Unli tovushlarni o’rgatish jarayonida o’quvchilarda imloviy savodxonlikni shakllantirish
![Unli tovushlarni o’rgatish jarayonida o’quvchilarda imloviy savodxonlikni
shakllantirish
Reja:
Kirish
1.Boshlang’ich sinfda ona tili ta’limida so’z yasashga doir mashqlarning
o’rni.So’z yasashga doir mashqlarning tiplari
2. So’z yasashga doir mashqlar tizimi.
3. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida so’z yasashga doir mashqlarni ta’limga
tatbiq etish.1-2-sinflarda so’z yasashga oid mashqlar ustida ishlash.
4. 3-4-sinflarda so’z yasashga oid mashqlar ustida ishlash.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_1.png)
![K i r i sh
Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga
erishgandan keyin iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanishning o'ziga xos yo'liga ega
bo'ldi. Mustaqillik omili ta'lim sohasini ham tubdan yangilash zaruriyatini yuzaga
keltirdi. "Ta'lim to'g’risida" gi qonun, "Kadlar tayyorlash milliy dastur" hamda
pedagogik texnologiya ta'limning maqsadi, vazifasi, mazmuni, shakli, vositasi
hamda printsiplarini tanlash birinchi darajali ehtiyotga aylandi. Boshlang’ich
sinflarda ona tili ta'limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatini kengaytirishga,
ularga erkin fikrlay olish, o'zgalar fikrini anglash, o'z fikrini og’zaki va yozma
ravishda ravon bayon qila olishga, jamiyat a'zolari bilan erkin muloqotda bo'la
olish ko'nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bugungi kunda ona
tili ta'limiga o'quv fani emas, balki, butun ta'lim tizimini uyushtiruvchi ta'lim
jarayoni sifatida qaraladi. Ona tili ta'lim standarti ko'rsatkichlari bolaning fikrlay
olishga, ifodalangan fikrni anglashga va o'z fikrini savodli, mantiqiy izchillikka
rioya qilgan holda bayon qila olishga o'rgatish nuqtai nazaridan belgilangan.
Boshlang’ich sinf o'quvchilari matn ustida ishlash, matn mazmunini ongli bayon
qilish, matn topshiriqlarini erkin bajarish, matn asosida fikrni izchil va mantiqiy
bayon qilish hamda matnni lisoniy tahlil qila olishlari kerak. O'zbekiston
Respublikasi prezidenti
I.A.Karimov ta'biri bilan aytganda: "Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir".
Mustaqil fikrlaydigan, matn mazmunini to'g’ri tushinadigan o'quvchini nutqi
ravon va jozibali bo'ladi. Bugungi kunda ona tili ta'limida matn ustida ishlash
dolzarb masalalardan sanaladi. Matn o'z mazmun va talablari bilan ijodiy tafakkur
sohibi, erkin va mustaqil fikrlovchi komil insonni tarbiyalaydi. Matn va uning
lisoniy xususiyatlarini buguni kun, yangi pedagogik texnologiya va zamon
talablariga mos tadqiq etish mavzuning dolzarbligini tashkil etadi.
Mavzuning o’rganilish darajasi. Matn, matn turlari va ularni o’ziga xos
xususiyatlarini ilmiy talqini ishning ilmiyligidan dalolat beradi. 4-sinf ona tili
darsligidagi matnlar bilan ishlash, o’quvchilarning iste’dodini, bilimini matn
asosida rivojlantirish usullari ishning ilmiy-usuliy ahamiyatidur.
2](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_2.png)
![3](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_3.png)
![1.Boshlang’ich sinf ona tili ta’limida so’z yasashga doir mashqlarning o’rni.
So’z yasashga doir mashqlar tiplari.
Til ta’limini so’z yasashga doir mashqlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ulardan
ona tili o’qitishning xamma bo’g’inlarida, o’quv-tarbiya jarayonining barcha
bosqichlarida foydalaniladi. Garchand, so’z yasashga doir mashqlarning qo’llanish
doirasi qancha keng bo’lsa-da, xaligacha ularning xamma e’tirof etgan ta’rifi,
tarkibiy qismlari, tiplari va tizimi hususida aniq tasavvurlar mavjud emas.
So’z yasashga doir mashqlar o’quvchilarda irodani tarbiyalashning asosiy
omillaridan biridir. Iroda, ruxshunoslarning ta’biri bilan aytganda, ko’zlangan
maqsadga erishish uchun o’z faoliyatini ongli tashkil etish, faoliyat jarayonida
uchragan qiyinchiliklarni bartaraf etish vositalarini, usullarini izlashni taqozo etadi.
O’z mexnatining maqsadini tushunish, unga erishish uchun xarakat qilish, intilish
bola faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bo’lib, ular mashq qilish natijasida
tarkib topadi. Bunga mashqlarni etarli darajadagi qiyinchilik va murakkablikda
o’tkazish yo’li bilan erishiladi. Ammo ona tili metodikasi fanida mashqlarning
qiyinligi va murakkabligi masalasi xaligacha o’rganilgan emas.
So’z yasashga doir mashqlardan til bilimlarini o’rganish, mustaxkamlash,
takrorlash, tekshirish, umumlashtirish maqsadlarida foydalaniladi. SHuningdek,
ular bolalarda orfoepik, orfografik, uslubiy, punktuatsion va shu kabi malakalar
xosil qilishning etakchi omili sanaladi. Binobarin, so’z yasashga doir mashqlarning
moxiyatini to’liq anglagan, ularning qurilishi hususida bilimlarga ega bo’lgan,
tiplarini ajrata biladigan, ularni tizimga keltirish tehnologiyasini egallagan
o’qituvchigina ulardan unumli foydalanadi.
Maktabda tilning fonetika, leksika xamda grammatikaga oid bilimlar va ular
asosida turli-tuman nutq ko’nikmalari ustida ish qilinadiki, bularni grammatik
mashqlar deyish an’anaviydir. Biroq ular tilning birgina grammatika soxasiga
tegishli bo’lganligi bois cheklangandir. Binobarin, uning istiloxi o’rnida “so’z
yasashga doir mashq” istiloxi ishlatish ma’quldir.
4](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_4.png)
![Mashq eng qadimiy o’qish usuli. U inson faoliyatining barcha soxalarida
qo’llaniladi. Y.A.Kamenskiy “Pansofiya maktabi” nomli asarida mashqning
axamiyatini uqtirib, shunday deb yozgan edi: “Mashq insonni moxir, epchil,
barcha narsadan habardor, xamma soxaga qiziquvchan, bilarmon, xar qanday ishga
yaroqli kishi qilib etishtiradi. O’quvchilarning barcha sinflarda o’qish va yozish,
takrorlash va fikrlashuv, to’g’ri (ona tilidan chet tiliga) va teskari (chet tilidan ona
tiliga) tarjima, deklamatsiya (badiiy asarni ta’sirchan o’qish) va disput (ilmiy
muboxasa, o’z qarashlarini ximoya qilish) amaliyotida mashq qilishni talab
qilamiz”
Duradgor teshasiyu, arrani ishlatishni, jarrox kesishu tikishni, sportchi suzishu
sakrashni, tikuvchi bichishu qirqishni amaliyotda bajarib mashq qilganidek,
o’quvchi xam mashq qilish yo’li bilan ijtimoiy xayotda faol ishtirok etish
malakalalarini egallab oladi. Ana shularga ko’ra mashqni umuminsoniy
madaniyatning ajralmas qismi deb bilamiz. Zero, yoshlar mashq qilish yo’li bilan
ijtimoiy tajribani bekamu-ko’st o’rganishadi, o’z faoliyatlarida ota–bobolar
faoliyatini jonlantirishadi, tevarak atrofdagi narsalar, kishilar bilan muomala qilish
madaniyatini o’zlashtirishadi.
So’z yasashga doir mashq yoshlarni xayotga tayyorlash jarayonining tarkibiy
qismi, til ta’limini amalga oshirishning etakchi yo’li xisoblanadi. Mashq ma’lum
makonda (sinfda o’qituvchi raxbarligida) va zamonda (darsda) o’tkaziladi. U ongli
xayotning aloxida soniyalari, hayotning o’zi demakdir.
So’z yasashga doir mashqlarning moxiyatini aniqlash maqsadida ularni yana bir
tushuncha o’quv topshirig’i bilan muqoyasa qilamiz. Zero, narsa-xodisalar o’zaro
solishtirilganda, ularning moxiyati aniqlanadi.
1-topshiriq . O’n ikkita so’z berilgan (in, oz, es, iz, ov, il, esh, og’, ig’, ek, et).
Ularni qanday qilib uch guruxga ajratib yozish mumkin.
2-topshiriq . Sinonimlar qatoridagi so’zlarga zid ma’no anglatadigan antonimlarni
topib yozing.
5](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_5.png)
![Yuqoridagi keltirilgan namunalarda o’quv topshirig’i nima? O’quv topshirig’i
bo’yicha o’tkaziladigan mashqni qanday ajratmoq kerak? O’quv topshirig’i
mashqmi? YOki mashq o’quv topshirig’imi? SHu hildagi savollarga javob qaytara
olsak, so’z yasashga doir mashqlarning moxiyatini xam ocha bilamiz, ularga
instrumental (ishchi) ta’rif xam bera olamiz.
Fikrlashni “o’quv topshirig’i” tushunchasidan boshlaymiz. YUqoridagi
topshiriqlarda fonetika, leksika, grammatikadan o’rganilgan (yoki o’rganilishi
lozim bo’lgan) bilimlar qayta qurilib, o’quv topshirig’i shakliga olib kelingan.
O’quv materialini qayta qurishda ta’lim extiyojlari (o’qitish va o’qish
extiyojlaridan) kelib chiqib u, ya’ni o’quv materiali, yangi, boshqacha shaklga
keltiriladi. O’quv materialini bir (berilgan) shakldan ikkinchi (istalgan) shaklga
olib kelish jarayonini ta’lim mazmuniga “pedagogik ishlov berish” iborasi bilan
qayd etamiz. Pedagogik ishlov berish yo’li bilan turli didaktik loyixalar-dars
konspekti, o’zaro bog’langan savollar, o’quv muammolari, mashqlar tizimi
shakllantiriladi. SHuningdek, pedagogik ishlov berish jarayonida o’quv materialini
oldingi (darslikda berilgan) shakldan ikkinchi (yangi) shaklga, o’quv topshiriqlari
tizimi shakliga olib kelinadi. Zero, tuzilgan topshiriq yoki ularning tizimi o’quv
materialining yangi ko’rinishidir. Demak, o’quv topshirig’i o’qitish va o’qish
extiyojiga ko’ra o’quv materialining o’zgartirilgan shaklidir.
O’quv topshirig’i vositasida bolalarning yakka, tabaqalashgan, umumsinf ishlari
tashkil etiladi. Masalan, 3-topshiriqni aloxida o’quvchiga tarqatma material
shaklida taklif etsak, yakka ish shaklini oladi. 2-topshiriqni bolalarning o’ziga
mustaqil ish sifatida taklif etish mumkin. O’qituvchining (darslik muallifning xam)
bevosita ishtirokisiz, ammo uning ko’rsatmalariga ko’ra bajarilgan aqliy-amaliy
yumushlar mustaqil ish demakdir.
1-topshiriq asosida bolalarning differentsial (tabaqalashgan) ishlarini tashkil
etish mumkin. Bunda o’quv topshirig’i bir qancha variantlarda taklif etiladi.
I variant: Topshiriq a’lo baxolarga o’qiydigan bolalarga o’z shaklda (1-topshiriqqa
qarang) bajarish uchun beriladi.
6](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_6.png)
![II variant: 1-topshiriq yahshi baxolarga o’qiydigan bolalar uchun yangi shaklga
olib kelinadi ( O’n ikkita so’z berilgan. Oldin “i” unlisi bilan, keyin “o” unlisi
bilan, eng ohirida “e” unlisi bilan boshlanadigan bir bo’g’inli so’zlarni yozing).
III variant: Bu erda uch hil topshiriq uch hil ko’rinishda, binobarin, uch hil
shaklda o’rta baxolarga o’qiydigan bolalarga berilishi mumkin: a) “i” unlisi bilan
boshlanib, jarangli undosh bilan tugagan bir bo’g’inli so’zlarni yozing; b) “o”
unlisi bilan boshlangan bir bo’g’inli so’zlarni yozing; v) “e” unlisi bilan
boshlangan bir bo’g’inli so’zlarni yozing.
O’quvchilarning umumsinf, yakka, differentsial ishlari o’quv topshiriqlari
asosida tashkil etiladi. Bunday xolatlarda o’quv topshirig’i o’qituvchi uchun
vosita, bolalar uchun o’quv materialining o’zgargan shakli, binobarin, ta’lim
manbai funktsiyasini bajaradi. Endi yuqoridagi xolatlarni mashq jixatdan taxlil
etaylik.
A. Agar o’quvchi -“i” unlisining boshqa unlilardan farqini anglasa, jarangli
undoshlarni jarangsiz undoshlardan ajrata bilsa, topshiriqni bajara oladi. Bu erda
o’rganilgan bilim (“i” unlisi va jarangli undoshlar to’g’risidagi tasavvur) berilgan
o’quv xolatiga (12 ta so’z orasidan “i” unlisi bilan boshlanib, jarangli undosh bilan
tugagan bir bo’g’inli so’zlarni ajratish jarayoniga) tatbiq qilinadi. Topshiriq
matnida shunday so’zlar to’rtta, uni bajarish yo’li bitta: “i” unlisi, jarangli undosh
bilan tugagan bir bo’g’inli so’zlarni ajratib yozish. Mashq yo’li bilan o’rganilgan
bilim berilgan o’quv xolatiga tatbiq etiladi.
B. Ikkinchi o’quv xolatida o’rganilgan bilim (“o” unlisi va jarangli undoshlar
to’g’risidagi tasavvurlar) berilgan so’zlarga tatbiq qilinib, yangi formula “o” unlisi,
jarangli undosh” qolipida ishlanadi. SHu yo’l bilan topshiriq bajarilib, mashq
qilinadi.
V. Navbatdagi xolatda mashq qilish “e” unlisi, jarangli undosh” qolipiga to’g’ri
keladi. Berilganlar orasidan shu qolipdagi so’zlarni izlash, ajratish yo’li bilan
mashq qilinadi.
Keltirilgan o’quv xolatlarining uchalasi uchun umumiy belgilar tubandagicha:
ongda qayd etilgan o’quv xolati (1); o’rganilgan bilim va malakalar (2);
7](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_7.png)
![bilimlarni tatbiq etish yo’li (3); mashq qilishning o’quvchigagina dahldorligi
(4); mashq natijasining sub’ektiv harakteri (5) .
O’quv xolati psihologik xodisa bo’lib, uning mazmuni berilgan o’quv
topshirig’iga bog’liq. Berilgan o’quv topshirig’i to’g’risida o’ylash, zaruriy
bilimlarni izlash ongda o’quv xolatini xosil qiladi. Bu o’quvchilarning ta’limda
faol ishtirokini ta’minlaydi.
Bilim, ko’nikmalarni (faoliyat usullarini) qo’llab mashq qilish jarayonida
bilimlar yanada takomillashadi, ko’nikmalar malaka darajasiga ko’tarilib,
avtomatlashadi.
Bilim, ko’nikmalarni esga tushirish, ularni tatbiq etish yo’lini belgilash va amal
qilish bola faoliyatini takomillashtiradi. Bilim, ko’nikmalarni topshiriq xolatiga
tatbiq etish o’quvchi faoliyati tempining oshishiga olib keladi.
Mashq qilish uchun topshiriqni o’qituvchi (darslik muallifi xam) tanlab bola
ongida mashq xolatini xosil qilsa-da, mashqni o’quvchining o’zi qiladi. Berilgan
o’quv topshirig’i, uning vositasida xosil qilingan o’quv xolati barcha o’quvchilar
uchun umumiy, mashq qilish esa individualdir. Ana shu individuallikka ko’ra
bolalarning ko’nikma-malakalarida tafovutlar uchrab turadi.
Mashq-mashq qilayotgan sub’ektning ishi. Binobarin, mashq qilish sub’ektiv
xodisadir. Uning natijasi mashq qilayotgan sub’ektda –o’quvchida
mujassamlashadi.
YUqorida tavsiflangan belgilarning uchtasi (1-3) ob’ektiv, ikkitasi (4-5)
sub’ektiv xodisalardir. Mashq qilishning ob’ektiv belgilarini xisobga olib, so’z
yasashga doir mashqlarga quyidagicha ta’rif beramiz.
So’z yasashga doir mashq -o’rganilgan bilim va faoliyat usullarini o’quv
xolatlariga tatbiq etish yo’lidir.
So’z yasashga doir mashqlar boshqa tizimlarga o’hshab kompleks
elementlardan iborat. Xar qanday tizimning elementlari moxiyati jixatidan ikki
turli bo’ladi: doimiy-asosiy , o’zgaruvchan-ikkinchi darajali . Tizimni, ayni
xolatda so’z yasashga doir mashqlarni barcha elementlariga ko’ra taxlil etish amri-
8](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_8.png)
![maxoldir. SHu sababli, so’z yasashga doir mashqlarning asosiy elementlarini uning
tarkibiy qismlari sifatida taxlil qilamiz.
So’z yasashga doir mashqlar, avvalo, ochiq tizimdir. Zero, xozir o’tkaziladigan
mashq oldingi mashqlarning davomi, bundan keyin o’tkaziladigan mashqlar uchun
tayyorgarlik bosqichi sanaladi. Mashq qilish jarayonida bolalarning o’qish
faoliyati o’tmishdan xozirga, undan kelajakka tomon xarakat qiladi. O’rganilgan
bilimlardan (o’tmishdan) ularning amaliyotga tatbiq etilishiga (xozirga) qarab
borish kelajakdagi istiqbolli faoliyat uchun zamin tayyorlaydi. Mashq qilish
jarayonining moxiyatini anglash maqsadida mashqning turg’un-asosiy tarkibiy
qismlarini, uning variantlari sifatida ajratamiz.
Invariant -tizimda qancha o’zgarish yuz bersa-da, o’zgarmasdan qoladigan
turg’un elementlardir. So’z yasashga doir mashqlar tarkibida shunday turg’un
elementlar to’rtta: mazmun, maqsad, funktsiya-o’quvchi faoliyatida bajaradigan
ish, mashq qilish usuli.
So’z yasashga doir mashqlarning mazmuni. Mashq jarayonida ma’lum xatti-
xarakat takrorlanadi. Xatti-xarakatni takrorlash o’rganilgan bilimlarni esga
tushirish vositasida boshqariladi. Mashq qilish jarayonida bilimlarni esga tushirish
va ular asosida faoliyatni boshqarish ko’nikmalarning malakaga aylanishi-
avtomatlashuviga sabab bo’ladi. Berilgan topshiriq yoki topshiriqlar tizimi
bo’yicha mashq qilish jarayonida esga tushiriladigan, takrorlanadigan bilim so’z
yasashga doir mashqning mazmun- invarianti sanaladi. Oldin qayd
qilinganidek, mashq o’quv topshirig’i asosida o’tkaziladi. O’quv topshirig’i
shartiga kiritilgan turli istiloxlarga rioya qilib, mashq uchun zaruriy bilimlar
tanlanadi. Mashq qilish uchun zaruriy bilimlarni esga tushirish, tanlash murakkab
psihik xodisa bo’lib, u bolalarda hotira, tasavvur, fikrlashni tarbiyalaydi.
9](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_9.png)
![2. So’z yasashga doir mashqlar tizimi
So’z yasashga doir mashq o’tkazish uchun tuzilgan o’quv topshiriqlari
shartida qo’llangan nutq vositalari (darak, so’roq, buyruq gaplar) topshiriq matnida
keltirilgan til dalillari, ularni berish tartibi, mashq qilishda o’quvchilar
faoliyatining ishtiroki, o’rganilayotgan mavzu, u yoki bu mashqdan darsning qaysi
bosqichida foydalanish mumkinligini e’tiborga olib bir mashqni ikkinchisidan
farqlanadi. Binobarin, mashqning nutq jixatdan shakllanganligi, o’quvchilar
faoliyatining ishtiroki, mashqning mazmuni, dars bosqichlariga bog’liqligi so’z
yasashga doir mashqlarni tasnif etishning o’lchovlari sanaladi.
Nutq shakllariga ko’ra so’z yasashga doir mashq tiplari. Mashq o’tkazish uchun
tuzilgan o’quv topshiriqlari shartida darak, so’roq, buyruq gaplardan foydalaniladi.
Ular vositasida o’quv materiali (ta’rif, qoida, aniqlik) bir shakldan ikkinchi shaklga
(o’quv topshirig’i ko’rinishiga) olib kelinadi. Topshiriq shartida qo’llangan nutq
vositalari o’ziga hos qo’zg’atgich bo’lib, o’quvchilarni faoliyatga undaydi. Mashq
qilish uchun topshiriq shartida qo’llanilgan nutq vositalari, dalillarning berilish
tartibiga qarab so’z yasashga doir mashqlarning quyidagi tiplari farqlanadi.
Evristik shakllangan mashqlar -bunday mashqlar o’quvchilar faoliyatining
topqirlik layoqatini ko’zlab tuziladi. Evristik shakllangan mashqlarning shartida
darak, so’roq, buyruq gaplardan foydalaniladi. Misol keltiramiz: 1-topshiriq.
O’qing (odobli, o’quvchi, kitob, bola, a’lochi, chaqqon). Oltita so’z berilgan. SHu
so’zlarni qanday belgilarga ko’ra ikki guruxga ajratib yozish mumkin?
Evristik shakllangan mashqlarni bajarishda bolalar oldin so’zlarni guruxlarga
ajratish belgilari-ma’nolari, so’roqlarini topishadi, so’ngra o’zlari topgan
belgilariga rioya qilib, otlarni, sifatlarni aloxida guruxlarga ajratadi.
Adaptiv shakllangan mashqlar –bunday mashqlar uchun tuzilgan
topshiriqlarning shartida darak, buyruq mazmunidagi gaplardan foydaniladi,
shuningdek, ularda mashq qilish tartibi xam ko’rsatiladi. Bu ko’rinishdagi
mashqlar o’quvchilar faoliyatiga moslashtiriladi, mashqni bajarish yo’li xam
aytiladi. Misol tariqasida birinchi topshiriqni adaptiv shaklga keltiramiz.
2-topshiriq. Oltita so’z berilgan (. . .). Oldin otlarni, so’ngra sifatlarni yozing.
10](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_10.png)
![Agar evristik shakllangan topshiriqlar asosida mashq qilishda ijod elementlari,
binobarin, tafakkur xam ishtirok etsa, adaptiv topshiriq bo’yicha mashq qilish
hotiraga mo’ljallanadi. O’quvchi oldin o’rganilgan bilimlarni ayni xolatda “ot”,
“sifat” xaqidagi tasavvurlarni qo’llab mashq qilishadi.
Noadaptiv shakllangan mashqlar -bunday mashq qilish uchun tuzilgan o’quv
topshiriqlari shartida buyruq gaplar ishlatiladi, ular o’quvchilar faoliyatiga
moslashtirilmagan, mashq qilish tartibi xam ko’rsatilmaydi. Ular xam asosan,
hotiraga mo’ljallab tuziladi, mashq o’rganilgan bilimlarni berilgan o’quv xolatiga
tatbiq qilish yo’li bilan o’tkaziladi. Ona tili darsliklaridagi aksariyat mashqlar
noadaptiv shakllangan topshiriqlar asosida o’tkaziladi. Noadaptiv shakllangan
mashqlarga misollar keltiramiz.
3-topshiriq. O’qing. Nuqtalar o’rniga mos so’z (bo’g’in, xarf) qo’yib ko’chiring.
4-topshiriq. Matnni o’qing. Tarkibida sifatdosh qatnashgan gaplarni ajratib
yozing.
Alternativ shakllangan mashqlar -bu ko’rinishdagi mashqlar uchun tuzilgan
o’quv topshiriqlari matnda berilgan ikki imkoniyatdan to’g’risini tanlash talab
etiladi. SHunday mashqlar o’quvchilarda alternativ fikrlashni o’stiradi. Misol
keltiramiz. 5-topshiriq. Nuqtalar o’rniga “h” va “x” xarflarini mosini qo’yib
yozing. Me. . . (hx)monlar bir-biri bilan a. . .(hx)vol so’rashishdi.
Test shaklidagi topshiriq -bu berilgan javoblar orasidan to’g’risini yoki eng
to’g’risini tanlash yo’li bilan o’tkaziladigan mashqdir. Test topshirig’ida 4 yoki 5
javob bo’lib, shulardan faqat bittasi to’g’ri bo’ladi. Namuna keltiramiz.
Tarkibida sinonimlar qo’llangan gapni
ko’chirib yozing. A.CHol-kampir dalaga
chiqdi.
B. Toshni otdan uzoqqa ot.
C. Halq g’amida tepmagan yurak qalb emas.
D. Bolalar katta baliq ushlashdi.
E. Saxarda yo’lga tushdik.
11](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_11.png)
![Ta’lim sharoitida bolalarning o’quv-biluv faoliyati o’rganilgan bilimlarni qayta
esga tushirish, ijod qilish shakllarida amal qiladi. O’rganilgan bilimlarni qayta esga
tushirish–u yoki bu mavzuda mashq qilish jarayonida zaruriy bilimlarni takrorlash,
faollashtirish demakdir. Ijod qilish yo’li bilan fanda mavjud, ammo o’quvchilar
uchun sub’ektiv yangilik bo’lgan bilimlar, faoliyat usullari o’rganiladi.
O’quvchilar faoliyatiga ko’ra so’z yasashga doir mashqlarning quyidagi tiplari
farqlanadi.
O’rganilgan bilimlarni esga tushirish yo’li bilan o’tkaziladigan mashqlar. Bu
tipdagi mashqlar hotiraga mo’ljallab o’tkaziladi. Bilimlarni qayta esga tushirish
yo’li bilan bajariladigan mashqda o’quvchi qator bosqichlarga rioya qiladi: 1)
mashq mavzusini esga tushirish. O’quvchi mashq qilish mavzusini qancha ongli
eslasa, mashq shuncha samarador kechadi; 2) mashq uchun zaruriy bilimlarni
faollashtirish. Bilimni faollashtirish-bu o’zlashtirilgan bilimlar orasidan aynan u
yoki bu mashq uchun kerakli bilimni tanlash demakdir; 3) faollashtirilgan bilimni
berilgan o’quv xolatiga tatbiq etish. Bilimlarni o’quv xolatiga tatbiq etish
vositasida ko’nikmalar shakllana boshlaydi. Binobarin, bilim o’quv xolatlariga
qancha ko’p tatbiq qilinsa, ko’nikmalar shuncha rivojlanib, malakaga aylanadi; 4)
mashq natijasini aniqlash. Mashq natijasini aniqlash-bu erishilgan natijani mashq
qilish jarayonidan ajratish imkoniyatini beradi.
O’rganilgan bilimlarni qayta eslab qilinadigan mashqlarning o’zi ikki turli
bo’ladi: a) bilimlarni o’hshash, tanish sharoitlarga tatbiq etish. Masalan,
“ot”ning ta’rifi, so’roqlari o’rganilgach, quyidagi topshiriqlar asosida mashq
o’tkazish mumkin: berilgan so’zlar orasidan otlarni ajratib yozish, otlarga misollar
o’ylab topish, berilgan “ot”lar ishtirokida gap tuzish, berilgan so’roqqa (masalan,
kim?) mos otlar topib yozish va shu kabilar. SHu hildagi topshiriqlar asosida
o’tkaziladigan mashqlar vositasida o’rganilgan bilim o’hshash sharoitlarga tatbiq
etiladi. Bilimlarni o’hshash sharoitlarga tatbiq etish yo’li bilan o’tkaziladigan
mashqning moxiyati ruscha “trenirovka” tushunchasiga mos keladi. Trenirovka
uchun mo’ljallangan mashqlarda ijod elementlari bo’lmaydi; b) bilimlarni yangi,
noo’hshash sharoitlarga tatbiq etish. Masalan, yuqoridagi mavzu o’rganilgach,
12](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_12.png)
![bolalarga shunday topshiriqlar berildi, deb tasavvur qiling: otlarning ta’rifi,
so’roqlaridan foydalanib, biror badiiy matn tarkibidagi otlar barcha so’zlarning
necha foizini tashkil etishni aniqlash; bolalarning o’zlari o’qigan oynoma,
ro’znomalardan ot so’z turkumiga doir so’zlar izlab topish; ma’lum mavzuga oid
berilgan so’zlar (masalan, do’st; o’rtoq, yorbirodar, inoq, suxbatdosh, fikrdosh)
ishtirokida bog’li nutq tuzish. Bu hil topshiriqlar asosida o’tkaziladigan
mashqlarda xam hotira, xam tafakkur, binobarin, ijod elementlari ishtirok etadi.
Zero, bilimlarni yangi-yangi sharoitlarda sinab ko’rish bolalar tafakkuri bilan uzviy
bog’langan.
O’quvchilar tafakkuriga mo’ljallangan mashqlar –Bu hildagi mashqlarni
o’tkazish yo’li bilan bolalar yangi bilimlarni, yangicha faoliyat usullarini ijodiy
o’zlashtirishadi. Ijodiy mashqlarning hususiyatlarini tavsiflash maqsadida “Ot”
so’z turkumi mavzusida tuzilgan topshiriqlar tizimini keltiramiz.
1-topshiriq. Sinfni kuzating. Kimlarni, nimalarni ko’rayapsiz? Ularning nomini
yozing.
2-topshiriq. O’zingiz yozgan so’zlarni yana bir bor o’qib chiqing. SHu so’zlarni
qanday qilib ikki guruxga ajratish mumkin? 1-topshiriq asosida mashq qilish yo’li
bilan “yon atrofimizni turli-tuman narsalar o’rab olgan. Atrofimizni o’rab olgan
narsalarni predmet deb ataymiz” kabi muloxazalardan keyin narsaning nomini
bildirgan so’zlar ot deyiladi” degan ta’rif chiqariladi. CHiqarilgan hulosa-otning
ta’rifi bo’lib, u bolalarning o’quv biluv faoliyati maxsulidir. Binobarin, o’quvchilar
ijod qilish orqali yangi bilimni ta’lim sharoitida kashf etishadi.
2-topshiriq bo’yicha mashq qilinganda kuzatish asosida yozilgan so’zlar kim?,
nima? so’roqlari vositasida ikki guruxga ajratiladi. Otlarni kim?, nima? so’roqlari
vositasida ikki guruxga ajratish yangicha faoliyat usulidir. YAngicha faoliyat
usulini egallash xam ijod maxsulidir. Mazmuniga ko’ra so’z yasashga doir
mashq larning tiplari. Mazmuniga binoan so’z yasashga doir mashqlar rang-
barang bo’lib, ularni shartli ravishda ikki guruxga ajratamiz: tilni nazariy
o’zlashtirish mashqlari; nutq ko’nikmalarini shakllantirishga oid mashqlar.
13](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_13.png)
![Maktab ta’limida tilning uch tomoni-fonetika, leksika, grammatikasi bo’yicha
o’quv dasturlarida ko’zda tutilgan nazariy bilimlar o’rganiladi. SHu bilimlar
moxiyatidan kelib chiqib, so’z yasashga doir mashqlarning uch tipini ajratamiz.
Fonetik mashqlar. Nutq tovushlari, unli va undosh, jarangli va jarangsiz
undoshlar, bo’g’in, bo’g’in turlari (ochiq va yopiq bo’g’inlar), urg’u mavzulariga
oid mashqlar sirasiga kiradi. Misol keltiramiz.
1-topshiriq. Nuqtalar o’rniga mos tovushlarni qo’yib, so’zlarni o’qing. Darah. . . ,
sus. . . , g’ish. . . , qan . . . , kish,. . . , pish. . . balan. . . , do’s. . ., pas. . , monan. . . ,
pisand. . ., mush. . . ,
Leksik mashqlar. So’z ma’nolari, so’zning o’z va ko’chma ma’nolari, ko’p
ma’noli so’zlar, so’z va termin xamda ularning o’hshash va farqli tomonlari,
antonim va sinonimlar, omonimlar lug’at boyligi, o’zbek tili leksikasining boyish
manbalari kabi nazariy bilimlarni o’rgatish mustaxkamlash maqsadida leksik
mashqlardan foydalananiladi. Misol uchun antonimlar bo’yicha mashq qilishga
mo’ljallab tuzilgan topshiriqni keltiramiz.
2-topshiriq. Ko’chiring.
Antonimlarning tagiga chizing.
Bir shirin so’z odamga,
Asal bo’lib tuyular.
Bir achchiq so’z olamga
Zaxar bo’lib tuyular.
Po’lat Mo’min.
Grammatik mashqlar. Grammatik mashqlar dastlab ikki guruxga ajraladi:
morfologik mashqlar, sintaktik mashqlar.
Morfologik mashqlardan so’zning tarkibi, so’z yasash, qo’shimchalar, so’z
turkumlari, mustaqil va yordamchi so’zlar bo’yicha nazariy bilimlarni
mustaxkamlash jarayonlarida foydalaniladi. Turli morfologik xodisalarni–mustaqil
va yordamchi so’z turkumlari, turli morfologik kategoriyalar–turlanish va tuslanish
kabi xodisalar bo’yicha intellektual malakalarni shakllantirishda morfologik
mashqlar asosiy omil xisoblanadi. Morfologik mashqlarga misol keltiramiz.
14](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_14.png)
![3-topshiriq. Nuqtalar o’rniga qavs ichidagi ot yasovchi
qo’shimchalardan mosini qo’yib ko’chiring. YOmonning bir qil. . (-
iq,-ik, -ig’)i ortiq.
3.Boshlang’ich sinf ona tili darslarida so’z yasashga doir mashqlarni ta’limga
tatbiq etish.1-2-sinflarda so’z yasashga oid mashqlar ustida ishlash.
Ona tili ta’limi samaradorligini oshirish shartlaridan biri ta’lim vositalarining,
jumladan, so’z yasashga doir mashqlarning, o’quv-tarbiya jarayoni bosqichlariga
mosligidir. Bundan so’z yasashga doir mashqlarni ta’lim jarayoni bosqichlariga
ko’ra taxlil etish, xar bir bosqichga mos keladigan mashq tipini belgilash extiyoji
tug’iladi.
Ta’lim jarayoni bosqichlari moxiyatini xisobga olib, so’z yasashga doir
mashqlarning quyidagi tiplari belgilanadi.
Tayyorlovchi mashqlar –bu tipdagi mashqlardan yangi mavzuni o’rganishga
kirish yasash, oldin o’rganilgan va bugun o’rganiladigan mavzular o’rtasida
mantiqiy aloqadorlikni ta’minlash, bolalar nutqidagi shu mavzuga oid dalillarni
faollashtirish maqsadida foydalaniladi. YAngi mavzuni tushuntirishdan oldin
o’tkazilgan mashqlar faol ta’lim uchun ruxiyaviy xolat yaratadi, ta’limning
muammoli tashkil etilishini ta’minlaydi, o’rganilayotgan dalillarning o’quvchilar
nutqida faollashishiga olib keladi. Xamrox mashqlar –yangi o’quv materialini
bayon qilish (tushuntirish) paytida, shuningdek, yangi mavzuni o’quvchilarning
o’zlari mustaqil o’rganayotganda o’tkaziladigan mashqdir. Bunday mashqning
moxiyati yangi mavzuga oid bilimlarni idrok etish jarayoni bilan bog’langanligidir.
O’qituvchi “Ot” mavzusiga oid bilimlarni tushuntiryapti deb tasavvur qiling.
Bilimlarni tushuntirish paytida o’quvchilarga shunday topshiriqlarni berish
mumkin: oldin ish qurollarining, keyin o’quv qurollarining nomini eslab yozing;
qarindoshlikni bildiradigan so’zlarni yoddan yozing. Bu hil topshiriqlar asosida
o’tkaziladigan mashqlarning moxiyati yangi mavzuga oid bilimlarni tushunish
jarayoniga xamoxangligidadir.
15](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_15.png)
![Mustaxkamlash mashqlari –bu tipdagi mashqlar ona tili darsliklarida etarlicha
berilgan, ulardan maktab o’qituvchilari unumli foydalanishadi. Mustaxkamlash
mashqlaridan yangi mavzu o’rganilgach, o’sha o’quv soatning o’zida
foydalaniladi. Ular vositasida o’quvchilar ongida yangi mavzuga oid bog’lanishlar
xosil qilinadi. Ongda xosil bo’lgan dastlabki bog’lanishlar ko’nikmalarning
shakllanish nuqtasidir.
Takrorlash mashqlari -bunday mashqlardan yangi mavzu tushuntirilgandan
keyin tashkil etiladigan darslarda foydalaniladi. Takrorlash tipidagi mashqlar
ko’nikmalarni malaka darajasida shakllantirish vazifasini bajaradi. Mashq
vositasida takrorlanadigan ahborot qancha kichik xajmda bo’lib, tatbiq qilinadigan
xolatlar qancha rang-barang bo’lsa, malakalar shuncha takomillashib, odatga
aylanadi. Demak, bilimlarning rivojlanib, tarbiya darajasiga ko’tarilishida
takrorlash mashqlari aloxida axamiyatga ega. Umumlashtirishga oid mashqlar –
bu tipdagi mashqlardan ona tilidan katta bo’lim, mavzu o’tilgach foydalaniladi.
Ular vositasida bilimlar umumlashtiriladi. Masalan, “Ot” so’z turkumi
o’rganilgach, quyidagicha mashq o’tkazish mumkin.
Topshiriq. Gaplarni o’qing. Otlarni topib, namunadagidek taxlil qiling.
Namuna: Odam bahtni mexnatdan topadi.
Odam -bosh kelishikda, turdosh ot, shahs bildiradi, birlikda, kim? so’rog’iga javob
bo’ladi, sodda, tub ot, gapda ega vazifasida kelgan. YUqoridagi topshiriq
asosida mashq o’tkazilganda, bolalar atoqli va turdosh otlar, shahs, qurol, joy
otlari, otning so’roqlari, egalik qo’shimchalari, son qo’shimchasi, kelishik
qo’shimchasi, sodda, qo’shma, juft otlar, otlarning gapdagi vazifalari to’g’risidagi
tasavvurga tayanib ishni bajarishadi. Bu bilimlarni umumlashtirish, malakalarni
odatlar darajasiga ko’tarish uchun asos bo’ladi.
Ta’lim maqsadi bir yoki bir necha mashq vositasida emas, aksincha, ilmiy
asoslangan mashqlar tizimini o’quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etish yo’li bilan
amalga oshiriladi. Mashqlar to’plami ochiq tizim bo’lib, o’zidan oldin o’tkazilgan
mashqlarning tabiiy davomi, bundan keyin bajariladigan mashqlarning poydevori
sanaladi. Binobarin, o’tkaziladigan mashqlar o’rtasida vorislikni ta’minlash so’z
16](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_16.png)
![yasashga doir mashqlar tizimini tuzishda rioya qilinadigan etakchi printsip
hisoblanadi. Vorislik prinsipiga tayanib, mashqlar tizimini shakllantirishda
qator talablar nazarda tutiladi. Mashqlarni tizim shakliga olib kelishda uch hil
faoliyat hususiyatlari va ularga oid uch hil jarayon xisobga olinadi: mashqlarni
tizimga keltirish faoliyati -bu darslik mualliflari yoki o’qituvchining mashqlar
tizimini tuzishga oid faoliyati. Mashqlarni tizimga keltirish konstruktiv jarayon
bo’lib, uning natijasi-mashqlar tizimining optimalligi darslik muallifi yoki
o’qituvchining maxoratiga bog’liq; mashqlarni ta’limga tatbiq etish faoliyati .
Bunday faoliyat o’qitish jarayoni bo’lib, unda mashqdan ta’limning qaysi
bosqichlarida foydalanish zarurligi o’z aksini topadi. Ko’rinadiki, mashqlar
tizimini shakllantirishda o’qitish faoliyati hususiyatlari xam inobatga olinadi;
mashq qilish jarayoni-bu o’quvchining aqliy va amaliy faoliyati bo’lib, uning
amal qilishi natijasida bilimlar takomillashadi, ko’nikma va malakalar rivojlanib,
tilga munosabatlar, ijodiy faoliyatlar taraqqiy etadi. Tuzilajak didaktik loyixada-
mashqlar tizimida bolalarning mashq qilish faoliyati hususiyatlari xam xisobga
olinadi. Didaktik loyixalash jarayoni va loyixalash faoliyati mashqlarni ta’limga
tatbiq etish jarayoni va o’qituvchi faoliyati, o’qish jarayoni va o’quvchi faoliyati
hususiyatlari asosida so’z yasashga doir mashqlar tizimi yaratiladi. Bu jarayonlar
va ularga oid faoliyatlarning moxiyatini bilmasdan turib, so’z yasashga doir
mashqlar tizimini asoslash mumkin emas. SHu tufayli ularni aloxida-aloxida taxlil
etish zarur.
Didaktik loyixalash jarayoni o’rganiladigan o’quv materiallarini bolalarbop
qilib qayta qurishdir. Didaktik loyixalash boshqa jarayonlarga o’hshab uch
elementdan iborat: loyixalashga oid faoliyat, loyixalash vositasi, loyixalash
predmeti . SHu elementlarning o’zaro ta’siri natijasi o’laroq loyixalovchi istagan
(ko’zda tutilgan) didaktik loyixa-mashqlar tizimi shakllanadi.
Didaktik loyixalash, avvalo, inson ongining antitsipirik-oldindan ko’ra bilish,
payqay olish qobiliyati bilan bog’liq. SHu tufayli loyixada-mashqlar tizimida uch
hil belgi ajratamiz: tatqiq qilish, ta’limni amalga oshirish, ta’limni boshqarish.
17](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_17.png)
![YAnada ommaboproq aytganda, loyixa vositasida ta’lim jarayonining
qonuniyatlari o’rganiladi, ta’limning maqsadi amalga oshiriladi,
bolalarning faoliyati tashkil etiladi, boshqariladi, nazorat qilinadi.
Loyixada-mashqlar tizimida o’quvchi va o’qituvchi faoliyati moddiylashtiriladi.
O’qituvchi va o’quvchi faoliyatining tashqi va ichki hususiyatlarini xisobga olish
loyixalovchining maxoratiga bog’liq.
Ona tilidan o’quv materiallarini mashqlar tizimi shakliga olib kelishda qator
talablarga rioya qilinadi: mashqlar to’plamining o’quv materiallari mazmuniga
tengligi-adekvatligi (1); to’plamga kiritilgan mashqlarning bir-birini to’ldirish (2);
mashqlarning murakkabligi, qiyinligini oshira borish (3); to’plamda ijodiy va
standart mashqlar miqdorining etarliligi (4); mashqlar to’plamining bilim,
ko’nikma, malaka, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yaroqliligi (5); mashqlar
miqdorining etarliligi (6). Mashqlar to’plami va o’qitish faoliyati. O’qitish
faoliyati nuqtai nazaridan mashqlar tizimi ona tili darsliklarida berilgan o’quv
topshiriqlariga ko’ra belgilanadi. Zero, darslikka kiritilgan o’quv topshiriqlari
asosida o’qituvchi sinf o’quvchilarining mashq bajarishlarini tashkil etadi.
Darslikka kiritilgan o’quv topshiriqlari vositasida bolalarning mashq qilishini
tashkil etishdan oldin o’qituvchi ularning ta’lim jarayoni tsikllari, dars tiplari va
bosqichlariga mosligini o’rganishi, ulardan izchil foydalanish yo’llarini belgilashi
zarur. SHuningdek, bolalar bajaradigan mashqlar o’rtasida vorislik o’rnatmasdan
turib, ta’limning samaradorligini oshirib bo’lmaydi. Bajarilgan, bajarilayotgan va
bundan keyin bajariladigan mashqlar o’rtasida aloqadorlikni ta’minlash,
o’qituvchining moxirligiga bog’liq. Qilinadigan mashq bolalarning real bilish
imkoniyatiga mos bo’lganda, istalgan samarani beradi. Darslikka kiritilgan o’quv
topshiriqlari to’plami asosida zarur mashqni tezkorlik bilan tanlay olish,
o’qituvchining vaqtini, uning jismoniy va aqliy yumushlarini tejashga olib keladi.
18](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_18.png)
![4. 3-4-sinflarda so’z yasashga
oid mashqlar ustida ishlash.
So’z yasashga doir mashqlar tizimini ta’limga tatbiq etish o’qituvchining
pedagogik maxoratiga, ta’lim jarayoni tsikllariga, tanlangan dars tipi, uning
bosqichlariga bog’liq. O’qituvchi ta’lim jarayoni hususiyatlarini, dars tipi, uning
bosqichlarini aniq tasavvur etsa, ta’lim jarayoniga, dars tipi va uning bosqichlariga
mos mashqlar tizimidan foydalana oladi.
“Undalma” mavzusida qilinadigan ishlarni uch blokka ajratish mumkin:
undalmalar bo’yicha ahborot to’plash (1); undalma yuzasidan to’plangan
ahborotlarga ishlov berish (2); undalma yuzasidan o’rganilgan bilimlarni
tushuncha darajasiga ko’tarish va ularni nazorat qilish (3).
Yuqoridagi bloklarga ko’ra “Undalma” mavzusini quyidagicha rejalashtirish
mumkin.
Dars yangi o’quv materialini o’rganish va mustaxkamlash tipidagi mashg’ulot
bo’lib, uning yadrosi yangi bilimlarni o’rganishga tayyorgarlik, ta’rif va qoidalarni
o’rganish, o’rganilgan bilimlarni dastlabki mustaxkamlashdan iborat.
Dars mavzusini e’lon qilish uchun ish quyidagicha boshlanadi: men bir nechta
gap aytaman. Men aytgan gaplar (mening nutqim) kimga va nimalarga
qaratilganini aytib berishga tayyorlaning.
Bolalar, ona tili darsiga tayyormisiz? Bu gap kimga qaratilgan? (bolalarga). Ona
tili, sen mening ona tilimsan! Bu gapchi?
(ona tiliga). Ey momaqaldiroq, yanada kuchliroq bo’kir! (Bu gap-
momaqaldiroqqa). Men o’z nutqimni bolalarga (1-gap), ona tiliga (2-gap),
momaqaldiroqqa (3-gap) qaratdim. Gapirayotgan paytda so’zlovchi nutqini o’ziga
(masalan, Dangasa tur, uhlaganing bo’lar), O’zgalar (Odil, menga ko’maklash),
turli narsalarga (maynajon, sayrasangchi) qaratadi. YAna bir misol: ertalab
uyqudan uyg’ongach bobomiz, buvimiz, ota-onamizga nima deymiz? Assalomu-
alaykum, bobojon (buvijon, otajon, onajon). Salomimiz kimlarga qaratiladi?
(bobomiz va buvimizga, ota-onalarimizga). Ona tilida so’zlovchining nutqi
19](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_19.png)
![qaratilgan so’zlar “Undalma” termini bilan o’rganiladi. Undalmalar vositasida
kishi o’ziga, o’zga shahslarga, turli narsalarga undaydi.
Suxbat asnosida bolalar yangi mavzuga oid termin-“Undalma” bilan
tanishishadi, bolalarning nutqidagi undalmali sintaktik konstruktsiyalar faollashadi,
o’quvchilar o’zlari nutqida qo’llanib kelayotgan xodisa-undalmaning moxiyatini
anglashadi. Qisqacha aytganda, sinf jamoasi “Undalma” mavzusini o’rganishga
tayyor bo’lishadi. Endi darsning navbatdagi bosqichiundalmaga oid bilimlarni
o’rganish boshlanadi.
Birinchi topshiriqqa qarang . . . . Namunada berilgan gapni o’qing. Bu gapda
so’zlovchining nutqi nimaga qaratilgan? “Hayol”ga qaratilgan. To’g’ri, hayollarga
chulg’anib qolganimizda, o’zimizga shunday gap bilan undaymiz. Undash yo’li
bilan biroz payt hayol surishdan to’htaymiz. Siz bajaradigan topshiriqda oltita nutq
xolati berilgan. Oltita gap tuzasiz. Nutqingizning kimlarga va nimalarga
qaratilganini aniqlab, aytib berishga tayyorlaning. Topshiriqni bajara olsangiz,
undalmaga o’zingiz mustaqil ta’rif bera olasiz.
O’quvchilardan birortasi (yoki oltitasi) topshiriqni doskada bajaradi.
Bolalarning ko’z o’ngida quyidagi yozuvlar paydo bo’ladi.
Bolalar, bilim manbai kitobni seving.
Odamlar, cho’kayapman, qutqaringlar.
Xoy qanotli qushlarim, don englar.
Mexribon buvijon, Sizni tabriklayman.
Xoy yomg’ir, yana shiddat bilan yog’!
Ey shamol, salomimni do’stimga etkaz.
Doskadagi yozuvlar-o’quvchilar ijod etgan gaplar asosida suxbat o’tkazilib,
undalmaning ta’rifi chiqariladi. O’qituvchi topshirig’iga ko’ra bolalar o’zlari
chiqargan hulosani darslikda berilgan ta’rifga taqqoslashadi. Bu ta’lim manbalari-
nutq, darslikni o’zaro uyg’unlashtirishga olib keladi. Endi undalmalarni nutqda ijro
20](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_20.png)
![etish tehnikasi, tinish belgilari, gapdagi o’rni, sodda va murakkab undalmalarga
oid bilimlarni o’rganishga o’tiladi. Buning uchun 2-topshiriq asosida mashq
o’tkaziladi. Bolalar berilgan gaplarda undalmalarning shahsga yoki narsaga
qaratilganini xisobga olib, ularni ikki guruxga ajratishadi. Bu ish undalmalarni
mustaxkamlashga oid dastlabki o’quv yumushidir. 2-topshiriq asosida undalmalar
bo’yicha ahborot to’plash quyidagicha davom ettiriladi.
Doskadagi gaplar qayta kuzatilib sodda (bolalar, odamlar) va murakkab
(mexribon buvijon, qanotli qushlar) undalmalarga o’quvchilar diqqati tortiladi,
tegishli qoidalar chiqariladi: a) undalma bir so’zdan iborat bo’lsa–sodda
undalma deyiladi; b) undalma ikki yoki undan ortiq so’zdan iborat bo’lsa,
murakkab undalma deyiladi.
Gaplar yana bir bor kuzatilib, undalmalarning o’rni aniqlanadi. Buning
uchun ayrim gaplar qayta tuziladi. Bilim manbai kitobni seving,
bolalar!
Sizni, mexribon buvijon, tabriklayman.
Hulosalar chiqariladi: undalmalar gapning boshida, o’rtasida, ohirida keladi.
Undalmali gaplarda gap bo’laklarini toptirish. O’quvchilar ko’pincha undalmani
bosh bo’lak (ega) sanab, egani topa olishmaydi. Doskadagi gaplarga egalar kiritib
yoziladi: Bolalar, siz bilim manbai kitobni seving. Boshqa gaplar bo’yicha xam
ish-shu tahlitda davom ettirilib hulosa chiqariladi. Undalmalarni o’qish tehnikasi,
tinish belgilirini ishlatish qoidalari tushuntiriladi. Bu ishlar natijasi o’laroq
o’quvchilar ongida undalma to’g’risidagi tasavvurlarning umumiy qurilishi
shakllanadi. Endi yangi ta’rif, qoidalarni mustaxkamlashga o’tiladi. Buni amalga
oshirish uchun quyidagicha ish qilish mumkin. a) Darslikda berilgan ta’rif,
qoida, aniqliklarni diqqat bilan o’qib chiqish.
Xulosa
Ta’lim maqsadi bir yoki bir necha mashq vositasida emas, aksincha, ilmiy
asoslangan mashqlar tizimini o’quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etish yo’li bilan
amalga oshiriladi. Mashqlar to’plami ochiq tizim bo’lib, o’zidan oldin o’tkazilgan
mashqlarning tabiiy davomi, bundan keyin bajariladigan mashqlarning poydevori
21](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_21.png)
![sanaladi. Binobarin, o’tkaziladigan mashqlar o’rtasida vorislikni ta’minlash so’z
yasashga doir mashqlar tizimini tuzishda rioya qilinadigan yetakchi prinsip
hisoblanadi. Vorislik prinsipiga tayanib, mashqlar tizimini shakllantirishda
qator talablar nazarda tutiladi.
1. Mashqlarni tizim shakliga olib kelishda uch hil faoliyat hususiyatlari va ularga
oid uch hil jarayon xisobga olinadi:
mashqlarni tizimga keltirish faoliyati -bu darslik mualliflari yoki o’qituvchining
mashqlar tizimini tuzishga oid faoliyati. Mashqlarni tizimga keltirish konstruktiv
jarayon bo’lib, uning natijasi-mashqlar tizimining optimalligi darslik muallifi yoki
o’qituvchining maxoratiga bog’liq; mashqlarni ta’limga tatbiq etish faoliyati .
Bunday faoliyat o’qitish jarayoni bo’lib, unda mashqdan ta’limning qaysi
bosqichlarida foydalanish zarurligi o’z aksini topadi.
2. Mashqlar tizimini shakllantirishda o’qitish faoliyati hususiyatlari xam inobatga
olinadi; mashq qilish jarayoni-bu o’quvchining aqliy va amaliy faoliyati
bo’lib, uning amal qilishi natijasida bilimlar takomillashadi, ko’nikma va
malakalar rivojlanib, tilga munosabatlar, ijodiy faoliyatlar taraqqiy etadi.
3. Ta’lim sharoitida bolalarning o’quv-biluv faoliyati o’rganilgan bilimlarni qayta
esga tushirish, ijod qilish shakllarida amal qiladi. O’rganilgan bilimlarni qayta
esga tushirish–u yoki bu mavzuda mashq qilish jarayonida zaruriy bilimlarni
takrorlash, faollashtirish demakdir.
4. Ona tilidan u yoki bu mavzuda so’z yasashga doir mashqlar tizimi davlat ta’lim
standartlari (dastur, ajratilgan o’quv soatlari, mavzu bo’yicha o’rganiladigan
bilim, malaka, o’quv materiallarini o’zlashtirish darajalari va shu kabilar)
talablari asosida tuziladi.
22](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_22.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Abdullayev Y. Eski maktabda hat-savod
o’rgatish.- Toshkent,1960. 2.Abdullayeva Q.
Birinchi sinfda nutq o’stirish. - Toshkent,
"O’qituvchi", 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Raxmonova S. Ona tili darslari
(usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari.
Toshkent, 1982. 6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi
sinfda ona tili darslari. Toshkent, "O’qituvchi", 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi.
Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Xotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
9.Ikromova R. Grammatika, imlo va nutq o’stirishdan tarqatma materiallar.
Toshkent, "O’qituvchi", 1993.
10.Mirzayeva A. Boshlang’ich sinflar uchun orfografik so’z mazmuni. Toshkent,
1985.
11.Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent,
1985.
12.Qosimova K. va boshqalar. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish
metodikasi fani dasturi. Toshkent, 1996. 13.Qosimova K. Boshlang’ich
sinflarda imlosi qiyin so’zlarni o’rgatish. Toshkent, 1964.
14.Qosimova K. 4-sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1978.
15.Qosimova K., Ubaydullaeva N. 2-sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1987.
16.Roziqov O.R. O’zbek tilidan dars tiplari. Toshkent, 1976.
17.Ta’lim taraqqiyoti jurnali 7-mahsus son. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim
standarti va o’quv dasturi (Boshlang’ich ta’lim). Toshkent, 1999.
18.Ta’lim taraqqiyoti jurnali 1-mahsus son. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim
standarti va o’quv dasturi (Ona tili). Toshkent, 1999.
23](/data/documents/85a5939b-854e-455d-bed0-c4fdd4d3f817/page_23.png)
Unli tovushlarni o’rgatish jarayonida o’quvchilarda imloviy savodxonlikni shakllantirish Reja: Kirish 1.Boshlang’ich sinfda ona tili ta’limida so’z yasashga doir mashqlarning o’rni.So’z yasashga doir mashqlarning tiplari 2. So’z yasashga doir mashqlar tizimi. 3. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida so’z yasashga doir mashqlarni ta’limga tatbiq etish.1-2-sinflarda so’z yasashga oid mashqlar ustida ishlash. 4. 3-4-sinflarda so’z yasashga oid mashqlar ustida ishlash. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
K i r i sh Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgandan keyin iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanishning o'ziga xos yo'liga ega bo'ldi. Mustaqillik omili ta'lim sohasini ham tubdan yangilash zaruriyatini yuzaga keltirdi. "Ta'lim to'g’risida" gi qonun, "Kadlar tayyorlash milliy dastur" hamda pedagogik texnologiya ta'limning maqsadi, vazifasi, mazmuni, shakli, vositasi hamda printsiplarini tanlash birinchi darajali ehtiyotga aylandi. Boshlang’ich sinflarda ona tili ta'limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatini kengaytirishga, ularga erkin fikrlay olish, o'zgalar fikrini anglash, o'z fikrini og’zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olishga, jamiyat a'zolari bilan erkin muloqotda bo'la olish ko'nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bugungi kunda ona tili ta'limiga o'quv fani emas, balki, butun ta'lim tizimini uyushtiruvchi ta'lim jarayoni sifatida qaraladi. Ona tili ta'lim standarti ko'rsatkichlari bolaning fikrlay olishga, ifodalangan fikrni anglashga va o'z fikrini savodli, mantiqiy izchillikka rioya qilgan holda bayon qila olishga o'rgatish nuqtai nazaridan belgilangan. Boshlang’ich sinf o'quvchilari matn ustida ishlash, matn mazmunini ongli bayon qilish, matn topshiriqlarini erkin bajarish, matn asosida fikrni izchil va mantiqiy bayon qilish hamda matnni lisoniy tahlil qila olishlari kerak. O'zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov ta'biri bilan aytganda: "Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir". Mustaqil fikrlaydigan, matn mazmunini to'g’ri tushinadigan o'quvchini nutqi ravon va jozibali bo'ladi. Bugungi kunda ona tili ta'limida matn ustida ishlash dolzarb masalalardan sanaladi. Matn o'z mazmun va talablari bilan ijodiy tafakkur sohibi, erkin va mustaqil fikrlovchi komil insonni tarbiyalaydi. Matn va uning lisoniy xususiyatlarini buguni kun, yangi pedagogik texnologiya va zamon talablariga mos tadqiq etish mavzuning dolzarbligini tashkil etadi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Matn, matn turlari va ularni o’ziga xos xususiyatlarini ilmiy talqini ishning ilmiyligidan dalolat beradi. 4-sinf ona tili darsligidagi matnlar bilan ishlash, o’quvchilarning iste’dodini, bilimini matn asosida rivojlantirish usullari ishning ilmiy-usuliy ahamiyatidur. 2
3
1.Boshlang’ich sinf ona tili ta’limida so’z yasashga doir mashqlarning o’rni. So’z yasashga doir mashqlar tiplari. Til ta’limini so’z yasashga doir mashqlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ulardan ona tili o’qitishning xamma bo’g’inlarida, o’quv-tarbiya jarayonining barcha bosqichlarida foydalaniladi. Garchand, so’z yasashga doir mashqlarning qo’llanish doirasi qancha keng bo’lsa-da, xaligacha ularning xamma e’tirof etgan ta’rifi, tarkibiy qismlari, tiplari va tizimi hususida aniq tasavvurlar mavjud emas. So’z yasashga doir mashqlar o’quvchilarda irodani tarbiyalashning asosiy omillaridan biridir. Iroda, ruxshunoslarning ta’biri bilan aytganda, ko’zlangan maqsadga erishish uchun o’z faoliyatini ongli tashkil etish, faoliyat jarayonida uchragan qiyinchiliklarni bartaraf etish vositalarini, usullarini izlashni taqozo etadi. O’z mexnatining maqsadini tushunish, unga erishish uchun xarakat qilish, intilish bola faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bo’lib, ular mashq qilish natijasida tarkib topadi. Bunga mashqlarni etarli darajadagi qiyinchilik va murakkablikda o’tkazish yo’li bilan erishiladi. Ammo ona tili metodikasi fanida mashqlarning qiyinligi va murakkabligi masalasi xaligacha o’rganilgan emas. So’z yasashga doir mashqlardan til bilimlarini o’rganish, mustaxkamlash, takrorlash, tekshirish, umumlashtirish maqsadlarida foydalaniladi. SHuningdek, ular bolalarda orfoepik, orfografik, uslubiy, punktuatsion va shu kabi malakalar xosil qilishning etakchi omili sanaladi. Binobarin, so’z yasashga doir mashqlarning moxiyatini to’liq anglagan, ularning qurilishi hususida bilimlarga ega bo’lgan, tiplarini ajrata biladigan, ularni tizimga keltirish tehnologiyasini egallagan o’qituvchigina ulardan unumli foydalanadi. Maktabda tilning fonetika, leksika xamda grammatikaga oid bilimlar va ular asosida turli-tuman nutq ko’nikmalari ustida ish qilinadiki, bularni grammatik mashqlar deyish an’anaviydir. Biroq ular tilning birgina grammatika soxasiga tegishli bo’lganligi bois cheklangandir. Binobarin, uning istiloxi o’rnida “so’z yasashga doir mashq” istiloxi ishlatish ma’quldir. 4
Mashq eng qadimiy o’qish usuli. U inson faoliyatining barcha soxalarida qo’llaniladi. Y.A.Kamenskiy “Pansofiya maktabi” nomli asarida mashqning axamiyatini uqtirib, shunday deb yozgan edi: “Mashq insonni moxir, epchil, barcha narsadan habardor, xamma soxaga qiziquvchan, bilarmon, xar qanday ishga yaroqli kishi qilib etishtiradi. O’quvchilarning barcha sinflarda o’qish va yozish, takrorlash va fikrlashuv, to’g’ri (ona tilidan chet tiliga) va teskari (chet tilidan ona tiliga) tarjima, deklamatsiya (badiiy asarni ta’sirchan o’qish) va disput (ilmiy muboxasa, o’z qarashlarini ximoya qilish) amaliyotida mashq qilishni talab qilamiz” Duradgor teshasiyu, arrani ishlatishni, jarrox kesishu tikishni, sportchi suzishu sakrashni, tikuvchi bichishu qirqishni amaliyotda bajarib mashq qilganidek, o’quvchi xam mashq qilish yo’li bilan ijtimoiy xayotda faol ishtirok etish malakalalarini egallab oladi. Ana shularga ko’ra mashqni umuminsoniy madaniyatning ajralmas qismi deb bilamiz. Zero, yoshlar mashq qilish yo’li bilan ijtimoiy tajribani bekamu-ko’st o’rganishadi, o’z faoliyatlarida ota–bobolar faoliyatini jonlantirishadi, tevarak atrofdagi narsalar, kishilar bilan muomala qilish madaniyatini o’zlashtirishadi. So’z yasashga doir mashq yoshlarni xayotga tayyorlash jarayonining tarkibiy qismi, til ta’limini amalga oshirishning etakchi yo’li xisoblanadi. Mashq ma’lum makonda (sinfda o’qituvchi raxbarligida) va zamonda (darsda) o’tkaziladi. U ongli xayotning aloxida soniyalari, hayotning o’zi demakdir. So’z yasashga doir mashqlarning moxiyatini aniqlash maqsadida ularni yana bir tushuncha o’quv topshirig’i bilan muqoyasa qilamiz. Zero, narsa-xodisalar o’zaro solishtirilganda, ularning moxiyati aniqlanadi. 1-topshiriq . O’n ikkita so’z berilgan (in, oz, es, iz, ov, il, esh, og’, ig’, ek, et). Ularni qanday qilib uch guruxga ajratib yozish mumkin. 2-topshiriq . Sinonimlar qatoridagi so’zlarga zid ma’no anglatadigan antonimlarni topib yozing. 5