logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish

Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3305.8779296875 KB
Ko'chirib olish
Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish Reja: Kirish Nazariy qism: 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari 1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Asosiy qism: 2.1. “Universitet” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish 2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash 2.3. SQL tili orqali jadvallarga yangi ma’lumot qo’shish. Relatsion modelda hosil qilingan jadvallarga INSERT operatori orqali har biriga ma’lumot qo’shish. 2.4. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish 2.5. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish Xulosa KIRISH Malumotlar bazasini boshqarish, IT sohasida keng ko’lamga ega bo'lgan sohalardan biridir. Bu sohaga kirish uchun ilgari o'rganilgan dasturlash tillarini bilar ekanligingiz kerak bo'ladi, shu bilan birga, malumotlar bazasining asosiy prinsiplarini tushunishingiz ham muhimdir. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Malumotlar bazasi boshqarish fani, ma'lumotlar bazasida saqlanadigan ma'lumotlar turlarini, ularni saqlash va o'qish usullarini, ma'lumotlarni qidirish va tahlil qilishni o'rganishni o'z ichiga oladi. Bu fanni o'rganish orqali siz, ma'lumotlar bazasini yaratish, ularga kirish, ma'lumotlar bazasidan ma'lumot o'qish, yozish, tahrirlash, o'chirish va saqlash jarayonlarini o'rganishingiz mumkin. Malumotlar bazasini boshqarish fani, asosan SQL (Structured Query Language) dasturlash tili orqaliydi. SQL dasturlash tili ma'lumotlar bazasida ishlash uchun mo'ljallangan tildir. Bu til orqali siz, ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni yaratish, o'qish, yozish, tahrirlash va o'chirish jarayonlarini amalga oshirishingiz mumkin. Hozirgi kunda Oracle, IBM DB2 va Microsoft SQL Server kabi ko'plab ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari yoki RDBMS (Ma'lumotlarning ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi) mavjud. MBni yaratishda biz kuchli va moslashuvchan so’rovlar tilidan SQLdan foydalanamiz. Ma’lumotlar bazasi dasturlarining aksariyati Structured Query Language (SQL) dan foydalanadi, bu foydalanuvchiga qanday bajarilishini ko’rsatmasdan nima qilish kerakligini aniqlashga imkon beradi. RMBBT SQLdan foydalanuvchi so’rovlarini so’ralgan ma’lumotlarni olish bo’yicha ko’rsatmalarga tarjima qilish uchun foydalanadi. SQL ma’lumotlarni boshqa har qanday ma’lumotlar bazasi yoki fayl muhiti bilan solishtirganda kamroq kuch sarflash bilan olish imkonini beradi. Malumotlar bazasini boshqarish fani, ma'lumotlar bazasi tuzish, o'rnatish va konfiguratsiyalash, ma'lumotlar bazasining to'g'irlanishi va to'xtatilishi, ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlash, ma'lumotlar bazasining yedek nusxalari va tiklanishi, ma'lumotlarni o'zaro bog'lash va boshqa ko'plab jarayonlarni o'z ichiga oladi. Malumotlar bazasini boshqarish fani uchun sizga SQL dasturlash tilini o'rganish va ma'lumotlar bazasini tuzish, o'rnatish va konfiguratsiyalash, ma'lumotlarni saqlash, o'qish, yozish, tahrirlash va o'chirishni o'rganish kerak bo'ladi. Shuningdek, ma'lumotlar bazasining yedek nusxalarini tuzish, ma'lumotlarni o'zaro bog'lash, ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlash va to'xtatishni o'rganishingiz zarur bo'ladi. Bular hammasi, ma'lumotlar bazasini boshqarish fani uchun muhim hisoblanadi. Bundan tashqari, ma'lumotlar bazasini boshqarish fani, ma'lumotlar bazasida ma'lumotlarni tahlil qilish, ma'lumotlar bazasining ishlashini optimallashtirish va ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni boshqa tizimlar bilan integratsiyalashni o'rganishga imkon beradi. Ma'lumotlar bazasini boshqarish fani, IT sohasining ko'pchilikka ega bo'lgan sohalarida ish olib boriladi. Bunday sohalar misol uchun, biznes tizim, tibbiyot, ta'lim, xavfsizlik va boshqalarini o'z ichiga oladi. Bu sohalar, ma'lumotlar bazalarining yuqori darajada ishlatilishi uchun muhimdir. Misol uchun, biznes tizimlari, mijozlar tomonidan yuborilgan buyurtmalar, mahsulotlar, xizmatlar va xaridorlar haqida ma'lumotlarni saqlash uchun ma'lumotlar bazalaridan foydalanishadi. Bundan tashqari, tibbiyot sohasida, ma'lumotlar bazalari, kasallarning tibbiy jadvali, shikoyatlari, davolari va boshqa tibbiy ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Ta'lim sohasida, ma'lumotlar bazalari, o'quv jarayonida o'quvchilar tomonidan yuborilgan vazifalarni va baholarni saqlash uchun muhimdir. Xavfsizlik sohasida, ma'lumotlar bazalari, xavfsizlik kamera tizimlari yoki boshqa xavfsizlik tizimlari tomonidan yig'ilgan ma'lumotlarni saqlash va ulardan tahlil qilish uchun ishlatilishi mumkin. NAZARIY QISM Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari Ma'lumotlar bazasi - bu odatda kompyuter tizimida elektron shaklda saqlanadigan tuzilgan ma'lumotlar yoki ma'lumotlarning uyushgan to'plami. Ma'lumotlar bazasi odatda ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS) tomonidan boshqariladi. Birgalikda ma'lumotlar va DBMS, ular bilan bog'langan ilovalar bilan birga, ma'lumotlar bazasi tizimi deb ataladi, ko'pincha faqat ma'lumotlar bazasiga qisqartiriladi. Bugungi kunda ishlayotgan ma'lumotlar bazalarining eng keng tarqalgan turlaridagi ma'lumotlar qayta ishlash va so'rovni samarali qilish uchun odatda bir qator jadvallardagi qatorlar va ustunlarda modellashtiriladi. Keyin ma'lumotlarga osongina kirish, boshqarish, o'zgartirish, yangilash, nazorat qilish va tartibga solish mumkin. Ko'pgina ma'lumotlar bazalari ma'lumotlarni yozish va so'rash uchun tuzilgan so'rovlar tilidan (SQL) foydalanadi. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi. Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi.Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinishda foydalanish juda qiyin edi. Programma tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan programmalardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: ma’lumotlarning turi va ko’rinishi ularni qo’llaydigan programmalarga bog’liq bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o’zgartirganda, programmalarni o’zgartirish talab etilmasligi lozim; MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin.Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo’ladi. Yozuvo’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi. Zamonaviy axborot tizimlari asosini ma‘lumotlar bazasi tashkil etadi. Ma‘lumotlar bazasi d е b kompyut е r xotirasida saqlanuvchi ma‘lum sohaga t е gishli faktografik ma‘lumotlar majmuasiga aytiladi. Faktografik ma‘lumotlar ma‘lum turdagi foydalanuvchilar uchun k е rak bo‘lgan r е al pr е dm е tlar, hodisalar va jarayonlar xossalarini aks ettiruvchi ma‘lumotlardir. Pr е dm е t sohasi bu boshqarishni avtomatlashtirish lozim bo‘lgan sohadir. Ma‘lumotlar bazasida konkr е t pr е dm е t sohasiga t е gishli dinamik ravishda yangilanuvchi ma‘lumotlar tizimi saqlanadi. Ma‘lumotlar bazasida ma‘lumotlar bilan birga ularning tavsiflari saqlanadi. Foydalanuvchi dasturlariga bog‘liq bo‘lmagan bu ma‘lumotlar m е tama‘lumotlar d е yiladi. M е tama‘lumotlar ma‘lumotlar bazalari lug‘atlarida saqlanadi. Ma‘lumotlar banki d е ganda ma‘lumotlar int е grallashgan majmuasini qo‘llash uchun mo‘ljallangan algoritmik, dasturiy, t е xnik va tashkiliy vositalarga aytiladi. Axborot t е xnologiyasi — axborot tizimlarni yaratish va yuritish usullari hamda vositalari majmuasi; Axborot tizimi — axborotni to‘plash, saqlash, izlash, o’nga ishlov b е rish hamda undan foydalanish imkonini b е ruvchi tizim. Har qanday axborot tizimi strukturasi, qo‘llanish sohasidan qatiy nazar, bir n е chta qismlardan iborat bo‘ladi. Ta‘minlovchi qismlar olti xil bo‘ladi: t е xnik, mat е matik, dasturiy, tashkiliy, huquqiy ta‘minotlar. Ta‘riflar: Mohiyat - pr е dm е tlar, hodisalar, jarayonlar umumiy xossalari asosida birlashtiruvchi tushuncha. Mohiyat nusxasi – umumiy mohiyatga ega konkr е t pr е dm е tlar, hodisalar, jarayonlar. Mohiyatlar to‘plami – bir xil xossalarga ega mohiyatlar to‘plami. Atribut – mohiyat xossasi. Dom е n- atribut aniqlanish sohasi. 8 Tob е mohiyat – agar bir mohiyat mavjudligi ikkinchi mohiyat mavjudligiga bog‘liq bo‘lsa tob е mohiyat d е yiladi. Birlamchi kalit – mohiyat nusxasi unikalligini ta‘minlovchi atribut yoki atributlar ro‘yxati. Tashqi kalit – bog‘langan mohiyat birlamchi kaliti. Bog‘lanish - bir n е chta mohiyatlar orasidagi assotsiatsiya. Bog‘lanishda mohiyat roli – aloqada mohiyat bajaradigan funksiya. Bog‘lanishlar to‘plami – har bir biror mohiyatlar to‘plamiga t е gishli n (n>1) mohiyatlar orasida aloqa. Bog‘lanish darajasi - boshqa mohiyat bilan aloqalar to‘plami orqali assotsiatsiya qilinuvchi mohiyatlar soni. Bog‘lanish t е gishlilik sinfi yoki kardinalligi. Mohiyatlar orasida quyidagi munosabatlar aniqlangan: Birga – bir (1:1) munosabat. Ikki mohiyat orasida birga bir bog‘lanish mavjud d е yiladi agar birinchi mohiyatning har bir nusxasiga ikkinchi mohiyatning bitta nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa, va aksincha. Birga – ko‘p (1:n) munosabat. Ikki mohiyat orasida birga ko‘p bog‘lanish mavjud d е yiladi. Agar birinchi mohiyatning har bir nusxasiga ikkinchi mohiyatning bir n е chta nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa, va ikkinchi mohiyatning har bir nusxasiga birinchi mohiyatning bittadan ko‘p bo‘lmagan nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa. Ko‘pga – bir (n:1) munosabat. Ikki mohiyat orasida ko‘pga bir bog‘lanish mavjud d е yiladi agar birinchi mohiyatning bir n е chta nusxasiga ikkinchi mohiyatning ko‘pi bilan bitta nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa va ikkinchi mohiyatning har bir nusxasiga birinchi mohiyatning bir n е chta nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa. Ko‘pga – ko‘p (m:n) munosabat. Ikki mohiyat orasida ko‘pga ko‘p bog‘lanish mavjud d е yiladi, agar birinchi mohiyatning har bir nusxasiga ikkinchi mohiyatning bir n е chta nusxasi mos k е lishi mumkin bo‘lsa va aksincha. Mod е llar turlari. Datalogik bosqichda xilma – xil ma‘lumotlar bazalari bilan ishlash ta‘minlanadi. Ma‘lumot mod е li, bu MB ni ma‘lumot el е m е ntlari to‘plami orasidagi bog‘lanish strukturalarini tasvirlovchi umumiy sx е madir. Ma‘lumot mod е li tushunchasini aniq ta‘rifini Kodd b е rgan. U ma‘lumot mod е lini 3 ta k е rakli kompon е ntasini k е ltirgan: 1.Mavjud bo‘lgan ma‘lumot strukturalarini aniqlash vositalari majmuasi; 2.Ma‘lumotlarni qidirish va takomillashtirish uchun MB holatiga qo‘llaniladigan amallar to‘plami; 3.Oshkor yoki oshkormas holda MB holatini aniqlovchi va bir butunligini ta‘minlovchi vositalar to‘plami. I е rarxik mod е llar. I е rarxik mod е llarda yozuvlar daraxtsimon strukturali ko‘rinishda bo‘ladi. I е rarxik tuzilishli ma‘lumotlar sodda yaratiladi. Bu ko‘pincha tadbiqlarda qulay, l е kin ma‘lumotlarni ko‘plari daraxtsimon strukturali bog‘lanish tabiatiga ega emas. I е rarxik mod е l «birga bir» va «birga ko‘p» bog‘lanishlarni qo‘llaydi. Yana «ko‘pga ko‘p» bog‘lanishni ma‘lumotlarni ikkalash hisobiga qo‘llashi mumkin. Asosiy yaxlitlik ch е klanishi shundaki avlod ajdodsiz bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun ajdod tugun o‘chirilganda butun ostki daraxti ham o‘chiriladi. 10 I е rarxik mod е l ustunligi xotira samarali foydalanishi, asosiy amallarning t е z bajarilishi, i е rarxik axborot bilan ishlash qulayligi. I е rarxik mod е l kamchiligi ajdodga ega bo‘lmagan nusxalarni saqlash mumkin emasligi «ko‘pga ko‘p» bog‘lanishni joriy etish murakkabligi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Mashina muhitida ma‘lumotlarni tashkil etish ikki pog‘onadan iborat bo‘lib, mantiqiy va fizik pog‘onalar bilan harakterlanadi. Ma‘lumotlarni bevosita fizik tashkil etishda ularni mashina "tashuvchisi"da joylashtirish usuli aniqlab olinadi. Zamonaviy amaliy dasturlar vositalarida ma‘lumotlarni tashkil etishning bu pog‘onasi avtomatik ravishda foydalanuvchi aralashuvisiz ta‘minlanadi. Odatda, foydalanuvchi amaliy dasturlar vositalarining ma‘lumotlarni mantiqiy tashkil etish haqidagi tushunchalar bilan operatsiyalar bajaradi. Mashina "tashuvchisi"da ma‘lumotlarni mantiqiy tashkil etish, foydalanilayotgan dasturiy vositalardan va mashina muhitida ma‘lumotlar bilan yuritishdan bog‘liq. Ma‘lumotlarni tashkil etishning mantiqiy usuli foydalanilayotgan ma‘lumotlar tuzilishining turi va dasturiy vositalar orqali qo’llaniladigan modelning shakli aniqlanadi. Ma‘lumotlarning modeli - bu ma‘lumotlar o’zaro bog’langan tuzilishlari va ular ustida bajariladigan operatsiyalar to‘plamidir. Modelning shakli va unda foydalaniladigan ma‘lumotlar tuzilishining turi dasturlash tizimi tilida foydalangan ma‘lumotlarni tashkil etish va ishlov berish konsepsiyasini aks ettiradi. Ma‘lumki, aynan bir axborotni mashina ichki muhitida joylashtirish uchun ma‘lumotlarning turli xil tuzilishlari va modellaridan foydalanish mumkin. Ulardan qaysi birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan foydalanuvchining zimmasiga yuklatilgan bo’lib, u ko‘plab omillarga bog‘liq. Bu omillar qatoriga mavjud texnik va dasturiy ta‘minotlar, hamda avtomatlashtirilayotgan masalalarning murakkabligi va axborotning hajmi kabilar kiradi. Ma‘lumotlar modeli quyidagi tarkibiy qismdan iborat: 1.Foydalanuvchining ma‘lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga muljallangan ma‘lumotlar tuzilmasi. 2.Ma‘lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin bo‘lgan operatsiyalar. Ular ko‘rib chiqilayotgan ma‘lumotlar modeli uchun ma‘lumotlar tilining asosini tashkil etadi. Yaxshi ma‘lumotlar tuzilmasining o’zigina yyetarli emas. Ma‘lumotlarni aniqlash tili (MAT) va ma‘lumotlar bilan amallar bajarish tilining (MABT) turli operatsiyalari yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega bulish zarur. 3.Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma‘lumotlar modeli uning yaxlitligini saqlash va himoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta‘minlangan bo‘lishi lozim. Mashina muhitidagi ma‘lumotlarning murakkabroq modellari – tarmoqli va ierarxik modellar bo‘lib hisoblanadi. Bu modellar ularning o‘zlariga xos turdagi ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimida ishlatiladi. MBBTda ma‘lumotlarni mantiqiy tashkil etish usuli ma‘lumotlarning tarmoqli yoki ierarxik modeliga mos holda ko‘rsatiladi. Bunday model o‘zaro bog‘liq obyektlarning majmuidir. Ikki obyektning aloqasi ularning bir-biriga tobeligini aks ettiradi. Tarmoqli yoki ierarxik modelida obyekt bo‘lib, MBBT kiritilgan ma‘lumotlar tuzilmasining asosiy turlari hisoblanadi. Turli MBBTlarda bu turdagi ma‘lumotlarning tuzilmasi turlicha aniqlanishi va nomlanishi mumkin. Modellarda ma‘lumotlarning tuzilmalari. Ma‘lumotlarning namunaviy tuzilmalariga quyidagilar kiradi: ma‘lumotlarning elementi, ma‘lumotlarning agregati, yozuv, ma‘lumotlar bazasi va h.k. Bu elementlar va agregatlar o‘zaro aloqada bo‘lgan tuzilma bilan tavsiflanadi. Shuning uchun yozuvning tuzilmasi ierarxik harakterga ega bo‘lishi mumkin. Bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuv nusxalari to‘plamining hammasi yozuv turini tashkil etadi. Tarmoqli ma‘lumotlar modeli. Agar munosabatdagi joriy element bir necha berilgan elementga ega bo`lsa, bunday bog`lanishlarni ierarxik strukturalar bilan tavsiflab bo`lmaydi. Bunday tuzilmalar tarmoqli graflar bilan tavsiflanadi. Tarmoqli strukturalarida element ixtiyoriy boshqa element bilan bog`lanishi mumkin. Ya‘ni, tarmoqli bir necha kichkina obyektlardan topgan yirik obyekt deb qarash mumkin.Ushbu chizmada bog`lanishlarni tarmoqli modelda tasvirlanishi keltirilgan. Shunday qilib, tarmoqli model ma‘lumotlar elementlari orasidagi xilma-xil bog`lanishlarni ixtiyoriy ko`rinishdagi grafik yordamida akslantiradi. Tarmoqli model yozuvlar to`plami va mos bog`lanishlar to`plamidan tashkil topadi. Bog`lanishlarni yaratish uchun alohida cheklanishlar qo`yilmaydi. Misol: oddiy tarmoqli MB sxemasi sifatida quyidagini keltirish mumkin. Ma‘lumotlarning relyasion modeli. Relyasion MB kuchli nazariy fundamentga ega bo‘lib, u matematik munosabatlar (otnosheniya) nazariyasiga asoslangan. Ma‘lumotlarning relyasion modeli konsepsiyasi 1970 yilda E.F.Kodd tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u ma‘lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning amaliy dasturlaridan bog‘liq bo‘lmasligini ta‘minlash masalasini hal qilish uchun xizmat qiladi. Ma‘lumotlarning relyasion modeli asosida «munosabat» tushunchasi yotib, u inglizcha relation so‘zidan olingan. Ba‘zi bir qoidalarga amal qilgan holda munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Jadval har qanday odamga tushunarli va qulaydir. Real dunyo obyektlari haqidagi ma‘lumotlarini EHM xotirasida saqlash va ular orasidagi munosabatlarni modellashtirish uchun munosabatlar (jadval) to‘plamidan foydalanish mumkinligini E.F.Kodd isbotlab berdi. “Universitet ATM” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p. Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz: “Universitet ATM” malumotlar bazamizning umumiy ko’rinishi “Country” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) Bigint Id si name varchar(200 ) Davlat nomi davlat_codi varchar(20) Davlat codi “city” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Ustunlar Tipi Kommentlar id (Primary ) Bigint Id si name varchar(200 ) Shahar nomi Country_id smallint Davlat bilan bog’lanish Id si “univercity“ -malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si n a mi varchar(255 ) Universitet nomi city_id int Shahar bilan bog’lanish Idsi “faculty” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si name varchar(200 ) Fakultet nomi branch_id int Bo’lim bilan bo’glanish idsi “kafedralar” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si name varchar(200 ) Kafedra nomi fakultet_id int Fakultet bilan bog’lanish idsi “branch” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int(11) Id si name varchar(200 ) Fillial nomi universitet_id int Universitet bilan bo’g’lanish Idsi address varchar(255 ) To’liq manzil city_id int Shahar bilan bog’lanish Idsi Post_code varchar(100 ) Pochta indeksi “bulim” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si na m e varchar(200 ) Bo’lim nomi univer_id int Universitet bilan bog’lanish Idsi “yunalish” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si yunalish_name varchar(200 ) Yunalish nomi Id_fakultet Int Fakultet bilan bog’lanish Idsi “guruh” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary ) Int Id si guruh_nam e varchar(200 ) Guruh nomi id_yun int Yunalish bilan bog’lanish Idsi talaba_soni int Talabalar soni “student” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si guruh_id int Guruh bilan bog’lanish Idsi is_active bool Talaba faolligi personal_id int Shaxsiy malumotlar bilan bog’lanish Idsi “employee” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si personal_id int Shaxsiy malumotlar bilan bog’lanish Idsi bulim_id int Bulim bilan bog’lanish Idsi “teacher” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si kafedra_id int Kafedra bilan bog’lanish Idsi personal_id Int Shahsiy malumotlar bilan bog’lanish Idsi yunalish_id int Yunalish bilan bog’lanish Idsi “subjects” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) Int Id si fan_name varchar(200 ) Fan nomi Id_yun int Yunalish bilan bog’lanish Idsi “personal_data” - malumotlarini o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Kommentlar id (Primary) int Id si first_name varchar(120 ) Ismi last_name varchar(120 ) Familyasi middle_name varchar(60) Otasini ismi city_id Int Shahar bilan bo’g’lanish Idsi email varchar(150 ) Email gender varchar(6) Jinsi t_year date Tug’ilgan yili 1) Bu yerda “Universitet ATM” malumotlar bazasining “country”, “city” va “univercity” bo’limlari ham jadval ko’ronishida aks ettirilib ular Munosabatlar (relationship) orqali bog’lanishlari ko’rsatilgan Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash “Universitet ATM” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish “kafedralar” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE kafedralar ( id int PRIMARY KEY, name VARCHAR(250), fakultet_id INT ); “branch” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE branch ( id int PRIMARY KEY, name VARCHAR(200) , universitet_id INT , address VARCHAR(250), city_id INT, post_code VARCHAR(20) ); “bulim” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE bulim ( id INT PRIMARY KEY, name VARCHAR(140) , univer_id INT, ); “city” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE city ( id INT PRIMARY KEY, name VARCHAR(120), city_id INT ); “country” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE country ( id INT PRIMARY KEY, name VARCHAR(120), davlat_codi VARCHAR(20) ); “employee” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE employee ( id INT PRIMARY KEY, personal_id INT, bulim_id INT ); “faculty” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE faculty ( id INT PRIMARY KEY, name VARCHAR(200), branch_id INT ); “guruh” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE guruh ( id INT PRIMARY KEY, guruh_name VARCHAR(200), id_yun INT, talaba_soni INT ); “personal_data’’ ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE personal_data ( id INT PRIMARY KEY, first_name VARCHAR(120) , last_name VARCHAR(100) , middle_name VARCHAER(200), city_id INT, email VARCHAR(200) , gender VARCHAR(6), t_year DATE, ); “student” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE student ( id INT PRIMARY KEY, guruh_id INT , is_active BOOLEAN , personal_id INT, ); “subjects” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE subjects ( id INT PRIMARY KEY, fan_name VARCHAR(200), id_yun INT ); “teacher” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE teacher ( id INT PRIMARY KEY, kafedra_id INT , personal_id INT, yunalish_id INT ); “yunalish” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE `yunalish` ( id INT PRIMARY KEY, yunalish_name VARCHAR(200), id_fakultet INT ); “univercity” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish CREATE TABLE univercity( id INT PRIMARY KEY, name VARCHAR(200), city_id INT ); SQL tili orqali jadvallarga yangi ma’lumot qo’shish. Relatsion modelda hosil qilingan jadvallarga INSERT operatori orqali har biriga ma’lumot qo’shish. “Universitet ATM” ma’lumotlar bazasining jadvallaridagi ma’lumotlarni tahrirlash 1) Ustunlarni olish “personal_data” jadvalidan barcha usunni olish SELECT * FROM personal_data 2) Ustunlarni olish “personal_data” jadvalidan first_name, last_name, email, gender usunni olish SELECT first_name, last_name, email, gender FROM personal_data 3). Noyob satrlarni olish “faculty” jadvalidagi “branch_id” ustunidagi noyob satrlarni olish SELECT DISTINCT `branch_id` FROM `faculty` 4). UPDATE yordamida malumotlarni o’zgartirish UPDATE personal_data SET middle_name = 'Temur' WHERE id = 25 Jadvalni saralash Personal_data jadvalidagi barcha ustunlarni first_name bo’yicha saralab chiqarish ` Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish Maydonlarni birlashtirish Personal_data jadvalidagi first_name, last_name, gender maydonlarini birlashtirib natija olamiz Metabelgilar yordamida saralash Personal_data jadvalidagi ismi T harfi bilan boshlanuvchi obyektlarni chiqarish Personal_data jadvalidagi ismi T harfi bilan boshlanuvchi uzunligi 8 ta belgidan ko’p bo’lgan obyektlarni chiqarish Xulosa Biz bu kurs ishini bajarish davomida MBni mantiqiy va fizik modellarini yaratishni va uning turlari, bosqichlari va konsepsiyasini bilib oldik. Bundan tashqari MBBTdan foydalangan holda shu ma’lumotlar bazasi ustida quyidagi amal va qoidalarni qollab ish bajardik. MBBT va uning turlari, qulayliklar hamda kamchiliklarini bilgan holda qaysi MBBT qulay va soddaligini bilgan holda jadvallar hosil qilish shu jadvallarga nisbatan ma’lumotlarni qo’shish, taxrirlash, o’chirish, so’rov hosilqilish hamda jadvallarni olib tashlash kabi biyruqlarni ko’rib chiqdik. Eng asosiysi shuki kiritilgan ma’lumotlar ustida matematik va logik amallarni qo’llash va har bir ma’lum bir satrning qiymatini maxsus komanda asosida kesib olish, birlashtirish va hosil bo’lgan yangi jadvalga nom qo’yish kabilarni bajardik. Shuni alohida ta’kidlash kerakki yaratilgan MBni boshqa bir formatda chiqarish qulayligi to’g’risida ma’lum ko’nikma va tajribaga ega bo’lib oldik. Format turlariga misol: CSV, Excel, Word, SQL kabi formatlarga o’girish natijasida bir MBBTda yaratilgan MBni boshqa bir MBBTga o’tkazish jarayonlarini ko’rib xulosa qildik. Bundan tashqarish MBni loyihalashda har bir jadvalning idsi va maydonlarining nomlarini qo’yishning qoidalaridan tashqariga chiqmaslik qati’y talab hisoblanadi. Shuni hisobga olish kerakki bugungi kunda ATning jadal rivojlanishi natijasida yangidan yangi MBBT yaratilyabdi va unda ishlash sodda va qulayligi ortib foydalanish darajasi keskin ortib bormoqda. Hayotda ma’lumotlarsiz hayotni tasavvur qilgan holda bu sohaning kerakliligi va hamma sohaga kerakliligi aniqdir. Foydalanilgan adabiyotlar: I. Brad Bulger va David Wall “MySQL-PHP Database Applications” – USA 2004y. II. Linn Beyli “ Изучаем SQL” – Sankt-Peterburg 2012 y. III. Paul DuBois “MySQL 8 CookBook” 2020 y. IV. Marc Delisle “Creating your MySQL Database: Practical Design Tips and Techniques” 2006 y Mumbai. V. Seyed M.M, E. Hugb and E. Williams “Learning MySQL” 2007. VI. Ramez Elmasri and Shamkant B. Navathe “FUNDAMENTALS OF Database Systems” 2011 y. Foydalanilgan saytlar I. https://www.w3schools.com/sql/func_sqlserver_max.asp II. https://docs.microsoft.com/ru-ru/sql/t-sql/functions/format-transact-sql?view=sql- server-ver15 III. https://www.phpmyadmin.net/ IV. https://ru.wikipedia.org/wiki/PhpMyAdmin V. https://www.mysql.com/

Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish Reja: Kirish Nazariy qism: 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari 1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Asosiy qism: 2.1. “Universitet” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish 2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash 2.3. SQL tili orqali jadvallarga yangi ma’lumot qo’shish. Relatsion modelda hosil qilingan jadvallarga INSERT operatori orqali har biriga ma’lumot qo’shish. 2.4. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish 2.5. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish Xulosa

KIRISH Malumotlar bazasini boshqarish, IT sohasida keng ko’lamga ega bo'lgan sohalardan biridir. Bu sohaga kirish uchun ilgari o'rganilgan dasturlash tillarini bilar ekanligingiz kerak bo'ladi, shu bilan birga, malumotlar bazasining asosiy prinsiplarini tushunishingiz ham muhimdir. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Malumotlar bazasi boshqarish fani, ma'lumotlar bazasida saqlanadigan ma'lumotlar turlarini, ularni saqlash va o'qish usullarini, ma'lumotlarni qidirish va tahlil qilishni o'rganishni o'z ichiga oladi. Bu fanni o'rganish orqali siz, ma'lumotlar bazasini yaratish, ularga kirish, ma'lumotlar bazasidan ma'lumot o'qish, yozish, tahrirlash, o'chirish va saqlash jarayonlarini o'rganishingiz mumkin. Malumotlar bazasini boshqarish fani, asosan SQL (Structured Query Language) dasturlash tili orqaliydi. SQL dasturlash tili ma'lumotlar bazasida ishlash uchun mo'ljallangan tildir. Bu til orqali siz, ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni yaratish, o'qish, yozish, tahrirlash va o'chirish jarayonlarini amalga oshirishingiz mumkin. Hozirgi kunda Oracle, IBM DB2 va Microsoft SQL Server kabi ko'plab ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari yoki RDBMS (Ma'lumotlarning ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi) mavjud. MBni yaratishda biz kuchli va moslashuvchan so’rovlar tilidan SQLdan foydalanamiz. Ma’lumotlar bazasi dasturlarining aksariyati Structured Query Language (SQL) dan foydalanadi, bu foydalanuvchiga qanday bajarilishini ko’rsatmasdan nima qilish kerakligini aniqlashga imkon beradi. RMBBT SQLdan foydalanuvchi so’rovlarini so’ralgan ma’lumotlarni olish bo’yicha ko’rsatmalarga tarjima qilish uchun foydalanadi. SQL ma’lumotlarni boshqa har qanday ma’lumotlar bazasi yoki fayl muhiti bilan solishtirganda kamroq kuch sarflash bilan olish imkonini beradi. Malumotlar bazasini boshqarish fani, ma'lumotlar bazasi tuzish, o'rnatish va konfiguratsiyalash, ma'lumotlar bazasining to'g'irlanishi va to'xtatilishi, ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlash, ma'lumotlar bazasining yedek

nusxalari va tiklanishi, ma'lumotlarni o'zaro bog'lash va boshqa ko'plab jarayonlarni o'z ichiga oladi. Malumotlar bazasini boshqarish fani uchun sizga SQL dasturlash tilini o'rganish va ma'lumotlar bazasini tuzish, o'rnatish va konfiguratsiyalash, ma'lumotlarni saqlash, o'qish, yozish, tahrirlash va o'chirishni o'rganish kerak bo'ladi. Shuningdek, ma'lumotlar bazasining yedek nusxalarini tuzish, ma'lumotlarni o'zaro bog'lash, ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlash va to'xtatishni o'rganishingiz zarur bo'ladi. Bular hammasi, ma'lumotlar bazasini boshqarish fani uchun muhim hisoblanadi. Bundan tashqari, ma'lumotlar bazasini boshqarish fani, ma'lumotlar bazasida ma'lumotlarni tahlil qilish, ma'lumotlar bazasining ishlashini optimallashtirish va ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni boshqa tizimlar bilan integratsiyalashni o'rganishga imkon beradi. Ma'lumotlar bazasini boshqarish fani, IT sohasining ko'pchilikka ega bo'lgan sohalarida ish olib boriladi. Bunday sohalar misol uchun, biznes tizim, tibbiyot, ta'lim, xavfsizlik va boshqalarini o'z ichiga oladi. Bu sohalar, ma'lumotlar bazalarining yuqori darajada ishlatilishi uchun muhimdir. Misol uchun, biznes tizimlari, mijozlar tomonidan yuborilgan buyurtmalar, mahsulotlar, xizmatlar va xaridorlar haqida ma'lumotlarni saqlash uchun ma'lumotlar bazalaridan foydalanishadi. Bundan tashqari, tibbiyot sohasida, ma'lumotlar bazalari, kasallarning tibbiy jadvali, shikoyatlari, davolari va boshqa tibbiy ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Ta'lim sohasida, ma'lumotlar bazalari, o'quv jarayonida o'quvchilar tomonidan yuborilgan vazifalarni va baholarni saqlash uchun muhimdir. Xavfsizlik sohasida, ma'lumotlar bazalari, xavfsizlik kamera tizimlari yoki boshqa xavfsizlik tizimlari tomonidan yig'ilgan ma'lumotlarni saqlash va ulardan tahlil qilish uchun ishlatilishi mumkin.

NAZARIY QISM Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari Ma'lumotlar bazasi - bu odatda kompyuter tizimida elektron shaklda saqlanadigan tuzilgan ma'lumotlar yoki ma'lumotlarning uyushgan to'plami. Ma'lumotlar bazasi odatda ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS) tomonidan boshqariladi. Birgalikda ma'lumotlar va DBMS, ular bilan bog'langan ilovalar bilan birga, ma'lumotlar bazasi tizimi deb ataladi, ko'pincha faqat ma'lumotlar bazasiga qisqartiriladi. Bugungi kunda ishlayotgan ma'lumotlar bazalarining eng keng tarqalgan turlaridagi ma'lumotlar qayta ishlash va so'rovni samarali qilish uchun odatda bir qator jadvallardagi qatorlar va ustunlarda modellashtiriladi. Keyin ma'lumotlarga osongina kirish, boshqarish, o'zgartirish, yangilash, nazorat qilish va tartibga solish mumkin. Ko'pgina ma'lumotlar bazalari ma'lumotlarni yozish va so'rash uchun tuzilgan so'rovlar tilidan (SQL) foydalanadi. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi. Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi.Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan

turli ko’rinishda foydalanish juda qiyin edi. Programma tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan programmalardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: ma’lumotlarning turi va ko’rinishi ularni qo’llaydigan programmalarga bog’liq bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o’zgartirganda, programmalarni o’zgartirish talab etilmasligi lozim; MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin.Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo’ladi. Yozuvo’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi. Zamonaviy axborot tizimlari asosini ma‘lumotlar bazasi tashkil etadi. Ma‘lumotlar bazasi d е b kompyut е r xotirasida saqlanuvchi ma‘lum sohaga t е gishli faktografik ma‘lumotlar majmuasiga aytiladi. Faktografik ma‘lumotlar ma‘lum turdagi foydalanuvchilar uchun k е rak bo‘lgan r е al pr е dm е tlar, hodisalar va jarayonlar xossalarini aks ettiruvchi ma‘lumotlardir. Pr е dm е t sohasi bu boshqarishni avtomatlashtirish lozim bo‘lgan sohadir. Ma‘lumotlar bazasida konkr е t pr е dm е t sohasiga t е gishli dinamik ravishda yangilanuvchi ma‘lumotlar tizimi saqlanadi. Ma‘lumotlar bazasida ma‘lumotlar bilan birga ularning

O'xshashlar

“MAKTAB” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
Avtosalon ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
“Univerisitet” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
Shifoxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
Fakultet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish