermasligi uchun muayyan sport turiga dastlabki
o’rgatish bosqichidan boshlab jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid
mashqlarni me’yorlab qo’llash tavsiya etiladi. Oydan-oyga, yildan-yilga
mashg’ulot yuklamalarining hajmi va shiddati “zinapoya” sifatida emas, balki
“to’lqinsimon” shaklda ortib borilishi maqsadga muofiqdir. Zamonaviy gandbolda
maxsus mashqlar bilan bigalikda jismoniy sifatlar ham o’ta muhim harakat
qobiliyatlari tarkibida mansub bo’lib, o’yin davomida yuz beradigan turli
vaziyatlarda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Har xil yo’nalishlarda to’psiz va to’p
bilan raqib qarshiliklarini engib, tez, aniq va maqsadga muofiq harakat qilish o’yin
yoki uning ayrim lahzalari taqdirini belgilab berdi. Ma’lumki, yosh gandbolchilar
sekin harakatlanganda ijro etiladigan o’yin malakasi texnikasi, koordinatsiyasi va
aniqligi yuqori bo’ladi. Aksincha, jismoniy rivojlanishlari ortgan sari sport
mahoratining bunday ko’rsatgichlari o’z samarasini susaytira boshlaydi. Binobarin,
har bir murabbiy, ayniqsa BO’SM murabbiylari, o’z kasbiy-pedagogik faoliyatini
ilmiy asosda tashkilqilishi istedodli yosh gandbolchlarni tayyorlash

muammosining princhipial jihatlaridan biridir.Mazkur ishning maqsadi gandbol
bilan endi shug’illanishni boshlagan 12-14 yoshli bolalarda maxsus mashqlar bilan
bir qatorda tezkorlik jismoniy sifatlarni ixtisoslashtirilgan masqlar yordamida
shakllantirish samaradorligini o’rganishdan iborat. Ganbolda darvozaga to’p
kiritish usuli o’yin davomida ustivor sanalgan va samarali natija keltiruvchi eng
unumli malaka bo’lib hisoblanadi. 12-14 yoshli gandbolchilarni tezkorlik va
sakrovchanlik sifatlari qancha rivojlangan bo’lsa, shuncha to’p kiritish imkoniyati
ortadi.Darhaqiqat, darvozaga sakrab to’p kiritishda tezkorlik va sakrash
koordinasiyasi to’p kiritish texnikasiga ixtisoslashmagan bo’lsa, natija samarasiz
bo’lish mumkin. Shuning uchun maxsus mashqlar hamda tezkorlik va
sakrovchanlik sifatlarni gandbolga xos hususiyatga moslashtirib rivojlantirish
nafaqat sport mahoratini takomillashtirish guruhlarida katta rol o’ynaydi, balki
bunday ixtisoslashtirilgan sifatlarni dastlabki o’rgatish bosqichidanoq boshlab
shakllantira borish mihim ahamiyat kasb etadi.Sport o’yinlarida texnik malakalarni
aniq, tez va samrali ijro etish,taktik kombinasiyalarni vaziyatga mos mo’ljallangan
maqsad sari amalga oshirish har bir sport o’yini turinining o’ziga hos hususiyatga
mos jismoniy sifatlar bilan chambarchas bog’liqligi ilmiy asoslab berilgan. Sport
o’yinlari (futbol, voleybol,basketbol va gandbol) hususiyatiga mos jismoniy
sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan ko’pgina mashqlar majmualarini alohida-
alohida guruhlashtirib qo’llashni tavsiya etishgan. Jumladan, 1-guruh mashqlari
o’yin qoidalari doirasida ijro etiladi. 2-guruh-o’yin qoidalari doirasidan tashqari
vaziyatda, 3-guruh-mashqlari yakuniy zarba yoki to’p otish (gandbol, basketbol)
bilan tugamaydi (shug’illanuvchilarfaqat bir-biriga to’p uzatishadi). 4-guruh har bir
shug’illanuvchi yakka holda o’z mahoratlarini shakllantiruvchimashqlarni bajaradi.
V.I.Izaak e’tiborni jalb qiluvchi ilmiy g’oyani ilgari surgan. Uning fikriga ko’ra,
gandbolchi tomonidan mashg’ulot va musobaqa davomida ijro etiladigan harakat
malakalari o’z mohiyati va tuzilishi (srukturasi) jihatdan bir-biridan talaygina farq
qilar ekan. Demak, muofiq malakalar mashg’ulot va musobaqa davomida turlicha
maxsus mashqlar va jismoniy sifatlar asosida ijro etiladi, ya’ni mashg’ulotda ijro
etiladigan sifat va malakalardan anchagina farq qiladi.

I.bob.Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatiga texnik tayyorgarligi
1.1. Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatiga texnik tayyorgarligi
Musobaqa faofiyatini sportchilar tomonidan shu sport turi uchun maxsus
bo'lgan harakat ko'nikma va malakalari turini bajara Ola u
digan holatdagina amalga
oshirishi mumkin. Shu sababli harakat texnikasini o'rganishda harakat
ko'nikmasini malakaga aylanishi sport turi uchun eng zarur hisoblanadie
Har bir o'yinchining texnik mahorati uning ixtiyorida bo' Igan, ijro etishni
yaxshi bilgan o'yin vazifäiarini hal etish uchun kerakli texnik usullar turlari
ko•pligiga qarab belgilanadi. Gandbolchining sport tayyorgarligi jarayoni o'yin
texnikasining muntazam yaxshilanib borishi bilan uzviy bog'liqdir Mashg'ulotning
bosh vazifalaridan biri gandbol texnikasini har tomonlama egallashdan iboratdir.
Mazkur vazifani hal qiilish uchun:
l) o'yinning barcha hozirgi zamon texnik usullarini bir xil darajada egallagan
bo'lishni va ularni turli shart-sharoitda yanada takomillashgan usullar bilan
bajarishni bilishni;
2) bir usulni ikkinchisi bilan turli izchillikda qo'shib olib bora bilishni;
3) ja:noa bo'lib bajariladigan harakatlarga bog' liq ravishda o'yin paytida
ko'proq foydalaniladigan hujum va himoya usullarini egallashni;
4) erkin va ixtiyoriy harakatlarda ishlatiladigan usullarning umumiy
muvofiqligini tobora oshirib, ijro sifatini muntazam yaxshilab borishni talab qiladi.
Gandbolchilaming texnik mahoratini takomillashtirish umumnazariy ko'riladi
va taktikani takomillashtirish, harakat va ma'naviy iroda sifatlatini rivojlantirish
bilan birga qo c
shib bajariladi. Mashg ulot jarayonida usulni bajarish texnikasini
nimalar hisobiga yaxshilash mumkinligini aniqlash kerak. Buning uchurt ya'ni
tezkorlik, kuch, chidamtilik, egiluvchanlik, epchillik kabi harakat sifatlari
darajasini yuqori ko'tarish samaraliyordam beradi.
Jamoaning łnahorati o'yinchilardagi texnik tayyorgarlikning darajasiga bog G
liq. 0'yin uchun zarur bo' [gan barcha uslublar va ularni bajarish usullari texnik

tayyorgarlik jarayonida oshib boraveradi, shu bilan birga, sportchining shaxsiy
qobiliyati va jamoa uchun zarur bo'lgan umumharakatlar takomillashadi.
Texnikani tnkomillashtirish uchun ma'lurn bo'lgan barcha usullardan
foydalaniladi. Shularjumlasidam takrorlash usuli ko'proq tarqalgan. Shuningdek,
musobaqa usullarining barcha turlaridan ham foydalaniladi.
Texnika o'yinning asosi. Faqat uni mukammal egallash va har xil o'yin
sharoitida qo'llashni bilish yuqori sport malakasiga erishishning garovidir.
Texnik jarayonni takomillashtirish, sportchi tomonidan axboroułi qabul qilish
va uni ishlab chiqish, harakatni samarali bajarish sifatini korreksiya va nazorat
qilishga bog' liq.
Bu vaqtda analizatorlar orqali oldindan ishlab chiqilgan katta sondagi har xil
axborotlar, harakat faoliyatiga samarali yoki uni chalg'itadigan harakat faoliyatini
bajarish vaqtida tushadigan axborotlar quyidagi komponentlarga bo' linadi:
signal-motivli axborot;
— teskari aloqali axborot; fondli axborot farqlanmaydigan va yo'ldan
uradigan axborotlar.
Texnik takomillashtirish jarayonida adabiyotlar, tez ma'lumot vositalari, foto-
kino-video materiallarining tahlili, so'z, ko'rgazmalilik va amaliy metodlardan,
sur'at va ritmni fazaviy va dinamik tavsiflaridan foyda[angan holda, o'rgatish
jarayonini tahrir qilib borish joiz.
Gandbol sport o'yinida texnik mahoratni nisbatan farq qiluvchi
xususiyatlaridan biri — bu o'zgaruvchan musobaqa vaziyatida tezkorkuch asosida
ijro etiluvchi murakkab harakat malakalaridir. Aynan shu sifat hal qiluvchi
vaziyatlarda o'z yetakchiligini namoish etadi.
Adabiy manbalarda uzoq yillar davomida turli yoshdagi va malakaga ega
gandbolchilar ustida tadqiqodlar o'tkazish natijasida jismoniy sifatlaming texnik
mahoratga va musobaqa jarayoniga to'g'ridan-to'g'ri aloqador ekanligini
ta'kidlanadi. Jismoniy sifatlar qanchalik yuqori darajada shakllangan bo'lsa,
mahorati shunchalik mukarnmal o'sib boradi.

$Shu bilan birga, ilmiy ma' lumotlarning tahli liga ko'ra har qanday Jismoniy tayyorgariik jarayoni ham jismoniy sifatlami samarali rivojlanishga olib ke\ avermaydi va texnik-taktik mahoratni shakllanishiga ijobiy ta'sir eta olmasligi ham mumkina Aksincha, aksariyat hollarda sport mahoratiga salbiy ta'sir ko' rsatishi mumkin, Umumiy jismoniy tayyorgarlik va xususan, sportchilarni tayyorlashda harakat sifatlarini (tezkorlik, kuch, chidamlilik, chaqqonlik, egiluvchanlik) bir-biriga bog'lab shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Binobarin, o'quv-mashg'ulot jarayonida jismoniy tayyorgarlik mashqlarini qo'llash har bir gandbolchining yoshi, gandbol sport turining xususiyati va sportchining malakasi hamda nasliy imkoniyattarini e'tiborga olishni taqozo etadi. Malakali sportchilarni tayyorlashda maqsadga muvofiq rejalash tirilgan texnik tayyorgarlik mahoratni takomillashtirishda va musobaqa davomida yuksak natijaga erishish nihoyatda muhim omillardan biridir« Shu bilan bir qatorda, uzoq muddat davom etadigan musobaqa jarayonida texnik ish birinchi navbatda maxsus umumiy jismoniy layyorgarlik sifatiga bevosita bog'liqligi isbotni talab qilmaydi. Yu.V8 Verxoshanskiyning kuzatuvlariga qaraganda, sport turlariningjahon chempionati ishtirokchilarining musobaqa davomida ijro etgan texnik nłalakalari o"z. samarasini keskin kuchaytirgan. Ushbu vaziyat ana shu sport o'yini turlari ishtirokchi sportchilarning maxsus chidamliligi yuqori darajada shakllanganligiga e'tibor qaratadi, ShäKô Pavlov, J.A, Akromov, F.A. Abdurahmonov va boshqalar maxsus mashqlar sifatlarini rivojlantirishda, mashg ĺ ulotlar bilan uzoq vaqt mobaynida muntazam shug'ullanish natijasida gandbolchilarning rnahorati hamda boshqa qobiliyatiari qanchalik sezilarli shakllanishi mumkinligini tadqiqod asosida isbotlab berganlar,$ $1.2. Malakali gandbolchiiarning taktik tayyorgarligi Taktikada ta'lim va takomillashtirish jarayoni mashg'ulotning juda muhim hamda murakkab bo'limidir. Raqib jamoasi ustidan g'alaba qozonishda jismoniy texnik tayyorgarlik bilan bir qatorda, o'z imkoniyatlaridan to'g'ri va ustalik bilan foydatana bilish, ya'ni taktika katta ahamiyatga ega. Biroq taktika ko'p omillarga: texnikani bilish va undan t0 4 g 4 ri foydalanish, o'z kuchini o'yin paytida t0 6 g'ri taqsimlay bilish, musobaqa shart-sharoitlarini nazarda tutish, qoidani izohlash, sheriklar va raqiblarning harakatlarini to'g'ri baholash va boshqalarga bog'liq. Sport kurashini to'g'ri tashkil qila bilish muntazam o'rganiladigan san'atdir. Ana shuning uchun ham mashg'ulot jarayonida o'yinchilar strategiya va taktikaga oid barcha bilimlarni egallab, juda ko'p mahorat va malakalarni o' zlashtirishlari lozimo Taktik tayyorgarlik jarayonida quyidagi vazifalar hal qilinadi: l) o'yin taktikasini muvaffaqiyatli egallash uchun zarut bo'lgan qobiliyatni tarbiyalash; 2) shaxsiy, guruh vajamoa bo' lib harakat qilishni o'rganib ofish, o'yinchilarda qo'yilgan vazifalarni hal qilish uchun texnik usullar va taktik harakatlardan alohida-alohida tarzda samarali foydalana bilishni shakllantirish; 3) bir taktik tizimdan ikkinchisiga, hujumdan himoyaga o'tish qobiliyatini tarbiyalash va uni takomil(ashtirish; 4) jamoada har bir o'yinchining o'ynash joyini hisobga Olgan holda taktik tayyorgarlikni takomiliashtirish. Gandbolchilarning taktik ko'nikmalarini takomillashtirishda 0 4 zlashtirilgan va o'rganilgan mashqlarni ko'p marta takrorlash taktikadagi ta' lim va mashg'ulotning asosiy uslubi hisoblanadi. Shunday mashg'ulotlarning nat\jasida gandbolchilarda o'yin taktikasi qofipga tushiriladi. Taktik tayyorgarlik shaxsiy, guruh va jamoa harakatlarini egallashni ko'zda tutadi. U asosiy taktik harakatlarni egallashdan va ularni takomillashtirish (to'p yo'lini to'sish, himoya va hujum turlarini tanlash, to'pni uzatish hamda darvozaga$

otish va shu singarilar)dan iborat bo'lib, o'yin va maxsus mashqlarda amalga
oshiriladi.
Taktik reja bo s
yicha o' Yin o'ynashni bilish, shuningdek, o'yin paytida aniq
vaziyatga bog'liq ravishda taktik vazifalarni to'g'ri hal qila olish juda muhimdir,
Shularga ko'ra, maxsus o'yin mashqlari bilan birga ikki tomonlama o'yinlar
o'tkaziladi. O'zlashtirib olingan "kombinatsiya” va tizimlarni tanish va notanish
jamoalarga nisbatan o'yinda qo'llay bilishni o"rgatish va łakomillashtirish kerak,

II.bob. Yuqori malakali gandbolchilarning texnik-taktik harakatlarini
nazorat qilish va rivojlantirish yo'llari
2.1. Yuqori malakali gandbolchilarning texnik-taktik harakatlarini nazorat
qilish va rivojlantirish yo'llari
Yuqori matakali sportchilarni tayyorlash ilmiy nazariyasi keyingi yillarda ikki
yo'nalishda Olib borilmoqda. Birinchisi ommaviy hisoblanadi, ikkinchisi o'quv
mashg'ulotlarining hajmini va sonini ko'paytirish hisobidan bajariladigan har bir
texnik-taktik usul, har bir mashqning sifatiga e'tibor berishdir,
Hammamizga ma' tumki, o' Yin vaqtida sportchi bir lahzada o'yin sur'atini
pasaytirrnasdan, o' zining aniq bir taktik mahoratini qo'llashi kerak bo'ladie
O' yinni ana shu nozik muammolarining yechimini izlayotgan bir qator
mutaxassislarning fikricha, musobaqalarda muvaffaqiyat qozonish uchun nafaqat
sportchilarning jisrnoniy tayyorgarligi, balki jamoani o'yinga texnik-taktik jihatdan
tayyorlash katta ahamiyat kasb etadi.
Bu borada voleybol mutaxassislari quyidagicha fikr bildiradilar, ya'ni harakat
yoki harakatlar majmuasining texnikasini o'zlashtirish shug'ullanuvchida kuch,
łezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi jismoniy sifatlarni yetarli
darajada rivojlantirishni taqozo etadi. Bu sifatlami rivojlantiruvchi mashqlarni
bajarilish tartibi va yo'nalishi o'rgatiladigan (o'zlashtiriladigan) o'yin malakasining
texnikasiga mos bo G
lishi maqsadga muvofiq.
Taktik tayyorgarlik nazariy-intellektual tayyorgarlik va psixologik
tayyorgarlikjarayonlari bilan o'zaro chambarchas bog' liqdir.
Nazariy mashg'ulotlarda shug'ullanuvchilarning va jamoaning nafaqat
xususiy (shaxsiy) taktik imkoniyatlari (taktik usullari, taktik likrlash, taktik reja
tuzish, taktik qaror qabul qilish va hk.) shakllantiriladi, balki bo'lajak raqib
o'yinchilar va jamoalarning laklik andozalari (modellari) ham puxta o'rgatilishi
zarur. Muayyan

raqib jamoaga qarshi modellashtirilgan o'yin mashg'uiotlari va nazorat
musobaqalari muntazam tashkil etilib borilishi maqsadga muvofiq. Taktik
tayyorgarlik jarayonini samarali tashkil qilish uchun dastavval uslubiy
mashg'ulotlarda jamoa o'yinchilari va raqib jamoa o'yinchilarining taktik
imkoniyatlari videofilmlar yordamida tahlil qilinishi zarur.
Mutaxassislaming aksariyati sportchilarni j ismoniy tayyorgarligi va
mahoratini nazorat qilishning eng oson yo'li ularni musobaqalardan jamoaga
keltirgan foydasi va g'alabaga qo'shgan hissasini nazorat qilishdan iborat, deb
hisoblaydilar.
Musobaqalarda g'alaba qozonishning asosiy omili o'yinchilarning yuqori
darajada o'zlarining shaxsiy taktik harakatlarini (ShTH) namoish etishiga bog'liq.
ShTH deganda, har bir o'yinda o'yin shatt-sharoitlariga qarab o'yinchilarning
umumiy harakatlarini tushunishimiz lozim.
Har bir o'yinda musobaqalar jadvali tig'iz bo'lgan taqdirda, sportchilarni
kayfiyati, texnik-taktik jihatdan puxta tayyorgarligi, qobiliyatlarini to'g'ri baholay
bilish, kerakli vaqtda o'yinga tushirish yoki almashtirish lozim.
Jamoa muvaffaqiyatining garovi hisoblanadigan yana bir muhim omil, ShTH
va GTH (gutuh taktik harakatlari) hisoblanadi. Jamoa guruh bilan kombinatsion
o'yinlarga alohida etibor qaratish lozim.
Ayniqsa, jamoada o'yinchilar 2-3 tadan bo'lib, o'zaro bir-birini yaxshi
tushunib o'yin namoish etsa, o'yin qiziqarli va natija ko'ngildagidek bo'ladi.
Yetakchi mutaxassislar musobaqalarda yuqori natijalami qo'lga kiritish uchun sport
o'yinlari, shu jumladan, gandbol jamoasining guruh taktik harakatlari, umumjamoa
texniktaktik o'yinlari katta ahamiyatga ega.
Ba'zi murabbiylarning fikricha, o'yinda har bir sportchi o'zining texnik-taktik
harakatlariga ega bo'lishi kerak va bu harakatlar raqib uchun sir bo' lishi lozim.
Musobaqalarga tayyorgarlik davrida ana shu harakatlar ustida mashq qilish,
xususan, hujumchilar ana shunga katta e'tibor berishi zarur.
Jamoa muvaffaqiyatining eng asosiy sharti jamoa taktik harakatlari JTH.
O'yinda jamoaning aniq texnik-taktik harakatlari (JTH), kombinatsion o'yinlar,

o'yinchilarning o'zaro bir-birini tushunib harakat qilishi g'alaba uchun zarur va
shart.

V Txorev ( i 984) o'zining tadqiqot ishlarida gandbolchilaming texnik-
taktik tayyorgarlik darajasi doimo yuqori bo' lishi, gandbol o'yinidagi vaziyatlarda
jismoniy texnik-taktik sifatlarning bog'liqligi natijasi orqaligina chiqib ketishni
ta)kidlab o'tgan va gandbolchilarning musobaqa faoliyatini tahlil natijalariga ko'ra,
maydonda hujumchining o'yin funksiyasini eng murakkab bo'lishini aytib o'tgan.
V.B. Pashev (1977) sport o'yinlarida doimo tezkor-kuch sifatlarining yuqori
darajada bo'lishi kerakligini va bu gandbol sport turida ham juda muhum
ekanligini ta'kidlagan. Uning fikricha, jamoaviy o'yinda raqib bilan to'p uchun
kurashda sakrovchanlik, kuch, tezlik mohirona bajarila olsagina, raqibdan ustun
bo'la olish mumkin. Buning uchun esa tezkor-kuch sifatining mukammal darajada
bo'lishi muhimligini bildirib o'tgana
V.I. Izaak (1974) tadqiqoti bo'yicha, jamoaning pozitsiyali hujumida
gandbolchílarning to'p otishi va uzatishlari ko'tsatkichlari o'quv-mashg'ulot hamda
musobaqa l'aoliyatida muhim ekanligini ta'kidlagan.
Gandbol mutaxassislarining fikricha, hozirgi zamon sport o'yinlarida eng
yaxshi tushunish hujum va himoyada birga bir xil o'ynay bilishdir.
Ba'zi murabbiylarning fikricha, tezkor o' yin namoish etishni o'rgatish uchun
ko'p mehnat sarflash kerak va bu uzoq jarayon hisoblanadi. Buning uchun mashq
paytida ko'p mehnat sarflashga to'g'ri keladi va mashq jarayonida o'rgangan nozik
texnik-taktik usullarni o'yinda qo'llashni o'rgatish kerak bo'ladie
V.I. Izaak (1974) o'zining ilmiy ishlarida gandbolchilarning samarali o'yin
ko'rsatishlari uchun musobaqaga tayyorgarlikning har bir bosqichida (tayyorlov,
umumiy, maxsus) jismoniy sifatlarni, tcx'nik-taktik tayyorgarl iklarni to' g' ri
taqsimlanishi kerakligini e'tirof etadi.
Gandbolchilarning umumiy tayyorgarlik sifatlarini tarbiyalash(Ia,
uchrashuvlarda yuqori darajadagi harakatlarni bajarishga eri%hishda, bar bir
o'quv-mashg'ulotlarida muayyan bir tayyorgarlikni livoilantirish maqsadiga
qaratilmog'i muhimdir.

( iandbolchilarning j ismoniy tayyorgarligi organizmning umumiy lunksional
imkoniyalari darajasini oshirish, har tomonlama jismoniy
R59
rivojlantirish, sog'liqni mustahkamlash bilan uzviy bog'liq bo'lgan jismoniy
qobiliyatlarni tarbiyalash jarayonidir.
Gandbolchilarning bajarayotgan harakat faoliyati, uning shiddatini doimo
o'zgarib turishi bilan tavsiflanadi. Mushaklar ishining yuqori shiddatliligi
faoliyatning pasayishi va nisbatan tinch holatga o'tishi bilan almashib turadi. Jadal
yugurish, oldinga tashlanish, sakrashlar, yurish, to'xtash bilan almashib turadi.
Bunday faoliyat muayyan jismoniy yuklamani amalga oshirish bilan bog'liq bo G
lib, vegetativ jarayonlar, birinchi navbatda, moddalar almashinuvi jarayonida,
nafas olish tizimida, qon aylanishi jarayonida jiddiy funksional o'zgarishlar paydo
bo' ladi.
Biroq gandbolchilarning o'yin faoliyati faqat sakrash, yugurish va yurishdan
iborat emasligi, unda anchagina murakkab harakatlarning mavjudligi bilan
izohlanadi.
Yakkama-yakka jadal kurash sharoitida eng katta tezlikda va uzoq vaqt
davomida to'pga egalik qilish, raqib bila.n to'p uchun kurashish holatlari
kuzatiladi.
Shuning uchun gandbolchilaming jismoniy tayyorgarligi ularning o'yin
faoliyati tavsifini hisobga olgan holda shunday tashkil etilishi kerakki, bu ularga
texnik-taktik mahoratni takomillashtirish uchun asos bo'lsin.
Sport musobaqalari pedagogik, sport, metodik va ijtimoiy siyosiy vazifalarni
yechishga yaqindan yordam beradi<
Musobaqalarga qatnashmay turib, sport faoliyati haqida gapirmasa ham
bo'ladi, Musobaqalar sportchitar uchun rag'batlantiruvchi omil hisoblanadi va shu
paytning o'zida sportchida yuk• lamani tobora oshirib borish, irodani tarbiyalash,
sport kurashiga o'rganish va mashq jarayonini nazorat qilishga o'rgatadi.

Sportchi musobaqalarda qancha ko'p shunchalik tajribaga ega bo'lishligini
amaliyot ko'rsatib turibdi. Spoflchini musobaqalarda ishtirok etishdagi
tayyorgarlik tizimida quyidagilarni hisobga olish zarur:
— sportchi uchun musobaqalar hafsala bilan tanlanishi va astasekin
qiyinlashib boradigan bo'lishi [ozim;
— musobaqada kuch j ihatdan teng bo' Igan sportchi lar qatnashishi; yuqori
darajadagi yutuqlarga erishish uchun zarur bo'lgan miqdordagi musobaqalarda
qatnashish zarur;
vaqtni u yerdan bu yerga ko'chish va hokazolarga sarflash, kuch ko p talab
qiladigan musobaqalarning k0 4
payib ketishi mashq ishlarini cheklab, sportchi
tayyorgarligiga salbiy ta' sir etishi mumkin; musobaqalar taqvimi (kun, taqsimot,
musobaqalar qiyinligi darajasi) shunday sharoit yaratishi kerakki, bunda sportchiga
katta imkon yaratilsm. O'tkazi[ayotgan barcha musobaqalar shu maqsadga
qaratilmog'i zarur.
Shunday qilib, sport musobaqalari erishilgan yutuqlarni namoyish qilish,
ayrim sportchi va jamoaning yutuqlarini baholash va solishtirish usuli ekam
Sportchilarni musobaqa vaqtidagi faoliyati musobaqa faoliyati deb yuritiladi.
Musobaqa faoliyati eng yuqori sport natijalariga erishishga qaratilgan ayrim
harakat, ustil, kombinatsiyalardan iborat, layyorgarlikning texnik, j ismoniy, taktik,
ruhiy integral darajasi bilan ta'minlanadi. Sport musobaqalarida qatnashish
musobaqa faoliyati ko'rinishining shakli hisoblanadi.
Terma komandalarni ilmiy jihatdan ta'minlash, MDH bo'yicha o c
tkaziladigan
hamda mas'uliyatli xalqaro musobaqalarga tayyorlash jarayonida har qaysi nomdor
jamoaning yoki sportchining jismoniy xususiyatlari, mashq qilish usullari, qanday
yuklamaga qutbi yetishi, turmush tarzi va jihatlari haqida imkoni boricha to'iaroq
ma'lurnot olish zarur. Bu sohada raqibjamoa yoki raqib uslublarini bilish
razvedkasi tobora rivoj lanib borishi kerak.
2.2. Gandbolehilar taxminiy (dastlabki) faoliyatining rivojlanish
jarayoni tahlili

Oriyentírlash jarayoníni ko'rib chiqar ekanrniz, uning muayyan bir tizim
faoliyati ekanligiga oson ishonch hosil qilamiz, chunki u boshqaruvchi halqa
ma'naviy qismga, boshqariluvchi halqa sinergetik halqa ma'naviy qismga,
boshqariluvchi halqa sinergetik qismga, subyekt va obyekt o'rtasidagi o'zaro
bog'liqlikka va tizirn faoliyatining asosiy maqsadi — natija — tiamini yaratuvchi
Oitiilga egadir (P.K. Anoxin, 1968, 1973). Ana shundan kelib chiqib, o' yinning
muayyan ba'zi hodisalarida sportchining oriyentirlashini I ) K. Anoxinning
funksional tizimlar nazariyasi nuqtayi nazaridan
o'rganish kerak. "Oriyentirlash" funksional tizimi faoliyatini bilishga uning
umumiy me'morchiligini tahlil qilib erishish mumkin.
Afferent (markazga intiluvchi) xulosalarjarayoni yoki ichkaridan ta'sir
qiluvchi omillar xulosasi 4 ta omil ta' sirida amalga oshiriladis
l . Jihozlarga oid afferentatsiya — bu sportchining muayyan o'yin vaziyatini
analizatorlar rivojlanishining darajasi, asosiy ishchi g'oya (diqqat-e'tibor) va
o'yinning davom qilish vaqti imkon berar darajada to'la qabul qila olishidir.
2 va 3. Asoslanganlik va xotira ayni paytda faoliyat aniq maqsadining
belgilanishi, bu qachondir ushbu maqsadga erishish yo'lida yig'ilgan tajribalardan
foydalanish orqali amalga oshiriladi. Asoslanganlik va xotira afferent xulosaga
umumiy ta'sir o'tkazadi.
P.K. Anoxin (1974) dastlabki uchta omilning o'zaro ta'sirlari natijasini
quyidagicha ko'rsatib beradi: "Muayyan hayotiy tajribadan dalil-isbotlami
(asoslanganlikni) ajrata bilish (tashqi muhitni tuzatish orqali) boshqa biron
xulosaga emas, ayni shu qarorni qabul qilishga olib keladi"o
4. Ishga soluvchi rag'bat yoki tizim faoliyatining boshlanishini belgilovchi
tashqi va ichki belgilar majmuio
Afferent (markazga intiluvchi) xulosa barcha ke{uvchi hodisalarning o' zaro
bog' langanligidir. Keyin oriyentirlashjarayoni qaror qabul qilish davriga chiqadi
yoki bo'shliqda, vaqtda, kuchlanishda barcha o'lchamlarda tanlangan harakatga
keltiruvchi harakatni aniqlovchi afferent belgilarning muayyan (qoidalar
majmuini) tanlashdan iborat harakatlar dasturi tuz.iladigan davrga o'tadi.

Markazga intiluvchi ta'sirlar (afferent) muskullarga boradilar, ularning
o'lchamlari esa o'yma qolip (matritsa) tarzida harakat natijasining qabul qiluvchi
(akseptor) tomon yo'naladilar va tizimning ichki qaytish (teskari) aloqasini tashkil
qiladilar.
Harakat natijasining o'lchamlari harm amalga oshirilgandan so'ng harakat
natijasining qabul qiluvchisi (akseptor) tomon harakatlanadi va tizimning tashqi
qaytish aloqasini tashkil qiladilar,
Bizning fikrimizcha, sportchining oriyentirlash faoliyati davriy xususiyatga
ega, boshqacha qilib aytganda, ilgarigi harakat natijasida hosil bo'lgan tashqi
qarama-qarshi aloqa keyingi harakat yechimini qabul qilish uchun ornil bo'lib
xizmat qiladi
Bunday davriylik butun o s
Yin davomłda vaziyatlarning tez o'zgarishi,
sportchini o'z harakatlarini qurish uchun doimo oriyentirłashni amalga oshirish
(namoyon qilish) bilan izohlanadi.
O'yin va taktik tayyorgarlikjarayonida sportchining oriyentirlash jarayonlari
qaysi qism{arida bir-birlaridan farq qilinishini aniqlash zarurv
Galperin (1966, 1976), N.F. Talizina, Yu,V. Yakovlevlarning (1968)
ma'lumotlariga ko'ra, insonning har qanday oriyentirlashi (ayni paytda —
sportchiiarning o'yindagi oriyentirlashi) o' zining oriyentirlash asosiga egadir,
boshqacha aytganda, o' z {holiyatini tashkil qilishda sportchi oriyentirlaydigan
shartlar majmuidir. Yoki harakatning oriyentirlash asosi — zamirida afferent
xulosalar ro'y beruvchi ma' lumotlardir.
PNa. Galperinning oriyentirlash turlariga bergan tasnifiga ko'ra, sportchining
o'yindagi ruhiy faoliyati harakatining to'la bo' Imagan oriyentirlanishi asosidagi
oriyentirlash turiga kiritish mumkin. Bu faraz bizga haqqoniy bo' lib tuyu/adi,
chunki maydonda o'yinchi faoliyati uchun vaqtning o'ta tanqisligi sababli
mukammal xulosa chiqarish imkoniyati yo'qo
Bunday vaziyatda xulosaning mukammal emasligi sabablarining birinchisi
sportchi o'yin vaziyatini to' la o' zlashtirishga ulgurmaydi; tkkinchisi anga

o'yinning ushbu qismida g'alaba yo'llarini u kabi izlayotgan raqibning niyatlari
ma'lum emas.
Biz yuqorida qayd etib o'tganimizdek, afferent xulosalash bosqichidan so'ng,
afferentlashjarayoni qaror qabul qilish bosqichiga o'tadi, boshqacha qilib aytganda,
muayyan harakatlar yig'indisini (aniaydi va harakatli vaziyatlar yechimini amalda
qo'llay boshlaydi. P,unday natijaga erishishda yechimlar va usłublarning doimo bir
xil bo' Imasligidan kelib chiqqan holda, Yu.M. Zabrodin (1976), I ).N. Zavolishina
(1976) qaror qabul qilishning 3 turini taklifqiladilar:
l. Harakat usulini faollashtiirish (qaťiyan belgilangan harakatlar
algoritm harakatlarni tanlash).
2. Harakatlar usullarini tanlash (muammoli vaziyatda algoritmlar indisi
bor bo'lganda).
I-Iarakatlar usulini tuzish (qurish) (muammoli vaziyatda tayyor
ci"âizmalari mavjud emasligida).
Ushbu ma'lumotlarni o'yin faofiyatlari yechimlarini qabul qilish
xususiyatlariga muvofiqlashtirib beriłgan tasnifni quyidagicha o'zgartirish
mumkin:
l. 0'yin uslubini tantash va murabbiy qaťiyan belgilagan uslublar orasida uni
amalga oshirish yo' lini tanlashQ
2. O'yinning muammoli vaziyatda ilgari o'zlashtirilgan harakatlar,
ko'nikmalar majmuidan o'yin uslubini va uni amalga oshirish yo'llarini tanlash.
3. Harakatning yangi uslublarini qurish bizning fikrimizcha, o'yin
faoliyatini shartlariga qaror qabul qilishning 2 va 3 turlari ko'proq mos keladi,
birinchisi esa kamroq uchraydi. Demak, shuni qayd etish mumkinki, o'yin
faoliyatini to'la bo'lmagan oriyentirlash asosida oriyentirlash ta'riflanadi.
Endi sportchining taktik tayyorgarligining asosiy vositasi bo'lgan harakatlar
majmuini yod olish jarayonidagi oriyentirlashining xususiyatlarini ko'rib chiqamiz.

Standart o'yin vaziyatlarini yod olishda (o'rganishda) sportchining
oriyentirlash faoliyati to'la atrofdagi shart-sharoitlarga asoslangan, chunki vaziyat
ilgaridan modellashtirilgan va uni qabul qilib (o'zlashtirib) olish uchun yetarli vaqt
bor. Atrof-muhit afferenti asoslanganlik faoliyati, xotira va afferenti uchun
muayyan omil bo'lganligi sababli (P.Kamoxin, 1974), bu yerda biz o G
yin„ dagidan
mutlaqo boshqacha, P.Ya. Galperenning tasnifida to'la oriyentirlanish asosida
oriyentirlash, deb ataladigan oriyentirlash faoliyatining turiga duch kelamiz.
Keyin o'yinchiga taklif qilinadigan vaziyatlarda harakat usullarini oldindan
modellashtirilgan, shuning uchun qaror qabul qilish turi ham (Dal, Zavolishina,
1976) bu holda ko'p uchraydigan o'yin faoliyatlarida uchraydigandan k0 4
ra
binnuncha boshqacha bo'ladi; bir nechta qaťiyan belgilanganlari orasidan
harakatlar usullarini tanlashș
Oriyentirlash turlarini tahlil qila turib, 0.1<. Tixomirov (1974) harakatning
to'la emas oriyentirlash asosidagi oriyentirlash turiga insonning ijodiy faoliyati
mos keladi, to' la oriyentirlash asosidagi turi standartlashgan tăoliyatidir, deb
ta'riflaydi.
Shunday qilib, o'yin faoliyatida va harakatlar yig'indisini rganish
faoliyatida biz łezkor fikrlashning turli turlariga duch kelamize

III . bob . Musobaqalarda jamoalarni pedagogik nazorat qilish
3.1.Musobaqalarda jamoalarni pedagogik nazorat qilish
Ilg'or tajriba va ilmiy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, sportchilar mahoratini
rivojlantirishning muammolaridan biri musobaqalarda sportchilarni nazorat qilish
tizimidir.
Tadqiqotchilarning fikricha, pedagogik nazorat asosiy yo'nalish hisoblanadi.
Ularning ta'kidlashicha, o'yinchilarning xilma-xilligi musobaqalarda ularning juda
ko'p o'ziga xos ilmiy xuiosalarga asos bo'ladi.
Hozirgi kunda har bir o'yinchining texnik•taktik jihatdan tayyorgar(ik
darajasini hisobga Olish va alohida qayd etib borishiga e'tibor berilyaptiâ
Qator tadqiqodchilarning fikricha, texnik-taktik mahoratni rivoj lantirishda
uning o' zining amplitudasida bajargan harakatlarning sifati va miqdori hisobga
olinadi.
Ba'zi mutaxassislarning takidlashicha, jamoaning musobaqalarda raqib
ustidan qozongan g'alabasi, egallagan o'rniga qarab, jamoaning texnik-taktik
jihatdan tayyorgarligi va o'yinchilarning mahoratiga baho berish mumkin.
Yuqorida aytilgan fikrga voleybolning yetakchi mutaxassislaridan biri bo' Igan
Yu.D. Jeleznyak o'z e'tirozini bildirgan, uning ta'kidlashicha jamoaning o'rnida
turnir jadvalidagi sportchilarning mahoratiga baho berib bo'lmaydi.
Bir qator yetakchi murabbiylar o'yinchilami texnik-taktik harakatlarini
hisobga olishda magnit lentasiga tushiriladigan maxsus qoidalardan foydalanish
maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar.
Keyinchalik EHMdan foydalanish ma'qul deb bildilar. Tajribada perfolenta
yozadigan kodlardan foydalanish keng tarqaldi.
Han'łma joyda EHMdan foydalanish imkoniyati bo'lmaganligi sababli,
maxsus belgilardan foydaianish va ularni o'yin bayonnomasiga kiritish ommaviy
tus ołgana Pedagogik kuzatuvda birinchi navbatda htljumkorlik va raqib hujumini
qaytarishida o'yinchilarning zaro hamjihatiigi hisobga olindio

M.S.Polishkis va boshqalar maxsus qayd etish usulidan foydalanib,
fudbolchilaming shaxsiy va jamoaviy harakatlarini kuzatdilar. Pedagogik
tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'yin natijasi guruh taktik harakatlariga bog'liq.
Mualliflarning fikricha, guruh taktik harakatlarini pedagogik nazorati
futbolchilarning o G
yin samaradorligiga baho berishda yordam beradi.
Mulohazalardan kelib chiqib, sponchilarning texnik-taktik jihatdan
tayyorgarligini baholashda o'yinchi tomonidan bajariladigan harakatlar soniga
emas, balki qachon va qaysi kerakli yoki keraksiz nuqtada ijro etishga e'tibor
berish keraka GOI. Goldenkoning tadqiqodlari ana shu muammoga bag'ishlangan.
O'yin sur' ati yuqori darajada davom etayotgan taqdirda, ayniqsa, sportchilami
jiddiy nazorat qilish zarure
Oxirgi yillarda sport olamida modellashtirish, andoza olish, tenglashish avj
Olgan. Eng taniqli jamoadan andoza olish yoki buyuk sportchilarga tenglashish,
ulaming texnik-taktik mahoratini o'rganish, o'yinlarni videodan namoyish etishdan
murabbiylar keng foydalanadilar.
Musobaqalarda gandbolchilarning qo'lga kiritgan natijalari V.I. Txoreva, V.G.
Yatsklarning ilmiy ishlarida daliliy tahlil qilingan.
Ahamiyatiga ko'ra ular quyidagi tartibda joylashgan: "hujumning samarasi”,
'to'pni yo'qotish”, ”qarshi hujumning samarasi va o'yinda taktik usul qo'llanishi”,
"o'yinchilarning to'pni qabul qilib olishi va sherigiga to'p uzatishda yo'l qo'ygan
holatlarini hisobga olish”.
Futbol bo'yicha ilmiy ish[arda tayyorgarlik darajasini asoslash usullaridan
biri, muntazam ravishda taktik tayyorgarlikni nazorati va tahlili hisoblanadi. Bu
borada yaratilgan qo'llanmalardan eng yaxshisi Gal. Goldenko, Vol.
Kozłovskiylarning futbolchilaming texnik-taktik tayyorgarligi darajasini hisobga
olishdir.
Futbolchilarning jismoniy va psixologik tayyorgarligini aniqlash bo'yicha
X.Yu. Abdulinning tadqiqodlori e a
tiborga molik.
Futbolchilarning '[THIarini aniqlash hamda har bir o'yinchining jamoaning
qo'lga kiritgan yutug'iga qo'shgan hissasi bo'yicha o'yinning samarasi, o'yin

koeffitsiyentini aniqlash bo'yicha E.V. Skomoroxov, G.l. Goldenko ilmiy ishlar
qilganlar.
Qator mutaxassislaming fikricha, hozir fan oldida turgan eng asosiy
muommolardan hiri, turli davrlarda sportchilami tayyorgarlik jarayonini ma'
lumotlar bilan ta'minlash hisoblanadi. Ular uch muhim muammoni yechimi
zarurligini ko'rsatadilara Bular: mashq jarayoni, musobaqa jarayoni, musobaqa va
tayyorgarlikni optimallashtirish jarayonidir,
G.lo Goldenkoning ta'kidlashicha, o'yinchining texnik-taktik mahoratini
uning o'yinda ko'rsatgan faolligi belgilaydi. Shuningdek, u tomondan o'yinda
bajarilgan nozik usullar sherigiga to'p uzatish orqali sirli harakatlarni belgilaydi.
Yuqori malakali sportchilar tayyorlashga qaratilgan ko'p yillik mashg'ulot
jarayonini boshqarish samaradorligi, to'g'ridan-to'g'ri pedagogik nazorat,
tayyorgarlik darajasini maqsadga muvofiq testlar yordamida baholash masalalari
bilan bog'liqdir. Ushbu jarayonni sifatli va samarali tashkil qilish, pedagogik
nazoratni uslubiy va texnologik jihatlardan to'g'ri tashkillashtirish, muayyan sport
turi xususiyatiga mos keluvchi testlarni tanlash, ulardan to'g'ri foydalanish, olingan
natijalarni aniq hisoblash va obyektiv baholashga asoslanadi.
Tayyorgarlik jarayonini boshqarish uch pog'onadan iborat bo'ladi:
— boshqarish obyekti va obyekt faoliyat ko'rsatadigan muhit haqida axborot
to' plash; yig'ilgan axborotlarni tahlil qilish; qaror qabul qilish va
rejalashtirish.
Bu pog'onalar tugallangan siklni hosil qiladi. Boshqarishning maqsadli
dasturi to'liq amalga oshirilgunga qadar qayta takrorlanaveradi.
Mashg'ulot jarayonini samarali boshqarish uchun sportchini yaxshiroq
baholaydigan nazorat testlarini tanlash, bajariladigan mashg'ulot vazifalari va
mashqlanganlik holatini o'zgarishi o'rtasidagi bog'liqtikni aniqlash zarur.
Hozirgi paytgacha sportchilar tayyorgarligini turli tomonlarini baholash
uchun ko'pgina testlar ishlab chiqilgan. Ayniqsa, ularning ko'pchiligi harakat
sifatlari hamda texnik mahoratni nazorat qilish uchun m0 4
1jallangan (V.M.
Zatsiorskiy, M.A. Godik).

M.A. Godik va boshqa mualliflarning fikricha, testlash muvaffaqiyati kamida
ikkita vazifaning hal etilishiga bog'liq. Jismoniy tayyorgarlik darajasini baholash
uchun belgilangan maqsadga to' g'ri keladigan testlar tanlab olinishi kerak.
Ular testlash o'tkazilayotgan sharoitlarni juda muhim deb hisoblaydilar.
Test — bu insonni aqliy rivojlanishi, iroda sifatlari, harakat qobilyatlari va
boshqa tomonlarini aniqlash uchun qo'llaniladigan standałt shakldagi (so'z orqali
ifodalangan, rasmlar yoki qandaydir jismoniy mashqlar ko'rinishidagi) vazifadir.
Lekin hamma nazorat mashqi ham test bo'lavermaydi. Har qanday nazorat mashqi
kamida ikkita talabga javob berishi lozim: birinchidan, u ishonchli bo'lishi kerak.
Ishonchlilik test natijalarining qayta takrorlanish darajasi bilan aniqlanadi, yani
gandbolchining me'yorlar bo'yicha natijalari takroriy o'lchashlarda bir xil chiqishi
lozim, shunda testni ishonchli deb hisoblash mumkin. Ikkinchidan, testning eng
muhim xususiyati — bu axborotlilikdir, ya'ni har bir muayyan test aynan biz
baholashni xohlayotgan sifatni baholashi lozim. Masalan, agar biz gandbolchining
łezkorligini baholash uchun qandaydir testdan foydalansak, test orqali kuch yoki
chidamlilik ełnas, balki łezkorlik baholanayotganligiga ishonch hosil qilishimiz
kerak.
Pedagogik nazoratning asosiy maqsadi sportchilarning texniktaktik
harakatlarini kuzatishdan iborat bo'lmasdan, balki asosiy baholash mezoni,
raqibning qarshiligi, jamoada sherigini tushunib harakat qilishi, o'zaro
hamjihatligi, psixologik holati, o'yinning qizg'in va keskin lahzalarida raqibga va
hakamlarga munosabatini o'rganishdan iborat bo'lishi kerak.
3.2. Musobaqa faoliyatidagi texnika
Texnik jarayonni łakomillashtirish, sportchi tomonidan axborotni qabul
qilish va uni ishlab chiqish, harakatni samarali bajarish sifatini korreksiya va
nazorat qilishga bog'liq.
Har bir sport turidagi sport natijalari ko'p sonli usullar va harakatlarning bir
tizimiga birlashishida amalga oshadi.

Sportchi texnikasi kinematik, dinamik. ritmik xarakteristikali turlarga bo'
linad ł.
Texnikaning kinematik xarakteristikasi fazo vaqtida hosil bo'ladi. Ularga
fazoviy, vaqtli xarakteristikalar kiradi. Sportchining gavdasi va uning bo'limlarini
fazodagi joylanishi va holati, trayek• toriyasi fazoviy texnikaning xarakteridir.
Texnikaning dinamikali xarakteristikasi sportchi gavdasi a'zolarining bir-biri
bilan, atrof-muhit va sport asboblari bilan o'zaro harakatida namoyon bo'ladi.
Texnikaning ritmik xarakteristikasi sport mashqlarida vaqt va fazodagi hodisani
harakat kuchayishini tarqatish ritm -— ratsional aksentida hosil bo' ladi.
Sportchining ritm harakati integral parametrlar sifatida ko'riladi va sportchining
sporttexnika mahorati darajasini xarakterlaydi.
Sportchilarning musobaqa faoliyati doimiy va o'zgaruvchan sport
to'qnashuvlari holatida o'tadi. Bunday holatlarda sportchilar g' alabaga qaratilgan
turti xil harakatlarni qo' Ilaydilar.
Yuqori toifali sportchilar musobaqaga qatnashishda va yaxshi texnikalarni
ko'rsatishda katta tajribaga egadirlar. Ular murakkab konfliktli holatlarga, ya'ni
charchoq va gangituvchi omillarga qaramasdan, musobaqa bosqichlariga javobgar
bo' ladilar va yuqori natijalarni qo' lga kiritadilar.
Sportning texnik turi, harakat va hodisaning maxsus tizimidagi dialektik
xususiyatlarni xarakterlovchi butunlik, differensiyalash, bir xillik hamda
alohidalik, mo' 'tadillik va variantlilikka asoslangandir.
Musobaqaning texnik faoliyatini ajralib turadigan xususiyatlari shundaki,
yakkakurashchilar va sportchilar (qilichbozlar, bokschilar, voleybolchilar,
gandbolchilar, futbolchilar, xokkeychilar) o'zlarining raqiblari bilan texnik vosita
yordamida aloqa qiladilar.
13.7. Musobaqa faoliyatining strategiya va taktikasi
Strategiya so'zi keng ma'noda qo'llanilganda, amaliyot faoliyatidagi oliy
darajadagi bilimlarni, maqsadlar yo'nalishini ma'lum qonunlar asosida olib borish,

shuningdek, ma'lum bir vazifalarni vositalar, yo'llar, usullar orqali yechish
tushuniladi.
Sport taktikasini qisqa qilib sportda bahslashish san'ati deb ta'riflash ham
mumkin. Kengaytiribroq aytganda, sport taktikasi, birinchidan, sportchilarning
imkoniyatlarini, raqibning xususiyatlarini hamda musobaqalarning aniq shart-
sharoitlarini hisobga Olgan holda musobaqalarda qatnashishni maqsadga muvofiq
keladigan reja asosida ishlab chiqishdan; ikkinchidan, sportning imkoniyatlarini
mumkin qadar to'laroq namoyon etadigan bahs yuritish, vosita va usullaridan
foydalanish yo'li bilan bu rejani amalga oshirishdan iborat. Umumiy qilib
aytganda. taktika strategiyaga bo'ysunadi.
Sportchiiarning taktik tayyorgarligi jarayonida quyidagilar nazarda tutiladi :
sport taktikasining nazariy asoslarini o'zlashtirish (taktik usullar, haqida,
ularni qanday va qay xildagi sharoitlarda qo'llash kerakligi va hokazolar, haqidagi
bilimlarni egallash):
sportdagi raqiblar imkoniyatini hamda bo'lajak musobaqalarning
sharEsharoitlarini o'rgatish; taktik usullarni, ularning majmuasi va variantlarini
to mukammal taktik mahorat va malakalarini egallab olgunga qadar o'zlashtirish;
taktik mahoratga erishish uchun zarur bo'lgan taktik tafakkur va boshqa
qobiliyatlarni tarbiyalash.
Strategiya tayyorgarlikning umumiy qonuniyatlarini va sportda
musobaqalarning borishini aniqlaydi. Strategiya, tayyorgarlik variantlarini va
musobaqalarning borishini alternativ shakllarini, natijaga erishishdagi vosita va
usullarni hisobga oladi.
Sportning strategik tayyorgarligi bilan musobaqa strategiya faoliyatini
farqlash keraka
Tayyorgarlik strategiyasi alohida yirik musobaqalarda va musobaqa
strategiyasida quyidagilarni hisobga olish kerak:
alohida sport turidagi kutilayotgan raqobatning rivojlanish darajasi; oliy
toifadagi sportchilar tayyorgarlik an'analarining sport yutuqlariga erishish darajasi;

— material bazasining holati (zamonaviy sport anjomlari, inventar va
uskunalar, apparatlar soni); malakali mutaxassislar mavjud!igi (murabbiylar,
tashkilotchilar, ilmiy va tibbiyot xodimlari, xizmat qiluvchi personallar); terma
komandaning nomzodlar tarkibi, ularning malakasi darajasi, musobaqa tajribasi va
yetakchining mavjudligi;
tayyorgarlik jarayonining mazmuni va tizim haqida zamonaviy bilim}ar,
tayyorgarlikning asosiy tomonlarini natijali amalga oshirishdagi vositalar va
usullar, mashg'ulot va musobaqa yuklamasining optimal dinamikasi;
tayyorgarlik darajasining ilmiy-metodik va tibbiyot bilan ta'minlanishi.
Musobaqa faoliyatining taktikasi deganda, taktik hodisalarda texnik usullarni
qo' Ilash, bellashuv vazifalarini yechish uchun musobaqa qoidalaridagi
tayyorgarlikning ijobiy va salbiy xarakterlarini va muhit holatini hisobga Olgan
holda maqsadga yo'naltirish uslubi deb tushuniladi.
Har bir sport turidagi taktik vazifalarni yechish usuli o'ziga xos va u
musobaqa qoidalariga, sport texnikasini xususiyatlariga, sport turining
an'anaviyligiga, sportchining tajribasiga bog'liq. Taktikaning xususiyati aniqlangan
sport turiga va musobaqalashuvning o'ziga xosligiga ko'ra, individual,
guruhlashgan yoki komandali bo'lishi mumkin.
Sportchi faqat raqib jamoa bilan munosabatda bo'lmay, balki jamoadagi
sheriklari bilan ham hamjihat bo'lishi kerak.
Gandbolchilar tezkorligi ko'p jihatdan uning asab tizimlari harakatchanligiga,
sharoitlarga, raqib harakatlaridagi ko'rinmas o'zgarishĺarni sezishga bo'lgan
sezgirlik u(arda qay darajada rivoj langanI igiga, bellashuvda har safar yuzaga
kelgan vaziyatni bir zumda qabul qilish va to'g'ri baholay olish malakasiga, taktik
harakatlarni o'z vaqtida va aniq bajarishga bog'liq.
Raqib tomonning malakasi hamda individual tomonlaridan tashqari, taktika
algoritmli va evristikali bo'lishi mumkin.
Algoritmli taktika — avvaldan rej alashtirilib va amalga oshirilishi kerak
bo'lgan hodisa. O'yin davomida sportchilar doimo raqib jarnoaga nisbatan

harakatchan bo'lishi kerak. Bunday holatlarda sportchilar harakatini oldinroq
rejalashtirib, textik-taktikani aniqlab, lez harakat qiladi.
Evristikali taktika — sportchining yakka kurashda paydo bo g
Igan holatga
bog'liq ta'sirida ko é
riladi. Ba'zan musobaqalarda murakkab hodisalar
kutilmaganda sodir bo'ladiki, sportchi bunga tayyor
Imay qoladie
Bunday holatlarda sportchi darrov holatni tushunib, unga moslashib harakat
qilishi kerak. Bu esa harakatning eng murakkab varianti hisoblanadi.
Sportdagi hamma harakatlar tayyorgarłikka, hujum qilishga, himoya qilishga
qaratiladi. Harakatlarning taktik yo'nalishi haqiqiy yoki qalbaki bo'lishi mumkin.
Sportda taktik harakat an'anaviy yoki yangi bo'łib, sportchilarni individual
xususiyatlarini hisobga Olgan holda murabbiy tomonidan ishlanadi.
Sport musobaqalari jarayonida raqibiar bilan bo• Igan bellashuvda doim
axborot almashib turiladi. Har bir sport qatnashchisi raqiblarga nisbatan haqiqatni
yashiradi yoki yolg'on ma'lumot beradi. Niqoblanishning haqiqiy niyati,
yolg'ondan tayyorlanish, yolg'ondan hujum qilish yordamida raqib tomon
tasavvurini o'zgartirish. Bu esa musobaqa faoliyatining himoyalanishi taktikasi
hisob{anadi.
3.3. Sportchilarning texnik tayyorgarligi va uning psixologik xususiyatlari
to'g'risida umumiy tushuncha
Sport musobaqalarida sportchining zaruriy texnik tayyorgarligisiz
muvaffaqiyatga erishib bo'lmaydi. Mazkur sport turining tarkibiga kiłuvchi xatti-
harakatlarni bajarar ekan (belgilangan masofaga yugurish, joydan sakrash va
yugurib kelib sakrash, turnikda yoki parallel bruslarda gimnastik
kombinatsiyalarni bajarish, disk yoki nayza uloqtirish, basketbol o'yinida to'pni
savatga tushirish, futbolda darvozani nishonga olish, gandbolda darvozaga to'p

otish, boksda raqibga zarba yetkazish yoki raqib tomonidan berilayotgan zarbaga
nisbatan himoya choralarini ko'rish va hokazolar), sportchi bu harakatlarni bajarish
uchun eng natijaviy harakat va usul[ardan foydalanishi kerak. Ana shunday to'g'ri
usullaming majmuasi ushbu sport bo'yicha texnikani tashkil etadi.
Sportchilarni texnik tayyorlash deyilganda, muayyan sportlarda texnik
usullarni egallash va ularni takomillashtirishdan iborat pedagogik jarayon
tushuniladi.
Sport malakalarining texnik usullari har xil sport turlarida turlicha psixologik
struktura, ya'ni tuzilishga ega bo'ladi. Ayrim sport turlarida, masałan,
gimnastikada bu xatti-harakatlar, garchi ularni bajarish sportchidan juda
kattajismoniy kuch ishlatilishini talab etsada, yengil bajarilishi va tashqi
tomondan qaraganda hech bir zo'riqishlarsiz ado etilishi zarur. Bunda sportchining
diqqat-e'tibori o'z xatti-harakatlarini texnik jihatdan to'g'ri bajarishga qaratiladi.
Bunga esa ulardagi propriotseptiv, muskul-harakat va vestibulyar sezgilarning
yuqori darajadagi rivojlantirilishi natijasida erishiladi. Tashqi predmetlarning
o'ziga xosligini idrok etish, o'z vaqtida va aniq ravishda ularga nisbatan reaksiya
bildirish ûexnikada yordamchi ahamiyatga ega.
Mashqlar texnikasini egallash o'z mazmuniga ko'ra sport harakatlari
malakasini egallashdan İborat,
Shuning uchun ham spotchilarni texnİk tayyorlashning markaziy psixologik
muammosi — bu harakat malakalarini shakllantirish va ulami ishiata bilish
malakasidan iboratdir.
Harakat malakalari deyilganda nimalar tushuniladi? Harakat malakalari
deyilganda, mashqiar jarayonida ma'ium mukammaliik darajasiga yetkazilgan, tez.
aniq va vaqtni tejagan holda yuqori sifat va miqdoriy natija bilan bajariladigan
yaxlit harakat tushuniladi.
Yuqoridagi ta'rifdan kelib chiqib aytish mumkinki, malakalarga quyidagi
xususiyatlar xosdir:
l. Harakatlami aniq bajarish, ya'ni xatolarga yo'l qo'ymaslik.

2. Harakatlarni bajarishdagi yengillik, bu qo'shimcha zo ç
riqishlar,
ortiqcha kuch sarflashning yo'qligi bilan bog' liq.
3. Mukammalikka erishilgan harakatlar tez bajariladi.
4. Malakalar hamisha yaxlitlik xarakteriga ega bo'ladi.
Fiziologik mexanizmi bo'yicha malakalar dinamik harakat stereotiplaridan
iboratdir. Ular faoliyatdagi borliqning birinchi va ikkinChi signal tizimlari
orasidagi o'zaro munosabatlar asosida shakllanadi.
13.9. »rtchilarning taktik tayyorgarligiga psixologik tavsif
Sportdagi taktika — bu musobaqa vazifalariga muvofiq tarzda texnik
usullarni qo'llash yo'llari majmuidan iboratdir, U sportchi (jamoa)ning kuch va
imkoniyatlarini maqsadli ravishda amalga oshirish va bunda raqibning
kamchiliklari, xatolaridan samaraİi foydaiana olishga yo'na[tirilgandir.
Müşobaqalardagi kurashlar jarayonida har bir sportchi o'zining muayyan tarzda
ozgarib boruvehi xattiharakatlar tizimiga yoki yo s
nalishiga ega bo' ladi va bu
yo'nalishning asosiy maqsadi — o'z niyatlarini imkon qadar sir tutib, musobaqada
qo'yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish sharoitfarini yaratishdan iboratdir.
Sportdagi taktikani muvaffaqiyatli egallash uchun quyidagilar zarur bo' ladi:
L Muayyan sport turiga xos taktika to'g'risida maxsus nazariy bilimlar.
2. Muayyan sport turi texnikasini mukammal egallash malakasi.
3. O'z bilim va malakalaridan taktik rejaga muvofiq foydalana bilish
ko'nikmasi.
4. O'z miqyosi, ishtirokchilar tarkibi va boshqa sharoitlarga ko'ra bir-
biridan farq}anuvchi musobaqalarda o' z bilim, ko'nikma va malakalaridan
foydalanish tajribasi.
Taktikaning mohiyati musobaqalarda yanada yuqoriroq natijalami qo'lga
kiritish yoki raqib ustidan g'alaba qozonish uchun har bir sport turi uchun xos

bo'lgan harakatlar texnikasidan, sportchilaming jismoniy va psixologik
imkoniyatlaridan oqilona foydalanishdan iboratdir.
Taktik harakatlarning, shuningdek, musobaqalashuv uchrashuvlarini olib
borishning ayrim jihatlari bevosita izchil ravishda o' zgarib turuvchi taktik
vazifalarni hal etishga qaratilgan xatti-harakatlar jarayonida amalga oshiriladi.
Shuning uchun ham bu harakatlar taktik harakatlar deb ataladi. Uning asosi bo'lib
quyidagilar xizmat qiladi:
— muayyan sport turiga xos taktika to'g'risida maxsus nazariy bilimlar
(masalan, futbolda -- o'yinni olib borish tizimlari haqidagi bilimlar; uzoq
masofaga yugurishda — kuchni taqsimlash to'g'risidagi bilimlar, shuningdek,
yugurish sur'ati to'g'risidagi bilimlar);
— muayyan spot turi uchun xos bo'lgan texnikani mukammal ravishda
egallash malakasi hamda konkret (aniq) taktik harakatlar kobinatsiyalarini
o'zlashtirish;
— o'z bilim va malakalarinidan umumiy taktik rejaga asosan va
musobaqa(ashuv jarayonlarining doimiy o' zgarib turuvchi sharoitlariga muvofiq
tarzda foydalana olish; erkin sharoitda ham (taktik rejani tuzish chog'ida,
musobaqadagi ishtirokning tahliłi jarayonida),
kuchli zo'riqish ostida o'tadigan musobaqalarjarayonida ham o'ylab ish tutish va
mustaqil tashabbuskorlik bilan harakatlanish;
— o'z miqyosi, ishtirokchilar tarkibi va boshqa sharoitlarga ko'ra bir-biridan
farqlanuvchi musobaqalarda o'z bilim, ko•nikma va malakalaridan foydalanish
tajribasi kabilar.
Har xil sport turidagi taktika o' zaro farqlanadi. Bu esa musobaqa(ashuv
jarayonidagi spetsifik, obyektiv shart-sharoitlar bilan bog'iiq bo'ladi.
Shu sababli ham sport turlarida taktikaning o' Ziga xos psixologik
tayyorgarligi mavjud.
Sport o'yinlarida taktik rejalarni ishlab chiqish juda ham murakkabdir. Zero,
sport o'yinlaridagi taktik rçİani jamoaviy xatti„ harakatlami, konkret individual
vazifalarni Olgan holda ishlab chiqish kerak b0 4
1adi.

Sport o'yinlari bo'yicha nihoyatda ko'p asarlar yaratilgan. İlmiy maqolalar,
İzlanishlar olib borilganiga qaramasdan yechilmagan muammolar ham mavjud.
Ulardan asosiysi, spon mashg'ulotlari, musobaqaga tayyorgarlik davrida, jadvali
tig'iz tuzilgan tumirlarda texnik-taktik jihatdan tayyorlashning nozik tomonlarini
o'rganish va pedagogik nazorat qilish hamda takomillashtirish zarur.
Adabiyotlar tahlili va ilg'or tajribalarning natijasiga ko'ra, hozirgi kunda eng
asosiy jihatlardan biri bo'lib, o'quv-mashg'ulotlaridagi yuklamalami berilishini
hamda musobaqa faoliyatiga mos kelishini ta'minlash masalalaridan biri
hisoblanadi, Bu murakkab jatayon bo'lib, chuqur bi[imni talab etadi.
Adabiyotlarni umumlashtirish natijasida 1980—1990-yillardagi
gandbolchilardan bugungi gandbolchilaming texnik-taktik tomonlarida farq
borligi, hozirgi o'yin uslubi anchagina o'sganligini ko'rish mumkin.
Gandbolchilarning o'quv-mashg'ulot jarayonini samarali boshqarish uchun
olib boriladigan jarayonni kompleks tarzda nazorat qilish kerak.
Gandbolchilarni musobaqa faoliyatini o b
rganish bilan birga ularni o'quv-
mashguiot jarayonini o'rganish ham tavsiya etiladi. Chunki yuqorida aytilganidek,
musobaqa va o'quv mashg'ulotlari jarayonlari ham o'zaro bir-biri bilan
bog'liqlikda bo' ladi.
Yuqorida ta'kidlaganimizdek, pedagogik nazoratning asosiy maqsadi
sportchilarning texnik-taktik harakatlarini kuzatishdan iborat bo' Imasdan, balki
asosiy baholash, o'zaro hamjihatligi me'zoni, raqibning qarshiligi, jamoada
sherigini tushunib harakat qilish, ruhiy holati, o'yinning qizg'in va keskin
lahzalarida raqibga va hakamlarga munosabatni o'rganishdan iborat bo'lishi kerak.
Mulohazalardan kelib chiqib, sportchilarning jismoniy texniktaktik jihatdan
tayyorgarligini baholashda o'Y'inchi tomonidan bajariladigan harakatlar soniga
emas, balki qachon va qaysi kerakli yoki keraksiz nuqtada ijro etishga e'tibor
berish kerak.
Gandbolchilaming texnik-taktik harakatlarini tarbiyalashda, uchrashuvlarda
yuqori darajadagi harakatlarni bajarishga erishishda, har bir o'quv-mashg'ulotlari
muayyan bir tayyorgarlikni rivojlantirish maqsadiga garatilmog'i muhimdir.

Oxirgi yil)arda sport olamida modellashtirish, andozn olish, tenglashish avj
olgan. Eng taniqli jamoadan andoza olish yoki buyuk sportchilarga tenglashish,
ularning texnik-taktik mahoratini o'rganish, o'yinlami videodan namoish etishdan
murabbiylar keng foydalansalar maqsadga muvofiqdir.
Jahon gandboli mutaxassislarining e'tirofetishicha, bugungi davr
gandbolchilarini muvaffaqiyatli o'yin ko'rsatishida va jamoasining g'alabasini
ta'minlashda quyidagi xislatlarga ega bo'lishini talab etadi:
l.Har bir gandbolchining o'yínni oxirigacha bor kuchi bilan kurash olib
borishi.
2. Ganbolchilarning maydonda yuqori tezlikda to c
p bilan va to' psiz
harakatlanishi.
3. Texnik-taktik harakatlar, tezkoriik, sakrovchanlik, chidamkorligi
mukammai darajada bo' lishi.
4.0'yin davomida to'pni jamoadoshiga aniqlik bilan uzatish, darvozaga
zarbalarni to'g'ri yo'naltira olish va boshqa texnik usullarni bexato bajarishi kerak.
Demak, gandbolchilarning jismoniy tayyorgarligi ularning musobaqa
faoliyati xarakterini hisobga olgan holda mashg'ulot jarayonini shunday tashkil
qilish kerakki, bunda gandbolchilarning jismoniy texnik-taktik mahoratini
takomillashtirishga asos bo c
Isin.
13.10. Kuzatishning tashkiliy va uslubiy yechimi
Maqsadi, vazifalari va yechim yo '[lari
Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatida sifat ko'rsatkichlarini
aniqlash va maxsus testlar asosida texnik-taktik harakatlarini baholash hamda
takomillashtirish vositalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish har bir
murabbiyning asosiy vazifalaridan biridir.
Yuqorida qayd etilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar asosida
tadqiqod olib borildi:
I . Gandbolchilarining mashg'ulotlarida texnik-taktik harakatlarini
rivojlantirish jarayonini o'rganib chiqish.

2. Testlar yordamida gandbolchilarning texnik-taktik tayyorgarligini
baholash.
3.Mashg'ulot va musobaqa faoliyatini tahlili asosida gandbolchilarning
texnik-taktik tayyorgarligini samaradorligini aniqlash. Mavzuni yoritish usullari:
l. Maxsus adabiyot va ilmiy-metodik maqolalar hamda ilmiy ishlarning
tahlili.
2. Pedagogik nazorat.
3. Matematik statistik uslub.
Ilmiy adabiyotlar tahlili
Ilmiy adabiyotlami umumlashtirish va tahlil qilishda gandbolchilarning
jismoniy tayyorgarligini oshirish, tarbiyalashda ko'pgina mutaxassislar tomonidan
izlanishlar, tadqiqotlar olib borilganini bilamiz
Musobaqalarni pedagogik nazorat qilish
Tahlil asosida o' yinchilaming hujumda amalga oshirilgan texniktaktik
harakatlari va ulaming sherigiga to'pni aniq oshirish, raqibini chalg'itish, raqib
darvozasi tomon yo'naltirilgan zarbalar quyidagi belgilar bilan belgilanadi:
(+AZ) aniq zarbalar; (+XZ) xato
zarbalar.
Aniqlik kiritish uchun quyidagi sxemadan foydalaniladi:
(+O) — olis masofadan yo'naltirilgan aniq zarba;
(+O') o'rtadan yo'naltirilgan aniq zarba;
(+Ya) — yaqindan yo•naltirilgan aniq zarba;
(+A) — aylantirib yo$naltirilgan aniq zarba;
(+Ch) — raqibni chalg' itib yo'naltirilgan zarba;
(+QH) — qarshi hujumda yo'naltiri Igan aniq zarbav
Yuqorida ko'rsatilgan belgilardan tashqari. o'yin vaqtida sportchilar
tomonidan amalga oshirilgan aniq va noaniq zarbalarni hisobga olish uchun
quyidagi qo'shimcha belgilardan foydalaniladi:

TUG — to'p uzatishdan keyin gol bo' Igan, T —
to'p darvoza ustuniga tegib qaytdi X — xatoș
zarba.
D — ushlab qoldi.
UT -- uzoq masofadan uzatilgan to'p darvoza to'siniga tegib qaytdi.
UD — uzoqdan yo'naltirifgan to' pni darvozabon qaytardi.
UB — uzoqdan yo'naltirilgan to'p blokka tegib qaytdi.
XK — to'pni qabul qilganda xatolikka yo'l qo'yildi.
TYu — to'p bilan yugurganda xatoga yo'l qo'ydi.
Tadqiqot davomida qayd etilgan individual natijalar umumlashtirildi va
Windows Ecs4 kompyuter dasturi asosida statistik tahlildan o'tkazildi.
Jumladan, quyidagi statistik ko'rsatkichlar miqdori aniqlandi:
X — o'rtacha arifmetik ko'rsatkich;
V variatsiya koeffltsiyenti (%);
R — ko'rsatkichlar farqining ishonchliligi.
Kuzatishni tashkiliy va usłubiy yechimi
Birinchi bosqichda muammoning nazariy tomonlari tahlil qilindi hamda ilmiy
izlanishlar natijasida muammoning hozirgi holati va zarur bo' Igan tomonlari
ustida ishlash aniqlandi.
Ikkinchi bosqichda pedagogik tajribalarning maqsadi, mashg'ulot va
musobaqalar jarayonida gandbolchilarni texnik-taktik mahoratini oshirish ustida
ishlashning me'yorlari o'cganildi; shu maqsad yo'lida Milliy
chempionati oliy liga o'yinlari tahlili asosida tajriba Olib borildi.
Uchinchi bosqichda jamoalarning musobaqa faoliyatidagi texnik-taktik
harakatlarini nazorat qilish orqali tadqiqotning yakuniy natijalari olindi. Bu
bosqichda tadqiqot davomida olingan natijalar, gandbolchilarning texnik-taktik
harakatiari tahlil qilindi va amaliy tavsiyalar berildi
ș

Bizning fikrimizcha, o'z oldilariga eng muhim va bevosita vazifa qilib ijodiy
o'yin fikrlashining rivojlanishini qo G
ygan vositalar va uslublar ta'sirining alohida
guruhini ishlab chiqish kemk.
Agar taktik tayyorgarlik funksional tizimlar nazariyasi nuqtayi nazaridan
ko'rib chiqilsa, unda u sportchining maxsus xotirasini boyitishdajuda muhim
ahamiyatga ega bo' ladi.
Sportchi o'zlashtirgan oldingi tajribalar qabul qilingan vaziyatni aniqroq
baholashga va uni tasnif qilishga imkon beradigan ko'rsatmalar vazifasida keladi,
shuningdek, ushbu lahzalarda sportchi faoliyatining asoslanishini aniqlashga
imkon beradi.
Taktik tayyorgarlikning yordamchi vazifasiga e'tiboringimi qaratar ekanmiz,
o'ylashimizcha, maxsus ruhiy tayyorgarlikni birinChi o' ringa qo'yish maqsadga
muvofiq 60' ladi.
Ruhiy tayyorgarlik doirasida tezkor fiktlashni rivojlantirish, bizning
fikrimizcha, mantiqiy daldadir. Agar sport psixologiyasi sportchilaming tezkor
fikrlashlari xususiyatlarini o'rgatish bilan shug'ullansa, unda psixologik
tayyorgarlik va xususiyatning mustahkamligi va rivojlanish vositalarini ishlab
chiqarish bilan shug'ullanish kerak.
İsh shu bilan qiyinlashadiki, ba'zi mutaxassislardan tashqari, sportchilarning
psixologik va axloqiy-iroda tayyorgarliklari orasida kenglik belgisini qo'yadilar.
Ulaming tushunchasida psixologik tayyorgarlikning butun faoliyati sportchining
irodasini his-tuyg'ularini va ijtimoiy tarbiyasini amalga oshirishdan ibomtdir.
Bunda axloqiy - iroda tarbiyasining ahamiyatini inkor qilmay, kamsitmay,
sporlchining kasbiy faoliyatida kerak bo'ladigan psixologik tarbiyasiga
e'tiborimizni ko'proq qaratamiz
Agar spoıtchi ruhiyatiga axloqiy-iroda tayyorgarligining ta' şirini tahlil qilsak,
unda sportchining o'yindagi asosiy faoliyatining yaratilishiga muayyan bir tarzda
ta'sir qilishini faraz qilish adolatli bo'ladi.
Albatta, maxsus psixologik tayyorgarlik bilan bir qatorda jismoniy va texnik
tayyorgarlikni unutmaslik zarur.

Har qanday tizimning faoliyati samaradorligini subyekt rivojlanishi darajasi
kabi obyektini ham belgilangani uchun, mashq jarayonining muayyan bir
bosqichida tayyorgarlikning bu turlari bilan uyg'unlikda qo' hlash zarur.
Nomlari qayd etib o'tilgan oriyentirlash turlari va qaror qabul qilish turlari
orasidagi asosiy farqni ta'kidlab, shuni aytib o'tish kerakki, sport o'yinlari bo'yicha
mutaxassislarning katta bir guruhi 0 6
yinchilarning tezkor fikrlashini taktik
tayyorgarlik vositalari bilan rivojlantirishga harakat qiladilar, degan faktga ayni
shu farqlarni biimasliklari sabab boqadi. Xuddi ana shu haqda futbol sohasidagi
mashhur mutaxassis E.Betti shunday degan edi: "Tajribali murabbiy oyinchiga 100
dan ortiq turli harakatlar yig'indisini taklif qilishí mumkin, ammo o'yinda ulaming
har biri o'zi qaror qabul qiladi".
Shuningdek, b oriyentirlashning kompleks rivojlanishining vazifasi qilib
tasvirfangan "maxsus tayyorgarlikni" qo'yadi.
Xulosada tezkor fikrlashni rivojlantirishning vositalari va uslublari haqida
gapirar ekanmiz, tezkor nazorat vositalarini ishlab chiqishning zarurligi haqida
aytib o'tmasak bo'lmaydi.
Aynan shu vositalar "murabbiy-sportchi" tizimi faoliyatida qaytish aloqasi
uchun va yuqori malakali sportchilar tayyorgarligini yanada sifatliroq bajarishga
imkon beradj.

Xulosa
Bu yosh gandbolchilarnining bir-biriga tez va aniq to’p uzatish bilan harakat
qilishlari evaziga amalga oshirilishi oshkor bo’ldi. Yuqorida qayd qilingan
malakalarning soni, texnik qiymati, shiddati va aniqliligi tezkorlik jismoniy
sifatlarning qanchalik shakllanganligi va ixtisoslashganligiga bog’liqligi
asoslandi.Yuqorida qayd qilingan nazariy g’oyalar va uslubiy mulohazalar mazkur
ish mavzusini tanlashga va shu yo’nalish bo’yicha 12-14 yoshligandbolchilar
ishtiroki bo’yicha pedagogik tajriba o’tkazishga da’vat etdi. Olib borilgan
kuzatishlar natijalari shuni ko’rsatdiki, 12-14 yoshli gandbolchi bolalardan iborat
nazorat va tajriba guruhlarda maxsus mashqlar va jismoniy sifatlarga oid
ko’rsatgichlar pedagogik kuzatishdan avval deyarli bir xil darajada ekanligi
kuzatildi. Ma’lumki, gandbol bo’yicha tavsiya etilgan BO’SM dasturida shu
yoshdagi bolalarni gandbol to’garagiga qabul qilishda tanlov me’yori 30 m ga
yugurish-5,5 sek, 30 m ga to’pni urib yugurish-6,5 sek ga teng. Pedagogik
tajribada muddati tugaganidan so’ng amaldagi dastur asosida shug’ullangan
nazariy guruhda 30 m ga yugurish 5,8 sek dan 5,4 sek gacha tezkorlik sifati
yahshilandi. Tajriba guruhida bu ko’rsatgich 5,9 sek dan 5,0 sek gacha ijobiy
tomonga o’zgardi. 30 m ga to’pni urib yugurish birinchi guruhda 7,0 sek dan 6,7
sek ga yahshilangan bo’lsa, ikkinchi tajriba guruhida ushbu ko’rsatgich 7,1 sek dan
6,2 sek ga o’zgardi. Demak, pedagogik tajriba davomida qo’llanilgan maxsus va
tezkorlikka oid estafetali-o’yin mashqlari o’ta samarali qiymatga ega
ekanligiisbotlandi. Shuni ham alohida e’tirof etish joizki, tajriba guruhiga mansub
bolalarda nazorat guruhiga qaraganda nafaqat to’p urib yugurish texnikasi tez
sur’atlar bilan shakllana bordi, balki ularda to’pni nishonga yo’llash texnikasi va
uni ijro etish koordinatsiyasi ham progressiv yo’nalishda o’zlashtirilayotganligi
kuzatildi.Yuqorida qayd etilgan pedagogiktajriba natijalari shuni ko’rsatdiki, sinab
ko’rilgan estafetali-o’yin mashqlari faqtgina maxsus hamda tezkorlik sifatlarini
samarali rivojlantira qolmay, shu sifatlar asosida ijro etilishi kerak bo’lgan o’yin
malakalarini ham unumli sayqal topishiga imkon yaratadi.

Foydalanilgan Adabiyotlar
1.
Кобилжонов К. Роль семьи в обучении детей национальной борьбе
кураш //Вестник науки и образования. – 2020. – №. 9-2 (87). – С. 67-69.
2.
Fazliddinov F., Kobiljonov K. Ideya sovershennoy lichnosti v trudax
m ы sliteley vostoka //Nauchno-metodicheskiy jurnal (MANPO). – 2020. – Т .
1. – С . 100-103.
3.
Кобилжонов К. К., Фазлиддинов Ф. С., Фозилова З. Ж. Идея
совершенной личности в трудах мыслителей востока //Педагогическое
образование и наука. – 2020. – №. 1. – С. 100-103.
4.
Абдуллаев К. Ф., Бобомуродова Н. Ж., Кобилжонов К. К. Высокая
духовность основа экологической культуры //Научное пространство:
актуальные вопросы, достижения и инновации. – 2020. – С. 5-8.
5.
Mamurov B. et al. Acmeological Approach to the Formation of Healthy
Lifestyle Among University Students //III International Scientific Congress
Society of Ambient Intelligence 2020 (ISC-SAI 2020). – Atlantis Press,
2020. – С . 347-353.
6.
QOBILJONOV Q. K. ЭКОНОМИКА И СОЦИУМ //ЭКОНОМИКА. – С.
1164-1167.
7.
Тошев А. Т. ВЛИЯНИЕ МУЛЬТИМЕДИЙНОГО ОБУЧЕНИЯ НА
ПОВЕДЕНИЕ И ЗНАНИЯ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ
ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ: ПРИМЕР ИЗ ЗАПИСИ

БАСКЕТБОЛЬНЫХ ИГР //Проблемы науки. – 2020. – №. 9 (57). – С. 84-
86.
8.
Тошев А. Т. ПОВЫШЕНИЕ ЗНАНИЙ СТУДЕНТОВ С ПОМОЩЬЮ
ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ И ИНТЕРАКТИВНЫХ
МЕТОДОВ //Проблемы науки. – 2021. – №. 3. – С. 68-70.
9.
Тошев А. Т. ШАХМАТНЫЙ СПОРТ ВОЛШЕБНАЯ ИГРА,
РАСКРЫВАЮЩАЯ ЧЕЛОВЕЧЕСКОЕ СОЗНАНИЕ //Вестник науки и
образования. – 2021. – №. 5-3 (118). – С. 97-99.
10.
Хамраев И. Т., Полвонович А. Қ., Тошев А. Т. ХОТИН-ҚИЗЛАР
СПОРТИНИНГ ДОЛЗАРБ МАУММОЛАРИ //Academic research in
educational sciences. – 2021. – Т. 2. – №. 4. – С. 1122-1126.
11.
Khamraev I. T., Toshev A. T., Itolmazov A. K. CHARACTERISTIC
FEATURES AND TYPES OF CORRUPTION IN EDUCATION //Scientific
reports of Bukhara State University. – 2020. – Т . 4. – №. 3. – С. 227-235.
12.
Мухитдинова Н.М. Абитова Ж.Р. Механизмы интеллектуального
развития дошкольников с помощыю физических занятий // Проблемы
педагогики.- 2020- № 3 (48) с 79-81

TEXNIK-TAKTIK HARAKATLARNI BAHOLASH MUNDARIJA Kirish I.bob.Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatiga texnik tayyorgarligi 1.1. Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatiga texnik tayyorgarligi 1.2. Malakali gandbolchiiarning taktik tayyorgarligi II.bob. Yuqori malakali gandbolchilarning texnik-taktik harakatlarini nazorat qilish va rivojlantirish yo'llari 2.1. Yuqori malakali gandbolchilarning texnik-taktik harakatlarini nazorat qilish va rivojlantirish yo'llari 2.2. Gandbolehilar taxminiy (dastlabki) faoliyatining rivojlanish jarayoni tahlili III.bob. Musobaqalarda jamoalarni pedagogik nazorat qilish 3.1. Musobaqalarda jamoalarni pedagogik nazorat qilish 3.2. Musobaqa faoliyatidagi texnika 3.3. Sportchilarning texnik tayyorgarligi va uning psixologik xususiyatlari to'g'risida umumiy tushuncha Xulosa Foydalanilgan Adabiyotlar

Kirish Zamonaviy gandbol sport musobaqalarida o’zaro raqobatning kuchayib borishi natijalarning to’xtovsiz o’sayotgani dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab sportchilarning barcha sifat va ko’nikmalarini ilmiy asosda shakllantirish masalasiga jiddiy e’tibor qaratdi. Chunki, bugungi gandbol sport musobaqalarida yuksak natijalarga erishish uchun sportchilar organizmi katta hajmli va o’ta shiddatli yuklamalarga tayyor bo’lishi lozim. Shu bilan bir qatorda, ko’p yillik sport tayyorgarligi jarayonida sportchi shu tayyorgarlik davrining qaysi bosqichida shug’illanishidan qatiy nazar, qo’llaniladigan mashg’ulot (trinirovka) mashqlari yuklama jixatidan uning fuksional va jismoniy imkoniyatlariga mos bo’lishi lozim. Aks holda, ya’ni katta hajmli va o’ta shiddatli mashqlar zo’rma-zo’raki berilaversa, yosh gandbolchilar organizmiga zo’riqish alomatlari paydo bo’ladi. Agar shunday yo’nalishdagi mashg’ulotlardan foydalanish davom etaversa, nafaqat foydali sport natijasiga erishish mumkin, balki shug’illanuvchi organizmiga kasallik asoratlari kelishi ehtimoldan holi emas.Sport mahoratining yuksak bosqichi shundayko’ngilsiz oqibatlar ro’y bermasligi uchun muayyan sport turiga dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid mashqlarni me’yorlab qo’llash tavsiya etiladi. Oydan-oyga, yildan-yilga mashg’ulot yuklamalarining hajmi va shiddati “zinapoya” sifatida emas, balki “to’lqinsimon” shaklda ortib borilishi maqsadga muofiqdir. Zamonaviy gandbolda maxsus mashqlar bilan bigalikda jismoniy sifatlar ham o’ta muhim harakat qobiliyatlari tarkibida mansub bo’lib, o’yin davomida yuz beradigan turli vaziyatlarda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Har xil yo’nalishlarda to’psiz va to’p bilan raqib qarshiliklarini engib, tez, aniq va maqsadga muofiq harakat qilish o’yin yoki uning ayrim lahzalari taqdirini belgilab berdi. Ma’lumki, yosh gandbolchilar sekin harakatlanganda ijro etiladigan o’yin malakasi texnikasi, koordinatsiyasi va aniqligi yuqori bo’ladi. Aksincha, jismoniy rivojlanishlari ortgan sari sport mahoratining bunday ko’rsatgichlari o’z samarasini susaytira boshlaydi. Binobarin, har bir murabbiy, ayniqsa BO’SM murabbiylari, o’z kasbiy-pedagogik faoliyatini ilmiy asosda tashkilqilishi istedodli yosh gandbolchlarni tayyorlash

muammosining princhipial jihatlaridan biridir.Mazkur ishning maqsadi gandbol bilan endi shug’illanishni boshlagan 12-14 yoshli bolalarda maxsus mashqlar bilan bir qatorda tezkorlik jismoniy sifatlarni ixtisoslashtirilgan masqlar yordamida shakllantirish samaradorligini o’rganishdan iborat. Ganbolda darvozaga to’p kiritish usuli o’yin davomida ustivor sanalgan va samarali natija keltiruvchi eng unumli malaka bo’lib hisoblanadi. 12-14 yoshli gandbolchilarni tezkorlik va sakrovchanlik sifatlari qancha rivojlangan bo’lsa, shuncha to’p kiritish imkoniyati ortadi.Darhaqiqat, darvozaga sakrab to’p kiritishda tezkorlik va sakrash koordinasiyasi to’p kiritish texnikasiga ixtisoslashmagan bo’lsa, natija samarasiz bo’lish mumkin. Shuning uchun maxsus mashqlar hamda tezkorlik va sakrovchanlik sifatlarni gandbolga xos hususiyatga moslashtirib rivojlantirish nafaqat sport mahoratini takomillashtirish guruhlarida katta rol o’ynaydi, balki bunday ixtisoslashtirilgan sifatlarni dastlabki o’rgatish bosqichidanoq boshlab shakllantira borish mihim ahamiyat kasb etadi.Sport o’yinlarida texnik malakalarni aniq, tez va samrali ijro etish,taktik kombinasiyalarni vaziyatga mos mo’ljallangan maqsad sari amalga oshirish har bir sport o’yini turinining o’ziga hos hususiyatga mos jismoniy sifatlar bilan chambarchas bog’liqligi ilmiy asoslab berilgan. Sport o’yinlari (futbol, voleybol,basketbol va gandbol) hususiyatiga mos jismoniy sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan ko’pgina mashqlar majmualarini alohida- alohida guruhlashtirib qo’llashni tavsiya etishgan. Jumladan, 1-guruh mashqlari o’yin qoidalari doirasida ijro etiladi. 2-guruh-o’yin qoidalari doirasidan tashqari vaziyatda, 3-guruh-mashqlari yakuniy zarba yoki to’p otish (gandbol, basketbol) bilan tugamaydi (shug’illanuvchilarfaqat bir-biriga to’p uzatishadi). 4-guruh har bir shug’illanuvchi yakka holda o’z mahoratlarini shakllantiruvchimashqlarni bajaradi. V.I.Izaak e’tiborni jalb qiluvchi ilmiy g’oyani ilgari surgan. Uning fikriga ko’ra, gandbolchi tomonidan mashg’ulot va musobaqa davomida ijro etiladigan harakat malakalari o’z mohiyati va tuzilishi (srukturasi) jihatdan bir-biridan talaygina farq qilar ekan. Demak, muofiq malakalar mashg’ulot va musobaqa davomida turlicha maxsus mashqlar va jismoniy sifatlar asosida ijro etiladi, ya’ni mashg’ulotda ijro etiladigan sifat va malakalardan anchagina farq qiladi.

I.bob.Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatiga texnik tayyorgarligi 1.1. Malakali gandbolchilarning musobaqa faoliyatiga texnik tayyorgarligi Musobaqa faofiyatini sportchilar tomonidan shu sport turi uchun maxsus bo'lgan harakat ko'nikma va malakalari turini bajara Ola u digan holatdagina amalga oshirishi mumkin. Shu sababli harakat texnikasini o'rganishda harakat ko'nikmasini malakaga aylanishi sport turi uchun eng zarur hisoblanadie Har bir o'yinchining texnik mahorati uning ixtiyorida bo' Igan, ijro etishni yaxshi bilgan o'yin vazifäiarini hal etish uchun kerakli texnik usullar turlari ko•pligiga qarab belgilanadi. Gandbolchining sport tayyorgarligi jarayoni o'yin texnikasining muntazam yaxshilanib borishi bilan uzviy bog'liqdir Mashg'ulotning bosh vazifalaridan biri gandbol texnikasini har tomonlama egallashdan iboratdir. Mazkur vazifani hal qiilish uchun: l) o'yinning barcha hozirgi zamon texnik usullarini bir xil darajada egallagan bo'lishni va ularni turli shart-sharoitda yanada takomillashgan usullar bilan bajarishni bilishni; 2) bir usulni ikkinchisi bilan turli izchillikda qo'shib olib bora bilishni; 3) ja:noa bo'lib bajariladigan harakatlarga bog' liq ravishda o'yin paytida ko'proq foydalaniladigan hujum va himoya usullarini egallashni; 4) erkin va ixtiyoriy harakatlarda ishlatiladigan usullarning umumiy muvofiqligini tobora oshirib, ijro sifatini muntazam yaxshilab borishni talab qiladi. Gandbolchilaming texnik mahoratini takomillashtirish umumnazariy ko'riladi va taktikani takomillashtirish, harakat va ma'naviy iroda sifatlatini rivojlantirish bilan birga qo c shib bajariladi. Mashg ulot jarayonida usulni bajarish texnikasini nimalar hisobiga yaxshilash mumkinligini aniqlash kerak. Buning uchurt ya'ni tezkorlik, kuch, chidamtilik, egiluvchanlik, epchillik kabi harakat sifatlari darajasini yuqori ko'tarish samaraliyordam beradi. Jamoaning łnahorati o'yinchilardagi texnik tayyorgarlikning darajasiga bog G liq. 0'yin uchun zarur bo' [gan barcha uslublar va ularni bajarish usullari texnik

tayyorgarlik jarayonida oshib boraveradi, shu bilan birga, sportchining shaxsiy qobiliyati va jamoa uchun zarur bo'lgan umumharakatlar takomillashadi. Texnikani tnkomillashtirish uchun ma'lurn bo'lgan barcha usullardan foydalaniladi. Shularjumlasidam takrorlash usuli ko'proq tarqalgan. Shuningdek, musobaqa usullarining barcha turlaridan ham foydalaniladi. Texnika o'yinning asosi. Faqat uni mukammal egallash va har xil o'yin sharoitida qo'llashni bilish yuqori sport malakasiga erishishning garovidir. Texnik jarayonni takomillashtirish, sportchi tomonidan axboroułi qabul qilish va uni ishlab chiqish, harakatni samarali bajarish sifatini korreksiya va nazorat qilishga bog' liq. Bu vaqtda analizatorlar orqali oldindan ishlab chiqilgan katta sondagi har xil axborotlar, harakat faoliyatiga samarali yoki uni chalg'itadigan harakat faoliyatini bajarish vaqtida tushadigan axborotlar quyidagi komponentlarga bo' linadi: signal-motivli axborot; — teskari aloqali axborot; fondli axborot farqlanmaydigan va yo'ldan uradigan axborotlar. Texnik takomillashtirish jarayonida adabiyotlar, tez ma'lumot vositalari, foto- kino-video materiallarining tahlili, so'z, ko'rgazmalilik va amaliy metodlardan, sur'at va ritmni fazaviy va dinamik tavsiflaridan foyda[angan holda, o'rgatish jarayonini tahrir qilib borish joiz. Gandbol sport o'yinida texnik mahoratni nisbatan farq qiluvchi xususiyatlaridan biri — bu o'zgaruvchan musobaqa vaziyatida tezkorkuch asosida ijro etiluvchi murakkab harakat malakalaridir. Aynan shu sifat hal qiluvchi vaziyatlarda o'z yetakchiligini namoish etadi. Adabiy manbalarda uzoq yillar davomida turli yoshdagi va malakaga ega gandbolchilar ustida tadqiqodlar o'tkazish natijasida jismoniy sifatlaming texnik mahoratga va musobaqa jarayoniga to'g'ridan-to'g'ri aloqador ekanligini ta'kidlanadi. Jismoniy sifatlar qanchalik yuqori darajada shakllangan bo'lsa, mahorati shunchalik mukarnmal o'sib boradi.

O'xshashlar

Futbolda guruhli taktik harakatlarni o'rgatish va takomillashtirish

Kurashning texnik-taktik maxorat tamoyillari

Futbolda texnik prinsiplar

INNAVATSION LOYIHALAR SAMADORLIGINI BAHOLASH

YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI