Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
![Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
Reja:
Kirish
Nazariy qism:
1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
Asosiy qism:
2.1. “Universitet” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish
2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash
2.3. SQL tili orqali jadvallarga yangi ma’lumot qo’shish. Relatsion modelda hosil
qilingan jadvallarga INSERT operatori orqali har biriga ma’lumot qo’shish.
2.4. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish
2.5. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish
Xulosa](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_1.png)
![KIRISH
Malumotlar bazasini boshqarish, IT sohasida keng ko’lamga ega bo'lgan sohalardan
biridir. Bu sohaga kirish uchun ilgari o'rganilgan dasturlash tillarini bilar ekanligingiz
kerak bo'ladi, shu bilan birga, malumotlar bazasining asosiy prinsiplarini tushunishingiz
ham muhimdir. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan
turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday
tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Malumotlar
bazasi boshqarish fani, ma'lumotlar bazasida saqlanadigan ma'lumotlar turlarini, ularni
saqlash va o'qish usullarini, ma'lumotlarni qidirish va tahlil qilishni o'rganishni o'z ichiga
oladi. Bu fanni o'rganish orqali siz, ma'lumotlar bazasini yaratish, ularga kirish,
ma'lumotlar bazasidan ma'lumot o'qish, yozish, tahrirlash, o'chirish va saqlash
jarayonlarini o'rganishingiz mumkin. Malumotlar bazasini boshqarish fani, asosan SQL
(Structured Query Language) dasturlash tili orqaliydi. SQL dasturlash tili ma'lumotlar
bazasida ishlash uchun mo'ljallangan tildir. Bu til orqali siz, ma'lumotlar bazasidagi
ma'lumotlarni yaratish, o'qish, yozish, tahrirlash va o'chirish jarayonlarini amalga
oshirishingiz mumkin. Hozirgi kunda Oracle, IBM DB2 va Microsoft SQL Server kabi
ko'plab ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari yoki RDBMS (Ma'lumotlarning
ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi) mavjud. MBni yaratishda biz kuchli va
moslashuvchan so’rovlar tilidan SQLdan foydalanamiz. Ma’lumotlar bazasi
dasturlarining aksariyati Structured Query Language (SQL) dan foydalanadi, bu
foydalanuvchiga qanday bajarilishini ko’rsatmasdan nima qilish kerakligini aniqlashga
imkon beradi. RMBBT SQLdan foydalanuvchi so’rovlarini so’ralgan ma’lumotlarni olish
bo’yicha ko’rsatmalarga tarjima qilish uchun foydalanadi. SQL ma’lumotlarni boshqa har
qanday ma’lumotlar bazasi yoki fayl muhiti bilan solishtirganda kamroq kuch sarflash
bilan olish imkonini beradi. Malumotlar bazasini boshqarish fani, ma'lumotlar bazasi
tuzish, o'rnatish va konfiguratsiyalash, ma'lumotlar bazasining to'g'irlanishi va
to'xtatilishi, ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlash, ma'lumotlar bazasining yedek](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_2.png)
![nusxalari va tiklanishi, ma'lumotlarni o'zaro bog'lash va boshqa ko'plab jarayonlarni o'z
ichiga oladi.
Malumotlar bazasini boshqarish fani uchun sizga SQL dasturlash tilini o'rganish va
ma'lumotlar bazasini tuzish, o'rnatish va konfiguratsiyalash, ma'lumotlarni saqlash,
o'qish, yozish, tahrirlash va o'chirishni o'rganish kerak bo'ladi. Shuningdek, ma'lumotlar
bazasining yedek nusxalarini tuzish, ma'lumotlarni o'zaro bog'lash, ma'lumotlar bazasida
xavfsizlikni ta'minlash va to'xtatishni o'rganishingiz zarur bo'ladi. Bular hammasi,
ma'lumotlar bazasini boshqarish fani uchun muhim hisoblanadi. Bundan tashqari,
ma'lumotlar bazasini boshqarish fani, ma'lumotlar bazasida ma'lumotlarni tahlil qilish,
ma'lumotlar bazasining ishlashini optimallashtirish va ma'lumotlar bazasidagi
ma'lumotlarni boshqa tizimlar bilan integratsiyalashni o'rganishga imkon beradi.
Ma'lumotlar bazasini boshqarish fani, IT sohasining ko'pchilikka ega bo'lgan sohalarida
ish olib boriladi. Bunday sohalar misol uchun, biznes tizim, tibbiyot, ta'lim, xavfsizlik va
boshqalarini o'z ichiga oladi. Bu sohalar, ma'lumotlar bazalarining yuqori darajada
ishlatilishi uchun muhimdir. Misol uchun, biznes tizimlari, mijozlar tomonidan
yuborilgan buyurtmalar, mahsulotlar, xizmatlar va xaridorlar haqida ma'lumotlarni
saqlash uchun ma'lumotlar bazalaridan foydalanishadi. Bundan tashqari, tibbiyot
sohasida, ma'lumotlar bazalari, kasallarning tibbiy jadvali, shikoyatlari, davolari va
boshqa tibbiy ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Ta'lim sohasida, ma'lumotlar
bazalari, o'quv jarayonida o'quvchilar tomonidan yuborilgan vazifalarni va baholarni
saqlash uchun muhimdir. Xavfsizlik sohasida, ma'lumotlar bazalari, xavfsizlik kamera
tizimlari yoki boshqa xavfsizlik tizimlari tomonidan yig'ilgan ma'lumotlarni saqlash va
ulardan tahlil qilish uchun ishlatilishi mumkin.](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_3.png)
![NAZARIY QISM
Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
Ma'lumotlar bazasi - bu odatda kompyuter tizimida elektron shaklda saqlanadigan
tuzilgan ma'lumotlar yoki ma'lumotlarning uyushgan to'plami. Ma'lumotlar bazasi odatda
ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS) tomonidan boshqariladi. Birgalikda
ma'lumotlar va DBMS, ular bilan bog'langan ilovalar bilan birga, ma'lumotlar bazasi
tizimi deb ataladi, ko'pincha faqat ma'lumotlar bazasiga qisqartiriladi. Bugungi kunda
ishlayotgan ma'lumotlar bazalarining eng keng tarqalgan turlaridagi ma'lumotlar qayta
ishlash va so'rovni samarali qilish uchun odatda bir qator jadvallardagi qatorlar va
ustunlarda modellashtiriladi. Keyin ma'lumotlarga osongina kirish, boshqarish,
o'zgartirish, yangilash, nazorat qilish va tartibga solish mumkin. Ko'pgina ma'lumotlar
bazalari ma'lumotlarni yozish va so'rash uchun tuzilgan so'rovlar tilidan (SQL)
foydalanadi.
Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi,
ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida
qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va
qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan keng
foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro
bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning
xususiyatini, holatini va ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi.
Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash va undan
oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi
jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga
murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv
texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani
davr taqozasi.Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_4.png)
![turli ko’rinishda foydalanish juda qiyin edi. Programma tuzuvchilar ma’lumotlarini
shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har
bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan
programmalardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish lozimki, MBni
yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: ma’lumotlarning turi va ko’rinishi
ularni qo’llaydigan programmalarga bog’liq bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi
ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o’zgartirganda, programmalarni
o’zgartirish talab etilmasligi lozim; MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun
biror programma tuzishga hojat qolmasin.Shuning uchun ham MBni tashkil etishda
ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot
so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib,
ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz.
Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri hozirgi zamon
kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan
muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan
bir xil turdagi qismlardan iborat bo’ladi. Yozuvo’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir
qismidir. Fayldagi yozuvlar soni qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir
yozuv esa maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning
qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan
ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi.
Zamonaviy axborot tizimlari asosini ma‘lumotlar bazasi tashkil etadi. Ma‘lumotlar bazasi
d е b kompyut е r xotirasida saqlanuvchi ma‘lum sohaga t е gishli faktografik ma‘lumotlar
majmuasiga aytiladi. Faktografik ma‘lumotlar ma‘lum turdagi foydalanuvchilar uchun
k е rak bo‘lgan r е al pr е dm е tlar, hodisalar va jarayonlar xossalarini aks ettiruvchi
ma‘lumotlardir. Pr е dm е t sohasi bu boshqarishni avtomatlashtirish lozim bo‘lgan sohadir.
Ma‘lumotlar bazasida konkr е t pr е dm е t sohasiga t е gishli dinamik ravishda yangilanuvchi
ma‘lumotlar tizimi saqlanadi. Ma‘lumotlar bazasida ma‘lumotlar bilan birga ularning](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_5.png)
![tavsiflari saqlanadi. Foydalanuvchi dasturlariga bog‘liq bo‘lmagan bu ma‘lumotlar
m е tama‘lumotlar d е yiladi. M е tama‘lumotlar ma‘lumotlar bazalari lug‘atlarida saqlanadi.
Ma‘lumotlar banki d е ganda ma‘lumotlar int е grallashgan majmuasini qo‘llash uchun
mo‘ljallangan algoritmik, dasturiy, t е xnik va tashkiliy vositalarga aytiladi. Axborot
t е xnologiyasi — axborot tizimlarni yaratish va yuritish usullari hamda vositalari
majmuasi; Axborot tizimi — axborotni to‘plash, saqlash, izlash, o’nga ishlov b е rish
hamda undan foydalanish imkonini b е ruvchi tizim. Har qanday axborot tizimi strukturasi,
qo‘llanish sohasidan qatiy nazar, bir n е chta qismlardan iborat bo‘ladi. Ta‘minlovchi
qismlar olti xil bo‘ladi: t е xnik, mat е matik, dasturiy, tashkiliy, huquqiy ta‘minotlar.
Ta‘riflar: Mohiyat - pr е dm е tlar, hodisalar, jarayonlar umumiy xossalari asosida
birlashtiruvchi tushuncha. Mohiyat nusxasi – umumiy mohiyatga ega konkr е t pr е dm е tlar,
hodisalar, jarayonlar. Mohiyatlar to‘plami – bir xil xossalarga ega mohiyatlar to‘plami.
Atribut – mohiyat xossasi. Dom е n- atribut aniqlanish sohasi. 8 Tob е mohiyat – agar bir
mohiyat mavjudligi ikkinchi mohiyat mavjudligiga bog‘liq bo‘lsa tob е mohiyat d е yiladi.
Birlamchi kalit – mohiyat nusxasi unikalligini ta‘minlovchi atribut yoki atributlar
ro‘yxati. Tashqi kalit – bog‘langan mohiyat birlamchi kaliti. Bog‘lanish - bir n е chta
mohiyatlar orasidagi assotsiatsiya. Bog‘lanishda mohiyat roli – aloqada mohiyat
bajaradigan funksiya. Bog‘lanishlar to‘plami – har bir biror mohiyatlar to‘plamiga
t е gishli n (n>1) mohiyatlar orasida aloqa. Bog‘lanish darajasi - boshqa mohiyat bilan
aloqalar to‘plami orqali assotsiatsiya qilinuvchi mohiyatlar soni. Bog‘lanish t е gishlilik
sinfi yoki kardinalligi. Mohiyatlar orasida quyidagi munosabatlar aniqlangan: Birga – bir
(1:1) munosabat. Ikki mohiyat orasida birga bir bog‘lanish mavjud d е yiladi agar birinchi
mohiyatning har bir nusxasiga ikkinchi mohiyatning bitta nusxasi mos k е lishi mumkin
bo‘lsa, va aksincha. Birga – ko‘p (1:n) munosabat. Ikki mohiyat orasida birga ko‘p
bog‘lanish mavjud d е yiladi. Agar birinchi mohiyatning har bir nusxasiga ikkinchi
mohiyatning bir n е chta nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa, va ikkinchi mohiyatning har
bir nusxasiga birinchi mohiyatning bittadan ko‘p bo‘lmagan nusxasi mos k е lishi mumkin](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_6.png)
![bo‘lsa. Ko‘pga – bir (n:1) munosabat. Ikki mohiyat orasida ko‘pga bir bog‘lanish mavjud
d е yiladi agar birinchi mohiyatning bir n е chta nusxasiga ikkinchi mohiyatning ko‘pi bilan
bitta nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa va ikkinchi mohiyatning har bir nusxasiga
birinchi mohiyatning bir n е chta nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa. Ko‘pga – ko‘p (m:n)
munosabat. Ikki mohiyat orasida ko‘pga ko‘p bog‘lanish mavjud d е yiladi, agar birinchi
mohiyatning har bir nusxasiga ikkinchi mohiyatning bir n е chta nusxasi mos k е lishi
mumkin bo‘lsa va aksincha.
Mod е llar turlari. Datalogik bosqichda xilma – xil ma‘lumotlar bazalari bilan ishlash
ta‘minlanadi. Ma‘lumot mod е li, bu MB ni ma‘lumot el е m е ntlari to‘plami orasidagi
bog‘lanish strukturalarini tasvirlovchi umumiy sx е madir. Ma‘lumot mod е li tushunchasini
aniq ta‘rifini Kodd b е rgan. U ma‘lumot mod е lini 3 ta k е rakli kompon е ntasini k е ltirgan:
1.Mavjud bo‘lgan ma‘lumot strukturalarini aniqlash vositalari majmuasi;
2.Ma‘lumotlarni qidirish va takomillashtirish uchun MB holatiga qo‘llaniladigan amallar
to‘plami; 3.Oshkor yoki oshkormas holda MB holatini aniqlovchi va bir butunligini
ta‘minlovchi vositalar to‘plami. I е rarxik mod е llar. I е rarxik mod е llarda yozuvlar
daraxtsimon strukturali ko‘rinishda bo‘ladi. I е rarxik tuzilishli ma‘lumotlar sodda
yaratiladi. Bu ko‘pincha tadbiqlarda qulay, l е kin ma‘lumotlarni ko‘plari daraxtsimon
strukturali bog‘lanish tabiatiga ega emas. I е rarxik mod е l «birga bir» va «birga ko‘p»
bog‘lanishlarni qo‘llaydi. Yana «ko‘pga ko‘p» bog‘lanishni ma‘lumotlarni ikkalash
hisobiga qo‘llashi mumkin. Asosiy yaxlitlik ch е klanishi shundaki avlod ajdodsiz bo‘lishi
mumkin emas. Shuning uchun ajdod tugun o‘chirilganda butun ostki daraxti ham
o‘chiriladi. 10 I е rarxik mod е l ustunligi xotira samarali foydalanishi, asosiy amallarning
t е z bajarilishi, i е rarxik axborot bilan ishlash qulayligi. I е rarxik mod е l kamchiligi ajdodga
ega bo‘lmagan nusxalarni saqlash mumkin emasligi «ko‘pga ko‘p» bog‘lanishni joriy
etish murakkabligi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_7.png)
![Mashina muhitida ma‘lumotlarni tashkil etish ikki pog‘onadan iborat bo‘lib, mantiqiy va
fizik pog‘onalar bilan harakterlanadi. Ma‘lumotlarni bevosita fizik tashkil etishda ularni
mashina "tashuvchisi"da joylashtirish usuli aniqlab olinadi. Zamonaviy amaliy dasturlar
vositalarida ma‘lumotlarni tashkil etishning bu pog‘onasi avtomatik ravishda
foydalanuvchi aralashuvisiz ta‘minlanadi. Odatda, foydalanuvchi amaliy dasturlar
vositalarining ma‘lumotlarni mantiqiy tashkil etish haqidagi tushunchalar bilan
operatsiyalar bajaradi. Mashina "tashuvchisi"da ma‘lumotlarni mantiqiy tashkil etish,
foydalanilayotgan dasturiy vositalardan va mashina muhitida ma‘lumotlar bilan
yuritishdan bog‘liq. Ma‘lumotlarni tashkil etishning mantiqiy usuli foydalanilayotgan
ma‘lumotlar tuzilishining turi va dasturiy vositalar orqali qo’llaniladigan modelning
shakli aniqlanadi.
Ma‘lumotlarning modeli - bu ma‘lumotlar o’zaro bog’langan tuzilishlari va ular ustida
bajariladigan operatsiyalar to‘plamidir. Modelning shakli va unda foydalaniladigan
ma‘lumotlar tuzilishining turi dasturlash tizimi tilida foydalangan ma‘lumotlarni tashkil
etish va ishlov berish konsepsiyasini aks ettiradi. Ma‘lumki, aynan bir axborotni mashina
ichki muhitida joylashtirish uchun ma‘lumotlarning turli xil tuzilishlari va modellaridan
foydalanish mumkin. Ulardan qaysi birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan
foydalanuvchining zimmasiga yuklatilgan bo’lib, u ko‘plab omillarga bog‘liq. Bu omillar
qatoriga mavjud texnik va dasturiy ta‘minotlar, hamda avtomatlashtirilayotgan
masalalarning murakkabligi va axborotning hajmi kabilar kiradi. Ma‘lumotlar modeli
quyidagi tarkibiy qismdan iborat:
1.Foydalanuvchining ma‘lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga
muljallangan ma‘lumotlar tuzilmasi.
2.Ma‘lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin bo‘lgan operatsiyalar. Ular ko‘rib
chiqilayotgan ma‘lumotlar modeli uchun ma‘lumotlar tilining asosini tashkil etadi.
Yaxshi ma‘lumotlar tuzilmasining o’zigina yyetarli emas. Ma‘lumotlarni aniqlash tili](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_8.png)
![(MAT) va ma‘lumotlar bilan amallar bajarish tilining (MABT) turli operatsiyalari
yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega bulish zarur.
3.Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma‘lumotlar modeli uning
yaxlitligini saqlash va himoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta‘minlangan
bo‘lishi lozim.
Mashina muhitidagi ma‘lumotlarning murakkabroq modellari – tarmoqli va
ierarxik modellar bo‘lib hisoblanadi. Bu modellar ularning o‘zlariga xos turdagi
ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimida ishlatiladi. MBBTda ma‘lumotlarni mantiqiy
tashkil etish usuli ma‘lumotlarning tarmoqli yoki ierarxik modeliga mos holda
ko‘rsatiladi. Bunday model o‘zaro bog‘liq obyektlarning majmuidir. Ikki obyektning
aloqasi ularning bir-biriga tobeligini aks ettiradi. Tarmoqli yoki ierarxik modelida obyekt
bo‘lib, MBBT kiritilgan ma‘lumotlar tuzilmasining asosiy turlari hisoblanadi. Turli
MBBTlarda bu turdagi ma‘lumotlarning tuzilmasi turlicha aniqlanishi va nomlanishi
mumkin.
Modellarda ma‘lumotlarning tuzilmalari. Ma‘lumotlarning namunaviy
tuzilmalariga quyidagilar kiradi: ma‘lumotlarning elementi, ma‘lumotlarning agregati,
yozuv, ma‘lumotlar bazasi va h.k. Bu elementlar va agregatlar o‘zaro aloqada bo‘lgan
tuzilma bilan tavsiflanadi. Shuning uchun yozuvning tuzilmasi ierarxik harakterga ega
bo‘lishi mumkin. Bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuv nusxalari to‘plamining hammasi
yozuv turini tashkil etadi.
Tarmoqli ma‘lumotlar modeli. Agar munosabatdagi joriy element bir necha
berilgan elementga ega bo`lsa, bunday bog`lanishlarni ierarxik strukturalar bilan tavsiflab
bo`lmaydi. Bunday tuzilmalar tarmoqli graflar bilan tavsiflanadi. Tarmoqli
strukturalarida element ixtiyoriy boshqa element bilan bog`lanishi mumkin. Ya‘ni,
tarmoqli bir necha kichkina obyektlardan topgan yirik obyekt deb qarash mumkin.Ushbu
chizmada bog`lanishlarni tarmoqli modelda tasvirlanishi keltirilgan. Shunday qilib,
tarmoqli model ma‘lumotlar elementlari orasidagi xilma-xil bog`lanishlarni ixtiyoriy](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_9.png)
![ko`rinishdagi grafik yordamida akslantiradi. Tarmoqli model yozuvlar to`plami va mos
bog`lanishlar to`plamidan tashkil topadi. Bog`lanishlarni yaratish uchun alohida
cheklanishlar qo`yilmaydi. Misol: oddiy tarmoqli MB sxemasi sifatida quyidagini
keltirish mumkin.
Ma‘lumotlarning relyasion modeli. Relyasion MB kuchli nazariy fundamentga ega
bo‘lib, u matematik munosabatlar (otnosheniya) nazariyasiga asoslangan.
Ma‘lumotlarning relyasion modeli konsepsiyasi 1970 yilda E.F.Kodd tomonidan taklif
qilingan bo‘lib, u ma‘lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning amaliy dasturlaridan bog‘liq
bo‘lmasligini ta‘minlash masalasini hal qilish uchun xizmat qiladi. Ma‘lumotlarning
relyasion modeli asosida «munosabat» tushunchasi yotib, u inglizcha relation so‘zidan
olingan. Ba‘zi bir qoidalarga amal qilgan holda munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval
ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Jadval har qanday odamga tushunarli va qulaydir. Real
dunyo obyektlari haqidagi ma‘lumotlarini EHM xotirasida saqlash va ular orasidagi
munosabatlarni modellashtirish uchun munosabatlar (jadval) to‘plamidan foydalanish
mumkinligini E.F.Kodd isbotlab berdi.
“Universitet ATM” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular
orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida
bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi to’rtta
turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p. Masala yuzasidan
ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p bog’lanish
munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati ma’lumotlar bazasini
loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit)
maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari
orqali bog’langan jadvaldagi ko’p sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_10.png)
![Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari haqidagi
ma’lumotlarni keltiramiz:
“Universitet ATM” malumotlar bazamizning umumiy ko’rinishi
“Country” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) Bigint Id si
name varchar(200
) Davlat nomi
davlat_codi varchar(20) Davlat codi
“city” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Ustunlar Tipi Kommentlar
id (Primary
) Bigint Id si
name varchar(200
) Shahar nomi
Country_id smallint Davlat bilan bog’lanish Id si
“univercity“ -malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_11.png)
![id (Primary) int Id si
n a mi varchar(255
) Universitet nomi
city_id int Shahar bilan bog’lanish Idsi
“faculty” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) int Id si
name varchar(200
) Fakultet nomi
branch_id int Bo’lim bilan bo’glanish idsi
“kafedralar” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon
nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) int Id si
name varchar(200
) Kafedra nomi
fakultet_id int Fakultet bilan bog’lanish idsi
“branch” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_12.png)
![Maydon nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) int(11) Id si
name varchar(200
) Fillial nomi
universitet_id int Universitet bilan bo’g’lanish Idsi
address varchar(255
) To’liq manzil
city_id int Shahar bilan bog’lanish Idsi
Post_code varchar(100
) Pochta indeksi
“bulim” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) int Id si
na m e varchar(200
) Bo’lim nomi
univer_id int Universitet bilan bog’lanish Idsi
“yunalish” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_13.png)
![id (Primary) int Id si
yunalish_name varchar(200
) Yunalish nomi
Id_fakultet Int Fakultet bilan bog’lanish Idsi
“guruh” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon
nomi Tipi Kommentlar
id (Primary
) Int Id si
guruh_nam
e varchar(200
) Guruh nomi
id_yun int Yunalish bilan bog’lanish Idsi
talaba_soni int Talabalar soni
“student” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) int Id si
guruh_id int Guruh bilan bog’lanish Idsi
is_active bool Talaba faolligi](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_14.png)
![personal_id int Shaxsiy malumotlar bilan bog’lanish
Idsi
“employee” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) int Id si
personal_id int Shaxsiy malumotlar bilan bog’lanish Idsi
bulim_id int Bulim bilan bog’lanish Idsi
“teacher” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) int Id si
kafedra_id int Kafedra bilan bog’lanish Idsi
personal_id Int Shahsiy malumotlar bilan bog’lanish
Idsi
yunalish_id int Yunalish bilan bog’lanish Idsi
“subjects” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) Int Id si](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_15.png)
![fan_name varchar(200
) Fan nomi
Id_yun int Yunalish bilan bog’lanish Idsi
“personal_data” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval
Maydon
nomi Tipi Kommentlar
id (Primary) int Id si
first_name varchar(120
) Ismi
last_name varchar(120
) Familyasi
middle_name varchar(60)
Otasini ismi
city_id Int
Shahar bilan bo’g’lanish Idsi
email varchar(150
) Email
gender varchar(6) Jinsi
t_year date Tug’ilgan yili](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_16.png)
![1) Bu yerda “Universitet ATM” malumotlar bazasining “country”, “city” va
“univercity” bo’limlari ham jadval ko’ronishida aks ettirilib ular Munosabatlar
(relationship) orqali bog’lanishlari ko’rsatilgan](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_17.png)
![Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash
“Universitet ATM” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
“kafedralar” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE kafedralar (
id int PRIMARY KEY,
name VARCHAR(250),
fakultet_id INT
);
“branch” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE branch (
id int PRIMARY KEY,
name VARCHAR(200) ,
universitet_id INT ,
address VARCHAR(250),
city_id INT,
post_code VARCHAR(20)
);
“bulim” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE bulim (
id INT PRIMARY KEY,](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_18.png)
![name VARCHAR(140) ,
univer_id INT,
);
“city” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE city (
id INT PRIMARY KEY,
name VARCHAR(120),
city_id INT
);
“country” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE country (
id INT PRIMARY KEY,
name VARCHAR(120),
davlat_codi VARCHAR(20)
);
“employee” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE employee (
id INT PRIMARY KEY,
personal_id INT,
bulim_id INT
);
“faculty” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE faculty (
id INT PRIMARY KEY,
name VARCHAR(200),
branch_id INT
);](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_19.png)
![“guruh” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE guruh (
id INT PRIMARY KEY,
guruh_name VARCHAR(200),
id_yun INT,
talaba_soni INT
);
“personal_data’’ ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE personal_data (
id INT PRIMARY KEY,
first_name VARCHAR(120) ,
last_name VARCHAR(100) ,
middle_name VARCHAER(200),
city_id INT,
email VARCHAR(200) ,
gender VARCHAR(6),
t_year DATE,
);
“student” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE student (
id INT PRIMARY KEY,
guruh_id INT ,
is_active BOOLEAN ,
personal_id INT,
);
“subjects” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE subjects (](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_20.png)
![id INT PRIMARY KEY,
fan_name VARCHAR(200),
id_yun INT
);
“teacher” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE teacher (
id INT PRIMARY KEY,
kafedra_id INT ,
personal_id INT,
yunalish_id INT
);
“yunalish” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE `yunalish` (
id INT PRIMARY KEY,
yunalish_name VARCHAR(200),
id_fakultet INT
);
“univercity” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE univercity(
id INT PRIMARY KEY,
name VARCHAR(200),
city_id INT
);
SQL tili orqali jadvallarga yangi ma’lumot qo’shish. Relatsion modelda hosil
qilingan jadvallarga INSERT operatori orqali har biriga ma’lumot qo’shish.](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_21.png)
![](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_22.png)
![](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_23.png)
![“Universitet ATM” ma’lumotlar bazasining jadvallaridagi ma’lumotlarni tahrirlash
1) Ustunlarni olish
“personal_data” jadvalidan barcha usunni olish
SELECT * FROM personal_data
2) Ustunlarni olish
“personal_data” jadvalidan first_name, last_name, email, gender usunni olish
SELECT first_name, last_name, email, gender FROM personal_data](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_24.png)
![3). Noyob satrlarni olish
“faculty” jadvalidagi “branch_id” ustunidagi noyob satrlarni olish
SELECT DISTINCT `branch_id` FROM `faculty`
4). UPDATE yordamida malumotlarni o’zgartirish
UPDATE personal_data SET middle_name = 'Temur' WHERE id = 25](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_25.png)
![Jadvalni saralash
Personal_data jadvalidagi barcha ustunlarni first_name bo’yicha saralab chiqarish
`
Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish
Maydonlarni birlashtirish
Personal_data jadvalidagi first_name, last_name, gender maydonlarini birlashtirib natija
olamiz](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_26.png)
![Metabelgilar yordamida saralash
Personal_data jadvalidagi ismi T harfi bilan boshlanuvchi obyektlarni chiqarish](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_27.png)
![Personal_data jadvalidagi ismi T harfi bilan boshlanuvchi uzunligi 8 ta belgidan ko’p
bo’lgan obyektlarni chiqarish](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_28.png)
![Xulosa
Biz bu kurs ishini bajarish davomida MBni mantiqiy va fizik modellarini
yaratishni va uning turlari, bosqichlari va konsepsiyasini bilib oldik. Bundan tashqari
MBBTdan foydalangan holda shu ma’lumotlar bazasi ustida quyidagi amal va qoidalarni
qollab ish bajardik.
MBBT va uning turlari, qulayliklar hamda kamchiliklarini bilgan holda qaysi
MBBT qulay va soddaligini bilgan holda jadvallar hosil qilish shu jadvallarga nisbatan
ma’lumotlarni qo’shish, taxrirlash, o’chirish, so’rov hosilqilish hamda jadvallarni olib
tashlash kabi biyruqlarni ko’rib chiqdik. Eng asosiysi shuki kiritilgan ma’lumotlar ustida
matematik va logik amallarni qo’llash va har bir ma’lum bir satrning qiymatini maxsus
komanda asosida kesib olish, birlashtirish va hosil bo’lgan yangi jadvalga nom qo’yish
kabilarni bajardik.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki yaratilgan MBni boshqa bir formatda chiqarish
qulayligi to’g’risida ma’lum ko’nikma va tajribaga ega bo’lib oldik. Format turlariga
misol: CSV, Excel, Word, SQL kabi formatlarga o’girish natijasida bir MBBTda
yaratilgan MBni boshqa bir MBBTga o’tkazish jarayonlarini ko’rib xulosa qildik.
Bundan tashqarish MBni loyihalashda har bir jadvalning idsi va maydonlarining
nomlarini qo’yishning qoidalaridan tashqariga chiqmaslik qati’y talab hisoblanadi.
Shuni hisobga olish kerakki bugungi kunda ATning jadal rivojlanishi natijasida
yangidan yangi MBBT yaratilyabdi va unda ishlash sodda va qulayligi ortib foydalanish
darajasi keskin ortib bormoqda. Hayotda ma’lumotlarsiz hayotni tasavvur qilgan holda bu
sohaning kerakliligi va hamma sohaga kerakliligi aniqdir.](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_29.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
I. Brad Bulger va David Wall “MySQL-PHP Database Applications” – USA 2004y.
II. Linn Beyli “ Изучаем SQL” – Sankt-Peterburg 2012 y.
III. Paul DuBois “MySQL 8 CookBook” 2020 y.
IV. Marc Delisle “Creating your MySQL Database: Practical Design Tips and
Techniques” 2006 y Mumbai.
V. Seyed M.M, E. Hugb and E. Williams “Learning MySQL” 2007.
VI. Ramez Elmasri and Shamkant B. Navathe “FUNDAMENTALS OF Database
Systems” 2011 y.
Foydalanilgan saytlar
I. https://www.w3schools.com/sql/func_sqlserver_max.asp
II. https://docs.microsoft.com/ru-ru/sql/t-sql/functions/format-transact-sql?view=sql-
server-ver15
III. https://www.phpmyadmin.net/
IV. https://ru.wikipedia.org/wiki/PhpMyAdmin
V. https://www.mysql.com/](/data/documents/d71fda56-7120-4635-9dc5-89f81cb4762c/page_30.png)
Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish Reja: Kirish Nazariy qism: 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari 1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Asosiy qism: 2.1. “Universitet” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish 2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash 2.3. SQL tili orqali jadvallarga yangi ma’lumot qo’shish. Relatsion modelda hosil qilingan jadvallarga INSERT operatori orqali har biriga ma’lumot qo’shish. 2.4. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish 2.5. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish Xulosa
KIRISH Malumotlar bazasini boshqarish, IT sohasida keng ko’lamga ega bo'lgan sohalardan biridir. Bu sohaga kirish uchun ilgari o'rganilgan dasturlash tillarini bilar ekanligingiz kerak bo'ladi, shu bilan birga, malumotlar bazasining asosiy prinsiplarini tushunishingiz ham muhimdir. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Malumotlar bazasi boshqarish fani, ma'lumotlar bazasida saqlanadigan ma'lumotlar turlarini, ularni saqlash va o'qish usullarini, ma'lumotlarni qidirish va tahlil qilishni o'rganishni o'z ichiga oladi. Bu fanni o'rganish orqali siz, ma'lumotlar bazasini yaratish, ularga kirish, ma'lumotlar bazasidan ma'lumot o'qish, yozish, tahrirlash, o'chirish va saqlash jarayonlarini o'rganishingiz mumkin. Malumotlar bazasini boshqarish fani, asosan SQL (Structured Query Language) dasturlash tili orqaliydi. SQL dasturlash tili ma'lumotlar bazasida ishlash uchun mo'ljallangan tildir. Bu til orqali siz, ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni yaratish, o'qish, yozish, tahrirlash va o'chirish jarayonlarini amalga oshirishingiz mumkin. Hozirgi kunda Oracle, IBM DB2 va Microsoft SQL Server kabi ko'plab ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari yoki RDBMS (Ma'lumotlarning ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi) mavjud. MBni yaratishda biz kuchli va moslashuvchan so’rovlar tilidan SQLdan foydalanamiz. Ma’lumotlar bazasi dasturlarining aksariyati Structured Query Language (SQL) dan foydalanadi, bu foydalanuvchiga qanday bajarilishini ko’rsatmasdan nima qilish kerakligini aniqlashga imkon beradi. RMBBT SQLdan foydalanuvchi so’rovlarini so’ralgan ma’lumotlarni olish bo’yicha ko’rsatmalarga tarjima qilish uchun foydalanadi. SQL ma’lumotlarni boshqa har qanday ma’lumotlar bazasi yoki fayl muhiti bilan solishtirganda kamroq kuch sarflash bilan olish imkonini beradi. Malumotlar bazasini boshqarish fani, ma'lumotlar bazasi tuzish, o'rnatish va konfiguratsiyalash, ma'lumotlar bazasining to'g'irlanishi va to'xtatilishi, ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlash, ma'lumotlar bazasining yedek
nusxalari va tiklanishi, ma'lumotlarni o'zaro bog'lash va boshqa ko'plab jarayonlarni o'z ichiga oladi. Malumotlar bazasini boshqarish fani uchun sizga SQL dasturlash tilini o'rganish va ma'lumotlar bazasini tuzish, o'rnatish va konfiguratsiyalash, ma'lumotlarni saqlash, o'qish, yozish, tahrirlash va o'chirishni o'rganish kerak bo'ladi. Shuningdek, ma'lumotlar bazasining yedek nusxalarini tuzish, ma'lumotlarni o'zaro bog'lash, ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlash va to'xtatishni o'rganishingiz zarur bo'ladi. Bular hammasi, ma'lumotlar bazasini boshqarish fani uchun muhim hisoblanadi. Bundan tashqari, ma'lumotlar bazasini boshqarish fani, ma'lumotlar bazasida ma'lumotlarni tahlil qilish, ma'lumotlar bazasining ishlashini optimallashtirish va ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni boshqa tizimlar bilan integratsiyalashni o'rganishga imkon beradi. Ma'lumotlar bazasini boshqarish fani, IT sohasining ko'pchilikka ega bo'lgan sohalarida ish olib boriladi. Bunday sohalar misol uchun, biznes tizim, tibbiyot, ta'lim, xavfsizlik va boshqalarini o'z ichiga oladi. Bu sohalar, ma'lumotlar bazalarining yuqori darajada ishlatilishi uchun muhimdir. Misol uchun, biznes tizimlari, mijozlar tomonidan yuborilgan buyurtmalar, mahsulotlar, xizmatlar va xaridorlar haqida ma'lumotlarni saqlash uchun ma'lumotlar bazalaridan foydalanishadi. Bundan tashqari, tibbiyot sohasida, ma'lumotlar bazalari, kasallarning tibbiy jadvali, shikoyatlari, davolari va boshqa tibbiy ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Ta'lim sohasida, ma'lumotlar bazalari, o'quv jarayonida o'quvchilar tomonidan yuborilgan vazifalarni va baholarni saqlash uchun muhimdir. Xavfsizlik sohasida, ma'lumotlar bazalari, xavfsizlik kamera tizimlari yoki boshqa xavfsizlik tizimlari tomonidan yig'ilgan ma'lumotlarni saqlash va ulardan tahlil qilish uchun ishlatilishi mumkin.
NAZARIY QISM Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari Ma'lumotlar bazasi - bu odatda kompyuter tizimida elektron shaklda saqlanadigan tuzilgan ma'lumotlar yoki ma'lumotlarning uyushgan to'plami. Ma'lumotlar bazasi odatda ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS) tomonidan boshqariladi. Birgalikda ma'lumotlar va DBMS, ular bilan bog'langan ilovalar bilan birga, ma'lumotlar bazasi tizimi deb ataladi, ko'pincha faqat ma'lumotlar bazasiga qisqartiriladi. Bugungi kunda ishlayotgan ma'lumotlar bazalarining eng keng tarqalgan turlaridagi ma'lumotlar qayta ishlash va so'rovni samarali qilish uchun odatda bir qator jadvallardagi qatorlar va ustunlarda modellashtiriladi. Keyin ma'lumotlarga osongina kirish, boshqarish, o'zgartirish, yangilash, nazorat qilish va tartibga solish mumkin. Ko'pgina ma'lumotlar bazalari ma'lumotlarni yozish va so'rash uchun tuzilgan so'rovlar tilidan (SQL) foydalanadi. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi. Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi.Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan
turli ko’rinishda foydalanish juda qiyin edi. Programma tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan programmalardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: ma’lumotlarning turi va ko’rinishi ularni qo’llaydigan programmalarga bog’liq bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o’zgartirganda, programmalarni o’zgartirish talab etilmasligi lozim; MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin.Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo’ladi. Yozuvo’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi. Zamonaviy axborot tizimlari asosini ma‘lumotlar bazasi tashkil etadi. Ma‘lumotlar bazasi d е b kompyut е r xotirasida saqlanuvchi ma‘lum sohaga t е gishli faktografik ma‘lumotlar majmuasiga aytiladi. Faktografik ma‘lumotlar ma‘lum turdagi foydalanuvchilar uchun k е rak bo‘lgan r е al pr е dm е tlar, hodisalar va jarayonlar xossalarini aks ettiruvchi ma‘lumotlardir. Pr е dm е t sohasi bu boshqarishni avtomatlashtirish lozim bo‘lgan sohadir. Ma‘lumotlar bazasida konkr е t pr е dm е t sohasiga t е gishli dinamik ravishda yangilanuvchi ma‘lumotlar tizimi saqlanadi. Ma‘lumotlar bazasida ma‘lumotlar bilan birga ularning