logo

YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

963 KB
YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM
TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI
MUNDARIJA
KIRISH 4-11
I-BOB.   Yosh   qo’l   to’pichilarni   tayyorlashning   nazariy   va   amaliy
asoslari xususida. 12-44
1.1. Yosh qo’l to’pichilar  bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida
o’rgatish ning dolzarbligi. 12-23
1.2.   Yosh   qo’l   to’pi chilarning   o’yin   ixtisosligiga   qarab   hujum
texnikasini   rivojlantirish    metodikasi . 24-34
1.3.   Yosh   qo’l   to’pichilarning   jismoniy     tayyorgarligi   texnik
k o‘ nikmalarni samarali  o‘ zlashtirish poydevori. 34-44
II-BOB. Tadqiqotning maqsadi, vazifalari, usullari va  uni tashkil
qilish 45-58
2.1.Tadqiqot maqsad va vazifalari 45-49
2.2.  Pedagogik kuzatishlar 49-52
2.3.  Pedagogik nazorat testlari 52-53
2.4.   Tadqiqotni  kuzatish 53-54
2.5.  Tadqiqotning tashkil etilishi 54-57
2.6.  Tadqiqot uslublari 57-58
III - BOB .   Yosh   qo’l   to’pichilarni   o’yin   ixtisosligiga   qarab   hujum
texnikasini   takomillashtirishga   doir   ekspremental     tadqiqot
natijalari va qiyosiy tahlili. 59-82
3.1.   Yosh   to’pi chilar   bilan   o’tkaziladigan   mashg’ulotlar   jarayonida
o’yin texnikasini  tarbiyalash   samaradorligi ni aniqlash usullari. 59-73
3.2.   Yosh   qo’l   to’pi chilar   bilan   o’tkaziladigan   mashg’ulotlar
jarayonida  o’yin texnikasini     rivojlantirishning vosita va usullari 73-77
3.3.  Tadqiqot jarayonida olingan natijalar va ularning tahlili 77-82
Amaliy tavsiyalar 83
Xulosa  84-85
1 Foydalanilgan adabiyotlar. 86-88
KIRISH
                       O‘zbekistonda sport o’yinlari rivojiga katta ahamiyat berilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan oxirgi yillarda bir qator
qaror   va   farmonlar   qabul   qilindi:   jumladan   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyevning   2017   yil   3   iyun,   Jismoniy   tarbiya   va     ommaviy   sportni
yanada   rivojlantirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida”gi   PQ-3031-son,   2018   yil   5
martdagi   “Jismoniy   tarbiya   va   sport   sohasida   davlat   boshqaruvi   tizimini   tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmon va qarorlari
imzolandi.   Unda,   oxirgi   yillarda   gandbol   bo‘yicha   Milliy   chempionatlar   obro‘si
va   darajasini   oshirish   bo‘yicha   ishlar   yetarlicha   olib   borilmayotganligi,   yuqori
malakali   va   sport   zahiralari   tayyorgarligini   tashkil   etish   va   mazmuniga   yetarli
darajada   ahamiyat   berilmayotganligi   bayon   etilgan.   Shu   bilan   birga,   jismoniy
tarbiya   va   sport   sohasida   aholi   sog‘lig‘ini   mustahkamlashga   ko‘maklashadigan
aniq dasturlarni amaliyotga joriy etish, yoshlarni sportga keng jalb qilish va ular
orasidan   iqtidorli   sportchilarni   saralab   olish,   sport   turlari   bo‘yicha   yuqori
natijalarni   ta’minlaydigan   mahoratli   sportchilar   bilan   milliy   terma   jamoalarni
shakllantirish   va   trenerlar   uchun   qo‘shimcha   shart-sharoitlar   yaratish   zarurati
mavjud.
Dasturda 2017-2021 yillarda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada
rivojlantirish   uchun   995,2   milliard   so’mdan   ziyod   mablag’   sarflanishi,   sport
maktablarining   moddiy-texnik   bazasini   mustahkamlash   maqsadida   167   ta   sport
inshooti,   jumladan,   90   ta   sport   majmuasi   va   77   ta   suzish   havzasini   qurish,
rekonstruksiya   qilish,   kapital   ta’mirlash,   jihozlash   va   qayta   jihozlash   nazarda
tutilgan.   Shuningdek   ushbu   qaror   va   farmonlar   jismoniy   va   ma naviy   sog lomʼ ʻ
yosh   avlodni   voyaga   yetkazish,   yoshlar   o rtasida   sog lom   turmush   tarzi   va	
ʻ ʻ
sportga intilishni kuchaytirish, bu ishlarning g oyat muhim sharti sifatida bolalar
ʻ
ommaviy sportini rivojlantirishni ko zda tutadi. 	
ʻ
2 Dissertatsiya   ishi   mavzusining   dolzarbligi .   Yosh   avlodni   sport   bilan
shug‘ullanishi,   sog‘lom   turmush   tarziga   amal   qilish,ma’naviy   va   jismoniy
kamolga   intilishi,   Vatanga   mehr-muhabbati,   o‘z   yurti   bilan   g‘ururlanish   ruhida
tarbiyalanishlari   asosiy   yo‘nalish   sifatida   belgilanadi.   Mamlakatimizda   bolalar
ommaviy   sportini   rivojlantirishni   taminlash   maqsadida,   joylarda   sport
muassasalarining   barpo   etilishi,   yangi-yangi   sport   turlaridan   to‘garaklar
faoliyatining   yo‘lga   qo‘yilishi,   ularni   tegishli   jihozlar   va   malakali   sport
murabbiylari   bilan   taminlanishi,   jismoniy   tarbiya   va   sport   bilan
shug‘ullanayotgan   bolalar   va   o‘smirlar   soni   yildan   yilga   ortib   borishiga   asos
bo‘lmoqda. Qo’l to’pi bo yicha o tkazilayotgan sport musobaqalarida raqobatningʻ ʻ
kuchayib   borayotganligi   sportchi   va   murabbiylar   tayyorlash   tizimini
takomillashtirishni   taqazo   etmoqda.   Raqobatning   kuchayib   borishi   va
natijalarning   to‘xtovsiz   o‘sib   borayotganligi   dastlabki   o‘rgatish   bosqichidan
boshlab sportchilarning barcha sifat  va ko‘nikalarini  ilmiy asosda  shakillantirish
masalasiga   jiddiy   e’tibor   qaratadi.   Yurtimizda   qo’l   to’pi   sport   turini
rivojlantirish,ommaviyligini   oshirish,   aholining   barcha   qatlamlarini   qo’l   to’pi
bilan   shug’ullanishga   keng   jalb   qilish   hamda     iqtidorli,   istiqbolli   sportchilar   va
murabbiylarni   saralash   talab   etiladi.   Qo’l   to’pi   sport   turida   dastlabki   o‘rgatish
bosqichidan   boshlab   jismoniy   texnik   va   taktik   tayyorgarlikka   oid   mashqlarni
me’yorlab   qo‘llash   tavsiya   etiladi.   Oydan-oyga,   yidan-yilga   mashg‘ulot
yuklamalarining hajmi va shiddati “zinapoya” sifatida emas, balki “to‘lqinsimon
shaklda orttirilib borilishi maqsadga mufofiqdir. Binobarin, har bir murabbiy o‘z
kasbiy-pedagogik faoliyatini ilmiy asosda tashkil qilishi istedodli yosh sportchilar
tayyorlash muamosining tamoiliy va dolzarb jihatlaridan biridir.
Dissertatsiya ishning ob’yekti.   Mavzudagi  maqsad va vazifalarni amalga
oshirishda asosan Samarqand shahar 58-umuta’lim maktabi 5-6-sinf o’quvchilari
bilan  o‘tkaziladigan   darslari   va   qo’l   to’pi   mashg‘ulotlari   faoliyati   obyekt   qilinib
olindi.
D i ssertatsiya   ishning   predmeti.   “ Yosh   qo’l   to’pichilarni   o’yin
ixtisosligiga   qarab   hujum   texnikasini   o’rgatish   metodikasi”   modulini   yaratish
3 tadqiqot   obyekti   hisoblanadi.   Yosh   qo’l   to’pichilarni   o’yin   ixtisosligiga   qarab
hujum   texnikasini   o’rgatish   metodikasida   qo’llaniladigan   zamonaviy   ta’lim   va
pedagogik   texnologiyalaridan   foydalangan   holda   o’quv-uslubiy   materiallarni
ishlab chiqish va uning asosida modul tizimida o’qitish jarayonlarini tashkil etish.
Dissertatsiya ishning maqsadi.   Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga
qarab   hujum   texnikasini   o‘rgatishning   zamonaviy   vosita   va   usullarini   o‘rganish
hamda   maxsus   o‘yin   mashqlari   yordamida   ularning   tayyorgarlik   darajasini
oshirish hamda ularning texnik tayyorgarligini nazorat va tahlil qilish.
Dissertatsiya ishning vazifasi.  Yuqoridagi maqsadni hayotga tadbiq qilish
uchun   quyidagi   vazifalar   amalga   oshiriladi.   Yosh   qo’l   to’pichilarni   o’yin
ixtisosligiga   qarab   hujum   texnikasini   o’rgatish   metodikasi ni   ilmiy-nazariy
jihatdan   adabiyot   manbalari   bo’yicha   tahlil   qilish. 
 Mavzuga taalluqli adabiyot manbaalaridan foydalanish.  
 Yosh   qo’l   to’pichilarni   o’yin   ixtisosligiga   qarab   hujum   texnikasini
aniqlash.
 Tajribadan keyin  qo’l to’pi chilar natijasini qiyoslab tahlil qilish.
Dissertatsiya ishning  yangiligi: 
 Mavzuga taalluqli adabiyot manbaalaridan foydalan gan .  
 Yosh   qo’l   to’pichilarni   o’yin   ixtisosligiga   qarab   hujum   texnikasini
aniqlangan.
 Tajribadan keyin  qo’l to’pi chilar natijasini qiyoslab tahlil qili ngan .
Dissertatsiya ishning   farazi:  Faraz  qilindiki ,  malakali qo’l to’pichilarning
musobaqa   faoliyatiga   texnik-taktik   tayyorgarligini   oshirishda,   mashg‘ulot
jara yo nida   biz   tavsiya   etgan   maxsus   test,   o‘yin  mashqlaridan   kompleks
mashqlardan   foydalanilsa ,   murabbiylarning     ko‘zlagan   maqsadiga   yanada
osonroq erishishiga yaqindan yordam beradi.  
D i ssertatsiya   ishning   nazariy   hamda   amaliy   mohiyatlari.   Tadqiqot da
davomida   ishlab   chiqilgan   “ Yosh   qo’l   to’pichilarni   o’yin   ixtisosligiga   qarab
hujum   texnikasini   o’rgatish   metodikasi ni ”   moduli   asosida   o’qitish   yuzasidan
4 ilmiy tavsiyalardan  sport maktabi va BO’SM larda umumta’lim maktablarida  qo’l
to’pi   sport   turi   bilan   shug’ullanayotgan   yosh   o’quvchilarining   mashg’ulot
jarayonini   samarali   tashkil   etishda   keng   foydalanish   mumkin.   11-12   yoshli
bolalar bilan o‘tkaziladigan o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini  o’rgatish
uchun   vosita,   uslublar   tayyorlandi   va   nisbati   aniqlandi.O’yin   ixtisosligiga   qarab
hujum texnikasini o’rgatish mashqlari qo’l to’pichining texnik-taktik ko‘nikma va
malakalarini shakllantirishga yordam beradi.
Dissertatsiya   ishi   bo’yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili) :   Har   bir
o‘yinchining   texnik   mahorati   uning   ixtiyorida   bo‘lgan,   ijro     etishni   yaxshi
bilgan   o‘yin   vazifalarini   hal   etish   uchun   kerakli   texnik     usullar   turlari
ko‘pligiga   qarab   belgilanadi.   Qo’l   to’pichining   sport     tay yo rgarligi
jara yo ni   o‘yin   texnikasining   muntazam   yaxshilanib   borishi     bilan   uzviy
bog‘liqdir.   Mashg‘ulotning   bosh   vazifalaridan   biri   qo’l  to’pi    texnikasini   har
tomonlama   egallashdan   iboratdir.   Mazkur   vazifani   hal  qiilish  uchun :  
1 )   o‘yinning   barcha   hozirgi   zamon   texnik   usullarini   bir   xil
darajada   egallagan   bo‘lishni   va   ularni   turli   shart   sharoitda   yanada
takomillashgan  usullar  bilan bajarishni   bilishni;  
2 )     bir   usulni   ikkinchisi   bilan   turli   izchillikda   qo‘shib   olib
bora  bilishni;  
3 )   jamao   bo‘lib   bajariladigan   harakatlarga   bog‘liq   ravishda   o‘yin
paytida  ko‘proq   foydalaniladigan   hujum va himoya  usullarini  egallashni;  
4 )   erkin   va   ixtiyoriy   harakatlarda   ishlatiladigan   usullarning    umumiy
muvofiqligini   tobora   oshirib,   ijro   sifatini   muntazam   yaxshilab     borishni   talab
qiladi.  
Qo’l to’pichilarning texnik   mahoratini takomillashtirish    umumnazariy
quriladi   va   taktikani   takomillashtirish,   harakat   va   ma’naviy     iroda   sifatlarini
rivojlantirish   bilan   birga   qo‘shib   bojariladi .     Mashg‘ulot   jarayonida
usulni   bajarish   texnikasini   nimalar   hisobiga     yaxshilash   mumkinligini
5 aniqlash   kerak.   Buning   uchun   quyidagi   harakat   sifatlarini,   ya’ni   tezkorlik,
kuch,   chidamlilik,   egiluvchanlik,   epchillik   va     hokazolar   darajasini   yuqori
ko‘tarish   samarali   yo rdam beradi.   1
Jamoaning   mahorati   o‘yinchilardagi   texnik   tayyorgarlikning
darajasiga   bog‘liq.   O‘yin   uchun   zarur   bo‘lgan   barcha   uslublar   va   ularni
bajarish   usullari   texnik   tay yo rgarlik   jarayonida   oshib   boraveradi,   shu  bilan
birga   sportchining   shaxsiy   qobiliyati   va   jamoa   uchun   zarur   bo‘lgan     umum
harakatlar takomillashadi.  
Texnikani   takomillashtirish   uchun   ma’lum   bo‘lgan   barcha   usullardan
foydalaniladi.   Shular   jumlasidan,   takrorlash   usuli   ko‘proq   tarqalgan .
Shuningdek musobaqa  usullarining   barcha turlaridan   ham   foydalaniladi.  
Texnika   –   o‘yinning   asosi.   Faqat   uni   mukammal   egallash   va   har   xil
o‘yin   sharoitida   qo‘llashni   bilish   yuqori   sport   malakasiga   erishishning
garovidir . 2
  
Texnik   jara yo nni   takomillashtirish ,   sportchi   tomonidan   axborotni   qabul
qilish   va   uni   ishlab   chiqish,   harakatni   samarali   bajarish   sifatini    korreksiya va
nazorat qilishga bog‘liq.  
Bu   vaqtda   analizatorlar   orqali   oldindan   ishlab   chiqilgan   katta
sondagi   har   xil   axborotlar,   harakat   faoliyatiga   samarali   ѐ@ ki   uni
chalg‘itadigan   harakat   faoliyatini   ajarish   vaqtida   tushadigan   axborotlar
quyidagi komponentlarga bo‘linadi.   
- signal - motivli  axborot    
1
  Pаvlоv   Sh.K,   Аbdаlimоv   О.Х,   YusupоvаZ.E.Gandbol(Musоbаqа   qоidаlаri,   ulаrni   tаshkil   etish   vа
o’tkаzish tizimi) Usliybiy qo’llanmaO‘zDJTI nаshriyot-mаtbuоt bo‘limi, 2014 - y il.  
2
  PаvlоvSh, АbdurаhmоnоvF, АkrоmоvJ. Gаndbоl.Jismоniy tаrbiya instituti vа jismоniy tаrbiya
fаkult	
ѐtlаri tаlаbаlаri uchun dаrslik. –Toshkent: 2005-yil.
6 -teskari aloqali axborot  
- fondli axborot farqlanmaydigan va yo‘ldan  uradigan axborotlar. 
Texnik   takomillashtirish   jara yo nida,   adabiyotlari,   tez   informatsiya
vositalari,   foto-kino- video   materiallarini   tahlili,   so‘z ,   ko‘rgazmalilik   va     amaliy
metodlardan ,   sur’at   va   ritmni   fazaviy   va   dinamik   tavsiflardan     foydalangan
holda, o‘rgatish   jarayonini   tahrir qilib   borish joiz. 3
  
Qo’l   to’pi   sport   o‘yinida   texnik   mahoratni   nisbatan   farq   qiluvchi
xususiyatlaridan   biri   bu   o‘zgaruvchan   musobaqa   vaziyatida   tezkor   –   kuch
asosida   ijro   etiluvchi   murakkab   harakat   malakalaridir .   Aynan   shu   sifat
hal qiluvchi vaziyatlarda o‘z yetakchiligini namoyish etadi.  
YU.I.Portnix   kitobida   uzoq   yillar   davomida   turli   yoshdagi   va
malakaga   ega   gandbolchilar   ustida   tadqiqodlar   o‘tkazish   natijasida
jismoniy   sifatlarning   texnik   mahoratiga   va   musobaqa   jara yo niga   to‘g‘ridan
to‘g‘ri aloqador ekanligini takidlaydi. Uning fikricha, jismoniy sifatlar  qanchalik
yuqori   darajada   shakillangan   bo‘lsa   sport   mahorati   shunchalik     mukammal
o‘sib boradi.   
Shu   bilan   birga   ilmiy   ma’lumotlarning     tahliliga   ko‘ra   har   qanday
jismoniy   tayyorgarlik   jara yo ni   ham   jismoniy   sifatlarni   samarali
rivojlanishga   olib   kelavermaydi   va   texnik- taktik   mahoratni
shakillanishiga   ijobiy   ta’sir   eta   olmasligi   mumkin.   Aksincha ,   aksariyat
hollarda sport mahoratiga   salbiy tasir  ko‘rsatishi  ham  mumkin .  
Umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   va   xususan   sportchilarni   tayyo rlashda
harakat   sifatlarini    (tezkorlik,   kuch,   chidamkorlik,
chaqqonlik ,     egiluvchanlik)  bir  biriga   bog‘lab  shakillantirish  muhim  ahamiyatga
ega.  
3
  Pаvlоv Sh.K, Аbdаlimоv О.Х, YusupоvаZ.E.Gandbol(Musоbаqа qоidаlаri, ulаrni tаshkil etish vа 
o’tkаzish tizimi) Usliybiy qo’llanmaO‘zDJTI nаshriyot-mаtbuоt bo‘limi, 2014 - yil.
7 Qo’l   to’pi   sport   o‘yinida   texnik   mahoratni   nisbatan   farq   qiluvchi
xususiyatlaridan   biri   bu   o‘zgaruvchan   musobaqa   vaziyatida   tezkor   –   kuch
asosida   ijro   etiluvchi   murakkab   harakat   malakalaridir .   Aynan   shu   sifat     hal
qiluvchi vaziyatlarda o‘z yetakchiligini namoyish etadi.  
YU.I.Portnix   kitobida   uzoq   yillar   davomida   turli   yoshdagi   va
malakaga   ega   qo’l   to’pchilar   ustida   tadqiqodlar   o‘tkazish   natijasida
jismoniy   sifatlarning   texnik   mahoratiga   va   musobaqa   jara yo niga   to‘g‘ridan
to‘g‘ri aloqador ekanligini takidlaydi. Uning fikricha, jismoniy sifatlar  qanchalik
yuqori   darajada   shakillangan   bo‘lsa   sport   mahorati   shunchalik     mukammal
o‘sib boradi.   
Shu   bilan   birga   ilmiy   ma’lumotlarning     tahliliga   ko‘ra   har   qanday
jismoniy   tayyorgarlik   jara yo ni   ham   jismoniy   sifatlarni   samarali
rivojlanishga   olib   kelavermaydi   va   texnik- taktik   mahoratni
shakillanishiga   ijobiy   ta’sir   eta   olmasligi   mumkin.   Aksincha ,   aksariyat
hollarda sport mahoratiga   salbiy ta’sir etish ham foydadan holi emas.  
Binobarin   o‘quv   mashg‘ulot   jarayonida   jismoniy   tayyorgarlik
mashqlarini   qo‘llash   har   bir   qo’l  to’pichining   yoshi,   qo’l  to’pi   sport   turining
xususiyati   va   sportchining   malakasi   hamda   nasliy   imkoniyatlarini   e’tiborga
olishni taqozo etadi.  
Malakali sportchilarni  tayyorlashda   maqsadga   muvofiq
rejalashtirilgan   texnik   tayyo rgarlik   mahoratini   takomillashtirishda   va
musobaqa   davomida   yuksak   natijaga   erishish   nihoyatda   muhim   omillardan
biridir. Shu   bilan   bir   qatorda   uzoq   muddat   davom   etadigan   musobaqa
jarayonida   texnik   ish   birinchi   navbatda   maxsus   umumiy   jismoniy
tayyorgarlik  sifatiga  bevosita bog‘liqligi   isbotni talab  qilmaydi .  4
 
YU.V   Vershanskiyning   kuzatuvlariga   qaraganda   sport   turlarining
jahon   chempionati   ishtirokchilarining   musobaqa   davomida   ijro   etgan
4
  Akramov J.A. Pavlov Sh.K. Abduraxmonov F.A. Gandbol.  Ilmiy Texnika Axboroti-Press nashriyoti. 
2018
8 texnik   malakalari   o‘z   samarasini   keskin   kuchaytirgan.   Ushbu   vaziyat   ana   shu
sport   o‘yin   turlari   ishtirokchi   sportchilarning   maxsus   chidamliligi   yuqori
darajada shakillanganligiga e’tibor  qaratadi .  
Pavlov   Sh.K,   Akromov   J.A,   Abduraxmanov   F.A   va   boshqalar 5
maxsus   mashqlar   sifatlarini   rivojlantirishda,   mashg‘ulotlar   bilan   uzoq     vaqt
mabaynida   muntazam   shug‘ullanish   natijasida   gandbolchilarning     texnik-
taktik   mahorati   hamda   boshqa   qobiliyatlari   qanchalik   sezilarli  shakillanishi
mumkinligini tadqiqod   asosida isbot qilib bergaanlar .   
Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi va hajmi.  Dissertatsiya “Kirish”, 3 ta
bob, “Xulosa”, “Amaliy tavsiyalar” va “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” dan
iborat bo‘lib, uning hajmi 88 betni tashkil etadi.
5
  Isrоilоv R.I. Gandbolni o‘ qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. T-2021.
9 I-BOB. YOSH QO’L TO’PICHILARNI TAYYORLASHNING NAZARIY
VA AMALIY ASOSLARI XUSUSIDA.
1.1. Yosh qo’l to’pichilar  bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida
o’rgatish ning   dolzarbligi. Qo’l   to’pi   o’yinida   turli-tuman   to’p   bilan   va   to’psiz
usullar   bajariladi. Qo’yilgan maqsadga erishmoq uchun o’yinda   qo’llaniladigan
xilma-xil maxsus usullar yig’indisi qo’l to’pi  texnikasini tashkil etadi.  
Texnik   usullar   —   bu   qo’l   to’pi   o’yinini   vujudga   keltirish     vositasi
demakdir.   Yuksak   sport   natijalariga   erishish   ko’p   jihatdan     qo’l   to’pi
o’yinchilarning ana shu xilma — xil vositalarni qanchalik  to’liq bo’lishiga, raqib
jamoa   o’yinchilari   qarshilik   ko’rsatayotgan,     ko’pincha   esa   charchoq   orta
borayotgan sharoitda o’yin  jarayonidagi turli holatlarda ularni qanchalik mohirlik
bilan,     samarali   qo’llashiga   bog’liq.   Qo’l   to’pi   texnikasini   yaxshi   bilish
o’yinchining   har   tomonlama   tayyorgarligi   va   har   jihatdan   kamol     topishining
ajralmas qismidir.  
O’yin texnikasida hujum va himoya bir — biridan farq qiladi.  To’pni ilish,
uzatish,   olib   yurish   va   darvozaga   otish   hujum     texnikasiga   tegishlidir.   To’p
yo’lini to’sish, uni tutib olish, urib   qaytarish va darvozabon o’yinining texnikasi
himoyada  qo’llaniladi.  
Maydonda hujumchi va himoyachi sifatida harakat qilish  hamda aldamchi
harakatlar   o’yin   texnikasining   asosini   tashkil   etadi.     Dastlabki   holat   —   turish,
tayyorgarlik   va   harakat   qilishni     belgilaydi.   Baland   va   past   holatda   turishlarni
vaziyatdan   kelib     chiqqan   holda   belgilanadi.Zamonaviy   qo’l   to’p   o’yinida
ko’pincha     baland   holatda   turish   (oyoqlar   ozgina   bukilsa),   oralig’i   yelka
kengligida,   gavda   sal   oldinga   egilib,   qo’llar   bukilgan   holatda     tutiladi.Qaysi
o’yinchi   maydonda   tez   va   tejamli   harakat   qilsa,   o’sha     o’yinchi   ko’proq   foyda
keltiradi.   Shuning   uchun   har   bir   o’yinchi   tez     start   olishni,   yugurayotib
yo’nalishni   o’zgartirishni,   to’xtash   va     sakrashni,   orqa   bilan   erkin   oldinga
yurishni, yon tomon bilan  yurishlarni o’zlashtirib olishi shart.  6
 
6
  QosimovaR.A., Do‘sanov U.T.Qo‘l to‘pi (gandbol)va uni o‘qitish uslubiyati-Samarqand: 2011-yil.
10 Qo’l   to’pi   o’yinining   tasnifi   texnik   usullarni   umumiy   maxsus     belgilarga
qarab   guruhlarga   bo’lishdan   iborat.   O’yin   faoliyati     tavsifiga   qarab   qo’l   to’pi
texnikasida ikkita yirik bo’lim ajratiladi:  
1. Maydon o’yinchisi texnikasi   
2. Darvozabon texnikasi  
Har   qaysi   bo’lim   harakatlanish   texnikasi   va   to’pni   boshqarish   texnikasi
bo’limchalariga   ajratiladi.   Kichik   bo’limlar   turli   usullarda     ijro   etiladigan   aniq
texnik   usullardan   —   harakatlanish   texnikasi     uslublari   va   usullaridan   iborat.
Bulardan   maydon   o’yinchilari   va     darvozabon   foydalanadi.   Usul   va   turlarda
harakatning asosiy  mexanizmi umumiy bo’lib, detallari bilangina farqlanadi. Har
xil     usullarni   ijro   etish   shartlari   qo’l   to’pi   texnikasini   yanada   turli-tuman
qiladi.O’rganilayotgan materialni  takrorlash  usul  turlarini  barqaror    tushunishga,
ularni   to’g’ri   tahlil   qilishga,   olingan   bilimlarni     takomillashtirish   vazifalarini
muvaffaqiyatli yechishga yordam  beradi.  
O’yinda   hujum   texnikasi
To’pni   egallagan   hujumchi   butun   vujudi   bilan   raqiblar   darvozasiga   to’p
kiritishga   intiladi.   Raqiblarning   qarama-   qarshiligini   faqat   mahsus   usullar
yordamida   yengishi   mumkin.
O’yin texnikasining bu qismiga to’pni ilish, ushlash, to’pni yerga   urib olib
yurish va egallab olish, chalg’itish (fint) va to’siq (zaslon)   qo’yish   usullari   kiradi.
To’pni   ilish.   Bu   to’pni   egallashga   imkon   beruvchi   usul.   To’pni   bir   va ikki
qo’llab   ilish   mumkin.   To’pni   ikki   qo’llab   ilishda   qo’llarning   panjalari   bir-biriga
yaqin   joylashib   voronkasimon   chuqurlik   hosil   qilinadi,   barmoqlar   to’pga
tekkanidan   so’ng,   uchib   kelgan   to’p   tezligini   pasaytirish   uchun   qo’llar   bukiladi.
11     To’pni   ikki   qo’llab   ushlash.(1-rasm). 
                           2-rasm.
a) To’pni bir qo’llab barmoqlar yordamida ushlash
b) To’pni bir qo’llab barmoqlar yordamisiz kaftda  ushlash
12                  To’pni bir qo’llab ilish.(3-rasm)
To’pni   bir   qo’lda   ilish   juda   murakkab.   Ilish   va   keyingi   qo’lni   silkitish
ko’pincha   bunday   holatda   to’xtash   harakatini   tashkil   etadi.
To’p   bilan   muvaffaqiyatli   harakat   qilish   uchun   uni   to’g’ri   ushlash   lozim.
Agar   o’yinchi   uni   ikki   qo’llab   ushlasa   to’p   yaxshi   nazorat qilinadi. Lekin to’pni
bir qo’llab yuqoridan yoki ochiq kaft   bilan   ham   ushlash   mumkin.   Faqat   bu   holda
to’pni   qattiq   siqib   ushlamaslik   lozim,   chunki   bu   holat   qo’lning   panja
bo’limlarining   qotishiga   olib   keladi.
To’pni   uzatish   asosiy   texnik   usul   hisoblanadi.   To’p   uzatish   ko’p   usullar
yordamida,   ayniqsa,  boshqalarga   qaraganda  ko’proq  yuqoridan   va   qo’l   panjalari
yordamida   bajariladi.   Uzatish   texnikasining   bajarilishi   to’pni   otish   usulidan   ham
farq   qiladi.
 
13                             To’pni bir qo’llab uzatish.(4-rasm)
                             To’pni orqadan uzatish.(5-rasm)
Qo’llarni   tirsak   qismidan   bukkan   holda   yuqoridan   to’pni   uzatish   —
qo’l   to’pida   o’yinida   to’p   uzatishning   asosiy   usulidir.
Keyingi   vaqtlarda   yashirin   holda   —   orqadan,   bosh   ortidan,   oyoqlar
orasidan   to’p   uzatish   ko’proq   ahamiyatga   ega   bo’lmoqda.   To’p   uzatish
panjalarning   faol   ishlashi   natijasida   bajariladi.   Qo’l   panjalari   yordamida
uzatilgan   to’p   aniqlik   va   tezlikdan   yutadi.
To’pni   yerga   urib   olib   yurish .   Bu   usul   bir   joyda   turganda,   ko’proq
yurganda,   yugurganda   bajarilib,   qo’l   to’pi   o’yinchisining   harakat   qilishda
qo’llaniladigan asosiy  usullaridan hisoblanadi. To’pni   yerdan har   xil: yuqoriroq
va   pastroq   sapchitib   turib   yurish   mumkin.   Bu   usulda   qo’l   to’pi   o’yinchisi
maydondan   sapchib   ketayotgan   to’pni   pastga   tushirib   va   keng   yoyilgan
barmoqlari   bilan   kutib   oladi.   U   qo’lini   bukib,   to’pni   biroz   yuqoriga   uzatadi,
so’ng   uni   yana   maydonga   ma’lum   burchak   bo’yicha   keskin   otadi.   Bunda
oyoqlar   bukilgan,   gavda   biroz   egilgan,   bosh   to’g’ri   tutilgan   bo’lishi   kerak.
To’pni   yerga   urib   olib   yurish   to’g’ri   chiziq,   yoysimon   chiziq   va   doira
bo’ylab   har   hil   yo’nalishlarda   bajarilishi   mumkin.   Yo’nalishni, tezlikni, sapchish
balandligini   o’zgartirib   hamda   to’pga   qaramasdan   yerga   urib   olib   yurishlar
hozirgi   zamon   qo’l   to’pi   o’yinida   katta   ahamiyatga   ega   bo’lmoqda. 
14                                        To’pni yerga urib yurish.(6-rasm)
To’pni   otish.   Otish   natijasi   bir   qator   sharoitlarga   bog’liq,   shular   orasida
muhimi   raqiblarga   kutilmagan   vaziyatda   otish   yo’nalishini   va   usulini
o’zgartirishdir.   To’pni   ko’zlagan   joyga   yo’naltirishda,   ayniqsa,   tezlik   muhim
ahamiyat   kashf   etadi   —   uning kuchi   tezligiga   bog’liq   bo’ladi.
To’p   otish   texnikasini   bajarishda   uning   energiyasi   va   vaznini   hisobga   olish
zarur,   to’p   otayotgan   qo’lning   keng   amplitudadagi   harakati   mushaklar
qisqarishiga   va   gavdadagi   barcha   mushaklarning   qisqarishiga   qulay   sharoit
yaratadi.   Lekin   o’yinda   bir   necha   qadamdan   so’ng,   keng   amplitudada   qo’lni
silkitib   to’p   otishni   qo’llash   anchagina   mushkul.   Shuning   uchun   o’yinchilar   va
murabbiylarning   ijodiy   izlanishdan   maqsadi   tez   otish   texnikasini   (harakatni
tezlashtirib,   to’pni   ilib   olgandan   so’ng   darrov   sakrab   va   hokazo)   yaratishga
qaratilgan,
Darvozaga   to’p   otishlar   joyidan,   yurib   kelib,   sakrab   va   tayangan   holatda
bajariladi.
Eng   ko’p   tarqalgan   usul   —   harakatda   yuqoridan   qo’lni   bukib   to’p
otishdir.   Qo’llarni   silkitish   natijasida   to’pni   otish   holati   o’zgaradi.   To’p   otish
boshning orqa tomonidan, yelka ustidan yoki   yon   tomondan   bo’lishi   mumkin.   Bu
vujudga   kelgan   holat   va   texnikani   bajarish   xususiyatiga   qarab   qo’llanilanadi.
Harakatda   qo’lni   yuqorida   bukib   to’p   otish   uch   xil   vaziyatda   bajariladi:
chalishtirma   qadamlardan   (skrestniy   shag)   so’ng   otish,   chalishtirma   qadamlarsiz
15 otish   va   to’xtab   otish.
Chalishtirma   qadamlardan   so’ng   o’yinchi   yugurib   kelib   sakrab   to’p   otishi
yoki   ruxsat   etilgan   uch   qadam   qoidasidan   foydalanishi   mumkin.   Agar   o’yinchi
to’pni   o’ng   qo’li   bilan   otmoqchi   bo’lsa,   birinchi   qadamni   chap   oyoq   bilan
boshlaydi,   bu   holda   ikkinchi   qadamini   qo’yishda   shu   oyoq   kaftining   ichki
tomonini   yugura   boshlagan   tarafiga   qarab   qo’yadi.   Shu   holda   to’p   ushlagan   qo’l
to’g’rilanib,   boshning   orqa   tomoniga   o’tkaziladi   va   gavdaning   yon   tomoni
darvozaga   qaratiladi.   To’p   bilan   bo’lgan   qo’lga   qarama-   qarshi   oyoqga
tayanilgandan so’ng to’p otish harakati boshlanadi;  bu   holda gavdaning og’irligi
oldinga o’tkazilib, darvoza tomon   buriladi   va   to’p   ushlagan   qo’l   bukilib   oldinga
qarab   tezlanish   harakatini   boshlaydi.   Shuni   hisobga   olish   kerakki,   qo’l   harakati
davomida   tirsak   panjalardan   oldinda   bo’lmog’i   kerak.   To’pni   qo’ldan
chiqarishda   vujudga   keladigan   kaft   va   bilak     silkitilishi,   keyinchalik
gavdaning yuqori qismlariga nisbatan pastki qismlarini   to’xtatishga   olib   keladi.
Yuqoridan   qo’lni   bukib   to’p   otish   qo’lni   tez   siltash   yordamida   bajariladi.
Birinchi   oldinga   qo’yilgan   oyoqqa   qarama-qarshi   qo’l   to’p   bilan   orqaga
suriladi   va   keyingi   qadamda   gavdaning   yuqori   qismi   bilan   birga   siltanadigan
qo’l   oxirgi   chegarasigacha   orqa   tarafga   burilishi   kerak.   Keyingi   qadamni
qo’yishda   gavda   darvoza   tomon   burilib   tezlik   bilan   oldinga   egiladi   va   to’pni
qo’ldan   chiqaradi.   Bu   usulning   farqi   shundaki,   to’p   otish   bir   oyoqqa   tayangan
holda   bajariladi.
Yuqoridan   qo’lni   bukib   to’xtab   to’p   otish   –   bu   eng   tez   otish   usulidir.   Bu
erda   dastlabki   zaruriyat   to’pni   sakrab   ilish   hisoblanadi,   bunda   to’p   otayotgan
o’yinchi   qo’lini   siltashni   boshlashi   mumkin.   Bu   holda   o’yinchi   avval   o’ng
oyog’ini,   so’ng   chap   oyog’ini   bosadi,   tovon   esa   harakatning   to’xtashini   ta’min
etish   uchun   xizmat   qiladi.
To’p   otayotgan   o’yinchi   qadam   qo’yishda   gavdaning   og’irligini   darhol
oldingi   oyoqqa   o’tkazadi   va   gavdani   darvoza tomon burib,   qo’l   tirsagini   bukkan
holda   to’pni   keskin   darvozaga   uloqtiradi.
Qo’lni   yuqorida   bukib,   sakrab   (yuqoriga)   to’p   otish   uzoq   masofadan
16 (10-12  m ) darvozaga hujum qilishda qo’llaniladi. Qo’lni   siltash   va   to’pni   qo’ldan
chiqarish   havoda   bajariladi.   Depsinish   keyinchalik oyoqda bajarilishi kerak. To’p
otayotgan   o’yinchi   to’p   ushlagan   qo’lni   orqa   tomonga   yuborib,   to’psiz   qo’lini
oldinga   chiqaradi,   gavdaning   yuqori   qismini   otayotgan   tomonga   burib,
depsinishdan   oldin   bo’sh   oyog’ini   bukishi   lozim.
To’pni   darvozaga   otish   o’yinchining   sakragandan   keyingi   parvozining   eng
yuqori   nuqtasida,   ko’krak   darvoza   tomon   burilib,   oyoqlarning   orasi   keng   ochilib
bajariladi.
Bazan   qo’lning   aylanma   harakatini   (oldinga—pastga—orqaga)
sekinlantirgan   va   ularni   ikki   tomonga   yozgan   holatida   himoyachilar   tomonidan
qo’yilgan   to’siq;   yonidan   to’p   otishga   ijozat   beriladi.
O’yinda   yiqilib   otish   zarurati   tez—tez   vujudga   keladi.   Bu   to’p   otayotgan
o’yinchiga   himoyachilardan   qutulish,   yo   bo’lmasa   o’zi   bilan   darvoza   orasidagi
masofani   yaqinlashtirish   imkonini   beradi.
To’ pni   t ayangan   holda   yi qi l i b   da r v oz ag a   otish   sakrab—   yiqilib
darvozaga   to’p   otishdan   farq   qiladi.   Birinchisi   bekik   vaziyatdan   hujum
boshlashda   qo’llanilib,   ikkinchisi   olti   metrlik   chiziqdan   hujum   qilishda
ishlatiladi.
Darvozaga   bunday   xilma-xil   usulda   to’p   otish   muvozanat   saqlash
munosabatida   anchagina   murakkabdir,   chunki     o’yinchi   to’pni   muvozanatini
yo’qotgan   holda   darvozaga   otadi.   Buning   ustiga,   o’yinchi   yiqilishining
yo’nalishi har   xil —   oldinga   va   yon   taraflarga   bo’lishi   mumkin.
Yuqorida qo’lni bukkan holda yon tarafga egilib va yiqilib to’p   otish   bekik
vaziyatda   hujum   qilishga   imkon   beradi.
Yon   tomonga   egilib   to’p   otish   bir   yoki   ikki   oyoqqa   tayangan   holda
bajariladi.   Himoyachi   qo’llari   bilan   yon   tomonidan   qo’ygan   to’siqdan   qutulish
uchun   hujumchi   to’p   otishni   bajarishda   gavdasini   to’psiz   qo’li   tomonga   egib,
to’pni   boshi   ustidan   va   himoyachilar   qo’llari   yonidan   darvozaga   yo’naltiradi.
Yon   tarafga   yiqilib   to’p   otish.   Bu   usulni   o’yinchi   to’p   otish   vaqtida
himoyachidan   uzoqroq   ketish   imkoniyatini   yaratish   uchun   qo’llaydi.   Bunga
17 «yolg’on»   to’p   otishda   qo’llaniladigan   fintlar   yordam   beradi.   Hujumchi
chalg’itishdan     so’ng     oldinga     bir   qadam   qo’yib,   tayanch   oyoqlarini,
himoyachi oyog’ini darvozaga   to’p   otayotgan   tomonga   yaqinroq   qo’yishi   kerak.
Shundan   so’ng   gavda   og’irligi   oldingi   egilgan   oyoqqa   o’tkaziladi.   Gavda   yon
tomoni   bilan   darvoza tarafiga buriladi
g  to’p bilan bo’lgan qo’l esa   to’p   otishning
oxirgi   holatiga   ko’tariladi.   O’yinchi   tayanch   bo’lmagan   bo’sh   oyog’ini   oldinga
ko’tarib,   bo’sh   qo’l   tomon   egiladi   va   himoyachi   belidan   sirpanganga   o’xshab
yiqiladi.   U   gorizontal   holatga   yaqinlashganda,   darvoza   tomonga   ko’kragini
qaratib,   to’pni   boshining   orqasidan   darvozaning   ko’zlangan   joyiga   yuboradi,
so’ng   bo’sh   qo’lini   yerga   tekkizib   yiqiladi.
Bunday   to’p   otish   usulini   to’p   otayotgan   qo’l   tomondan   ham   bajarish
mumkin,   lekin   bunday   holatda   tayanch   oyoq   ish   bajarayotgan   qo’l   tarafdagi
oyoq   bo’lishi   kerak.
Yuqorida   qo’lni   bukib,   sakrab,   yon   tomonga   egilgan   holda   yiqilib   to’p
otish   usulidan   asosan   chiziq   bo’ylab   va   burchakdagi   hujum   qiladigan o’yinchilar
foydalanadilar.   O’yinchi   to’pni   ikki   qo’l   bilan   egallab,   tez   olti   metrli   chiziqqa
yaqinlashadi,   tayanch   oyoq   kaftlarini   shu   chiziqqa   parallel   qo’yib   zonaga
sakraydi   va   to’pni   havoda   to’p   otadigan   qo’lga   o’tkazib,   darvozaga   otadi.   To’p
ushlagan   qo’l   tomondagi oyoq bilan depsinganda, yiqilish shu tarafga   bajariladi
va   o’yinchi   yerga  depsingan   oyoqda, keyin qo’llarga tushadi; boshqa   oyoq   bilan
depsinganda   esa   oldin   bo’sh   qo’lga   va   keyin   depsinishdan   bo’sh   oyoqqa
tushadi.   O’yinchi   yelkalari   orqali   aylanib   o’rnidan   turadi.
Qo’lni   yozib,   yon   tomondan   to’p   otish   —   bekik   vaziyatda   ko’p
qo’llaniladigan   usullardan   biridir.   Uni   bel,   son,   tizza   balandligida   bajarish
mumkin.   Siltash   yuqoridan   to’p   otishdagiday   bajariladi.   Chalishtirma   harakat
qilgandan   so’ng   o’yinchi   to’p   otishning   dastlabki holatiga keladi: oyoqlar keng
qo’yilgan, qo’l to’p bilan orqa   tomonga o’gkazilgan, gavda darvozaga yon tomon
bilan   burilib,   to’p   otadigan   qo’l   tomon   egilgan   bo’lishi   kerak.   Shundan   keyin
gavdaning   og’irligi   oldinda   turgan   oyoqqa   o’tkaziladi,   ko’krak   darvoza   tomon
buriladi,   qo’l   tirsak   bo’g’inida   bukilib,   maydonga   parallel   oldinga   cho’ziladi.
18 Keyinchalik   qo’l   silkitish   harakati   tufayli   to’g’rilanadi,   unga   yelka   harakati
qo’shilib,   to’p   darvozaga   yuboriladi.
Himoyachidan   to’pni   uzoqroq   olib   ketish   uchun   o’yinchining   oldingi
tayanch   oyog’ini,   himoyachi   oyog’ining   sirtqi   tomoniga   qo’yish   maqsadga
muvofiqdir   (odatda   o’ng   tarafga).
Gavdaning yuqori qismini burish yordamida qo’lni bukmasdan   to’g’ri   to’p
otishni   bajarish   mumkin.   To’p   ushlagan   qo’l   tomonidagi   oyoq   bilan   depsinish
himoyachilardan   to’pni   yanada   uzoqroq   olib   ketishga   imkon   beradi.
Ko’pincha   bunday   to’p   otshlar   yuqoriga   va   yon   tomonga   sakragan   holda
bajariladi.   Balandga   sakrab, odatdagiday yuqoridan to’p otmoqchi bo’lib harakat
qilgan   hujumchi   oxirida   to’p   ot ayot gan   qo’li   harakati ni     o’zgartirib,   to’pni
yuqoridan emas, balki himoyachilar gavdasi yoki qo’llari bilan   qo’ygan   to’siqlar
yonidan   darvozaga   yuboradi.
Darvozadan   qaytgan   to’pni   qayta   urish.   Darvoza   ustunlariga   urilib   yoki
darvozabondan   qaytgan   to’pni   bir   yoki   ikki   qo’llab   darvozaga   otish   mumkin.
Bu   harakat   sakrab, keyin esa yiqilgan   holda   bajariladi.
Keyingi   vaqtlarda   darvozabonning   to’p   otayotgan   o’yinchiga   peshvoz
chiqishi   amalda   ko’p   qo’llanilmoqda.   Bunday   holatda,   depsinib,   yuqoridan
baland   trayektoriyada   to’p     otishlar   (darvozabon   ustidan   oshirib)   ma’lum
bo’lishicha, juda sermahsul   hisoblanadi.
To’p   otishning   bajarilishi   odatdagi   usulda   boshlanib ,   s o’ngra   esa
to’pning   yo’nalishi   o’zgartiriladi.
To’pni   yerga   urib   sapchitib   otish   —   darvozabonlar   uchun   eng   murakkab
to’p   otishdir.   Ayniqsa,   otgandan   so’ng   sapchib   aylanib,   o’z   yo’nalishini
o’zgartiradigan   to’pni   olish   darvozabonlar   uchun   juda   katta   qi yi nchi li k
tug’diradi.   Odatda,   bu   usul   burchakdan   hujum   qilish   paytida   qo’llaniladi.
To’pni   otilish   joyiga   qarab   o’ngga   yoki   chapga   aylantirib   otish   mumkin.   To’pni
aylantirishga   bilak   va   kaftning   tezkor   harakatlari   va   barmoqlarning   faolligi
tufayli   erishiladi.
Chalg’itishlar   (fint).   Bu   usulni   to’psiz   va   to’p   bilan   bajarish   mumkin.
19 To’psiz   chalg’itishlardan   ko’proq   uni   qarshiliksiz   qabul   qilish   uchun
himoyachilarning yaqinida  turganda ta’qibdan qutulish   maqsadida  foydalaniladi.
To’p   bilan   chalg’itishlar   uzatishni,   otishni   yoki   yerga   urib   yurishni   qarshiliksiz
bajarish   uchun   qo’llaniladi.
Chalg’itishlar   murakkab   harakatlar   yordamida   bajariladi,   hammasidan
ko’proq   bir-biriga   bog’liq   bo’lgan   bosqich   (faza)   anchagina   sekin   chalg’itish
harakati texnik   usulining qulay paytida   qo’llanilishi   va   tez   asosiy   usulni   amalga
oshirishga   bog’liqdir.
Ikki   va   undan   ortiq   usullardan   tashkil   topgan   chalg’itishlar   ikki   turga
bo’linadi:   oddiy   va   murakkab.   Bir   harakatdan   ikkinchi   harakatga   o’tishda
qancha   kam   vaqt   sarflansa,   raqibni   aldab   o’tishga   shuncha   imkoniyat
yaratiladi.
           To’pni darvozaga yiqilib urish .(7-rasm)
To’pni   uzatishda   usullarni   o’zgartirib   to’p   yo’nalishini   va   to’p   uzatishda
to’xtab   qolish   paytlarida   chalg’itishlar   qo’llaniladi.   Eng   ko’p   tarqalgan
chalg’itish   bu   to’pni   otmoqchi   bo’lib,   so’ng   to’pni   uzatishdir   (bosh   orqasidan,
orqa   va   yon   tomondan).
To’p   otishda   to’pni   uzatayotganday   harakat   qilish   yoki   bir   usulda   to’p
otmoqchi     bo’lib
,   ikkinchi     usuldan   foydalanish,   sakrab to’p otmoqchi bo’lib
yerga tushib himoyachini aldab o’tish   juda   foydalidir.
Chalg’itishlarni,   ayniqsa,   himoyachini   aldab   o’tishda   qo’llash   muhimdir.
Bu   bir   va   ikki   qadamli   harakat   bo’lishi   mumkin.   Chalg’itish   sifatida   qadam
quyish, hamla qilish va to’p uzatishlardan   foydalaniladi.
20                         To’pni darvozaga sakrab otish
                                 8-rasm
 To’pni darvozaga yiqilib otish.(9-rasm)
21                        To’pni darvozaga yiqilib otish.(10-rasm)
1.2   Yosh   qo’l   to’pchilarning     o’yin   ixtisosligiga   qarab   hujum
texnikasini   rivojlantirish   metodikasi.
O’yin   usullari   va   taktik   harakatlarga   o’rgatish   qiyin   va   uzoq   davom
etadigan   jarayondir.O’yin   texnikasini   o’rganish   uchun   juda   ko’p   o’yin   usullarini
bajarish   lozim   va   uning  uchun   bir   necha   yil   kerak  bo’ladi.   O’rgatish   jarayonida
o’yin   usullarini   nafaqat   biomexanik   nuqtayi   nazardan   to’g’ri   va   unumli   bajarish,
balki   o’yin   paytida   uni   qo’llashni     hamo’rgatish   kerak.   Shuning   uchun   texnik
usullariga   o’rgatish   va   individual   taktik   harakatlarga   o’rgatish   birgalikda   olib
boriladi.   Bundan   tashqari   o’yinga   o’rgatish   va   jismoniy   sifatlarni   tarbiyalash
o’zaro bir-biriga bog’lagan holda olib boriladi. Harakatlarga o’rgatish   va jismoniy
sifatlarni   tarbiyalash   zaminida   qo’l   to’pichining   harakat   malakalarini
shakllantirish   qonuniyatlari   yotadi.
Jismoniy   sifatlarni   tarbiyalash   harakat   malakalarini   egallash   jarayonini
tezlashtiradi.   O’yin   usullarini   bajarishda   jismoniy   sifatlar   namoyon   bo’ladi   va
rivojlanishi   tezlashadi.   Biroq   harakatlarga   o’rgatishda   qoida   bo’yicha   sharoitni
yengillatib   boriladi,   ammo   jismoniy   sifatlarni   tarbiyalashda   yuklama   oshirib
boriladi.Har   bir   usulni   o’rgatish   bosqichma   –bosqich   olib   boriladi.   Eng   asosiy
diqqatni   harakatning   asosiy   bosqichiga,   keyin   esa   boshqa   qismlarini   bajarishga
qaratiladi.Har qanday usulni o’rgatishda texnik-taktik harakatlarni ketma-   ketligi
mantiqan   to’g’ri   bo’lishi   kerak.
1.Usul   bilan   tanishtirish   2.Usulni   soddalashtirib   o’rgatish
3.Usullarni   o’yin   holatiga   yaqinlashtirib   takomillashtirish   4.O’rganilgan
usullarni   o’yinda   qo’llash.
Usul   bilan   tanishtirishda   albatta   ko’rgazmali   qurollardan   foydalanib,   usul
to’g’risida   ma’lumot   berish   va   tasavvur   hosil   qilish   zarur.   Ko’rgazmali
qurollardan   qayta   foydalanilganda   (rasmlar,   jadval,   videotasmalar)
o’rganilayotgan   usul   va   harakatlarning   ancha   muhim   bo’laklariga   ahamiyat
22 beriladi.   O’yin   usullari   va   harakatlarni   ko’rsatishda   usulning   ahamiyati   va   uni
o’yin   paytida   unumli   qo’llash   to’g’risida   gapirib   berish   maqsadga   muvofiq
bo’ladi.
Harakat   to’g’risida   tasavvurga   ega   bo’lish   uchun   shu   usulni   bajarib   ko’rish
imkoniyati   beriladi.   Harakatlarni   soddalashtirilgan   sharoitda   o’rganish
kamchiliklarni   bartaraf   qilishga   yordam   beradi.   Ushbu   holatda   qanday
muvaffaqiyatga   erishish   tayyorlovchi   va   yondashuvchi   mashqlarni   tanlashga
bog’liq   bo’ladi.   Harakat   elementlarini   his   etish   uchun   harakatlarni   majburiy
chegaralab   va   belgilab   qo’ygan   usullari   qo’llaniladi.
O’yin   usullarini   soddalashtirilgan   yoki   murakkablashtirilgan   sharoitda
o’rgatish   uchun   o’yinning   dastlabki   holati,   masofa,   yo’nalish   harakati   tezligi   va
har   xil   xalaqit   beruvchi   unsurlarni   kiritiladi.   Bu   o’z   navbatida   usulga
o’rgatishdagi   to’siqlarni   bartaraf   qiladi.
Yosh   qo’l   to’pichilarning   texnik   tayyorgarligini   oshirish   uchun   maxsus
mashqlar
To’pni   yerga   urib   olib   yurish   bo’yicha   namunaviy mashqlar
1. Oldinga,   yon   tomonga,   orqa   bilan   oldinga   to’pni   yerga   urib   harakat
qilish.
2. Shularning   hammasini yugurgan   holatda   bajarish.
3. Ilonizisimon   yo’nalishda   har   xil   to’siqlarni   aylanib   to’pni   yerga   urib
yurish.
4. Har   xil   to’siqlardan   hatlab   to’pni yerga   urib   olib   yurish.
5. Har   xil   tezlikda   yugurib,   to’xtab   va   yana   tezlanib   to’pni   yerga   urib   olib
yurish.
6. Yo’nalishlarni   o’zgartirib   (90-180-360   gradus)   to’pni   yerga   urib   olib
yurish.
23 7. 6-9   metrli   chiziqlarga   to’g’ri   tekkizib   chiziq   bo’ylab   to’pni   yerga
urib   olib   yurish.
8. O’ng   va   chap   qo’llarda   galma-gal   to’pni   yerga   urib   olib   yurish.
9. Bir   vaqtda   ikkita   to’pni   yerga urib   olib   yurish.
10. Bir   o’yinchi   to’pni   erga   urib   olib   yuradi,   ikkinchisi   to’pni   olib
qo’yishga   harakat   qiladi.
To’pni   uzatish   va   qabul   qilish   bo’yicha   na’munaviy   mashqlar
1. O’yinchilar   diametri   10-20   metrli   doira   shaklida   joylashib,   to’pni   turli
usullarda   bir   qo’llab   uzatishadi   va   ikki   qo’llab   qabul   qilishadi. (11   –   rasm)   Mashq
turgan   joyida   va   harakatda   bajariladi.
 
                 11- rasm
2. O’yinchilarning   joylashishi   1-mashqda   ko’rsatilganday,   lekin   o’rtada
murabbiy joylashadi. U har bir o’yinchiga to’pni uzatib, qabul   qilib   oladi.   (12   –
rasm) 
To’pni   uzatish   usullari:   bir   qo’llab,   ikki   qo’llab,   yuqoridan,   yelkadan,
yondan va pastdan. 
24               12-rasm
3. O’yinchilar   uchburchak   shaklida   qator   bo’lib   joylashishadi.
O’yinchi   qo’shni   qatoridagi   o’yinchiga   to’p   uzatib,   o’zi   to’p   uzatilgan
tomonga   harakat   qilib   qator   oxiriga   turadi.   (13   –   rasm)
                  13-rasm
4. O’yinchilar   ikki   aylana   hosil   qilib,   bir   biriga   qarama   qarshi   harakat
qilib,   o’zaro   to’p   uzatishadilar.   (14   –   rasm)
 
                        14-rasm
5. Ikki   o’yinchi   3-4   metr   oraliqda   parallel   harakat   qilib,   bir   birilariga   to’p
uzatishadi.   (15   –   rasm)   Harakat   tezligi   asta   –   sekin   oshirib   boriladi.
25  
                        15-rasm
6. Ikki   o’yinchi   qarama-qarshi   3-4   metr   oraliqda   joylashib,
o’nga   va   chapga   harakat   qilgandan   so’ng,   sakrab   turib   bir-biriga   to’p
uzatadi.   (16 –   rasm)
                           16-rasm
7. Ikki   o’yinchi   to’plar   bilan   bir-biriga   qarama-qarshi   5-10   metr   oraliq
masofada   joylashadi.   Uchinchi   o’yinchi   ularning   o’rtasida   turib   oldindan
kelishilgan   usulda   (pastdan,   yuqoridan,   yondan   va   h.z.)   o’yinchilar   bilan
navbatma-navbat   joy   almashib,   to’p   uzatishni   bajaradi.   (17   –   rasm)
 
                          17-rasm 
8. O’yinchilar   6-10   metr   masofada   bir-biriga   qarama-qarshi   2   qator
26 bo’lib joylashadi. Qator oldida turgan o’yinchi o’zi tomonga   yugurib   kelayotgan
o’yinchiga   to’pni   uzatadi   va   o’zi   qarama-qarshi qator oxiriga borib turadi. (18-
rasm). Shu mashqni sakrab turib ham bajariladi. 
              18-rasm
9. Ikki   o’yinchi   4-6   metr   masofada   joylashadilar,   o’rtada   himoyachi
joylashadi.   Himoyachi   qarshiligida   hujumchilar   bir-birlariga   to’pni   uzatib   (   bir
qo’llab,  ikki  qo’llab, yuqoridan, pastdan,   yon tomondan  va   h.z.)   qabul   qiladilar.
(19 –   rasm) 
 
                       19-rasm
10. O’yinchilar   darvoza   ro’parasida   2   qator   bo’lib   turadilar.   Qator
oldidagi o’yinchi 1,2,3 qadamdan so’ng keyingi qatordgi o’yinchiga   to’pni   uzatib,
o’z   qatori   oxiridan   joy   oladi.   (20 –   rasm)
27  
                    20-rasm
To’pni   darvozaga   otish   bo’yicha   namunaviy   mashqlar
1. O’ng burchakdan, chap barchakdan va markazdan darvozaga   to’p otish.
O’yinchilar   har   -   bir   joydan   navbat   bilan   to’pni   darvozaga   otishadi   va   o’zlari
turgan   qator   oxiridan   joy   olishadi.   (21-rasm)
                          21-rasm
2. O’yinchilar   bir   qator   bo’lib   joylashadilar.   To’p   darvozaga   harakat
paytida   otiladi   (chap,   o’ng   burchaklardan   va   yarim   o’rtadan).   O’yinchi   to’pni
murabbiyga   uzatib   va   qayta   qabul   qilgandan   so’ng   tirsaklar   bukilgan   holda
yuqoridan   darvozaga   to’p   otadi.   Mashqni   sakramasdan   va   sakrab   turib
bajarilgandan so’ng o’zi qator oxiriga   borib   turadi.   (22-rasm)
28  
                      22-rasm
3. O’yinchilar   bir   qator   bo’lib   joylashadilar.   O’yinchi   to’pni
murabbiyga   uzatib,   undan   qabul   qilgandan   so’ng   himoyachi   qarshiligni   engib
darvozaga   to’p   otadi.(23-rasm)   To’pni   sakramay   va   yon   tomondan   tirsaklar
bukilgan   holda   o’tiladi. 
 
                                        23-rasm
4. Himoyachini   chalg’itib   darvozaga   to’p   otish.   1   raqamli   o’yinchi
oldiga   harakat   qilayotgan   4   raqamli   o’yinchiga   to’pni   uzatadi   va   to’pni
uzatgandan   so’ng   himoyachi   vazifasini   bajaradi,   4   raqamli   o’yinchi   himoyachini
o’ng   tomonidan   o’tib   darvozaga   to’pni   otadi   va   6   raqamli   o’yinchi   ortidan
qatorga   turadi.   1   raqamli   o’yinchi   esa   mashqdan so’ng   3   raqamli o’yinchi ortidan
qatorga turadi.   (24-rasm)
29 3
2
1
4
5
6
                          24-rasm
5. To’siq   ustidan   to’pni   darvozaga   otish   (25-rasm)   O’yinchilar   bir
qator   bo’lib   turishadi.   Qator   oldidagi   o’yinchi   to’pni   murabbiyga   uzatib   undan
harakat   paytida   to’p   qabul   qiladi   va   to’siq   ustidan   darvozaga   otadi tirsak bukilgan
holda. Mashqni tugatib, o’zi   qator   oxiridan   to’p   oladi.
25-rasm
6.  Har ikki darvozaga to’p otish (26 rasm) qator oldida turgan   o’yinchi
darvozabondan   to’pni   qabul   qilgandan   so’ng   qarama-qarshi   tomondagi   darvoza
tomon to’pni yerga urgan holda harakat qiladi va   harakatni darvozaga to’pni otish
bilan   yakunlab,   qarama-qarshi   qator   oxiridan   joy   oladi.   Mashqni   himoyachi
qarshiligida xam   bajariladi.
30                                26-rasm
7. Markaziy o’yinchidan to’pni qabul qilgandan so’ng darvozaga   otish.
(27-rasm)   1   raqamli   o’yinchi   to’pni   2   raqamli   o’yinchiga   uzatadi,   u   esa   o’ng
tomon   yarim   o’rta   chiziqqa   tomon   harakat   qilayotgan   3   raqamli   o’yinchiga   to’pni
uzatadi.   3   raqamli   o’yinchi   turli   usullarda   to’pni   darvozaga   otadi.   (oldiniga
himoyachisiz keyin   esa   himoyachi   qarshiligini   yengib).
 
                       27—rasm
8. O’ng va chap qanot o’yinchilarning chiziqdan darvozaga to’p   otishi.   (28-
rasm).   2   raqamli   o’yinchi   to’pni   1   raqamli   o’yinchiga   uzatib   o’zi   chiziq   tomon
harakat   qiladi   va   to’pni   1   raqamli   o’yinchidan   qabul   qilib   turli   usullarda
darvozaga otadi. Mashq o’ng va   chap   qanotlardan   bajariladi. 
312
3 1                                   28-rasm
1.3.Yosh   qo’l   to’pichilarning   jismoniy     tayyorgarligi   texnik
k o‘ nikmalarni samarali  o‘ zlashtirish poydevori.
Qo’l   to’pi   sport   o‘yinida   muvaffaqiyatga   erishish,   ularning   jismoniy
tayyorgarligiga bevosita bog‘liq bo’lib,qo’l to’pichilarni tayyorlashda umumiy va
mahsus   jismoniy   tayyorgarlik   darajasining   beqiyos   ahamiyatini   ta’kidlab   ushbu
jarayon   tehnik   mahoratni   shakillanishida   asosiy   omil   bo‘lib   hizmat   qilishni
ko‘rsatib   o‘tganlar.   Sportchining   umumiy   va   mahsus   jismoniy   tayyorgarligi
jarayonida   jismoniy   tarbiyaning   barcha   vositalaridan,   ya’ni   jismoniy
mashqlarning   chiniqish   va   sog‘lomlashtirishning   tabiiy   omillari   (quyoshda
chiniqish,   havo   va   suv   muhitining   hususiyatlari),   rejm   va   boshqa   gigenik
sharoitlardan foydalanililadi. Hozirgi vaqtda sportning hamma turlarida jismoniy
tayyorgarlik   ikki-umumiy   va   mahsus   tayyorgarlikdan   iborat.   Umumiy   jismoniy
tayyorgarlik,   mahsus   jismoniy   tayyorgarlik   vazifalarini   hal   etishga   yordam
beradi.   Organizmning   hamma   tizimlarini   mahsus   jismoniy   va   qo‘shimcha
(yordamchi) jismoniy tarbiya vositalari bilan uzviy ravishda qo‘shib olib borilgan
taqdirdagina   sportchining   umumiy   va   mahsus   irodaviy   harakat   sifatlari
muvoffaqiyatli   rivojlanadi.   Bu   hol   sportchining   har   tomonlama  rivojlanishini   va
yuqori   natijalarga   erishishni   ta’minlaydi.   Qo’l   to’pi   bilan   shug‘ullanuvchi
sportchilarning  jismoniy  tayyorgarligi  bevosita  yo‘nalishiga  ega  bo‘lgani  uchun,
ayni   vaqtda   organizimning   umumiy   jismoniy   rivojlanishi,   mustahkamlanishi   va
322
2
1 1
18 - расм chiniqishi bilan tamomila bog‘liqdir. Qo’l to’pi sport turidagi muvoffaqiyat faqat
shu   turning   o‘ziga   hos   tomonlarini   ifoda   etuvchi   ayrim   qobiliyatlar   bilangina
emas   organizmning   funksional   imkoniyatlarining   umumiy   darajasi   bilan   ham
belgilanadi.   Shu   sababdan   mahsus   jismoniy   tayyorgarlik,   umumiy   jismoniy
tayyorgarlik   bilan   birga   qo‘shib   olib   boriladigan   sportchining   jismoniy
tayyorgarligi   har   tomonlama   bo‘lishi   mumkin.   Umumiy   jismoniy   tayyorgarlik,
mahsus jismoniy tayyorgarlik uchun zamin yaratadi, ya’ni tanlangan sport turida
yuqori natijalarga erishish uchun zarur shart-sharoit sifatida; kuchlilik, tezkorlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik xar tomonlama rivojlanishini ta’min etadi.
7
Sportchining   jismoniy   tayyorgarligini   qaysi   sport   bo‘yicha
ixtisoslashganligiga   bog‘liq.   Biroq   ihtisosligigaga   qarab   g‘oyat   katta   farqlar
bo‘lishiga   qaramay,   hamma   sohadagi   umumiy   jismoniy   tayyorgarlikda   qator
o‘xshash tomonlari saqlanib qoladi. Bunga sabab, 
birinchidan;   Sportning   har   hil   turlari   faqat   bir   biridan   farq   qilib   qolmay
ma’lum darajada umumiylikka ham ega ekanligida bo‘lsa; 
ikkinchidan;   Umumiy   jismoniy   tayyorgarlikning   mazmuni   faqat   sport
faoliyatidagi   vazifalarni   hisobga   olib   belgilanmay,   balki   jismoniy   tarbiyaning
umumiy     vazifalariga   ham   muvofiqlab   belgilashdadir.   Shuning   uchun   bizning
sharoitimizda   sportchining   umumiy   jismoniy   tayyorgarligi,   ayniqsa   sport
mahoratining   dastlabki   paytlarida   ”Alpomish”   va   “Barchinoy”   majmuasining
mezon va talablarini bajarish bilan bog‘liq. 
Darhaqiqat   umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   yosh   gandbolchilarni
tayyorlashda   eng   muhim   poydevor   sifatida   sport   mahoratini   samarali
shakillanishida   beqiyos   omil   bo‘lib     hisoblanadi.   Shu   bilan   birga   ilmiy
ma’lumotlarning   tahliliga   ko‘ra   har   qanday   jismoniy   tayyorgarlik   jarayoni   ham
jismoniy   sifatlarni   samarali   rivojlanishiga   olib   kelavermaydi   va   tehnik   taktik
mahoratni shakillanishiga ijobiy ta’sir eta olmasligi mumkin. Aksincha, aksariyat
7
  Pаvlоv Sh.K, Аbdаlimоv О.Х, YusupоvаZ.E.Gandbol(Musоbаqа qоidаlаri, ulаrni tаshkil etish vа 
o’tkаzish tizimi) Usliybiy qo’llanmaO‘zDJTI nаshriyot-mаtbuоt bo‘limi, 2014 - y il.
33 hollarda sport mahoratiga salbiy ta’sir etish ham ehtimoldan holi emas. Binobarin
o‘quv   trenirovka   jarayonida   jismoniy   tayyorgarlik   mashqlarini   qo‘llash   har   bir
gandbolchining yoshi, gandbol sport o‘yining hususiyati va sportchining malakasi
hamda nasliy imkoniyatlarini e’tiborga olishni taqozo etadi. 
Shuning uchun yosh gandbolchilarni tayyorlash masalasi sport trenirovkasi
jarayonida   muayan   maqsadga   yo‘naltirilgan   jismoniy   mashqlar   majmuasidan
iborat bo‘lishga undaydi. Yosh gandbolchilarni tayyorlashda va tehnik mahoratini
shakillantirishda   egiluvchanlik   sifati   ham   zarur   omillardan   biridir.   Gandbolda
qo‘llaniladigan   usullar,   (tehnik)   malakalarni   sportchi   o‘z   egiluvchanligida
shakillantirib   boradi.   Lekin,   buni   o‘zi   ushbu   sifatni   to‘laqonli   rivojlantirish
imkoniyatini bermaydi. Bu sifatni samarali takomillashtirish uchun mushak, pay,
bo‘g‘imlarni cho‘zish, egish, yoyish, siqish, burash kabi maxsus mashqlarni sekin
asta muntazam qo‘llash kerak bo‘ladi. 
Umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   vositalari   gandbolchining   har   tamonlama
rivojlanishiga yordam beradigan va uning uchun zarur bo‘lgan mahsus sifatlarni 
takomillashtirishga   ta’sir   etuvchi   sportchining   boshqa   faoliyat   turiga   o‘tishda,
hamda   hayoti   muhim   ko‘nikma   va   malakalarni   egallashda   asosiy   vosita   bo‘lib
hizmat   qiladigan   sifatlar   kompleksini   rivojlantirishga   qaratilgan   bo‘lishi   lozim.
Qo’l   to’pichilar   uchun   umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   vositalarini   tanlashda
quyidagi muhim qoidalarni hisobga olish lozim.
Mashqlar   qo’l   to’pichi   asab   muskullarining   zo‘r   bera   olish   harakteriga   va
organizmdagi   barcha   sistemalarining   ish   rejmiga   yaqin  bo‘lishi   kerak.  Mashqlar
mahsus   sifatlarni   rivojlantirishga   yordam   berishi   lozim.   Masalan,   gandbol
o‘yinida   ba’zi   bir   akrobatik   mashqlar   sherigi   bilan   qarshilik   ko‘rsatilgan   holda
juft-juft bo‘lib bajariladigan mashqlar va hokozalar. 8
 
Mashqlar   harakat   koordinatsiyasini   rivojlantirishi   hamda   sportchi
faoliyatini   o‘zgaruvchi   vaziyatlardagi   hamma   hil   harakat   amallari   bilan   boyitish
kerak.   Mashqlar   sportchining   boshqa   harakat   va   markaziy   nerv   sistemasining
faoliyatini   tezroq   tiklanishiga   hizmat   qilishi   kerak.   Bularga   sayrlar,   krosslar,
8
  Ф.А,Абдурахмонов, Ш.К.Павлов “Ручной мяч” тип.Уз ГИФК-2005г.
34 paxodlar, harakatli  o‘yinlar bamaylihotir  suzib yurish va ochiq havoda o‘zgacha
sharoitda o‘tkaziladigan boshqa o‘yinlar kiradi.
Mahsus   tayyorgarlik   -   bu   mahsus   xarakat   malakalarini   rivojlantirishga
qaratilgan   katta   xajmdagi   ishni   samarali   bajarish   uchun   zarur   bo‘lgan   mahsus
yo‘nalishga ega, hamda quyidagi vazifalarni hal etadi. 
 Asosan qo’l to’pi uchun ko‘proq xos bo‘lgan sifatlarni rivojlantirish. 
 Qo’l   to’pichi   harakatlarida   katta   darajada   ishtirok   etuvchi   fizologik
tizimlar guruhini tanlab rivojlantirish. 
Yordamchi   jismoniy   tayyorgarlikning   ilg‘orvositalari   sifatida   shunday
mashqlar   qo‘llaniladiki,   ular   o‘zining   knematik   va   dinamik   tarkibi,   hamda   asab
mushak   kuchlanishi   hususiyatiga   ko‘ra   qo’l   to’pichining   musobaqa   faoliyatida
bajaradigan asosiy harakatlariga mosdir. 
Shunday mashqlar orasida quyidagilarni ajratish mumkin. 
 Texnikaning turli usullarini ishora orqali bajarish. 
 Mahsus trenajyor moslamalarida bajariladigan mashqlar. 
 Qo’l to’pichilar monikeni bilan mashqlar. 
Mahsus   jismoniy   tayyorgarlik;   harakatlanish   sifatlarini   gandbolchilarning
musobaqa   faoliyati   hususiyatlari   tomonidan   qo‘yiladigan   talablarga   qa’tiy
muvofiq   holda   rivojlantirishga   qaratilgan.   Shuning   uchun   trenirovka   jarayonida
ko‘rsatilgan   jismoniy   tayyorgarlik   ko‘rishi   tanlangan   sport   turini   o‘ziga   hos
talablariga javob bera oladigan jismoniy sifatni tarbiyalash jarayonidan iboratdir.
Ma’lumki   sportning   har   bir   turi   sportchining   jismoniy   sifatlariga   mahsus
talablar qo‘yadi, hilma hil jismoniy sifatlar o‘ziga hos uyg‘unlashgan bo‘lishi va
namoyon   etilishini   talab   qiladi.   Masalan   qo’l   to’pichi   avvalo   tezkor-kuchlilik
sifatlarining   mahsus   nisbatda   bo‘lishi   (ba’zan   uni   kuch-quvvat   deb   ataladi),
shuningdek   mushak   qisqarishining   energetik   resurslari   anaerob   (kislorod
etishmagan xolda ) foydalanishga asoslangan tezlikka chidam talab qilinadi. Turli
jismoniy   sifatlarni   o‘ziga   hos   ravishda   namoyon   etish   va   uyg‘unlashtirishga
asoslangan,   ana   shunday   spetsfik   qobiliyatlarni   tarbiyalash   sportchi   mahsus
jismoniy   tayyorgarlik   ko‘rishi   orqali   erishiladi.   Yosh   sportchilarni   tayyorlashda
35 maqsadga   muvofiq   rejalashtirilgan   jismoniy   tayyorgarlik   mahoratini
shakillantirishda   va   musobaqa   davomida   yuksak   natijaga   erishish   nihoyatda
muhim   omillardan   biridir.   Buning   asosiy   sabablaridan   biri   mashg‘ulotlarda
qo‘llanilgan   u   yoki   bu   jismoniy   mashqlarning   xajmi   va   shiddati,   hamda   ushbu
ko‘rsatgichlarni   shug‘ullanuvchilar  organizmiga ta’sir   etish  darajasi  (organizmni
yuklamaga bo‘lgan javob raksiyasi) ob’ektiv ravishda baholanmasligidadir.
Shuning   uchun   ham   o‘quv   mashg’uloti   jarayonida   qo‘llanilayotgan
jismoniy yuklamalar (jismoniy mashqlar) ning shug‘ullanuvchilar organizmining
funksional   imkoniyatlariga   muvofiqligi   e’tiborga   olinishi   shu   yuklamalarning
maqsadga   muvofiq   rejalashtirish   imkonini   beradi.   Qo’l   to’pichining   mahsus
umumiy jismoniy tayyorgarligini samarali rivojlantirishda asosiy vositalardan biri
maydonda o‘yin jarayonidagi tehnik malakalaridir. 9
Yosh  qo’l to’pi chilar   bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarning asosi maqsadi
shug’illanuvchilarni   umumiy   jismoniy   tayyorgarligini,   jismoniy   qobiliyatlarni
rivojlantirishga   qaratiladi.   Har   tomonlama   umumiy   ish   qobiliyatini   oshirish
vazifalarini hal qilish bilan bir qatorda ularning tarbiyaviy xislatlarini rivojlantirib
boriladi. Umumrivojlantiruvchi mashqlar  va sportning boshqa turlaridan olingan
shug’ullanuvchilar   organizmiga   umumiy   ta’sir   ko’rsatuvchi   mashqlar   bunda
asosiy   vositalar   sifatida   qo’llaniladi.   Bunda   mushak-paylarning   rivojlanishi   va
mustahkamlanishiga, ichki organlar «faoliyati»ning takomillashishiga, harakatlar
muvozanatining   yaxshilanishiga   va   harakat   sifatlari   umumiy   darajasining
oshishiga erishiladi.
Umumiy   jismoniy   tayyorgarlikni   oshirish   maqsadida   qo’llaniladigan
ko’pgina   mashqlar   organizmga   har   tomonlama   ta’sir   ko’rsatadi,   ayni   chog’da
ularning har biri u yoki bu sifatlarni ko’proq rivojlantirishga qaratilgan bo’ladi. 
Maxsus  jismoniy   tayyorgarlikning  maqsadi  yosh   shug’illanuvchilar   uchun
xos   bo’lgan   jismoniy   sifatlar   va   funksional   imkoniyatlarni   rivojlantirish   hamda
takomillashtirishdan iboratdir.
9
  QosimovaR.A., Do‘sanov U.T.Qo‘l to‘pi (gandbol)va uni o‘qitish uslubiyati-Samarqand: 2011-yil.
36 Yosh   shug’illanuvchilarning   umumiy   va   maxsus   jismoniy   tayyorgarligida
kuch,   tezkorlik,   chidamlilik,   chaqqonlik,   epchillik   asosiy   o’rin   tutadi.   Ayni   shu
jismoniy fazilatlar gandbolchilarning harakat imkoniyatlari darajasini ifodalaydi.
Qo’l   to’pichilarning   maxsus   jismoniy   tayyorgarligi   jismoniy   sifat   va
bilimni   rivojlantirish   jarayoni   bulib,   anik   texnik   usullarni   tezda   egallashga
yo’naltirilgan hisoblanadi.O’yin sharoitida zarur bo’lgan uni vositalari yordamida
ma’lum   sifatlarini   rivojlantiradi:   tezda   siljishni   bilish,   statik   xolatdan   harakatga
tezda   utishni   bilish,siljishdan   keyin   tezda   to’xtashni   bilish   sakrovchanlikni,
bo’g’inlardagi   harakatchanlikni,   uyni   sharoitida   epchillikni,   aloxida   mushak
guruhlarini kuchini rivojlantiradi. 
O’yin   faoliyatida   harakat   qilayotgan   buyumga   (to’p   va   b.k.)   rakib
harakatini   uzgarishini,   o’yin   usulini   bajarilishini   va   siljishiga,   o’yin   harakatida
aniq   karorni   qabul   kilishida   tezlik   namoyon   buladi.   Tezlikni   namoyon   bulishi
shakllari   o’rtasida   tugridan   tugri   bogliklik   yuk.   Startdan   olinadigan   tezlikni
yaxshi egallash mumkin, birok sekin taxlil kilish va karor kabul kilish yoki yaxshi
va   o’yin   usulini   tez   bajarish,   lekin   rakibini   siljish   ta’siriga   sekin   javob   berishi
mumkin.   Tezlikni   rivojlantirishni   asosiy   vositasi   tezlik   xarakteridagi   mashq
hisoblanib,   u   boshqa   harakatldar   bilan   kompleks   bajariladi.Ular   tez,   to’satdan
beriladigan signal bo’yicha bajariladi. Bu shu narsa bilan bog’liqki, ya’ni o’yinda
ko’rishga ta’sir qiluvchi ustun keladi. Mashq turli-tuman bo’lishi mumkin, har xil
mushak   guruhlarini   o’z   ichiga   qamrab   olishi   shart,   shug’ullanuvchilarning
koordinatsion   qobiliyatlarini   oshirishga   yordam   beradi.Agarda   uni   rivojlanishi
ustida   muntazam   ravishda   ishlanilsa,   vaqt   o’tishi   bilan   tezlik   sifatini   yo’qotish
mumkin.   Uni   kichik   maktab   yoshidan   boshlab   rivojlantirish   boshlanadi.   Buning
uchun   o’yin   usullari   startdan   tezlik   bilan   chiqishini   to’siqlar,   to’plar   bilan
estafetalar   elementlari   bilan   bajariladigan   maxsus   harakatli   o’yinlar   tanlab
olinadi.   Mashq   tez   me’yorda   maksimal   bajariladi.   Bolalarda   harakat   tezligini
bajarish bo’yicha eng yaxshi natija 7 yoshdan to 15 yoshgacha erishish mumkin.
Tezlikni   rivojlantirish   uchun   mashqni   charchagan   vaqtda   berish   mumkin   emas.
Chunki   bunda   harakat   koordinatsiyasi   tezda   buziladi   va   tezkor   harakatni
37 bajarishga   bo’lgan   qobiliyat   yo’qoladi.   Tezlikni   rivojlantirish   uchun   beriladigan
mashkni har bir trenirovka mashgulotini boshida muntazam ravishda beriladi.
Zamonaviy   qo’l   to’pi   sport   musobaqalarida   o’zaro   raqobatning   kuchayib
borishi   natijalarning   to’xtovsiz   o’sayotgani   dastlabki   o’rgatish   bosqichidan
boshlab sportchilarning barcha sifat va ko’nikmalarini ilmiy asosda shakllantirish
masalasiga   jiddiy   e’tibor   qaratdi.   Chunki,   bugungi   qo’l   to’pi   sport
musobaqalarida   yuksak   natijalarga   erishish   uchun   sportchilar   organizmi   katta
hajmli   va   o’ta   shiddatli   yuklamalarga   tayyor   bo’lishi     lozim.   Shu   bilan   bir
qatorda,   ko’p   yillik   sport   tayyorgarligi   jarayonida   sportchi   shu   tayyorgarlik
davrining   qaysi   bosqichida   shug’illanishidan   qatiy   nazar,   qo’llaniladigan
mashg’ulot (trinirovka) mashqlari yuklama jihatidan uning fuksional va jismoniy
imkoniyatlariga   mos   bo’lishi   lozim.   Aks   holda,   ya’ni   katta   hajmli   va   o’ta
shiddatli  mashqlar  zo’rma-zo’raki   berilaversa,   yosh  qo’l   to’pichilar  organizmiga
zo’riqish alomatlari paydo bo’ladi. Agar shunday yo’nalishdagi mashg’ulotlardan
foydalanish   davom   etaversa,   nafaqat   foydali   sport   natijasiga   erishish   mumkin,
balki   shug’illanuvchi   organizmiga   kasallik   asoratlari   kelishi   ehtimoldan   holi
emas. 10
Sport   mahoratining   yuksak   bosqichi   shunday   ko’ngilsiz   oqibatlar   ro’y
bermasligi   uchun   muayyan   sport   turiga   dastlabki   o’rgatish   bosqichidan   boshlab
jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid mashqlarni me’yorlab qo’llash tavsiya
etiladi.   Oydan-oyga,   yildan-yilga   mashg’ulot   yuklamalarining   hajmi   va   shiddati
“zinapoya”   sifatida   emas,   balki   “to’lqinsimon”   shaklda   ortib  borilishi   maqsadga
muofiqdir. 
Zamonaviy   gandbolda   maxsus   mashqlar   bilan   bigalikda   jismoniy   sifatlar
ham   o’ta   muhim   harakat   qobiliyatlari   tarkibida   mansub   bo’lib,   o’yin   davomida
yuz   beradigan   turli   vaziyatlarda   hal   qiluvchi   ahamiyatga   egadir.   Har   xil
yo’nalishlarda   to’psiz   va   to’p   bilan   raqib   qarshiliklarini   engib,   tez,   aniq   va
10
  Akramov   J.A.   Pavlov   Sh.K.   Abduraxmonov   F.A.   Gandbol.   Ilmiy   Texnika   Axboroti-Press
nashriyoti. 2018.
38 maqsadga   muofiq   harakat   qilish   o’yin   yoki   uning   ayrim   lahzalari   taqdirini
belgilab   berdi.   Ma’lumki,   yosh   qo’l   to’pichilar   sekin   harakatlanganda   ijro
etiladigan   o’yin   malakasi   texnikasi,   koordinatsiyasi   va   aniqligi   yuqori   bo’ladi.
Aksincha,   jismoniy   rivojlanishlari   ortgan   sari   sport   mahoratining   bunday
ko’rsatgichlari o’z samarasini susaytira boshlaydi. 
Binobarin,   har   bir   murabbiy,   ayniqsa   BO’SM   murabbiylari,   o’z   kasbiy-
pedagogik faoliyatini  ilmiy asosda  tashkilqilishi  istedodli yosh qo’l to’pichilarni
tayyorlash muammosining prinsipial jihatlaridan biridir.
Mazkur ishning maqsadi gandbol bilan endi shug’illanishni  boshlagan 11-
12   yoshli   bolalarda   maxsus   mashqlar   bilan   bir   qatorda   tezkorlik   jismoniy
sifatlarni   ixtisoslashtirilgan   masqlar   yordamida   shakllantirish   samaradorligini
o’rganishdan   iborat.   Qo’l   to’pida   darvozaga   to’p   kiritish   usuli   o’yin   davomida
ustivor   sanalgan   va   samarali   natija   keltiruvchi   eng   unumli   malaka   bo’lib
hisoblanadi.   11-12   yoshli   qo’l   to’pichilarni   tezkorlik   va   sakrovchanlik   sifatlari
qancha rivojlangan bo’lsa, shuncha to’p kiritish imkoniyati ortadi.
Darhaqiqat,   darvozaga   sakrab   to’p   kiritishda   tezkorlik   va   sakrash
koordinasiyasi  to’p kiritish texnikasiga ixtisoslashmagan bo’lsa, natija samarasiz
bo’lish   mumkin.   Shuning   uchun   maxsus   mashqlar   hamda   tezkorlik   va
sakrovchanlik   sifatlarni   qo’l   to’piga   xos   xususiyatga   moslashtirib   rivojlantirish
nafaqat   sport   mahoratini   takomillashtirish   guruhlarida   katta   rol   o’ynaydi,   balki
bunday   ixtisoslashtirilgan   sifatlarni   dastlabki   o’rgatish   bosqichidanoq   boshlab
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi.
Sport   o’yinlarida   texnik   malakalarni   aniq,   tez   va   samrali   ijro   etish,   taktik
kombinatsiyalarni  vaziyatga mos  mo’ljallangan maqsad  sari  amalga  oshirish har
bir   sport   o’yini   turinining   o’ziga   hos   xususiyatga   mos   jismoniy   sifatlar   bilan
chambarchas   bog’liqligi   ilmiy   asoslab   berilgan.   Sport   o’yinlari   (futbol,
voleybol,basketbol   va   qo’l   to’pi)   xususiyatiga   mos   jismoniy   sifatlarni
rivojlantirishga   mo’ljallangan   ko’pgina   mashqlar   majmualarini   alohida-alohida
guruhlashtirib qo’llashni tavsiya etishgan. 11
11
  Isrоilоv R.I. Gandbolni o‘ qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. T-2021.
39 Jumladan, 1-guruh mashqlari o’yin qoidalari doirasida ijro etiladi. 2-guruh-
o’yin   qoidalari   doirasidan   tashqari   vaziyatda,   3-guruh-mashqlari   yakuniy   zarba
yoki   to’p   otish   (qo’l   to’pi,   basketbol)   bilan   tugamaydi   (shug’illanuvchilar   faqat
bir-biriga   to’p   uzatishadi).   4-guruh   har   bir   shug’illanuvchi   yakka   holda   o’z
mahoratlarini shakllantiruvchi mashqlarni bajaradi. 
V.I.Izaak e’tiborni jalb qiluvchi ilmiy g’oyani ilgari surgan. Uning fikriga
ko’ra, qo’l to’pichi tomonidan mashg’ulot va musobaqa davomida ijro etiladigan
harakat   malakalari   o’z   mohiyati   va   tuzilishi   (srukturasi)   jihatdan   bir-biridan
talaygina   farq   qilar   ekan.   Demak,   muvofiq   malakalar   mashg’ulot   va   musobaqa
davomida turlicha maxsus mashqlar va jismoniy sifatlar asosida ijro etiladi, ya’ni
mashg’ulotda ijro etiladigan sifat va malakalardan anchagina farq qiladi. 
Ushbu   ishni   yoritishda   to’plagan   ma’lumotga   qaraganda,   bir   o’yin
davomida qo’l to’pichi o’rtacha 4955 m masofani bosib o’tar ekan. Shu   jumladan,
12 3 5  m   qisqa  masofalarga,37 33   m   uzoq  oraliqlarga  yugurish  to’g’ri   keladi.   Har
bir   hujum   harakatida   5-10   m,   himoya   harakatida   3-5   m   dan   masofa   bosiladi.
Maydonda   harakatlanish   tezligi   va   masofa   qo’l   to’pichilarning   o’yin
funksiyalariga bog’liqligi ayon bo’ldi.
Bir o’yin davomida 44,12 marta hujum qilinsa, bir bora hujumga o’rtacha
28,3 sek vaqt ketar ekan, 388 tadan 548 tagacha to’p uzatish 19 dan 24 holatgacha
to’pni urib yurish va 31 tadan 37 tagacha darvozaga to’p yo’llanar ekan. 
Qizig’i   shundaki,   12-14   yoshli   qo’l   to’pi chilarni ning   tezkorlik   jismoniy
sifatlarini   rivojlanganlik   malakasi   qancha   yuqori   bo’lsa,   ular   shuncha   to’p   bilan
yugurish harakatlarini kam bajarar ekan. Bu yosh qo’l to’pi chilarni ning bir-biriga
tez va aniq to’p uzatish bilan harakat qilishlari evaziga amalga oshirilishi oshkor
bo’ldi.   Yuqorida   qayd   qilingan   malakalarning   soni,   texnik   qiymati,   shiddati   va
aniqliligi   tezkorlik   jismoniy   sifatlarning   qanchalik   shakllanganligi   va
ixtisoslashganligiga bog’liqligi asoslandi.
Yuqorida   qayd   qilingan   nazariy   g’oyalar   va   uslubiy   mulohazalar   mazkur
ish   mavzusini   tanlashga   va   shu   yo’nalish   bo’yicha   1 1 -1 2   yoshli   qo’l   to’pichilar
ishtiroki   bo’yicha   pedagogik   tajriba   o’tkazishga   da’vat   etdi.   Olib   borilgan
40 kuzatishlar   natijalari   shuni   ko’rsatdiki,   11-12   yoshli   qo’l   to’pichi   bolalardan
iborat   nazorat   va   tajriba   guruhlarda   maxsus   mashqlar   va   jismoniy   sifatlarga   oid
ko’rsatgichlar   pedagogik   kuzatishdan   avval   deyarli   bir   xil   darajada   ekanligi
kuzatildi. 
11-12 yoshli qo’l to’pichilardan iborat nazorat (N) va tajriba (T) guruhlarida maxsus va tezkorlik
sifatlarini  to’rt oylik pedagogik tadqiqot  davomida rivojlanishi.(n-10)
Me’yoriy mashq Tajribadan oldin
Tajribadan so’ng
H T H T
30 mga yugurish (sek) 5,8=0,6 5,9=0,9 5,4=0,7 5,0=0,8
30 m ga to’pni urib yurish
(sek) 7,0=0,9 7,1=0,7 6,7=0,4 6,2=0,6
Jumladan, tik turgan holatdan 30 m ga yugurish ko’rsatgichlari  pedagogik
tajribadan   oldin   nazorat   guruhi   ham,   tajriba   guruhida   ham   talabga   javob
bermasligi   ma’lum   bo’ldi.   Xususan,   nazorat   guruhida   bu   ko’rsatgich   5,8   sek,
tajriba   guruhida-5,9   sek   ga   teng   bo’ldi.   30   maga   to’p   urib   yurish,   nazorat
guruhida   7,0   sek,   tajriba   guruhida   7,1   sek   ni   tashkil   etdi.   Ma’lumki,   qo’l   to’pi
bo’yicha   tavsiya   etilgan   dasturida   shu   yoshdagi   bolalarni   qo’l   to’pi   to’garagiga
qabul   qilishda   tanlov   me’yori   30   m   ga   yugurish-5,5   sek,   30   m   ga   to’pni   urib
yugurish-6,5   sek   ga     teng.     Pedagogik   tajribada   muddati   tugaganidan   so’ng
amaldagi dastur asosida shug’ullangan nazariy guruhda 30 m ga yugurish 5,8 sek
dan 5,4 sek gacha tezkorlik sifati yahshilandi. 
Tajriba guruhida bu ko’rsatgich 5,9 sek dan 5,0 sek gacha ijobiy tomonga
o’zgardi.   30   m   ga   to’pni   urib   yugurish   birinchi   guruhda   7,0   sek   dan   6,7   sek   ga
yahshilangan bo’lsa, ikkinchi tajriba guruhida ushbu ko’rsatgich 7,1 sek dan 6,2
sek   ga   o’zgardi.   Demak,   pedagogik   tajriba   davomida   qo’llanilgan   maxsus   va
tezkorlikka   oid   estafetali-o’yin   mashqlari   o’ta   samarali   qiymatga   ega   ekanligi
isbotlandi.   Shuni   ham   alohida   e’tirof   etish   joizki,   tajriba   guruhiga   mansub
bolalarda   nazorat   guruhiga   qaraganda   nafaqat   to’p   urib   yugurish   texnikasi   tez
sur’atlar bilan shakllana bordi, balki ularda to’pni nishonga yo’llash texnikasi va
41 uni   ijro   etish   koordinatsiyasi   ham   progressiv   yo’nalishda   o’zlashtirilayotganligi
kuzatildi.
Yuqorida qayd etilgan pedagogik   tajriba natijalari shuni  ko’rsatdiki, sinab
ko’rilgan   estafetali-o’yin   mashqlari   faqtgina   maxsus   hamda   tezkorlik   sifatlarini
samarali rivojlantira qolmay, shu sifatlar asosida ijro etilishi kerak bo’lgan o’yin
malakalari   va   texnik-taktik   harakatlarini   ham   unumli   sayqal   topishiga   imkon
yaratdi.   Binobarin,   jismoniy   va   texnik   tayyorgarlikning   bir-biriga   chambarchas
bog’liqligi   va   shu   jarayonlarga   oid   mashqlar   majmualarini   dastlabki   o’rgatish
bosqichidan   boshlab   bir-biriga   birikkan   holda   qo’llash   texnalogiyasi   o’zining
nazariy-ilmiy   va   amaliy-uslubiy   jihatlardan   qanchalik   dolzarb   ekanligiyana   bir
bor o’z isbotini topdi.
II-BOB.   TADQIQOTNING   MAQSADI,   VAZIFALARI,   USULLARI
VA  UNI TASHKIL QILISH.
2.1.Tadqiqot maqsad va vazifalari.
Tadqiqot maqsadi :Y oshdagi   qo’l to’pi chilarning  o’yin ixtisosligiga qarab
hujum texnikasini o’rgat ish  metodikasi ni ishlab chiqish.
Tadqiqot   vazifalari:
42 1.   Qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi 11-12 yoshli o quvchilarni mashg’ulotʻ ʻ
jarayonini tahlil asosida o rganish.	
ʻ
  2 . Qo’l   to’pi   bilan   shug’ullanuvchi   o quvchilarning  	
ʻ tayyorgarlik
jarayonlarida   samarali   bo`lgan   mashg’ulot   yuklamalarini   rejalashtirish   hamda
nazorat qilishni aniqlash.
3 . Qo’l   to’pi   bilan   shug ullanuvchi   o q	
ʻ ʻ uvchila rning   mashg’ulot   jarayonida
ular tayyorgarligining turli tomonlari ko’rsatkichini aniqlash.
Ushbu   uslubdan   dissertasiya   ishining   barcha   vazifalarini   hal   etish   uchun
foydalanildi   va   tadqiqot   vazifalarini   tanlashda   hamda   olingan   natijalarni
muhokama etishda asosiy uslub bo‘lib xizmat qildi.
Adabiyotlarni tahlil qilish jarayonida hamda mashg‘ulot va musobaqalarda
qo‘llaniladigan   asosiy   texnik-taktik   usullarni   aniqlash   asosida   qo’l   to’pi   bilan
shug ullanuvchi 11-12 yoshli o quvchilarning texnik tayyorgarligini rivojlantirish	
ʻ ʻ
samaradorligi o‘rganildi.
Mazkur   uslub   tadqiqotning   ishchi   farazini   oldindan   surishga   imkon
tug‘dirdi va ba’zi nazorat xulosalarni chiqarishga yordam berdi.
Tezlikning   namoyon   bo lish   shakillariga   quyidagilar   kiradi:   fikrlash	
ʻ
jarayonlarining   tezligi:   har   qanday   tashqi   stimulga   yoki   stimullar   kompleksiga
javoban   oddiy   va   murakkab   reaktsiyalar   tezligi;   bitta   harakatni   bajarish   tezligi;
harakatlarning chastotasi (bir qator harakatlarni bajarish uchun vaqt).
Tadqiqotlarning   ko rsatishicha,   tezlik   sifatlarining   bu   turlari   yoki	
ʻ
shakillarining   barchasi   nisbatan   mustaqildir.   Bu   shuni   anglatadiki,   yuqori
tezlikdagi   harakat   reaktsiyaga   ega   bo lgan   sportchi   individual   harakatlarni	
ʻ
bajarishda tezkor bo lishi shart emas. Insonning tezkorligini turli xil ko rinishlari	
ʻ ʻ
nisbiy mustaqilligi ularning asosidagi fiziologik mexanizmlarning mustaqilligi va
o ziga xosligi bilan izohlanadi. 	
ʻ
Sportchi   harakatlarining   tezligi   asosan   markaziy   asab   tizimining
koordinatsion   harakatiga   bog liq.   Bu,   shuningdek,   “start’’   va   “   portlovchi’’	
ʻ
kuchga,   yo nalishi   to g ri   almashtirish   va   mushaklarning   yo nalishini   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo shashishini   va   bo g inlarda   harakatchanlikni   to g ri   almashtirish   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
43 mushaklarning   yo nalishini   va   qobiliyatiga   bog liq.   O yin   uslubi   va   ixtiyoriyʻ ʻ ʻ
harakatlarining kontsentratsiyasi tezlik sifatiga ta’sir qiladi. 
Biomexanik   nuqtai   nazardan,   tezlik   darajasiga   mushaklardagi   ATP   va
uning   nerv   impulsi   ta’sirida   bo linish   tezligi   va   resintez   (tiklanish)   tezligi   ta’sir	
ʻ
qiladi.   Gandbolchi   tezlik   sifatlarining   trakibi   va   tuzilishi   quyidagi   turlarini   o z	
ʻ
ichiga oladi; 1) oddiy va murakkab reaktsiyaning tezligi; 2) boshlang ich tezligi;	
ʻ
3)   masofadagi   tezlik;   4)   tormoz   harakatlarining   tezligi;   5)   texnikani   amalga
oshirish tezligi; 6) bir harakatdan boshqasiga o tish tezligi.	
ʻ
Ushbu   komponentlar   bir-biriga   nisbatan   mustaqil.   Raqobat   muhitida   ular
odatda   murakkab   tarzda   namoyon   bo ladi.   Shuning   uchun   odatda   qo’l	
ʻ
to’pichining tezligi fazilatlari darajasini har xil murakkablikdagi texnik va taktik
harakatlarini   bajarishda   yuqori   tezlikda   manevr   qilish   qobiliyati   bilan   baholash
odatiy   holdir.   Shuni   yodda   tutinki,   bu   holda   tezlikka   tayyorlik   tarkibiy
qisimlarining   barchasi   organik   munosabatda   namoyon   bo ladi.   Tezlik	
ʻ
fazilatlarining   har   qanday   turning   yetarli   darajada   rivojlanmaganligi   tezlikni
boshqarish   samaradorligini   sazilarli   darajada   pasaytiradi.   Ushbu   samaradorlik,
asosan,   boshqa   jismoniy   fazilatlarning   rivojlanish   darajasi   (kuch,   chaqqonlik,
chidamlilik) va ayniqsa harakat texnikasi bilan belgilanadi. 
O quv jarayonida ba’zan tezlikni sifatiga tanlab ta’sir qilish kerak. Shuning	
ʻ
uchun   qo’l   to’pichilarning   tezkorlik   fazilatlarining   asosiy   turlari   haqida
batafsilroq ma’lumotga ega bo lish kerak.	
ʻ
O yin   muhitida   tez-tez   turli   xil   stimullarga   (sheriklar   va   raqiblarning	
ʻ
harakati,   to pning   harakati,   o yin   vaziyatining   o zgarishi   va   boshqalar)   tezkor	
ʻ ʻ ʻ
munosabatda   bo lish   kerak.   Shu   nuqtai   nazardan,   oddiy   va   ayniqsa   murakkab	
ʻ
vosita reaktsiyalarining tezligi katta ahamiyatga ega.
Murakkab reaktsiyalar, tanlangan reaktsiyalar va harakatlanuvchi ob’ektga
bo lgan reaktsiyalarga bo linadi (V.Ya.Ignatieva, 1983).	
ʻ ʻ
Murakkab   reaktsiyasining   yashirin   vaqti   va   tanlangan   variantlarning
sifatiga   bog liq   va   ko p   jihatdan   raqibning   harakati   bilan   belgilanadi.   Masalan,	
ʻ ʻ
44 hujumchi   raqib   darvozaboni   bilan   yakka-yakka   chiqib,   darvozabonning   eng
himoyasiz joyini tanlab, shu bilan mos texnikani bajarish kerak.
Yashirin   davri   0,22   dan   1   s   gacha   bo lgan   harakatlanuvchi   ob’ektgaʻ
nisbatan odatiy gandbol reaktsiyalar to rt elementlardan iborat:	
ʻ
harakatlanuvchi ob’ektni ko rish (to p, o yinchi);	
ʻ ʻ ʻ
uning harakatini bashorat qilish;
harakat rejasini tanlash;
harakatni   amalga   oshirish   (ko p   vaqt   harakatlanuvchi   ob’ektni   aniqlash	
ʻ
sarflanadi).
Harakat reaktsiyasining tezligi asosan darvozabon uchun juda muhumdir. 
Darvozabonlarda   vizual-motorli   reaktsiyalar   yuqori   darajada   bo lishi	
ʻ
tasodif emas. 
Tadqiqotlar   shuni   ko rsatadiki,   darvoza   chizig i   bo ylab	
ʻ ʻ ʻ
harakatlanayotganda darvozabonning reaktsiya tezligi o rtacha 0,18-0,22 s. To p	
ʻ ʻ
otayotgan o yinchiga qarshi chiqishda 0,22-0,24 s, to pni oyoq bilan qaytarishda	
ʻ ʻ
esa 0,24-0,28 s. Agar biz zamonaviy gandbolda otishdagi to pning tezligi 30 m/s	
ʻ
dan   oshgan   deb   hisoblasak,   8   m   gacha   masofadan   turib   darvozabon   tashlangan
to pga   reaksiya   bildirishga   vaqti   yo q.   Ammo   tez-tez   darvozabon   yaqin	
ʻ ʻ
masofadan tashlangan to pga ham yaxshi javob qaytaradi. U buni nafaqat to g ri	
ʻ ʻ ʻ
pozitsiyani tanlash bilan, balki to pning uchish yo nalishini bashorat qilish, to pni	
ʻ ʻ ʻ
otgan   o yinchining   tayyorgarlik   harakatlarini   o rganish   orqali   ham   amalga	
ʻ ʻ
oshiradi.   Ushbu   reaksiyalar   oldindan   sezish   reaksiyalari   deb   ataladi.   Ular
zamonaviy gandbolda alohida ahamiyatga ega. 
Qo’l   to’pining   haqiqiy   tezlik   qobiliyati   (bitta   harakat   tezligi   va   qadamlar
chastotasi),   asosan   markaziy   asab   tizimining   samarali   impulslarining   chastotasi
va   kuchi,   asabiy   jarayonlarning   harakatchanligi,   shuningdek   mushaklarning
tuzilishi bilan belgilanadi; 
Biomexanik   omillarga   (yelkaning   uzunligi   va   boshqalar),   ichki   mushak
koordinatsiyasi   (vosita   bo linmalarini   yig ish   va   sinxronizatsiya   qilish)   va	
ʻ ʻ
mushaklarni   muvofiqlashtirish   (sinergistik   va   antagonistik   mushaklarning
45 individual   mushak   guruhlarining   o zaro   ta’siri)   pastki   ekstremitalarningʻ
mushaklarining portlash kuchi.
Qo’l   to’pi chilarning   tezlik   sifatini   tarbiyalash   metodologiyasining
asosiy qoidalari :
Tadqiqotchilar tezkorlik qobiliyatlari genetik jihatdan aniqlanganligini, uni
tarbiyalash   qiyinligini,   eng   yuqori   o sish   sur’ati   1
ʻ 1   yoshdan   1 2   yoshgacha
bo lganligini   aniqladilar.   Voyaga   yetgan   yoshda   tezlik   qobiliyatining   o sish	
ʻ ʻ
darajasi pasayadi. Maxsus harakatlarda tezlikni yanada oshirish boshqa jismoniy
sifatlarni   tarbiyalash   va   harakatlar   texnikasini   takomillashtirish   bilan
chambarchas bog‘liq holda amalga oshiriladi.
Tezkorlikni   tarbiyalash   vositasi   bu-   tezkor   reaksiyani,   individual
harakatlarning   yuqori   tezligini,   harakarlarning   maksimal   chastotasini   talab
qiladigan turli xil mashqlar. 
Ushbu   mashqlar   umumiy   tayyorgarlik,   boshlang‘ich   shakillarini
rivojlantirish   uchun   gimnastika   mashqlari   va   ayniqsa,   tezlik   fazilatlari   namoyon
bo‘lishiga yuqori talablarni qo‘yadigan sport o‘yinlari keng qo‘llaniladi. Maxsus-
tayyorgarlik   mashqlari   nafaqat   tezlik   qobiliyatlarining   individual   tarkibiy
qismlarini   rivojlantirishga   balki,   ularni   yaxlit   vosita   harakatlarini
takomillashtirishga   yo‘naltirilishi   mumkin.   Ushbu   mashqlar   raqobatbardosh
faoliyatda   tezlik   sifatlari   namoyon   bo‘lishining   tuzilishi   va   xususiyatlariga   mos
ravishda   yaratilgan   bo‘lib,   ular   gandbolga   xos   bo‘lgan   turli   xil   harakatlar   va
texnikalarani aks ettiradi.Sh.K.Pavlov [44]
Tezlikni   rivojlantirish   samaradorligini   oshirish   usullaridan   biri   bu   o‘quv
jarayonida   sprintli   mikrosikllarni   rejalashtirishdir.   Bunda   (ayniqsa   malakali
sportchilarni   tayyorlashda   zamonaviy   o‘quv   jarayoniga   xos   bo‘lgan   katta
hajimdagi   va   intensiv   ishlarning   tez-tez   charchash   sharoitida   mikrosikl
bo‘yichao‘quv   dasturlarini   amalga   oshirishni   belgilab   qo‘yishi   bilan   izohlanadi.
Sh.K.Pavlov [47]
46 Qo’l   to’pichilarning   tezlik   imkoniyatlari   quyidagi   sifatlar   majmuasidan
tashkil topadi: jumladan, oddiy va murakkab vaziyatlarda start olish tezligi, start
holatda tezlana olish tezligi, mutloq tezlik, texnik usullarni bajarish tezligi, olg‘a
intilish-to‘xtash harakatlari tezligi  va bitta harakatdan ikkinchisiga o‘tish tezligi.
Bu   keltirib   o‘tilgan   shakillardan   har   biri   nisbatan   mustaqillikka   ega   bo‘lib,
gandbolchi uchun ma’lim darajada takomillashtirilishi mumkin.
Qo’l   to’pichilarning   o‘yin   davomida   joyini   o‘zgartirishlari   hajmini   qayd
qilish bilan ko‘pgina mutaxassislar shug‘illanishgan. Shunday qilib, YA.Dinkova
tomonidan   o‘yin   davomida   qo’l   to’pichilarning   joyini   o‘zgartirishlari   hajmi
aniqlangan.Sh.K.Pavlov  12
Hozirgi   zamonaviy   gandbol   uchun   o‘yinchilarning   harakatlarga   tegishli
faollik darajasi yuqoriligi va bajariluvchi ishlar, dam olishning ritmik bo‘lmagan
(aritmik)   trazdagi   tavsiflarga   egaligi   xos   sususiyat   hisoblanadi.Harakatlarga
tegishli   faoliyatda   eng   katta   o‘rinni   yugurishlar   egallaydi.   Bunda   yugurishning
tezligi sekindan maksimal darajagacha variatsiyalanadi.
2.2. Pedagogik kuzatishlar
Dissertasiya   ishida   pedagogik   kuzatishlardan   qo’l   to’pi   bilan
shug ullanuvchilarning   o‘quv-mashg‘ulot   va   musobaqa   faoliyatlarini   kuzatib,ʻ
tayyorgarlik   holatlarini   hisobga   olgan   holda   tezkor-kuch   tayyorgarligini
rivojlantirish   samaradorligi   va   yuklamalar   dinamikasini   nazorat   qilish
xususiyatlarini amalga oshirish uchun foydalanildi.
Tezlikning   namoyon   bo lish   shakillariga   quyidagilar   kiradi:   fikrlash	
ʻ
jarayonlarining   tezligi:   har   qanday   tashqi   stimulga   yoki   stimullar   kompleksiga
javoban   oddiy   va   murakkab   reaktsiyalar   tezligi;   bitta   harakatni   bajarish   tezligi;
harakatlarning chastotasi (bir qator harakatlarni bajarish uchun vaqt).
Tadqiqotlarning   ko rsatishicha,   tezlik   sifatlarining   bu   turlari   yoki	
ʻ
shakillarining   barchasi   nisbatan   mustaqildir.   Bu   shuni   anglatadiki,   yuqori
tezlikdagi   harakat   reaktsiyaga   ega   bo lgan   sportchi   individual   harakatlarni	
ʻ
12
  Pavlov Sh.K. Sport pedagogik mahoratini oshirish (Gandbol). O‘quv qo‘llanma. T-2021.
47 bajarishda tezkor bo lishi shart emas. Insonning tezkorligini turli xil ko rinishlariʻ ʻ
nisbiy mustaqilligi ularning asosidagi fiziologik mexanizmlarning mustaqilligi va
o ziga xosligi bilan izohlanadi. 	
ʻ
Sportchi   harakatlarining   tezligi   asosan   markaziy   asab   tizimining
koordinatsion   harakatiga   bog liq.   Bu,   shuningdek,   “start’’   va   “   portlovchi’’	
ʻ
kuchga,   yo nalishi   to g ri   almashtirish   va   mushaklarning   yo nalishini   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo shashishini   va   bo g inlarda   harakatchanlikni   to g ri   almashtirish   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mushaklarning   yo nalishini   va   qobiliyatiga   bog liq.   O yin   uslubi   va   ixtiyoriy	
ʻ ʻ ʻ
harakatlarining kontsentratsiyasi tezlik sifatiga ta’sir qiladi. 
Biyomexanik   nuqtai   nazardan,   tezlik   darajasiga   mushaklardagi   ATP   va
uning   nerv   impulsi   ta’sirida   bo linish   tezligi   va   resintez   (tiklanish)   tezligi   ta’sir	
ʻ
qiladi.   Gandbolchi   tezlik   sifatlarining   trakibi   va   tuzilishi   quyidagi   turlarini   o z	
ʻ
ichiga oladi; 1) oddiy va murakkab reaktsiyaning tezligi; 2) boshlang ich tezligi;	
ʻ
3)   masofadagi   tezlik;   4)   tormoz   harakatlarining   tezligi;   5)   texnikani   amalga
oshirish tezligi; 6) bir harakatdan boshqasiga o tish tezligi.	
ʻ
Ushbu   komponentlar   bir-biriga   nisbatan   mustaqil.   Raqobat   muhitida   ular
odatda murakkab tarzda namoyon bo ladi. Shuning uchun odatda gandbolchining	
ʻ
tezligi fazilatlari darajasini har xil murakkablikdagi texnik va taktik harakatlarini
bajarishda   yuqori   tezlikda  manevr   qilish   qobiliyati   bilan  baholash   odatiy  holdir.
Shuni   yodda   tutinki,   bu   holda   tezlikka   tayyorlik   tarkibiy   qisimlarining   barchasi
organik munosabatda namoyon bo ladi. Tezlik fazilatlarining har qanday turning	
ʻ
yetarli   darajada   rivojlanmaganligi   tezlikni   boshqarish   samaradorligini   sazilarli
darajada pasaytiradi. Ushbu samaradorlik, asosan, boshqa jismoniy fazilatlarning
rivojlanish   darajasi  (kuch,  chaqqonlik,  chidamlilik)  va   ayniqsa  harakat  texnikasi
bilan belgilanadi. 
O quv jarayonida ba’zan tezlikni sifatiga tanlab ta’sir qilish kerak. Shuning	
ʻ
uchun gandbolchilarning tezkorlik fazilatlarining asosiy turlari haqida batafsilroq
ma’lumotga ega bo lish kerak.	
ʻ
O yin   muhitida   tez-tez   turli   xil   stimullarga   (sheriklar   va   raqiblarning	
ʻ
harakati,   to pning   harakati,   o yin   vaziyatining   o zgarishi   va   boshqalar)   tezkor	
ʻ ʻ ʻ
48 munosabatda   bo lish   kerak.   Shu   nuqtai   nazardan,   oddiy   va   ayniqsa   murakkabʻ
vosita reaktsiyalarining tezligi katta ahamiyatga ega.
Murakkab reaktsiyalar, tanlangan reaktsiyalar va harakatlanuvchi ob’ektga
bo lgan reaktsiyalarga bo linadi (V.Ya.Ignatieva, 1983).	
ʻ ʻ
Murakkab   reaktsiyasining   yashirin   vaqti   va   tanlangan   variantlarning
sifatiga   bog liq   va   ko p   jihatdan   raqibning   harakati   bilan   belgilanadi.   Masalan,	
ʻ ʻ
hujumchi   raqib   darvozaboni   bilan   yakka-yakka   chiqib,   darvozabonning   eng
himoyasiz joyini tanlab, shu bilan mos texnikani bajarish kerak.
Yashirin   davri   0,22   dan   1   s   gacha   bo lgan   harakatlanuvchi   ob’ektga	
ʻ
nisbatan odatiy gandbol reaktsiyalar to rt elementlardan iborat:	
ʻ
harakatlanuvchi ob’ektni ko rish (to p, o yinchi);	
ʻ ʻ ʻ
uning harakatini bashorat qilish;
harakat rejasini tanlash;
harakatni   amalga   oshirish   (ko p   vaqt   harakatlanuvchi   ob’ektni   aniqlash	
ʻ
sarflanadi).
Harakat reaktsiyasining tezligi asosan darvozabon uchun juda muhumdir. 
Darvozabonlarda   vizual-motorli   reaktsiyalar   yuqori   darajada   bo lishi	
ʻ
tasodif emas. 
Tadqiqotlar   shuni   ko rsatadiki,   darvoza   chizig i   bo ylab	
ʻ ʻ ʻ
harakatlanayotganda darvozabonning reaktsiya tezligi o rtacha 0,18-0,22 s. To p	
ʻ ʻ
otayotgan o yinchiga qarshi chiqishda 0,22-0,24 s, to pni oyoq bilan qaytarishda	
ʻ ʻ
esa 0,24-0,28 s. Agar biz zamonaviy gandbolda otishdagi to pning tezligi 30 m/s	
ʻ
dan   oshgan   deb   hisoblasak,   8   m   gacha   masofadan   turib   darvozabon   tashlangan
to pga   reaksiya   bildirishga   vaqti   yo q.   Ammo   tez-tez   darvozabon   yaqin	
ʻ ʻ
masofadan tashlangan to pga ham yaxshi javob qaytaradi. U buni nafaqat to g ri	
ʻ ʻ ʻ
pozitsiyani tanlash bilan, balki to pning uchish yo nalishini bashorat qilish, to pni	
ʻ ʻ ʻ
otgan   o yinchining   tayyorgarlik   harakatlarini   o rganish   orqali   ham   amalga	
ʻ ʻ
oshiradi.   Ushbu   reaksiyalar   oldindan   sezish   reaksiyalari   deb   ataladi.   Ular
zamonaviy gandbolda alohida ahamiyatga ega. 
49 Qo’l   to’pi   o yinchisining   haqiqiy   tezlik   qobiliyati   (bitta   harakat   tezligi   vaʻ
qadamlar   chastotasi),   asosan   markaziy   asab   tizimining   samarali   impulslarining
chastotasi   va   kuchi,   asabiy   jarayonlarning   harakatchanligi,   shuningdek
mushaklarning tuzilishi bilan belgilanadi; 
Biomexanik   omillarga   (yelkaning   uzunligi   va   boshqalar),   ichki   mushak
koordinatsiyasi   (vosita   bo linmalarini   yig ish   va   sinxronizatsiya   qilish)   va	
ʻ ʻ
mushaklarni   muvofiqlashtirish   (sinergistik   va   antagonistik   mushaklarning
individual   mushak   guruhlarining   o zaro   ta’siri)   pastki   ekstremitalarning	
ʻ
mushaklarining portlash kuchi.
2.3. Pedagogik nazorat testlari
Tadqiqotlar   jarayonida   qo’l   to’pi   bilan   shug ullanuvchi	
ʻ larda
qo‘llaniladigan   hujum   texnikasi   tayyorgarligiga   yordamchi   umumiy   va   maxsus
jismoniy   mashqlarni   aniqlab,   tayyorgarlik   darajasini   baholash   maqsadida   turli
nazorat mashqlari qo‘llanildi.
Hujum   texnikasiga   yordamchi   umumiy   va   maxsus   jismoniy   mashqlar   va
testlar.
1.30 metrga yugurish (sek).
2.Turnikda tortilish (marta).
3.Og‘irligi bir bo‘lgan  gandbolchi  bilan o‘tirib-turish (soni).
4.Turgan joyida uzunlikka sakrash (sm).
5.100 m ga yugurish (sek).
6.to ldirma to pni uloqtirish, sherigi bn ishlagan holatda (marta).	
ʻ ʻ
7.O ng va chap qo llarda gantellarni ko tarish (marta).
ʻ ʻ ʻ
8.Moksimon yugurish (sek).
9.Fishkalar orasidan to p bilan yugurib utish, o ng (60 soniya ichida).	
ʻ ʻ
10.sherik   bilan   yelkalarini   tekizgan   holatda   bir-birini   surib   yugurish
(marta).
Texnik-taktik usullar
50 1. o ng va chap qo llarda to p bn turli xildagi mashqlarni bajarish (marta)ʻ ʻ ʻ
2.   sherik   bilan   to pni   o zaro   bir-   biriga   otib,   ilib   olish,   uzoq   va   yaqin	
ʻ ʻ
masofalarda(marta) ;
3. yugurib kelgan holda to pn	
ʻ i  burchakdan darvozaga kiritish
4. yugurib kelgan holatda yon tomondan to pni darvozaga kiritish	
ʻ
5. yugurib kelgan holatda markazdan to pni darvozaga kiritish	
ʻ
6. yugurib kelib, sakrab to pni darvozaga to pni kiritish	
ʻ ʻ
7. tez yorib o tish taktikasini qo llash	
ʻ ʻ
8. yugurib kelgan holtda uch qadamda to pni darvozaga kiritish	
ʻ
9. 5-1 hujum taktikasini amalga oshiri
10. 4-2 hujum taktikasini amalga oshirish
11. 3-3 hujum taktikasini amalga oshirish
2.4. Tadqiqot uslublari.
Bajarilayotgan   ishni   amalga   oshirish   uchun   qo‘yilgan   vazifalarni   hal
qilishda quyidagi ilmiy-tadqiqot uslublaridan foydalanildi:
1.Ushbu yo‘nalish bo‘yicha ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o‘rganish va tahlil
qilish;
2.Pedagogik nazorat;
3.Musobaqa faoliyatining tahlili;
4.Matematik-statistik uslublar.
5.   Qo’l   to’pi   bilan   shug ullanuvchi   11-12   yoshli   o quvchilarning	
ʻ ʻ
tayyorgarlik darajasini aniqlash maqsadida nazorat sinovlaridan foydalanish:
1) to ni sherigiga uzatgan holatda raqib darvozasi tomonga tez yurib kelib	
ʻ
uzatilgan to pni qabul qilgan holatda raqib darvozasiga gol kiritish (soni).
ʻ
2)   sherik   bilan   to p   tashlashgan   holatda   9   mertlik   darvoza   chizig iga	
ʻ ʻ
yaqinlashgan vaqtida kres usulini qo llagan holatda raqib darvozasiga to p kiritish	
ʻ ʻ
(soni).
51 3)   himoyada   turgan   raqiblarni   aldab   o tish   usulini   qo llash   ya’ni   to pniʻ ʻ ʻ
aylanrigan holatda chiziq o yinchisiga to pni yetkazib berib darvozaga gol kiritish	
ʻ ʻ
( soni )
Ushbu   sinovlar   standard   usullar   va   kombinatsiyalar   hisoblanib,   qator
tadqiqot   ishlarida   o‘z   samarasi   va   mukamalligini   oqlagan   (Sh.K.   Pavlov,   O.X.
Abdalimov, Z.Y. Yusupova.). 13
Tadqiqot   natijalari   matematik-statistika   uslubi   va   Excel   dasturi   orqali
hisoblandi,   unda   qo’l   to’pichilarning   ko‘rsatgan   natijalari   aniqlandi,   shuningdek
matematik-statistik farazlar:
1.O‘rtacha arifmetik ko‘rsatgichlari va boshqa matematik-statistik farazlar;
2.Styudent t – mezoni bo‘yicha statistik bog‘liqlik va ishonchlilik darajasi
aniqlandi.
2.5.Tadqiqotning tashkil etilishi
2022   yilning   fevral   oyidan   2022   yilning   oktabr   oyigacha   olib   borilgan
tadqiqotlar   davomida,   yosh   qo’l   to’pichi   qizlarining   mashg‘ulot   va
musobaqalarda   qo‘llaniladigan   asosiy   texnik-taktik   usullarini   aniqlash   asosida
qo’l   to’pichilar   tayyorgarlik   samaradorligini   yanada   takomillashtirish   uslublari
o‘rganildi va tahlil qilindi.
Pedagogik kuzatishlarda 30dan ortiq qo’l to’pichi tahlil qilindi.
Asosiy pedagogik tadqiqotda 24 nafar 11, 12 yoshli o quvchilar qatnashdi.	
ʻ
Ushbu   pedagogik   tadqiqotda   nazorat   guruhida   12   nafar   va   shuningdek   tajriba
guruhida ham 12 nafar qo’l to’pichi ishtirok etdi.
Tajriba   guruhi   mashg‘ulotlarining   asosiy   qismidagi   usullarga   nisbatan
pedagogik   tajriba   uslubi   qo‘llanildi   va   mazkour   berilgan   uslublarga   e’tibor
berildi:
-Usullarni bajarish tartibi;
-Usullarni ikki va undan ortiq kombinasiyalar darajasida bajarish;
-Usullarni tezlikda bajarish mashqlari (10,20,30 sek);
13
  Pavlov Sh.K., Abdalimov O.X., Shelyagina I.N., Isroilov R.I., “Sport pedagogik mahoratini oshirish 
(Gandbol)” – T.: Ilmiy texnika axboroti-press nashriyoti, 2018.
52 -Kombinasion usullarni 25-50-75 va 100%li qarshiliklar bilan bajarish;
- texnik va taktik harakatlarni passiv zonasida bajarish tartiblari.
Tadqiqot   guruhi   4   oy   davomida   (2022   yil   fevraldan   2022   yil   oktabr
oylarida)   hujum   texnikasi   tayyorgarligini   rivojlantiruvchi   mashqlarni   bajarilish
taktikasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan vositalar qo‘llanildi.
Tayyorgarlik   qismidagi   ( qo’l   to’pi chining   maxsus   mashqlari   bilan
birgalikda) mashqlar:
1. 100 metr , masofaga yugurish (sek).
2. o rta masofaga yugurish (sek).ʻ
3. moksimon yugurish (sek)
4. to ldirma to llarni sherigiga otib, ilib olish (marta).
ʻ ʻ
5. gantellar bilan ishlash o ng va chap qo lda (marta).	
ʻ ʻ
6.Harakatli   o‘yinlar   (raqibning   oyog‘i   uchini   bosish,   raqib   oyog‘ining
tizzasiga qo‘lni tekkizish, qo‘roz jangi va boshqalar).
Asosiy qismdagimashqlar:
1.Maksimal tezlikda qisqa masofalarga yugurish (sek)
2.Maksimal tezlikda oypo iga rezina boo lagan holatda, sherigi rezini tortib
ʻ ʻ
harakatlanib, yugurish.(sek)
3.Maksimal   tezlikda   9   metrlik   jarima   chizig ida   terib   quyilgan   10   ta	
ʻ
to plarni.darvozaga otish va gollar sonini hisoblash (marta)	
ʻ
4.   9   mertlik   jarima   chizig ida   terilgan   to plarni,   qo lga   tayangan   holda	
ʻ ʻ ʻ
qo llarni bukib yozish (andjumaniya) har to pni otganda 2 (martadan) bajarish	
ʻ ʻ
5..shtangani (30-50 kg) yelkaga qo yib sakrash (marta),	
ʻ
6.Harakatli o‘yinlarini qo‘llash.
Yuqoridagi harakat vositalari  reja asosida  20 22   yilning mart-may oylarida
amalga oshirildi.
Har   bir   harakat   vositasini   bajarib   bo‘lgandan   so‘ng   60-120   sekund
davomida   mushaklarni   bo‘shashtiruvchi-taranglashtiruvchi,   nafas   olish
funksiyasini   tiklovchi   (chuqur   nafas   olish   va   chuqur-keskin   nafas   chiqarish)
mashqlar bajarildi.
53 Tadqiqotni   ilk   bor   o‘tkazishda   (fevral   2022   yil)   nazorat   va   tadqiqot
guruhlar   tarkibidagi   shug‘ullanuvchilar   tayyorgarligi   bir   hildagi   bo‘lganliklari
sababli  barcha tekshiriluvchilarda qayd etilgan natijalar  umumiy ravishda (n-24)
statistik   hisoblandi,   so‘ngra   ikki   guruh   natijalari   aloxida   matematik-statistika
asosida hisoblab chiqildi. Pedagogik tadqiqot tugaganidan so‘ng ushbu ikki guruh
tarkibidagi   gandbolchilar   natijalari   yana   qayta   alohida   matematik-statistika
uslubida taxlil qilindi.
Ta’kidlab   o‘tish   joizki,   o‘quv   -   mashg‘ulot   jarayonida   barcha   jismoniy
sifatlarni   garmonik   ravishda   rivojlantirish   mahoratli   gandbolchilarni   tayyorlash
garovidir. 
Qo’l to’pichining umumiy jismoniy tayyorgarligini jismoniy sifatlar tashkil
qilgani uchun eng qisqa ma’lumotlarga to‘htalib o‘tamiz. 
Qo’l to’pichining tezkorligi – uning ma’lum harakatini qisqa muddat ichida
bajara   olish   qobiliyatidir.   Agar   qo’l   to’pichining   tezkorligi   haqida   gapiradigan
bo‘lsak,   ideal   harakat   sifatida   qo’l   to’pichi   raksiyasi   uchun   eng   kam   vaqt
sarflanishini,   tezda   chalg‘itib,   ma’lum   usulni   qo‘llashi   yoki   himoya   va   qarshi
xujum harakatini qo‘llashni tushinamiz. 
Sport   o‘yinlari   uchun   harakat   raksiyasining   tezligi   alohida   o‘rin   tutadi.   U
signal   berilishidan   boshlab   (ko‘rish,   eshitish   yoki   taktik   his   etish   bilan   qabul
qilingan) javob harakati boshlanguncha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi.
Oddiy va  murakkab  harakat   reaksiyasining  vaqti   turlicha  bo‘ladi.  Raksiya
tezligi faqat qo’l  to’pichining himoya va qarshi  hujum harakatlarida emas,  balki
xujum bilan alohida harakatlarda ham katta ahamiyatga ega. 
Himoyalanish   qarshi   xujumda   gandbolchiga   taqiq   soluvchi   harakatni
kuzatadi.
Raqibning   bu   harakati   signal   vazifasini   o‘tab,   shu   harakat   uchun   yaxshi
sharoit yaratuvchi raqibning holati yoki uning harakati qo’l to’pichi uchun signal
bo‘lib hisoblanadi.
Shunday   qilib   qo’l   to’pichilarning   musobaqalardagi   harakat   raksiyasiga
javob   raksiyasi   harakteriga   ega   bo‘ladi.   Harakat   reaksiyasining   tezligi   esa   qo’l
54 to’pi chining   har   bir   harakatida   yuzaga   keladi,   deyish   mumkin.   Bu   harakatning
himoya va qarshi hujum ruhida bo‘lishidan qa’tiy nazar, nima uchun qo’l to’pichi
harakat   signallariga   tez   yoki   sekin   e’tibor   beradi   yoki   ularga   butunlay   e’tibor
bermaydi.Harakat   reaksiyasining   tezligi   nimaga   bog‘liq   degan   haqqoniy   savol
tug‘ulishi mumkin.
Bunda   qo’l   to’pi chining   shaxsiy   x ususiyatlari   va   uning   sport   formasi
holatidan   tashqari   amalda   tajribasining   boyligi   bilan   aloqador   omillar   ham
xisobga olinishi kerak. 
Misol   uchun   mazkur   paytda   raqib   harakat   yoki   o‘zini   tutishi   qanday   haf
tug‘ulmasligini   ko‘zdan   kechirilishligiga   raqibning   harakatini   tushunishiga   va
uning o‘zi bularda xujum uchun foydalana olishiga bog‘liq. 
Qo’l  to’pichining shaxsiy xususiyatlari  va uning sport formasidagi  ahvoli,
harakatni   baholashda   amaliy   tajribasi   va   raqibning   qay   holatda   turgani,   javob
harakatining murakkablik darajasi, javob harakatining qanchalik tez bajara bilishi,
chaqqonligiga bog‘liqdir. 
Texnika harakatlari bajariladigan tezlik oddiy va murakkab harakat  uchun
har hildir.
Murakkab   harakatning   tuzilishi   qanchalik   sodda   va   tejamli   bo‘lsa,   u
shunchalik katta tezlikda bajariladi. 
2.6. Tadqiqot uslublari.
Vazifalarni hal etish uchun quyidagi uslublardan foydalanildi.
-  Ilmiy uslubiy adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish
-  Pedagogik kuzatish ;
-  Pedagogik nazorat sinovlari ;
-  tadqiqotni o‘tkazish ;
-  anketa so‘rovlari o‘tkazish ;
-    Matematik statistika uslublari.
11-12   yoshdagi   qo’l   to’pichilarning   tezkorlik   sifatlarini   rivojlantirish
uslubiyatni  rivojlantirish uchun qo‘yidagi uslublar qo‘llaniladi:
55 1. Hajmni oshirish uslubi ;  
2. Shiddatni oshirish uslubi ;
3. O‘zgaruvchan uslub ;    
4. Oraliqli uslub ;  
5. Takrorlash uslubi .  
56 III-BOB.   YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA 
QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISHNI  TAKOMILLASHTIRISH 
XUSUSIYATLARI .
  3.1.   Yosh   to’pi chilar   bilan   o’tkaziladigan   mashg’ulotlar   jarayonida
o’yin texnikasini  tarbiyalash   samaradorligi ni aniqlash usullari .
        Harakatiarga maqsadli o‘rgatish o‘qituvchidan o‘qitish usullari tavsiyalarini
bilishni   talab   etadi.   Harnma   usullar   shartii   ravishda   uchta   asosiy   guruhga
bo’linadi:   so‘zdan   foydalanish   (so‘z)   usullari,   ko‘rgazmali   qabul   qilish   usullari
(ko‘rgazmali)   va   amaliy   usullar.   O‘z   navbatida,   uchta   guruhning   har   biri   bir
nechta   usullardan   tashkil   topgan.O‘qitish   usullari   So‘zdan   foyd   alanish   usulla
ri.Ko‘rgazmali   qabul   qilish   usulla   ri   Amaliy   usullar   Hikoya,   ta’rif,   suhbat,
tushuntirish,   tahlil   qilish,   ko‘rsatma   berish.   Plakatlar,   kinogrammalar,   video
yozuvlami   ko‘rsatish,   namoyish   qilish.   Qat’iy   tartiblashtirilgan   mashqlar
uslublari.   Qismlarga   bo‘lib   o‘rganish.   Butunligicha   kombinatsiyani   o‘rganish.
Qisman   tartiblashtirilgan   mashqlar   uslublari.   O‘yin,   musobaqada
kombinatsiyalari   qo’llash.O‘qituvchi   tomonidan   qo‘llaniladigan   so‘zdan
foydalanish   usullari   butun   o‘quv   jarayonini   faollashtiradi,   harakatlanishlar
to‘g‘risida   yanada   to‘liq   hamda   aniq   tasavvurlarni   shakllantirishga   yordam
beradi.   Ushbu   uslublar   yordamida   o'qituvchi   o‘quv   materiallarining
o‘zlashtirilishini   tahlil   qiladi   va   baholaydi.   Ko‘rgazmali   qabul   qilish   usullari
o‘rganilayotgan   harakatlarning   ko‘z   bilan   ko‘rish   va   eshitish   orqali   qabul
qilinishini   ta’minlaydi.   Ko‘rgazmali   qabul   qilish   harakatlari   yanada   tez,   chuqur
va   mustahkam   egallab   olishga   yordam   beradi,   o‘rganilayotgan   harakatlarga
qiziqish   uyg‘otadi.Amaliy   usullar   shug‘ullanuvchilaring   faol   harakat   faoliyatiga
asoslangan.   Ular   shartli   ravishda   ikkita   guruhga   bo’linadi:   qat’iy   va   qisman
tartiblashtirilgan mashqlar usullari. Harakat shakllari, yuklama o‘lchamlari, uning
o‘sib   borishi,   dam   olish   biian   almashinib   turilishi   va   boshqalarni   qat’iy
tartiblashtirilgan   holda   harakatlarni   ko’p   marta   takrorlash   bilan   tavsiflanadi.
Buning   natijasida   kerakli   harakatlarni   asta-sekin   shakllantirib,   alohida
harakatlarni  tanlab o‘zlashtirish imkoniyati tug‘iladi. Qismlarga bo‘lib o‘rganish
57 usuli   dastlab   harakatning  alohida   qismlarini   o‘rganishni,   keyinchalik   esa   kerakli
darajada butun holiga birlashtirishni nazarda tutadi. Butunligicha o‘rganish usuli
yakuniy maqsadga  qarab, harakat  qanday ko‘rinishda  bo’lsa,  uni  shundayligicha
o‘rganishni   ko‘zda   tutadi.   Qisman   tartiblashtirilgan   mashqlar   uslubi   o‘quvchilar
oldiga   qo‘yilgan   vazifani   hal   etish   uchun   harakatlarni   nisbatan   erkin   tanlashga
ruxsat   beradi.O‘yin   usuli   harakatlarning   qat’iy   tartiblashtirilganligi,   ulami
bajarishdagi   mumkin   bo‘lgan   shartlaming   yo‘qligi   bilan   tavsiflanadi;   u   ijodiy
qobiliyatlarni   mustaqil   namoyon   qilish   uchun   keng   imkoniyatlar   yaratadi,
mashg‘ulotlarning ko‘tarinki ruhda o‘tishini ta’minlaydi. Musobaqa usuli maxsus
tashkil qilingan musobaqa faoliyatini nazarda tutadi. Bunday faoliyat ushbu holda
o‘quv   mashg’ulotlari   samaradorligini   oshirish   usuli   sifatida   qatnashadi.Shunday
qilib,   o‘quv-trenirovka   mashg‘ulotlarida   hamma   sanab   o’tilgan   usullar   turlicha
birikkan holda, andozali  shakllarda emas, balki sport tayyorgarligining muayyan
talablarini hisobga olib, o’zgartirilgan shakllardaqo‘llaniladi. Usullarni tanlashda
shu   narsaga   e’tibor   berish   lozimki,   ular   oldinga   qo‘yilgan   vazifalar,   umumiy
didaktik   tamoyillar,   shuningdek,   sport   trenirovkasining   maxsus   tamoyillari,
shug‘ullanuvchilarning   yosh   xususiyatlari,   ulaming   malakasi,   jinsi   va
tayyorgarlik darajasiga qat’iy muvofiq bo‘lishi  shart. Qo’l  to’pi bilan muntazam
shug‘ullanishni   9-10   yoshdan   boshlash   mumkin.   11   yoshdan   boshlab   ikki
bosqichda:   5-7   va   8-9-sinf   o‘quvchilari   uchun   “Umid   nihollari”   Respublika
musobaqalarida   kuch   sinashlariga   keng   yo‘l   ochib   berilgan.   Texnik   usullarni
tegishli   taktik   harakatlar   bilan   to’g‘ri   va   samarali   qo‘sha   bilish   o‘rgatish
uslubiyatining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.O‘rgatish jarayoni ikki bosqichga
ajratiladi:   1.Asosiy   e’tibor   texnik   tayyorgarlikka   qaratiladi.Texnik   tayyorgarlik
taktik   tayyorgarlikdan   oldinroq   amalga   oshiriladi.   Lekin   taktikaning   asosi   -
shaxsiy   harakatlar   o‘yin   texnikasining   dastlabki   takomi1lashtirish   jarayonida
о ‘rgani1ad i. 2. Taktik tayyorgarlik negizida texnik usullarni  takomillashtirishga
e’tibor beriladi. Usullarni yanada samaraliroq takomillashtirish maqsadida har bir
qo’l   to’pichi   uchun   taktik   harakatlarning   eng   qulay   turlari   qo’llaniladi.   Texnika
va   taktikani   takomillashtirish   bosqichidagi   ko‘p   qirrali   usuldan   tashqari,
58 qismlarga   bo‘lish   usuli   ham   (yangi   usullarni   o‘zlashtirishda   xatolarni   tuzatish,
usullarni bajarish tezkorligini va aniqligini yanada oshirish uchun) ishlatiladi. Har
bir   usulni   o‘rganishda   ularing   bosqichlarini   ko‘rib   chiqish   muhimdir.   Chunki
asosiy   ahamiyatni   oldin   asosiy   bosqichga,   keyin   esa   boshqa   bo‘laklar   va
sportchining   har   xil   tayyorgarligiga   qaratiladi.   Har   qanday   usulni   o’rgatishda
texnik-taktik harakatlarni takomillashtirish ketma-ketligiga rioya qilish lozim: 1)
usul   bilan   tanishtirish;   2)   soddalashtirib   usulni   o‘rgatish;   3)   usullarni   o‘yin
holatiga yaqinlashtirib takomillashtirish; 4) o‘rganilgan usullarni o‘yinda qo’llash
o‘rgatilgan usul va harakatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ko‘rgazmali qurollardan
foydalanib,   shug‘ullanuvchilarda   ushbu   usullar   to‘g‘risida   taassurot   qoldirish
zarur.   Ko’rgazmali   qurollardan   qayta   foydalanilganda   (kinogramma,   rasmlar,
jadval,   tasmalar),   o‘rganilayotgan   usul   va   harakatlaming   muhim   boMaklariga
ahamiyat   beriladi.   Qo’l   to’pi   mashg’ulotining   asosi   -   bu   o‘yin.   O‘yindan
tashqarida o‘rgatiladigan va takomillashtiriladigan har bir texnik usulga juda ko‘p
vaqt sarflanadi.Shuning uchun qo’l to’pichilarga usullarni soddalashtirilgan holda
o‘yin   vaqtida   o’rgatiladi   va   takomillashtiriladi.   Har   bir   mashg‘ulotda   ikki-
uchtadan ortiq usullarni o‘rgatish tavsiya etilmaydi.
Maydonda harakat qilish texnikasini o‘rgatishda avval har bir usul alohida
o‘rgatilib   (yugurish,   sakrash,   to‘xtashlar),   keyinchalik   ular   qo‘shib   o’rgatiladi.
Ma’lum   bir   usulni   uzoq   vaqt   o‘rgatish   mumkun   emas.   Bir   usulning   tuzilmasi
o‘rgatilgandan so‘ng, darhol boshqa usulni o‘rgatishga kirishiladi va o‘rganilgan
usullar   bir-biriga   bog‘lanib,   har   xil   kombinatsiyalarda   qo’laniladi.   Yugurish
quyidagi  ko‘rsatilgan   tartibda:   oddiy, tezlikni   o‘zgartirib,  yo‘nalishni  o'zgartirib,
qadamlarni   chalishtirib,   har   xil   sapchishlar   yordamida   o‘rgatiladi.   To‘xtashlar.
Tez   yurib,   sekin   yugurib,   tezlanishda   awalo   bir   oyoqda,   so‘ng   ikki   oyoqda
to‘xtashlar   o‘rgatiladi.   Shug‘ullanuvchining   ikki   oyoqda   yurib,   to'xtagandan
so‘ng   muvozanat   saqlash   uchun   tana   vaznini   to‘g'ri   taqsimlashi   o‘rgatuvchi
tomonidan nazorat qilinadi. To‘xtagandan so‘ng yana har xil yo‘nalishda harakat
qilishga   kirishiladi.   S   a   k   r   a   s   h   .   Joydan   va   yugurib   kelib   avval   ikki   oyoqda,
keyin   bir   oyoqda   sakrash   o‘rgatiladi.   Shu   holda   oyoqlami   to‘g‘ri   qo‘yish,
59 balandga   yoki   uzunlikk3   sakraganda   oyoqlarni   bukish   va   yerga   tushish   to‘g’ri
bajarilishiga   diqqatni   jalb   etish   zarur.   Qo’l   to’pichi   barcha   harakat   usuliarini
o‘yinda   qo‘llaydi.   Maydonda   harakat   qilish   texnikasini   takomillashtirish   uchun
quyidagi   mashqlardan   foydalanish   tavsiya   etiladi:   1.Belgilangan   aniq   mo‘ljalga
tezlanib yugurish va dastlabki  holatga qaytish. 2.O’tirib, yotib va boshqa har xil
dastlabki   holatdan   tez   yugurish.   3.   Bir   va   ikki   oyoqlab   to'siqlardan   sakrab
yugurish.   4.   Yugurish   bilan   sakrashlami   galma-gal   bajarish.   5.   Bir   necha
moMjallangan   belgilardan   birin-ketin   to‘xtab   yugurish.   6.   To‘siqlarni   aylanib
o‘tib yugurish. 7. Har xil jismlami bir joydan ikkinchi  joyga ko‘chirib yugurish.
Ushbu   mashqlarni   estafeta   tariqasida   o‘tkazish   mumkin.   To‘pni   ega   flash
texnikasiga   o‘rgatish   To‘pni   ilish.   Sheriklardan   to‘pni   ilishga   kirishishdan   oldin
to‘pning   vazniga,   shakliga,   qattiq   yoki   yumshoqligiga   ko‘nikma   hosil   qiluvchi
quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin: 1. Oldinga to‘pni tashlab, uni yerga
tushirmasdan ilib olish. 2. To‘pni oldinga tashlab, uni yerdan sapehigandan so‘ng
ilib   olish.   3.   To‘pni   o‘ng   qo‘lda   tashlab,   chap   qo’l   bilan   ilib   olish.   4.   To‘pni
boshdan, yelkadan, oyoq orasidan tashlab, uni ilib olish. 5. Baravariga ikki to‘pni
tashlash   va   ulami   ilib   olish.   Shug‘ullanuvchi   to’p   yordamida   mashqlarni
bajarishda   to‘pni   o‘ziga   qulay   usullar   bilan   ilishi   mumkin.   Uning   oldiga
qo‘yiladigan   vazifa   -   to‘pni   ilib   olgandan   so‘ng   boshqa   o‘yin   harakatlarini
bajarishgatayyorturishidir.   Shundan   so‘ngtolpni   ilish   usulini   o‘rgatishga
kirishiladi.   Sheriklardan   biri   to‘pni   uzatadi,   ikkinchisi   esa   uni   aniq   bir   usulda
(yuqoridan,   yondan,   pastdan)   ilishga   intiladi.   Buning   uchun   to‘p   har   xil
trayektoriyada   uzatilishi   lozim.   Avval   joydan   turib,   so‘ng   yurish   holatida   va
yugurish   holatida   ikki   qo‘llab   va   oxiri   bir   qoilab   ilish   o‘rgatiladi.   To‘pni   ilish
uzatish   bilan   o‘rgatilsa,   samarali   boiadi.   Mashqlarni   tanlashda   ilish   sharoitini
muntazam   qiyinlashtirib   borish   lozim.   To‘pni   uzatish.   To‘pni   uzatishni
o‘rgatishdan avval, uni to‘g‘ri ushlashga o‘rgatish kerak. Buning uchun to‘p vazni
va   hajmi   shug‘ullanuvchilar   yoshi   va   jinsi   bilan   o‘zaro   mos   bo‘lmog‘i   kerak.
To‘pni   ushlashda   kaftlar   bo4sh   holatda,   banrmqlar   erkin   “optimal”   harakatda
bo‘lishi   lozim.   Bunday   malakani   hosil   qilish   nchun   quyidagi   mashqlardan
60 foydalaniladi:   1.   Qo‘llarni   oldinda   tutib,   bir   qoidan   ikkinchi   qo‘lga   barmoqlar
yordamida   to‘p   uzatish.   2.   Joydan   turib   yurgan   va   yugurgan   holda   bir   qo‘ldan
ikkinchi qoiga gavda atrofida to‘p uzatish. 3. To‘pni bir  va ikki  qo‘kla tutib har
xil tomonlarga: oldinga, yonga hamla qilish. 4. Joyda turib, yurgan va yugurgan
holatda to‘pni uzatish va otishni “imitatsiya” qilish. O’rgatishni yuqoridan qo‘lni
siltab   to‘p   uzatishdan   boshlash   kerak.   Devorda   belgilangan   nishondan   3-4   m
masofada   qo‘llab   146   yuqoriga   ko‘tarilib,   har   xil   oyoqlar   oldinga   qo'yilib   va   3
qadamdan   so‘ng   to‘p   uzatiladi.   Keyinchalik   sheriklar   bir-biriga   qarama-qarshi
turib   to‘p   uzatishlarni   bajaradilar.   Bir   qadamdan   so‘ng,   maydondan   sapchitib,
kamalaksimon “trayektoriya”da to‘p uzatishlar  mavjud, U yoki  bu usuldagi  to‘p
uzatishlarni   o‘rgatishda,   shug‘ullanuvchilarga   tushuntirilgandan   so‘ng,   ular
mashqlarni   mustaqil   bajarishga   kirishadilar.   O‘qituvchi   shug‘ullanguvchilaming
dastlabki   holatini,   qo‘l   va   oyoq,   gavda   holatining   to‘g'riligini   nazorat   qiladi   va
xatolarini  to‘g‘rilaydi. To‘p uzatishni  uzoq vaqt bir  joyda turib takomillashtirish
mumkin   emas.   Asosiy   holat   o‘zlashtirilgandan   so‘ng,   darhol   harakatda   to‘p
uzatishga   o‘tmoq   lozim.   Avval   bir   o‘yinchi   to‘p   uzatishni   joyida   mashq   qilsa,
ikkinchisi   harakatda   bajaradi.   Shundan   so‘ng   har   ikkala   o‘yinchi   harakatda   to‘p
uzatishni   o‘zlashtiradi.   Asosan,   o‘rgatish   jarayonida   mashq   va   usullami
soddalashtirib,   ularni   keyinchalik   murakkablashtirishga   amal   qilmoq   kerak.
Mashqlarni   tashkil   etishda   har   xil   saflardan:   qarama-qarshi   qatorlardan,
aylanmalardan,   uchburchaklardan,   kvadratlardan   va   hokazolardan   foydalaniladi.
Saflar   tuzilishi   shug'ullanuvchilar   soni   va   beriladigan   mashqlar   xususiyatiga
bog‘Iiq bo’ladi. Shug‘ullanuvchilar mashqlarni avval bir joyda turib, so‘ng har xil
yo‘nalishda   harakatda   bajaradi.   Namunaviy   mashqlar:   1.O‘yinchilar   6-10   m
oraliq masofada bir-biriga qarama-qarshi ikki qator bo'lib joylashadilar. Birinchi
yoki   ikkinchi   qatorda   joylashgan   o‘yinchilarning   har   biriga   to‘p   beriladi   va
o‘rgatuvchi ishorasi yoki hushtagidan so‘ng ular bir-biriga to‘p uzatishni amalga
oshiradi.   2.   Ikki   o‘yinchi   to‘plar   bilan   bir-biriga   qarama-qarshi   5-10   m   oraliq
masofada   joylashadi.   Uchinchi   o‘yinchi   ulaming   o‘rtasida   turib,   oldindan
kelishilgan   usulda   o‘yinchilar   bilan   galma-gal   joy   almashib,   to‘p   uzatishni
61 bajaradi.   3.   Ikki   o‘yinchi   to‘plar   bilan   bir-biriga   qarama-qarshi   10-20   m   oraliq
masofada   joylashadi.   Ulaming   orasida   yana   ikki   o‘yinchi   birbiriga   orqa   o'girib
turadi. C)‘rgatuvchi ishorasi bilan chet tarafda 147 turgan o‘yinchilar o‘ziga qarab
turgan   o‘yinchilarga   to‘p   uzatadi,   o‘rtadagi   o‘yinchilar   to   pni   qaytarib,   bir-biri
bilan joy almashadi. 4. O’yinchilar diametri 10-20 m li doirani hosil qilib turadi.
Ular   to‘pni   ma’lum   bir   tartibsiz   sheriklariga   uzatadilar   va   kimga   to‘p   uzatgan
bo'lsalar, uning joyini o‘zlari egallaydi. 5. Belgilangan uchburchakda qator tashkil
etiladi.O‘yinchilar   qo‘shni   qatorga   to‘p   uzatadi   va   to‘p   uzatilgan   tomon   harakat
qilib,   qator   orqasiga   joylashadi.   6.   Orqadan   6-8   m   oraliqda   yugurib   kelayotgan
sherigiga   sakrab   orqaga   o‘tirib   to‘p   uzatish.   7.O‘yinchilar   bir-biriga   qararna-
qarshi   ikki   guruhga   bo‘linib,   qatorlarda   joylashadi.O‘rgatuvchi   ishorasi   bilan
o‘yinchi o‘zi tomon yugurib kelayotgan sherigiga to‘p uzatadi, o‘zi qo‘shni qator
orqasidan   joy   oladi.   8.O‘yinchilar   ikki   aylanaga   joylashib,   bir-biriga   qararna-
qarshi   harakat   qilib,   o‘zaro   to‘p   uzatishadilar.   9.   Ikki   o‘yinchi   3-4   m   oraliqda
parallel harakat qilib to‘p uzatishadi. Harakat tezligi asta-sekin oshiriladi  (ushbu
mashqni   3-4   ta   bo‘lib   bajarish   mumkin).   10.   Ikki   o‘yinchi   joylarini   almashtirib
to‘p uzatishadi. 11. «To‘p uchun kurash» o‘yini.O‘yinda shug‘ullanuvchilar soni
maydonning   katta-kichikligiga   bog‘liq   bo‘lib,   ikki   jamoaga   boiinadi.   Bir   jamoa
o‘yinchilari bir-biriga to‘p uzatadi, ikkinchi jamoa esa ulardan to‘pni olib qo‘yish
uchun   harakat   qiladi.O‘yin   qoidasini,   o‘qituvchi   qo‘yilgan   rnaqsad   va
shug‘ullanuvchilar   tayyorgarligini   hisobga   olib   belgilaydi.   To‘pni   yerga   urib
yurish.   To‘pni   yerga   urib   yurish   texnikasini   to‘g‘ri   tasawur   qilishga   oid
tushuntirish   va   ko‘rsatishdan   so‘ng,   shug‘ullanuvchilar   bir   joyda   turganlaricha
to‘pni   yuqoriga   sapchitib,   yerga   urib   o‘ynaydilar,   Bunda   panjaning   to‘p   ustida
to‘g‘ri   joylashishiga,   qoining   harakatiga,   to‘pning   rnaydonga   tegadigan   joyiga
katta   e’tibor   beriladi.   Shundan   so‘ng   qo‘llarning   harakatlari   oyoqlarning
harakatlari bilan uyg‘unlashtiriladi. Bu usullar yurish va to‘g‘ri chiziq bo‘ylab har
xil   tezlikda   yugurish   paytida   bajariladi.   Bunda   qo’l   to’pichining   o‘z   turish
holatini   qanday   saqlay   olishiga   va   harakat   tezligiga   qarab,   to‘pning   yerdan
sapchish   burchagini   o‘zgartira   olishiga   katta   e’tibor   beriladi.   Yoysimon   doira
62 bo‘ylab   va   yo‘nalishni   148   o‘zgartirib,   to‘pni   yerga   urib   yurish   mashqlarini
qo’llash yaxshi natija beradi. Bu mashqlar shug‘ullanuvchilarda to‘pni boshqarish
qobiliyatini   o‘stiradi.   Dastlabki   kunlardanoq   to‘pga   qaramasdan   uni   yerga   urib
yurishga   ahami у at   berish   kerak.   Buning   uchun   ko‘pchilik   mashqlaming
bajarilishida   shug‘ullanuvchini   o‘qituvchining,   o‘z   sherigining,   raqibining
signalini  yoki  maydondagi  vaziyatning o‘zgarishini  kuzatishga  majbur  qiladigan
sharoitlar yaratiladi To‘pni past  sapchitib urib yurish, to‘pni yerga urib yurishga
o‘tilganda   uni   raqibdan   pana   qilish,   bir   qo‘ldan   ikkinchisiga   orqadan   o‘tkazish,
yuqori   tezlikda   sur’atni   va   yerdan   sapchish   balandligini   o‘zgartirish,   burilishlar
hamda   orqa   bilan   harakat   qilib   to‘pni   yerga   urib   yurishlar   keyinroq   o‘rganiladi.
To‘pni   panja   bilan   boshqarishga,   oyoqlaming   erkin   ishlashiga   va   usullarning
o‘yin   vaziyatiga   mos   bo‘lishiga   katta   e’tibor   beriladi.   Namunaviy   mashqlar:
1.Oldinga,   yon   tomonga,   orqa   bilan   oldinga   to‘pni   yerga   urib   harakat   qilish.
2.Shulaming   hammasini   yugurgan   holatda   bajarish.   3.Ilonizisimon   yo‘nalishda
har xil to‘siqlami  aylanib to‘pni yerga urib yurish. 4.Har  xil  to‘siqlardan hatlab,
to‘pni yerga urib olib yurish. 5. Har xil tezlikda yugurib, to‘xtab va yana tezlanib
to‘pni   yerga   urib   olib   yurish.   6.   Yo‘nalishlami   o‘zgartirib   (90°,   180°,   360°),
to‘pni   yerga   urib   olib   yurish.   7.   7-9   metrli   chiziqlarga   to‘g‘ri   tekkizib,   chiziq
bo‘ylab to‘pni urib olib yurish. 8. Okng va chap qoilarda galma-gal to‘pni yerga
urib olib yurish. 9. Bir vaqtda ikki to‘pni yerga urib olib yurish. 10. To‘pni yerga
urib   olib   yurib,   har   xil   estafetalami   bajarish.   11.   Bir   o‘yinchi   to‘pni   yerga   urib
olib   yuradi,   ikkinchi   o‘yinchi   to‘pni   olishga   harakat   qiladi.   12.   Ikki   o‘yinchi
bittadan to‘pni  yerga urib olib yuradi, uchinchisi  to‘pni  oyoqlari  bilan bir-biriga
uzatadi. T o ‘p n i otishga o 'rgatish Har xil usullar bilan to‘pni darvozaga otishga
o‘rgatish   jarayonida   shug‘ullanuvchilami   dastiab   to‘pning   yo‘na!ish
trayektoriyasi   va   darvozani   moijalga   olish   usullari   bilan   tanishtirish   lozim.
Darvozaga   to‘p   otishning   ayrim   usullari   o'rganilayotganda,   birinchi   navbatda,
uning tuzilishi, so‘ng harakatning mazmun; o‘zlashtiriladi va to‘p otish masofasi
asta-sekin   uzaytiriladi.   To‘pni   otishga   o‘rgatish   uchun   otishga   yondosh
mashqlardan   foydalanmoq   kerak:   tennis   to‘pi,   rezinadan   ishlangan   yosh   bolalar
63 to‘pi,   xokkey   to‘pi,   har   xil   uzunlikdagi   tayoqchalar,   shuningdek,   gantellar   bilan
to‘p   otishni   “imitatsiya”   qilish.   Qo’l   mashqlarini   mustahkamlash   uchun   har   xil
vazn   va   shakldagi   to‘plarni   bir   va   ikki   qo‘llab   uzatish.   Gavda   mushaklarini
mustahkamlash   uchun   gimnastika   o‘rindiqlarida   o‘tirib,   har   xil   holatlarda   to‘p
uzatishlami   qo’llash   mumkin.   Tayanib   to‘p   otish.   Tayanib   to‘p   otish   harakatini
o‘rgatishni   uning   asosiy   bosqichi   —   to‘pning   tezlanishidan   boshlamoq   kerak.
To‘pni yuqoridan tezlatish uchun siltash usuli o‘rgatiladi. Dastlabki holat - o ‘ng
oyoqda turib, chap oyoq oldinga qo‘yiladi, o‘ng qo‘l to‘p bilan yuqorida, gavda
sal   burilgan.   Chap   oyoqni   oldinga   qo‘yib,   devorga   to‘p   otiladi.   Dastiab   diqqat
harakatning   ketma-ketligiga   qaratilishi   lozim.   Chap   oyoq   yerga   qo‘yilganda,
to'pning   dastlabki   holatda   qolishi   muhumdir.   To‘p   otish   avval   vazifasiz   amalga
oshiriladi,   so‘ng   aniq   belgilangan   mo’ljalga   to‘p   tekkizish   vazifasi   qo‘yiladi.
Yugurib kelib to‘p otishni o‘rgatish uchun avval yugurib kelish usulida qadamlar
ritmini   o‘zlashtirmoq   kerak.   Bunday   harakat   o‘rgatuvchi   bajarganini   qaytarish
usuli   bilan   o’rganiladi.   Qadamlar   ritmi   o‘zlashtirilgandan   so‘ng,   tezlanishda
qadamlar   orasidagi   uzunlikni   aniqlab   olish   zarur.   Buning   uchun   eng   qulay   yo‘l
qadamlar   tushadigan   ioyni   belgilab   qo‘yishdir.   To‘p   otish   texnikasi
o‘zlashtirilgandan so‘ng, otishning tayyorlov bosqichi variantlariga kirishiladi: 1)
to‘pni   yerga   urib   kelgandan   tezlanib   tokp   otish;   2)   to‘pni   ilib   olgandan   so‘ng
otish;   3)   to‘pni   ilib,  1, 2  qadamdan  so‘ng otish;  4)  har  xil   tezlanishlardan  so‘ng
to‘p otish, 150 Shundan so‘ng to’p otish sharoitlari murakkablashtirib bajariladi.
Qo’l   to’pichilarga   u   yoki   bu   usullarni   tanlab   to‘p   otish   mashqlari   beriladi:   1.
Darvozabon himoya qilgan darvozaga to‘p otish. 2. Sust va faol to‘siq qo‘yuvchi
himoyachilarga qarshi to‘p otish. 3. Ikki o‘yinchi to‘p uzatib kelgandan so‘ng to'p
otish. 4. Belgilangan mo’ljalga, darvozabonni aldab to‘p otish. 5. O'zlashtirilgan
usullarni   o’yinda   qo’llash.   Sakrab   to‘p   otish.   Sakrab   to‘p   otishning   barcha
harakatlarini   o'rgatishni   joyida   turib   boshlash   kerak.   Dastlabki   holat   -   to‘p   ikki
qo’llab oldinda ushlanadi.  To‘p ushlagan qo‘l yuqori ko‘tarilib orqaga uzatiladi.
Tana   hamla   qilingan   tomonga   sal   egiladi,   to‘p   ushlagan   qo‘l   tashqaridagi   oyoq
tizza qismida ozgina bukiladi, tayanch oyoq oldinda barmoq qismlariga qo'yiladi.
64 Eng muhimi, barcha harakatlaming “sinxron”ligiga erishishdir. Shundan so‘ng bir
oyoqda depsinish va depsingan oyoq bilan yana yerga tushish o‘rgatiladi. Buning
uchun   maydonga   qo‘yilgan   belgi   va   sakrab   o‘tish   uchun   qo‘yilgan   to‘siqlardan
foydalanish mumkin. Ushbu mashqlar to‘p bilan “imitatsiya” tariqasida bajariladi.
O‘rganilgan harakat malakalarini mustahkamlash uchun gimnastik skameykalarda
bajariladigan   quyidagi   tayyorlov   mashqlaridan   foydalanish   mumkin:   1.   Yugurib
kelib   skameyka   ustidan   depsinib   to‘p   otishni   bajarish.   Jarohatlardan   saqlanish
uchun   tushish   joyiga   gimnastik   to‘shaklar   solinadi.   2.   Yugurib   kelib   yerdan
depsinib to'p otiladi  va skameyka  ustiga tushiladi. Bu gandbolchiga sakrashning
eng   baland   nuqtasidatez   to‘p   otish   imkonini   yaratadi.   3.   Har   xil   balandlikdagi
to‘siqlar   ustidan   to‘p   otish,   o‘yin   texnikasini   yaxshi   o‘zlashtirishga   imkoniyat
beradi.   To‘p   otish   texnikasi   o‘zlashtirilgandan   so‘ng,   darvozaga   to‘p   otishni
o‘zlashtirilishga   yordam   beradigan   har   xil   variantdagi   quyidagi   mashqlami
bajarishga   kirishiladi:   1)   to‘g’ri   yugurib   kelib,   har   xil   burchakdan   to‘p   otish;   2)
har  xil  masofada;  3)  baravar   ikki   oyoqda  va har  xil   oyoqlarda  alohida  depsinib;
151   4)   sust,   undan   so’ng   faoi   himoya   qarshiiigida;   5)   o’yin   mashqlarida;   6)
o‘yinda. Yiqilib to‘p otish. Yiqilib to’p otislini o‘rgatish uchun yumshoq to‘shak
yoki   qum   bilan   to'ldirilgan   chuqurchalardan   foydalanish   zarur.O‘rgatishni   to‘p
otishning yakuniy bosqichi -yerga tushishdan boshlagan ma’qul. Avval dastlabki
holatdagi   ikki   qo‘lga,   qo’l   bilan   oyoqqa   va   yonboshga   tushish   o'zlashtiriladi.
So'ng mashqlar to’p bilan bajariladi: 1. To‘shak ustida tizzalarda turgan dastlabki
holatda   qo‘llarga   yiqilib   to‘p   otish.   2.   Chap   tizzada   turib,   o’ng   oyoqni   yon
tomonga cho'zgan   holatda  to‘p otilib, so‘ng  qo‘llarga  tushiladi.  3. Sakrab to‘pni
otib,   darvozabon   maydoniga   tushiladi   va   yelkadan   umbaloq   oshib   turiladi.
Malakani   egallashda   harakatlar   dastlab   qarshiliksiz   bajarilishi   lozim.
Takomillashlirishda   esa,   albatta,   muntazam   himoyachilar   qarshiiigida   bajarilsa,
maqsadga   muvofiq   boiadi.   Chalg'itishga   o'rgatish   Chalg‘itishlaming   turlari
murakkab   bo‘lganligi   tufayli,   shug‘ullanuvchilar   ularga   oid   usullami   to‘liq
egallagandan   so‘ng   kirishadilar.   Bunda   birinchi   e’tibor   chalg‘itish   uchun   va
asosiy   harakat   uchun   ishlatiladigan   har   xil   usullarning   birga,   har   xil   tezkorlikda
65 bajarilishiga   va   himoyachini   chalg‘itish   uchun   qarshi   harakatlaridan   to‘g‘ri
foydalanila   olishga   qaratiladi.   Shug'ullanuvchilar   eng   avval   har   bir
chalg‘itishning   texnikasini   o‘rganadilar.   Mashqlarda   har   xil   usullar   birga
qo‘shiladi. Chalg‘itishlar va undan keyingi harakatlar avval sekin, so’ngra har xil
tezkorlik   bilan   bajariladi.   Chalg‘itishlami   takomillashtirish   jarayonida   o’yin
vaziyatidan   maqsadga   muvofiq   foydalana   bilishga   o’rgatish   birinchi   vazifa
hisoblanadi.   Buning   uchun   himoyachilaming   har   xil   harakatlari   namunalaridan
iborat   mashqlar   va   eng   qulay   qarshi   usullar   qo‘llaniladi.   Chalg’itishlarga
o‘rgatishning dastlabki mashqlarida himoyachining sust harakat qilishi maqsadga
muvofiqdir.   Keyinchalik   himoyachi   faol   harakat   qiladi:   avval
to‘psizchalg’itishlar, to‘pni ilish 152 “imitatsiya”si, so‘ng maydondagi harakatlar
va   burilishlar   o‘rganiladi.   To‘p   bilan   bajariladigan   chalg’itishlar   avval   bir   joyda
turganda   bajariladi.   Uzatish   “imitatsiya”si   bilan   bajariladigan   chalg‘itishlar
oldinroq   o‘rganiladi.   Darvozaga   to‘p   otish   “imitatsiya”si   bilan   bajariladigan
chalg’itishlarni   o‘rganish   uchun   ko’proq   vaqt   ajratiladi.   Bunda   oyoqlar   bilan
to‘g‘ri   harakatlar   qilish   katta   qiyinchiliklar   tug‘diradi.Qo’l   to’pichi   asosiy
og‘irligini tayanch oyoqda saqlab, silkinadigan oyoq bilan erkin harakat  qilishni
o‘rganishi   kerak.   Keyingi   hosqichda   harakat   paytida   chalg’itishlarni   qo‘llash
o‘rgatiladi. Chalg’itishlarni   erkin, tezkorlikni  pasaytirmasdan   bajarishga   erishish
lozim.   Bir   joyda   turganda   va   harakat   paytida   bir   qo‘l   bilan   bajariladigan
chalg’itishlardan   so'ng,   ularning   har   xil   qo‘shilmalari   va   tayanchsiz   holatda
bajariladigan chalg’itishlar o‘rgatiladi. Chalg‘itishlarni takoniillashtirishda har xil
harakatli   o‘yinlar,   ikkitadan   va   uchtadan   bo‘lib   chalg’itishlarni   qo'llashni   talab
qiladigan   “quvlashmachoq”   o‘ynash,   himoyachidan   qutulish,   to‘pni   ilish   va
uzatish,   to‘pni   yerga   urib   yurishga   o‘tish,   ma’lum   chalg’itishlar   qo'llanilgandan
so’ng   to‘p   otishlar   bilan   bajariladigan   mashqlarni   qo‘llash;   oldindan   kelishilgan
chalg‘itishlarni yoki ularni himoyachi yaratayotgan vaziyatga qarab tanlab,”birga-
bir”   o‘yinning   har   xil   turlarini   keng   ishlatish   o‘rgatishning   asosiy   vositalaridan
hisoblanadi.   Himoya   о ’yin   texnikasini   o'rg   atish   Himoyada   harakat
o‘rgatilyotganda, orqa bilan yurishga, yugurishga, yon tomon bilan qadamlab, har
66 xil   yo‘nalishlarda   qo‘llar   bilan   to‘sishning   yoki   to‘pni   olib   qo'yishning
“imitatsiya”larini bajarib yurishga ko‘proq e’tibor beriladi. Darvozabon maydoni
chizig‘i   bo‘ylab   yon   tomon   bilan   harakat   qilishda   qadamlar   yumshoq   qo‘yiladi,
yuqoriga   sakramaslik,   oyoqlar   tizzalari   to‘g‘rilanmasligi   kerak.   Orqa   bilan
harakat qilinganda, gavda orqaga engashmasdan  to‘g‘ri turiladi, oyoqlar bukilib,
katta qadam tashlanadi. Maydonda qilinayotgan harakat vaqtida to‘pning holatiga
qarab   joylashish   ham   o'rgatiladi.   Keyinchalik   o‘z   hujumchisiga   nisbatan   kerakli
masofani   saqlash   va   vaziyatga   qarab   uni   o‘zgartirish   o‘rganiladi.   Himoyada
harakat   qilishni   o’rganish   uchun   quyidagi   mashqlardan   foydalanish   mumkin:   1.
Himoyada turishning dastlabki holatida o‘ngga, chapga, oldinga va orqaga yurish
va   yugurish.   2.   Orqa   bilan   oldi   tarafga   mokisimon,   ilonizisimon   harakatlami
bajarish.   3.   Bir-biriga   yuzma-yuz   turgan   hoiatda   “quvlashmachoq”   o‘ynash.   4.
Sherik   bilan   bajariladigan   mashqlar.O‘yinchi   yo‘nalishini   keskin   o‘zgartirib,
chapga, o‘ngga, oldinga va orqaga harakat  qiladi. 5. Kengligi  3-5 metrni  tashkil
qilgan   “yo‘lak”dan   ikki   hujumchining   bir   himoyachi   yonidan   o‘tib   ketmoqchi
bo‘lib   harakat   qilishi.   6.   Hujumchilar   9   metrli   chiziq   tashqarisida   darvozaga
yuzmayuz bo‘lib, oralig‘i 3-5 metrli masofada ikki qatomi tashkil qiladi.O‘yinchi
yonidagi   kolonnaga   to‘p   uzatgandan   so‘ng,   o‘z   kolonnasining   orqasiga
joylashadi,  6 metrli  chiziqda  himoyada  turgan  uch  himoyachi  to‘p bilan  harakat
qiluvchi hujumchiga galma-gal chiqib, hujumchini to‘xtatishga harakat  qiladi va
dastlabki   holatiga   qaytadi.   To‘pni   to’sish.Qo’llarni   tez   harakat   qildirishga
o‘rgatishdan,   ya’ni   chaqqon   qo'llarni   yuqori   ko‘tarib   to‘g‘rilashdan   boshlanadi.
Darvoza maydonchasi  bo‘ylab joylashgan himoyachilar o‘qituvchi ishorasi  bilan
darhol qo‘llarini yuqoriga ko‘tarib to‘g‘rilaydilar, so‘ng quyidagi mashqlami to‘p
bilan   bajaradilar:   1.   Hujumchi   himoyachiga   yuzma-yuz   turib,   har   xil   holatda
darvozaga   to‘p   otishni   bajaradi,   himoyachi   esa   to‘p   yo‘nalishini   to‘sish   uchun
harakat   qiladi.   2.   Avvaldan   kelishilgan   tomonga   otish   kuchini   asta-sekin
ko‘paytirib   to‘p   otiladi,   himoyachilar   to‘p   yo‘nalishini   to'sish   uchun   qo’llarini
qo‘yishadi.   3.  Avvaldan  kelishilgan   ikki   usulda  darvozaga  otilgan  to‘p  to‘siladi.
4. O‘yin vaziyatida darvozaga otilgan to‘plarmi to‘sish. 5. Birin-ketin darvozaga
67 otilgan bir necha to‘sish. 6. Hujumchining yuqoridan darvozaga o’tgan to‘pni ikki
himoyachi bo‘lib to‘sish. 7. 6-8 diametrli aylanada joylashib, bir-biriga yuqoridan
va   yerga   urib   sapchitib   uzatilgan   to‘pni   o‘rtada   turib   to‘sishga   harakat   qilish.
To‘pni   olib   qo‘yish   o‘rgatilayotgan   harakat   boshlanishidan   oldin   holatni   to'g'ri
tanlash, to‘pga o‘z vaqtida chiqish va to‘pga qarab tezkorlik bilan harakat qilish
katta   ahamiyatga   ega.   Bu   mashqda   dastlab   oldinga   chiqib   uzatilayotgan   to‘pni
olib   qo‘yish   o‘rganiladi.   So‘ng   hujumchining   orqasidan   chiqib   to‘pni   olib
qo‘yishlar   o‘rganiladi.   Bu   usullarni   egallash   uchun   devor   tomonga   uzatilgan
to’plami   olib   qo‘yish   mashqlari   qo’llaniladi.   Keyinchalik   ikki   o‘yinchi   orasida
sust va faol to‘p uzatilishi paytida uni olib qo‘yish mashqi o‘rgatiladi. To‘pni urib
chiqarish. Eng avval bir joyda turganda raqibning qo’lidagi to‘pni urib chiqarish
o‘rganiladi.   Bunda   panjaning   qattiq   tugilishi,   qo‘lning   qisqa   harakat   qilishi,
to‘pning   qanday   tutib   turganligiga   qarab,   uni   yuqoridan   yoki   pastdan   urisnni
mo‘ljallash   muhimdir.   Shundan   so‘ng   to‘pni   harakat   paytida   urib   chiqarish
o‘rganiladi.   Avval   to‘p   o’tilyotganda,   so‘ngra   esa   uni   darvozaga   otilayotganda
urib   chiqariladi.   Keyinchalik   to‘pni   uzatishga   yoki   darvozaga   otishga
tayyorlanayotganda   urib   chiqarish   va   eng   so‘ngida,   to‘pni   yerga   urib   yurish
vaqtida uni urib chiqarish o‘rgatiladi. Jismoniy tarbiya va sport- x alqning umumiy
madaniyatining   ajralmas   qismi   bo’lib,   mamlakatning   har   bir   fuqorasining
jismoniy   hamda   ma’naviy   kamolotini   ta’minlash   asosidir.   Jismoniy   tarbiya   va
sport   sohasining   rivojlanish   istiqbollari   O’zbekiston   Respublikasini   rivojlangan
davlatlar   qatoriga   qo’shish,   bozor   munosabatlariga   o’tish   konsepsiyasi   bilan
bevosita   bog’liq.   Mamlakatimizda   mustaqillik   yillarida   sport   bilan   ommaviy
tarzda shug’ullanishni, aholining, ayniqsa, bolalar va o’quvchi-yoshlarning bo’sh
vaqtlarini   tashkil   qilishning   faol   shakllarining   ta’minlovchi   amaliy   tadbirlar
bosqichma-bosqich amalga oshirib kelindi. 
Tanlab olishda qo’llaniladigan maxsus jismoniy tayyorgarlikni baholovchi
asosiy testlarini to’g’ri tanlamaslik tanlab olishni adolatli o’tishiga to’sqinlik qilib
turli   tortishuvlarga   sabab   bo’lishini   inobatga   olib   qo’l   to’pida   tanlab   olish
mavzusiga   oid   o’quv   qo’llanmalar,   darsliklar   va   ilmiy   maqolalardagi
68 ma’lumotlardan   foydalanib,   tanlab   olishda   qo’llaniladigan   maxsus   jismoniy
tayyorgarlikni aniqlashda asosiy testlarini ishlab chiqdik. 
Yosh qo’l to’pichilarni tanlab olishda maxsus tayyorgarlikning 
asosiy testlari  quyidagilardan iborat :
1. To’pni 30 m ga yerga urib yugurib. Test qabul qiluvchining ishorasi
(sekundomer)   bo’yicha   sportchi   yuza   chiziqdan   belgilangan   30   m   li   belgigacha
to’pni   yerga   urib   yugurib   o’tadi.   Chiziqni   kesib   o’tgandan   so’ng   vaqt   o’lchash
uskunasi to’xtatiladi.
2. Ustunchalarni oralab o’tib to’p otish. O’yin maydoni bo’ylab oralig’i
380   smdan   uch   qator   parallel   ustunchalar   o’rnatiladi.   Birinchi   qator   mashq
boshlanish   chizig’idan   5   metr,   chetdagi   qatorlar   esa   2,5   va   5   metr   masofada
o’rnatiladi.   Tekshiriluvchi   mashqni   o’rtadagi   qatorning   to’g’risidan   boshlaydi,
ishora   qilingan   (vaqt   o’lchagich   ishga   tushgach)   o’ng   tomonga   o’ng   qo’li   bilan
to’pni   olib   boradi   va   barcha   ustunchalarni   aylanib   o’tgandan   so’ng,   darvozada
belgilangan   60x60   maydonni   mo’ljalga   olib   to’pni   otish   bilan   (vaqt   o’lchagich
to’xtatiladi)   mashqni   yakunlaydi.   Ikkinchi   imkoniyat   chap   tomonga   yurib
bajariladi.
To’pni aniq mo’ljalga otish. Darvozaning yuqori burchaklariga 40x40 sm li
nishonlar   o’rnatiladi   va   har   bir   burchakdagi   nishonga   30   soniya   davomida   9
metrli masofadan 3 qadam qilinib, 6 metrdan to’p otish tayangan holda bajariladi.
Tennis va qo’l to’pida mo’ljalga tekkizilgan to’plarning umumiy miqdori hisobga
olinadi.  
Maxsus   jismoniy tayyorgarlikni baholovchi testlar  
(11-12  yosh o’g’il bolalar misolida)
Mashq turlari Yoshi
1 1 1 2
Bolalar
30 m masofaga yugurish, s 5,8 5,6
Joyidan uzunlikka sakrash, sm 160 170
Joyidan tennis to’pini uzoqlikka uloqtirish, m 25 30
30 m masofaga gandbol to’pini yerga urib olib yugurish, s 7 6,6
69 Yuqoridagi   ma’lumotlarni   hisobga   olib ,   shunday   hulosaga   kelish
mumkinki,   bugungi   kunda   gandbol   rivojlana yo tgan   sport   turi   bo’lib,   yo sh
gandbolchilarni   tay yo rlash   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Tanlab   olish
hususiyatlarini   o’rganish   va   amaliy   uslublarni   qo’llash   masalasi   bugungi
o’smirlarda kelajakni  yo rqin yulduzini ko’rishdan iborat.
Tanlov   o’tkazish-sportchilarni   asosiy   saralash dan   o’tkazishdek   bir   gap
bo’lib, bunda ma’lum sport turi bilan shug’ullanuvchilar orasida faqat shu sohaga
mos   keladigan   shaxslar   qoldirilishi   lozim   bo’ladi .   Mo’ljallash   shaxsning   sport
qiziqishini,   uning   jismoniy   imkoniyatlariga   mos   ravishda   tanlash   maqsadiga
xizmat   qiladi.   Yosh   qo’l   to’pichilarni   tanlash   va   tayyorlashda   umumta’lim
maktablaridagi   qo’l   to’pi   bo’yicha   kuni   uzaytirilgan   va   o’quv   mashg’ulotlari
chuqur   o’zlashtiriladigan   maxsus   sinflar   katta   ro’l   o’ynaydi.   Bunda   bolalar
gandbolga mehr qo’yadilar va gandbol o’ynash sirlarini o’rganadilar.
Maxsus   jismoniy tayyorgarlikni baholovchi testlar  
(11-12 yosh qiz  bolalar misolida)
Mashq turlari Yoshi
1 1 1 2
Bolalar
30 m masofaga yugurish, s 5,8 5,6
Joyidan uzunlikka sakrash, sm 160 170
Joyidan tennis to’pini uzoqlikka uloqtirish, m 25 30
30 m masofaga gandbol to’pini yerga urib olib yugurish, s 7 6,6
Yuqoridagi   ma’lumotlarni   hisobga   olib ,   shunday   xulosaga   kelish
mumkinki, bugungi  kunda  qo’l  to’pi  rivojlana yo tgan sport  turi  bo’lib,   yo sh qo’l
to’pichilarni tay yo rlash muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlab olish hususiyatlarini
o’rganish   va   amaliy   uslublarni   qo’llash   masalasi   bugungi   o’smirlarda   kelajakni
yo rqin yulduzini ko’rishdan iborat.
Tanlov   o’tkazish-sportchilarni   asosiy   saralash dan   o’tkazishdek   bir   gap
bo’lib, bunda ma’lum sport turi bilan shug’ullanuvchilar orasida faqat shu sohaga
mos   keladigan   shaxslar   qoldirilishi   lozim   bo’ladi .   Mo’ljallash   shaxsning   sport
70 qiziqishini,   uning   jismoniy   imkoniyatlariga   mos   ravishda   tanlash   maqsadiga
xizmat   qiladi.   Yosh   qo’l   to’pichilarni   tanlash   va   tayyorlashda   umumta’lim
maktablaridagi   gandbol   bo’yicha   kuni   uzaytirilgan   va   o’quv   mashg’ulotlari
chuqur   o’zlashtiriladigan   maxsus   sinflar   katta   ro’l   o’ynaydi.   Bunda   bolalar   qo’l
to’piga mehr qo’yadilar va qo’l to’pi o’ynash sirlarini o’rganadilar.
3.2.   Yosh   qo’l   to’pichilar   bilan   o’tkaziladigan   mashg’ulotlar
jarayonida   o’yin   texnikasini   tarbiyalash   samaradorligini   aniqlash
usullari. Qo’l to’pichilar   estafetasi: o‘yinning tavsifi.   O‘yin ishtirokchilari o‘zaro
teng   ikki   jamoaga   bo‘linadilar.   Ikkala   jamoa   o‘yinchilari   ikki   tadan   bo‘lib,
oralaridan   bir   oz   joy   qoldirib   o‘zaro   parallel   ikki   qatorga   saflanadilar.   Oldinda
turganlarning oyoqlari uchi oldidan chiziq o‘tkaziladi. Bu chiziqdan 10-15 qadam
narida   unga   paralel   qilib   ikkinchi   chiziq   tortiladi.   Qatorlar   boshida   turgan   har
qaysi juft o‘yinchining biriga bittadan to‘p beriladi. Oldinda turgan har qaysi juft
o‘yinchilar   rahbar   signal   berishi   bilan   oldinga   qarab   yugurib,   yo‘lda   to‘pni   ikki
bilan   yuqoriga   bir-birlariga   uzatadilar.   Ular   ikkinchi   chiziqqacha   yugurib   borib,
yana shu yo‘ldan o‘z   qatorlariga qaytadilar, to‘pni so‘nggi marta navbatdagi juft
o‘yinchilarga   uzatib,   o‘z   qatorlarining   ohiriga   borib   turadilar.   Navbatdagi
o‘yinchilar,   uchib   kelgan   to‘pni   ilib   olmasdan,   bir   qo’l   bilan   urib   bir-birlariga
qaytarib   ol dinga   yugurib   ketadilar.   O‘yin   har   bir   jamoaning   hamma   juft
o‘yinchilari shu tarzda to‘pni bir-birlariga qaytarib yugurib bo‘lgunlaricha davom
ettiriladi.   Navbat   yana   birinchi   juft   o‘yinchilarga   kelganda   ulardan   biri   to‘pni
qo‘lga   olib   yuqoriga   ko‘taradi   va   shu   bilan   jamoa   yugurishni   tamomlaganligini
bildiradi. Yugurishni birinchi bo‘lib tamomlagan jamoa g‘alaba qozonadi.
O‘yinning   qoidalari. 1.   Agar   har   juft   o‘yinchilardan   birontasi   to‘pni   yerga
tushirib   yuborsa,   uning   o‘zi   to‘pni   er dan   olishi   va   shu   joyning   o‘zida   uni
uzatishni   davom   ettirishi   kerak.   2.   Navbatdagi   juft   o‘yinchilar   o‘zlariga   to‘p
berilgunicha   chiziqni   bosib   oldinga   o‘tmasliklari   lozim.   3.   Navbatdagi   juft
o‘yinchi   to‘pni   uzatib,   yugurib   ketganidan   so‘ng   butun   qator   bir   qadam   oldinga
suriladi,   yugurib   ketgan   juft   orqasida   turgan   o‘yinchilar   esa   yugurish
boshlanadigan chiziqda borib turadilar.
71 Eslatma.   Yugurib   kelayotgan   o‘yinchilar   o‘z   qatoriga   yaqin   kelganda
yugurib ketadigan navbatdagi juft o‘yinchilarga yo‘l berish uchun orqaga tislanib
bir-biridan   uzoqlashishi   kerakligini   o‘quvchilarga   tayinlab   qo‘yish   lozim.   Bu
o‘yinni   12-14   yoshli   qo’l   to’pichilardaning   mashg’ulot   jarayonlarida   o‘tkazish
tavsiya qilinadi.
Qo’l to’pi  estafetasi
O‘yinga   tayyorlanish.   O‘yinchilar   6-8   ta   jamoaga   bo‘linadilar   (to‘plar
soniga   qarab).   Jamoalar   maydonchaning   bir   tomonidagi   chiziqning   orqasida
turadilar. Qatorlarda birinchi turgan o‘yinchilar bittadan gandbol to‘pini oladilar.
O‘yinning   tavsifi.   Murabbiyning   signalidan   keyin   o‘yinchilar   to‘pni
boshlari   ustidan   oshirib-oshirib   maydon chaning   qarama   -   qarshi   tomoniga   yura
boshlaydilar.   Belgilangan   chiziqdan   o‘tgach,   to‘pni   ushlab   olib   orqaga   yugurib
qaytib   kelib,   uni   ikkinchi   o‘yinchiga   uzatadilar,   o‘zlari   qatorlar   oxiriga   borib
turadilar.   O‘yin   shu   zaylda   davom   etadi.   Mana   shu   vazifani   xatosiz   va   tez
bajargan jamoa o‘yinda g‘olib hisoblanadi.
O‘yinning varianti. O‘ynichilar 2-3 ta jamoaga bo‘linadilar. Har bir jamoa
ikki   kishilik   qatorga   saflanib,   maydonchaning   bir   tomonidagi   chiziq   orqasida
turadilar. Har bir qatorning oldida turgan ikkita o‘yinchining biri gandbol to‘pini
oladi. Murabbiyning signalidan so‘ng har bir jamoaning birinchi juft o‘yinchilari
to‘pni bir-birlari ga to’pni ko’krak oldidan uzatib, 10-15 metrgacha olib boradilar,
so‘ngra   shu   usul   bilan   orqaga   qaytib   kelib,   to‘pni   keyingi   juft   o‘yinchilariga
berib,  o‘zlari   qatorning  oxiriga  borib  turadilar.  Hamma o‘yinchilar  ham   birinchi
juft o‘yinchilarning harakatini takrorlaydilar.  Kam xato qilib o‘yinni tez tugatgan
jamoa yutgan hisoblanadi.
To‘pni yerga tushirma
O‘yinga   tayyorlanish.   Hamma   o‘ynovchilar   o‘zaro   teng   2-3   jamoaga
bo‘linadilar   va   xar   bir   jamoaalohida   davraga   to‘planadi.   Davradagilar,   bir-
birlaridan   bir   qadam   oraliqda   turadilar.   Har   bir   jamoaga   bittadan   qo’l   to‘pi
beriladi.
72 O‘yinning   tavsifi.   Murabbiyning   signal   berishi   bilan   davradagilar   to‘pni
pastdan   o’ng  yoki   chap  qo’li   bilan   bir-birlariga   har   xil   yo‘nalishlarda   uzatadilar
va uni imkoni boricha uzoqroq vaqt davomida yerga tushirmasdan qo‘ldan-qo‘lga
o‘tkazib   turishga   harakat   qiladilar.   O‘yin   5-8   daqiqa   davom   etadi.   Belgilangan
vaqt ichida kamroq jarima ochkosi olgan jamoa g‘olib hisoblanadi.
O‘yinning qoidalari.  1. To‘pni uzatish yoki qo‘lda bir oz bo‘lsa ham ushlab
olish, erga tushirish mumkin emas. 2. Bir o‘yinchining o‘zi to‘pni bir yo‘la ikki
yoki   undan   ko‘proq   marta   urishi   ham   mumkin   emas.   Bu   qoidalarni   buzgan
jamoaga   jarima   achkolari   beriladi.   3.   Qaysi   jamoa   o‘yinchilari   to‘pni   davradan
chiqarib   yuborsa,   uni   usha   jamoa   o‘yinchilarining   o‘zi   iloji   boricha   tez kor   olib
kelib   o‘yinga   tushirishlari   lozim.   To‘pni   davra   chegarasidan   chiqarib   yuborgan
jamoaga jarima ochkosi beri ladi. 
Metodik ko‘rsatmalar. O‘yinda to‘pning to‘g‘ri uzatilishiga, harakatlarning
o‘zaro   mosligiga   e’tibor   berish   ke rak.   O‘yinning   qoidalari   yaxshi
o‘zlashtirilgandan   keyin   o‘yinni   bir   muncha   murakkablashtirish   mumkin.
Masalan,   to‘pni   faqat   barmoqlar   bilan   siltab   uzatish,   va   o‘rtacha   balandlikdan
uzatish mumkin.
To‘pni qaytarish
O‘yinga   tayyorlanish.   O‘ynovchilar   1-2   metr   oraliqda   aylana   hosil   qilib
turadilar. O‘yinchilardan  biri  onaboshi  qilib tayinlanadi  va  u doiraning o‘rtasida
turadi. O‘yin uchun qo’l to‘pi yoki to’ldirma to’p bo‘lishi mumkin.
O‘yinning tavsifi. Onaboshi to‘pni turli hil usullarda, aylana bo‘ylab turgan
o‘yinchilarga   navbatma-navbat   uzatadi.   O‘yinchilar   esa   to‘p   qanday   uzatilgan
bo’lsa   huddi   shunday     onaboshiga   qaytarib   uzatadilar.   Onaboshi   markazdan
mumkin   qadar   uzoqroq   turishga   harakat   qilishi   lozim.   Agar   onaboshi   xatolikka
yo‘l qo‘ysa, uning o‘rniga boshqa o‘yinchi o‘tadi.
O‘yinning qoidalari.  1. Davra olib turgan o‘yinchilar to‘pni qabul qilish va
uzatishi   uchun   istalgan   tomonga   bir   qadam   tashlashlari   mumkin.   2.   Agar
onaboshi   to‘pni   safda   turgan   o‘yin chi   qaytara   olmaydigan   qilib   uzatsa,   xato
qilgan hisoblanadi.
73 Metodik ko‘rsatmalar. Agar o‘yinchilar ko‘payib ketsa, ularni ikki davraga
bo‘lish   va   o‘yinni   alohida-alohida   davralarda   o‘tkazish   mumkin.   Bu   o‘yinni
yuqoridan kelayotgan to‘pni barmoqlar bilan ilish va qaytarib uzatish yo‘li bilan
murakkablashtirish   mumkin.   Bu   o‘yin   qo’l   to’pichilarni   mashg’ulot   jarayonida
foydalanilsa mashg’ulot samarasi yanada sifatli bo’lishi mumkin.
To‘pni boshdan oshirib uzatish
O‘yinga   tayyorlanish.   O‘yinchilar   ikki   guruhga   bo‘linadi lar   va   oralaridan
2-3   qadam   joy   qoldirib   ikki   qatorga   saflanadilar.   Qatorlar   boshida   turgan
o‘yn i chilarda  qo’l to’pi  yoki  to’ldirma  to‘pi bo‘ladi.
O‘yinning tavsifi. Murabbiy tomonidan “Tayyorlan!”, “Diqqat!”, “Marsh!”
ko‘rsatmalarini   bergandan   keyin   qatorlar   boshidagi   ishtirokchilar   to‘pni
boshlaridan   oshirib   orqalarida   turgan   navbatdagi   o‘y in chiga   uzatadilar.   To‘p
qator   oxirida   turgan   o‘yn i chiga   etib   borguncha   uzatiladi.   Qator   oxirida   turgan
o‘yinchi to‘pni olishi bilan o‘ng tomondan qatorning oldiga yuguradi va birinchi
bo‘lib   turib   to‘pni   boshidan   oshirib   orqasida   turgan   o‘y in chiga   uzatadi.   O‘yin
h amma   ishtirokchi lar   to‘pni   olib,   oshirib   bo‘lgunicha   davom   ettiriladi.   Uni
boshlab bergan o‘yinchi qator oxirida qolib, to‘pni  olganidan keyin qator  oldiga
yugurib   keladi   va   to‘pni   yuqoriga   ko‘taradi.   O‘yinni   oldin   tamomlagan   jamoa
yutgan hisoblanadi.
O‘yinning   qoidalari.   1.  O‘yin  vaqtida   to‘pni   yerga  tushirgan   o‘quvchi   uni
yerdan   o‘zi   olishi   va   o‘z   joyiga   turib,   to‘pni   boshidan   oshirib   uzatishi   lozim.   2.
To‘pni faqat o‘zidan key inda turgan o‘yinchigagina uzatish kerak. Agar o‘yinchi
bu qoidani buzsa, jamoaga jarima ochkosi beriladi.
Metodik ko‘rsatmalar. O‘yinni to‘g‘ri yakunlash va g‘olib chiqqan jamoani
to‘g‘ri aniqlash uchun murabbiy o‘yinning borishini diqqat bilan kuzatishi lozim.
Jamoalar   tarkibida   12-15   kishidan   ortiq   o‘ynovchi   bo‘lmasligi   kerak,   aks   holda
o‘ynovchilar   o‘z   navbatilari   kelishini   uzoq   kutishga   majbur   bo‘ladilar,   bu   esa
ularning o‘yinga qiziqishlarini susaytiradi.
74 Qo‘shaloq to‘p
O‘yinga   tayyorlanishi.   O‘yin   maydonchada   o‘tkaziladi.   O‘yin ni   o‘tkazish
uchun   arqon   va   ikkita   qo’l   to‘pi   bo‘lishi   kerak.   O‘yinchilar   o‘zaro   teng   ikki
jamoaga   bo‘linib,   may donchaning   ikki   tomoniga   xohlaganlaricha   joylashib
turadilar.
O‘yinning tavsifi.   Murabbiy tomonidan   signal berishi bilan birinchi jamoa
o‘yinchilari   to‘pni   qo‘l   bilan   urib   ikkinchi   jamoaga   uzatadilar.   Hamma
o‘yinchilar   ham   to‘pni   turli   hil   usullarda   qarshi   tomonga   oshirib   yuborishga   va
ikkala   to‘pning   bir   vaqtda   raqiblari   tomonidan   bo‘lishiga   erishish   uchun
intiladilar.  O‘yinning  natijasi  ochko  bilan  xisoblanadi.   O‘yin  jamoalardan   birida
10 ta jarima ochkosi to‘plagunicha davom ettiriladi. Agar: a) jamoa uzatgan to‘p
qarshi   jamoa   o‘yinchilarining   birontasiga   tegmasdan   maydoncha   chizig‘idan
tashqariga   tushsa,   b)   ikkala   to‘p   ham   bir   vaqtning   o‘zida   shu   jamoa   tomoniga
o‘tib qolsa, g) uchib kelayotgan to‘pni qo‘l ilib olib uzatilsa, urib yuborilsa xato
ilingan   hisoblanadi   va   xar   bir   xato   uchun   jamoaga   bittadan   jarima   ochkosi
beriladi.
O‘yinning qoidalari. 1. O‘yin boshlanishida va ikkala to‘p ham bir tomonda
bo‘lib qolgan hollarda to‘p qaytadan o’yinga kiritiladi. 2. Agar to‘pning biri borib
ikkinchisiga tegsa, o‘yin to’xtatiladi va signal bo‘yicha boshqatdan boshlanadi. 3.
O‘yinchilar   o‘z   joylarida   turishlari,   bir   joyga   to‘planmasliklari,   lekin   bir   joyda
to‘xtab qolmasliklari ham ke rak.
Metodik ko‘rsatmalar. O‘yinchilar axyon-axyonda joy almashtirib turishlari
mumkin.   O‘ynovchilar   to‘pni   galma-gal   uzatishlari   kerak.   Bu   qoidalar   yaxshi
o‘zlashtirilgandan keyin o‘yinni murakkablashtirish mumkin.
3.3. Tadqiqot jarayonida olingan natijalar va ularning tahlili.
Biz   tadqiqotimizda   qo‘llagan   vosita   va   uslublarning   samarasini   va   yosh   qo’ l
to’pi chilarning texnik tayyorgarlik darajasini  aniqlash maqsadida tadqiqotdan oldin
va   tadqiqotdan   so‘ng   texnik   tayyorgarlikka   oid   test   me’yorlarini   qabul   qildik,
natijalar esa quyidagicha.
75 3. 1 - jadval .
Yosh qo’l to’pi chilarning texnik tayyorgarligini baholash me’yoriy talablari.
Mashq turlari O‘quv yili
1- chi 2- chi
Maxsus tayyorgarlik
30  m to‘pni yerga urib olib yurish,s 5, 9 -6, 5 5, 5 -5, 7
30  m masofada to‘pni ustunlararo o‘ng qo‘lda olib yurish, s 1 0 -1 1 9 -1 0
30  m masofada to‘pni ustunlararo chap qo‘lda olib yurish, s 1 3 -1 4 11-12
30  s mobaynida devordagi mo‘ljallangan to‘pni uzatib 
qaytib ilish 9 - 11 11 -1 4
Darvoza burchaklaridagi nishonga to;p otish (12 marta) 7
12
Qo’l to’pi to‘pini uzoqqa otish (metr)
2 4 2 9
3. 2 - jadval .
Nazorat   guruhi   qo’l   to’pi   bilan   shug ullanuvchi   o quvchilar   –   texnikʻ ʻ
tayyorgarligi ko rsatkichlari	
ʻ  tajriba  oldin (n=12) 
F.I.Sh 30
m.ga
ustunlararo
to’pni
yerga   urib
olib yurish. 30
m.ga   to’pni
yerga   urib
olib yurish. Nis
honga
(devorga)
to’p
uzatish.
(30 sek)  Qo
’l   to’pi
to’pni
uzoqlikk
a otish.  Darvoz
a
burchaklarida
gi   nishonga
to’p   otish.(12
marta) 
Akta
mova
Mohinur 11 ,8   6,8   10  25,
5   7  
Pirnaz
arova
Gulbahor 11, 12 6 ,4   9  24.
0   5  
Musta
fayeva 11,02 7 ,8   8  25   8  
76 Zilola
Jamol
ova Gulnoza 10 , 8 1 6 . 2 2   9   21   7  
Mardi
yeva
Durdona 11, 22 6.38   11   19   6  
Xasan
ova Farida 10,7 3 7,2   9  22   8  
Obido
va Elnura 11 ,8   7 .5  10  24   7  
Xuda
yberdiyeva
Nigina 11 ,6   6 ,9  9  22   5  
Abdul
layeva
Malika 12, 2   7.7   8  24   6  
Karim
ova
Sarvinoz 5,4   7 ,10  8  25,
5   8  
Parda
yeva Saida 12 , 1   7,6   7   23   9  
Habib
janova
Jasmina 12 ,10 6,8   10  24   8  
11 , 79 6,3   9   22 .
44  7 .9  
σ 1 .13  7.4   7   1.0
5   0.89  
V 1 2 .5  8.76  8 .20 10. 0.58 
77 05  
3. 3 -jadval
Tajriba   guruhi   qo’l   to’pi   bilan   shug ullanuvchi   o quvchilar   –   texnikʻ ʻ
tayyorgarligi maxsus testlar bo’yicha ko rsatkichlari tajribadan 	
ʻ oldin (n=12) 
F.I.Sh 30 m.ga
ustunlararo
to’pni yerga
urib olib
yurish. 30 m.ga
to’pni yerga
urib olib
yurish. Nishonga
(devorga)
to’p uzatish.
(30 sek) Qo’l
to’pi to’pni
uzoqlikka
otish. Darvoza
burchak
laridagi
nishonga
to’p otish.
(12 marta)
Keldiyorova
Shalola 11 , 2 6,5 11 24,5
7  
O ktamova	
ʻ
Sevinch 11,2 2 6 , 7 10 25.0
6  
Salohiddinova
To maris	
ʻ 11,2
7 , 2 9 22
8  
Habibullayeva
Sabina 10 , 8 1 6 . 2 2 10 23
9  
Uzoqboyeva
Jasmina 11, 22 6.38 11 19
6  
Raxmatova
Sabohat 10,6 3 7,2 9 22
8  
78 Ibragimova
Nozima 11 ,8 7 .5 10 24
6  
Xudoyberdiyeva
Aziza 11 ,6 6 ,9 9 22
5  
Allayorova
Muxlisa 12, 2 7.7 8 24
6  
Keldiyorova
Dilsevar 5,4
7 ,10 8 25,5
8  
Murodova
Gulnoza 12 , 1 7,6 7 23
9  
Raxmatova
Dilnoza 12 ,10 6,8 10 24
8  
11 , 79 6,3 9
22 .44 7 .9  
σ
1 .13 7.4 7 1.05
0.89  
V
1 2 .5 8.76
8 .20 10.05
0.58  
Tajriba   va   nazorat   guruhlarining   tadqiqotdan   oldin   olingan   ko‘rsatkichlari
matematik-statistik   hisoblanganda,   12   nafar   qo’l   to’pichilaridan   30   m.ga   to‘pni
ustunlararo   yerga   urib   olib   yugurish   testi   bo‘yicha   o‘ng   qo‘lda   P<0,001   ni   tashkil
etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli va chap qo‘lda P>0,01 ni tashkil
etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi. 30 m.ga to‘pni
yerga   urib   olib   yugurish   testi   bo‘yicha   esa   P>0,01   ni   tashkil   etdi,   bunda
ahamiyatlilik   darajasi   statistik   ishonchsiz   deb   baholandi.   Ma’lum   nishonga
(devorga)   to‘p   uzatish   va   qo’l   to’pi   to‘pini   uzoqlikka   otish   testlari   bo‘yicha   esa
79 P<0,05 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli deb baholandi.
darvoza   burchaklaridagi   nishonga   to‘p   otish   testi   bo‘yicha   P>0,05   ni   tashkil   etdi,
bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi.
3. 4 -jadval
Nazorat   guruhi   qo’l   to’pi   bilan   shug ullanuvchi   o quvchilar   –   texnikʻ ʻ
tayyorgarligi ko rsatkichlari  maxsus testlar orqalitajriba 	
ʻ dan keyin (n=12) 
F.I.Sh 30 m.ga
ustunlararo
to’pni yerga
urib olib
yurish. 30 m.ga
to’pni
yerga
urib olib
yurish. Nishonga
(devorga) to’p
uzatish.(30
sek) Qo’l to’pi
to’pni
uzoqlikka
otish. Darvoza
burchaklarid
agi nishonga
to’p otish.(12
marta)
Aktamova
Mohinur 11 ,8 6,4 10 26,5 8
Pirnazarova
Gulbahor 10. 12 5 , 8 9 25.0 7
Mustafayeva
Zilola 10,02
6 ,8 8 26,5 7
Jamolova
Gulnoza 10 , 8 1 5.8 9 22 8
Mardiyeva
Durdona 12, 22 6.3 11 21 7
Xasanova
Farida 9,7 3 7,0 9 24 8
Obidova Elnura
10 ,8 7,2 10 24 7
Xudayberdiyeva
Nigina 10 ,6 6 , 5 9 22 6
Abdullayeva
Malika 11, 2 7.7 8 24 7
Karimova
11, 5 7 ,10 8 25,5 8
80 Sarvinoz
Pardayeva Saida
12 , 1 7,6 7 23 9
Habibjanova
Jasmina 12 ,10 6,8 10 24 8
11 , 79 6,3 9
22 .44 7 .9
σ
1 .13 7.4 7 1.05 0.89
V
1 2 .5 8.76
8 .20 10.05 0.58
Nazorat   guruhining   tadqiqotdan   oldin   va   tadqiqotdan   keyin   olingan
ko‘rsatkichlari   matematik-statistik   hisoblanganda,   12   nafar   qo’l   to’pichilardan   30
m.ga to‘pni ustunlararo yerga urib olib yugurish testi bo‘yicha o‘ng qo‘lda va chap
qo‘lda P>0,001 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb
baholandi.  30  m.ga  to‘pni  yerga  olib  yugurish  va  ma’lum   nishonga  (devorga)   to‘p
uzatish   testlari   bo‘yicha   esa   P>0,01   ni   tashkil   etdi,   bunda   ahamiyatlilik   darajasi
statistik   ishonchsiz   deb   baholandi.   Qo’l   to‘pini   uzoqlikka   otish   testi   bo‘yicha   esa
P<0,01 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli deb baholandi
va   darvoza   burchaklaridagi   nishonga   to‘p   otish   testi   bo‘yicha   P>0,001   ni   tashkil
etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi.
3. 3 -jadval
Tajriba   guruhi   qo’l   to’pi   bilan   shug ullanuvchi   o quvchilar   –   texnikʻ ʻ
tayyorgarligi maxsus testlar bo’yicha ko rsatkichlari tajribadan keyin (n=1	
ʻ 2) 
F.I.Sh 30 m.ga
ustunlararo
to’pni yerga
urib olib
yurish. 30 m.ga 
to’pni yerga
urib olib
yurish. Nishonga
(devorga)
to’p uzatish.
(30 sek) Qo’l to’pi
to’pni
uzoqlikka
otish. Darvoza
burchaklaridagi
nishonga   to’p
otish.(12 marta)
Keldiyorova
Shalola 9 ,8 6,8 10
27,5 9  
O ktamova	
ʻ 9, 12 6 ,4
9 26.0 7  
81 Sevinch
Salohiddinova
To marisʻ 10,02
7 ,8 8
28   10  
Habibullayeva
Sabina 8 , 8 1 6 . 2 2 9
24   9  
Uzoqboyeva
Jasmina 9, 22 6.38 11
22   8  
Raxmatova
Sabohat 8,7 3 7,2 9
25   11  
Ibragimova
Nozima 9 ,8 7 .5 10
27   9  
Xudoyberdiyeva
Aziza 9 ,6 6 ,9 9
26   8  
Allayorova
Muxlisa 10, 2 7.7 8
28   9  
Keldiyorova
Dilsevar 10 ,4 7 ,10 8
27,5 8  
Murodova
Gulnoza 10 , 1 7,6 7
25   11  
Raxmatova
Dilnoza 12 ,10 6,8 10
27   10  
11 , 79 6,3 9 22 .4
4   7 .9  
σ
1 .13 7.4 7
1.05 0.89  
V
1 2 .5 8.76
8 .20 10.0
5   0.58  
82 Tajriba   va   nazorat   guru h larining   tadqiqotdan   keyin   olingan   ko‘rsatkichlari
matematik-statistik   hisoblanganda,   12   nafar   qo’l   to’pi chilaridan   30   m.ga   to‘pni
ustunlararo   yerga   urib   olib   yugurish   testi   bo‘yicha   o‘ng   qo‘lda   va   chap   qo‘lda
P<0,01 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli deb baholandi.
30 m.ga to‘pni yerga urib olib yugurish va ma’lum nishonga (devorga) to‘p uzatish
testlari   bo‘yicha   esa   P<0,001   ni   tashkil   etdi,   bunda   ahamiyatlilik   darajasi   statistik
ishonchli   deb   baholandi.   Qo’l   to‘pini   uzoqlikka   otish   va   darvoza   burchaklaridagi
nishonga   to‘p   otish   testlari   bo‘yicha   P<0,01   ni   tashkil   etdi,   bunda   ahamiyatlilik
darajasi statistik ishonchli deb baholandi.
Qo’l   to’pichilarning   texnik   tayyorgarlik   darajasini   va   texnik   harakatlarini
rivojlantirish   maqsadida   biz   tadqiqot   jarayonida   bir   qancha   mashqlar   majmuasini
amalda qo‘lladik, tadqiqot so‘ngida qo’l to’pichilardan yuqoridagi testlarni takroran
qabul  qildik.
83 Amaliy tavsiyalar
Pedagogik   tajriba   natijalari   va   ularning   qiyosiy   tahlilidan   aniqlandiki,
tajriba   jarayonida   nazorat   guruhidagi   gandbolchilar   an’anaviy   mashg‘ulotlarda
shug‘ullanishdi   va   tajriba   guruhidagi   gandbolchilar   biz   tomonimizdan   tavsiya
etilgan   tajriba   mashqlarimizni   muntazam   bajarib   borishdi .   Olib   borilgan
mashg’ulotlar natijasiga ko’ra  tajriba guruhida shug‘ullanuvchi  gandbolchilar ning
texnik   tayyorgarlik   darajasi   va   taktikasi   turlicha   yo‘nalishda   shakillan ganligi
bilan bir-biridan   farqlandi .
12-14   yoshli   gandbolchilarning   tezkorlik   jismoniy   sifatlarni   rivojlantirish
borasida   o’z   kamchiliklarini   tushunib,   anglab   yetishdilar   va   ular   o’z   ustilarida
ko’proq   ishlashga   kirishdilar.   Jismoniy   tayyorgarliklari   jismoniy   sifatlarini
tarbiyalash   yil   davomida   muntazam   kuzatildi   va   ularning   natijalarida   ijobiy
o’zgarishlar aniqlandi. 
Tajriba   guruhining   natijalarini   yuqori   ko’rsatkichlarni   ko’rsatishiga   esa
albatta biz tomondan tavsiya etilgan tajriba mashqlarining samarasi   yuqori bo’ldi
desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi.  
Tajriba   guruhi   mashg‘ulotlarining   asosiy   qismidagi   usullarga   nisbatan
pedagogik tajriba uslubi qo‘llanildi va mazko‘r berilgan uslublarga e’tibor berildi:
-Usullarni bajarish tartibi;
-Usullarni ikki va undan ortiq kombinasiyalar darajasida bajarish;
-Usullarni tezlikda bajarish mashqlari (10,20,30 sek);
-Kombinasion usullarni 25-50-75 va 100%li qarshiliklar bilan bajarish;
- texnik va taktik harakatlarni passiv zonasida bajarish tartiblari.
Gandbolchilarni   yuqori   natijalarni   ko’rsatishi   uchun   shubxasiz,
mashg‘ulot   jarayonining   pedagogik   nazoratida   olingan   natijalar   mashg‘ulot
jarayonining   ayniqsa   yosh   gandbolchilarning   individual   texnik   harakatlarini
rivojlantirish   bosqichida   asosiy   vosita   bo‘lib   xizmat   qiladi.   O‘rgatish   jarayoni   –
bu   pedagogik   jarayon   bo‘lib,   murabbiy-o‘qituvchidan   katta   mahorat,   kasbiy
tayyorgarlikni   talab   qiladi.   Shu   bilan   birgalikda   pedagog   sportchining   jismoniy,
84 ruhiy,   fiziologik   holatlariga   qaragan   holda   yuklamalar   berishga   ham   alohida
e’tibor qaratishi lozim.
Tayyorgarlik   qismidagi   (gandbolchining   maxsus   mashqlari   bilan
birgalikda) mashqlar:
1. 100 metr , masofaga yugurish (sek).
2. o rta masofaga yugurish (sek).ʻ
3. moksimon yugurish (sek)
4. to ldirma to llarni sherigiga otib, ilib olish (marta).
ʻ ʻ
5. gantellar bilan ishlash o ng va chap qo lda (marta).	
ʻ ʻ
6.Harakatli   o‘yinlar   (raqibning   oyog‘i   uchini   bosish,   raqib   oyog‘ining
tizzasiga qo‘lni tekkizish, qo‘roz jangi va boshqalar).
Asosiy qismdagi   mashqlar:
1.Maksimal tezlikda qisqa masofalarga yugurish (sek)
2.Maksimal tezlikda oypo iga rezina boo lagan holatda, sherigi rezini tortib
ʻ ʻ
harakatlanib, yugurish.(sek)
3.Maksimal   tezlikda   9   metrlik   jarima   chizig ida   terib   quyilgan   10   ta	
ʻ
to plarni.darvozaga otish va gollar sonini hisoblash (marta)	
ʻ
4.   9   mertlik   jarima   chizig ida   terilgan   to plarni,   qo lga   tayangan   holda	
ʻ ʻ ʻ
qo llarni bukib yozish (andjumaniya) har to pni otganda 2 (martadan) bajarish	
ʻ ʻ
5..shtangani (30-50 kg) yelkaga qo yib sakrash (marta),	
ʻ
6.Harakatli o‘yinlarini qo‘llash.
85 XULOSA
Magistrlik   dissertatsiyani   yoritishda   quyidagi   xulosalar   va   tavsiyalarga
kelindi .   Mavzuga   oid   adabiyotlar   taxlili   shuni   aniq   va   ravshan   e’tirof   etish
imkonini   beradiki,   yosh   qo’l   to’pi chilarni   tayyorlash   jarayonida   qo’llaniladigan
an’anaviy, jumladan ustuvorlik tusini olgan standart jismoniy mashqlar xar doim
h am muvofiq   o’yin texnikasini   shakllantirishga qodir bo’lavermas ekan. Bundan
tashqari   yosh   qo’l   to’pichilarning   o’yin   ixtisosligiga   qarab   hujum   texnikasini
rivojlantirishga   mo’ljallangan   mashqlarni   qo’llashda   ularning   funksional
imkoniyatlarini e’tiborga olish naqadar muhimligi o’z ifodasini topadi.
Yosh   qo’l   to’pichilarda   ma’lum   bir   vaqt   oralig’ida   harakat   elementini
puxta   bajarilishini   ta’minlaydigan   pedagogik-fiziologik   jarayonlar   yig’indisi
hisoblanadi. Har qanday harakat texnikasi shakllanishi harakat markazida yuzaga
keluvchi,   irrodatsiya   (yoyilish),   konsentratsiya   (to’planish),   avtomatlashish
(harakatni   oson   qulay   bajarilishi),   fazalarining   shakllanishi   bilan   bog’liq   bo’lib,
yosh   qo’l   to’pichilarda   harakat   texnikasi   shakllanishida   yugurish,   to’xtash,
muvozanat saqlash kabi harakat elementlari nisbatan sekin, to’pni polga urib olib
yurish, chalg’ituvchi harakatlar, aniq mo’ljalga otish, vaziyatni baholab harakatni
amalga   oshirish   kabilar   esa   nisbatan   murakkab   harakat   texnikasi   elementlariga
kiradi.
Qo’l   to’pichilarda   harakat   texnikasi   rivojlanishi   sportchini   diqqati,   oddiy
elementdan   murakkab   elementlarga   o’tib   harakatlarni   takomillashtirish   va
sportchini   harakat   modellarini   aniqlik   bilan   o’rganishi,   o’zlashtirishi   kabilarga
ham   bog’liqdir.   Qo’l   to’pi   sport   turida   harakatlarga   va   jismoniy   yuklamalarga
adaptatsiyalanish   asta-sekin   amalga   oshadi.   Oddiy   harakatlarga   adaptatsiya   4-5
kunda,   murakkab   harakatlar   bilan   bog’liq   adaptatsiyalar   o’rtacha   1,5-2   yil   vaqt
ichida to’liq shakllanadi. Adaptatsiya organizmni indididual imkoniyatlariga ham
bog’liq. Yurak qon-tomir, nafas tizimining adaptatsiyalanish jarayoni o’rtacha 10-
12   kundan,   20-25   kungacha   davom   etadi.   Bunda   shuni   nazarda   tutish   kerakki,
ma’lum   bir   yuklamaga   adaptatsiya,   yuklama   miqdorini   ortishi   adaptatsiya
shakllanish muddatini oshirib boradi.
86 Qo’l   to’pichilar ni   zamonaviy   talab   darajasi   asosida   rivojlantirish   qo’l
to’pi chilarning yuqori  jismoniy,texnik-taktik  tayyorgarligini talab etadi, shulardan
eng   asosiylaridan   biri   bu   hujum   texnikasini   rivojlantish .   Yosh   va   o’smirlar
yoshida bu hujum texnikasini tarbiyalashda eng muhim davr deb hisoblanadi. 
Adabiyot   manbalarining   tahliliga   ko’ra,   yosh   qo’l   to’pichilarni   boshqa
sport   turlariga   nisbatan   o’yin   texnikasiga   tayyorgarligi   ma’lum   bir   darajada
pastroq bo’ladi. Ushbu sifatlarning tarbiyalashda 11-12 yoshdagi o’smirlar davri
eng muhim bosqichlardan biri deb hisoblanadi.
Tarbiyalash   davrida   tezkorlik   sifatlari,   hajmi,   vosita   va   usullarni
o’zgartirish   o’quv   mashg’ulot   jarayonlarini   ma’lum   bir   darajadagi   ijobiy
natijalarini   ko’rsatadi.     Joylarda,   ayrim   murabbiylar   tomonidan   yoshlarga   va
o’smirlarga   o’yin   ixtisosligiga   qarab   texnikani   rivojlantirishga   beradigan
mashqlar   orqali   tayyorlashga   yetarli   darajada   e’tibor   berilmaydiganini
ko’rishimiz mumkin.
Shuning   uchun   o’yin   ixtisosligiga   qarab   hujum   texnikasini   o’rgatish
yoshlarda va o’smirlikda tayyorlaganda asosan hozirgi talablarga javob beradigan
metodlar bilan tarbiyalash lozim. Hozirgi davrgacha har xil guruhdagi yosh qo’l
to’pichilarni maxsus tayyorlangan mashqlar orqali o’yin ixtisosligiga qarab texnik
harakatlarni oshirishga qaratilgan tadqiqot ishlari olib borilmagan. 
11-12   yosh   qo’l   to’pichilardan   iborat   nazorat   va   tajriba   guruhlaridan
o’tkazilgan   pedagogik   tadqiqot   natijalari   yakuniy   malakaviy   ish   mavzusi   oldiga
qo’yilgan   maqsad   va   vazifalar   mohiyatini   to’la   to’kis   ochib   berdi.   Jumladan
nazorat guruhlarida Samarqand shahar  58-umuta’lim  maktabi  dasturga asoslanib
qo’llanilgan   an’anaviy   jismoniy   mashqlar   nisbatan   o’yin   ixtisosligiga   qarab
hujum   texnikasi   va   ularning   samarali   shakllantirish   imkoniyatiga   ta’siri   kamroq
ekanligi  kuzatildi.
87 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
        1. Mirziyeyov Sh.M.  Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz.     Toshkent: O’zbekiston, 2017     y    .  
2.   Mirziyeyov Sh.M.  Yoshlarni vatanparvarlik ruhida va jismoniy tarbiyalash
hamda chaqiriluvchilarni  harbiy-texnik mutaxassisliklar  bo’yicha  tayyorlash
tartibini   takomillashtirish   bo’yicha   qo’shimcha   chora-tadbirlar   to’g’risida .
Toshkent.   2018 yil 12 dekabr,   PQ-4061-son .
  3. O‘zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida” gi qonun
yangi tahriri 04.09.2015 yil.
         4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy mahorat sport maktablarini
tashkil   etish   to‘g‘risida”   2015  yil   23   noyabrdagi   P.Q-2438-son   qarorini   bajarish
yuzasidan Vazirlar Mahkamasi qarori. 01.02.2016
5. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining“Jismoniy   tarbiya   va   ommaviy
sportni   yanada   rivojlantirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida”gi   2017   yil   3
iyundagi  PQ-3031- sonli qarori.
RASMIY ADABIYOTLAR RO’YXATI
6.  PаvlоvSh, АbdurаhmоnоvF, АkrоmоvJ. Gаndbоl.Jismоniy tаrbiya instituti
vа jismоniy tаrbiya fаkultѐtlаri tаlаbаlаri uchun dаrslik. –Toshkent: 2005-yil.
              7.   Pаvlоv   Sh.K,   Аbdаlimоv   О.Х,   YusupоvаZ.E.Gandbol(Musоbаqа
qоidаlаri,   ulаrni   tаshkil   etish   vа   o’tkаzish   tizimi)   Usliybiy   qo’llanmaO‘zDJTI
nаshriyot-mаtbuоt bo‘limi, 2014 - yil. 
        8.   MasharipovY. Sport psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma. -Toshkent:2010-yil.
        9.   Gapparov Z.G ”Sport psixologiyasi” darslik Toshkent 2011.
        10. Ф.А,Абдурахмонов, Ш.К.Павлов “Ручной мяч” тип.Уз ГИФК-2005г. 
              11. Yarаsh	
ѐv K.D. Jismоniy tаrbiya vа spоrtni  bоshqаrish.-T.: Аbu Аli ibn
Sinо, 2002.
        12. Salamov R.S. Sport mashg’ulotining nazariy asoslari. T., 2005 y. 
                13. QosimovaR.A.,   Do‘sanov   U.T.Qo‘l   to‘pi   (gandbol)va   uni   o‘qitish
uslubiyati-Samarqand: 2011-yil.
88                         14 . Akramov   J.A.   Pavlov   Sh.K.   Abduraxmonov   F.A.   Gandbol.   Ilmiy
Texnika Axboroti-Press nashriyoti. 2018.
15 .Allamuratov   Sh.I.,   “Fiziologiya   va   sport   fiziologiyasi”   Kasb-hunar
kollejlari uchun darslik, Toshkent «TURON-IQBOL» 2010.
          16 . Axel   Kromer,   Positionstraining   für   Rückraum,   Kreis-und
Außenspieler,  Deutschland 2015.
17 .D.D.   Safarova,   L.D.   Seydaliyeva,   Yu.M.   Sultonova,   B.Sh.   Nurbayev,
U.A.   Musayeva,   V.V.   Serbryakova,   D.A.   Sagatov.   Sport   fiziologiyasi.
Toshkent-2018.
18 . Isrоilоv R.I. Gandbolni o‘ qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. T-2021.
19 .Musayev   B.B.   Sport   metrologiyasi.   O‘quv   qo‘llanma.   O‘zbekiston
davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: Navro‘z nashriyoti. 2015. 200 bet.
20 .Pavlov   Sh.K,   Isroilov   R.I.   “Gandbol”   o‘quv-uslubiy   qo‘llanma
Toshkent-2017 yil.
21. Pavlov   Sh.K.   Sport   pedagogik   mahoratini   oshirish   (Gandbol).   O‘quv
qo‘llanma. T-2021.
22. Pavlov  Sh.K.,   Abdalimov  O.X.,   Shelyagina  I.N.,   Isroilov   R.I.,  “Sport
pedagogik   mahoratini   oshirish   (Gandbol)”   –   T.:   Ilmiy   texnika   axboroti-
press nashriyoti, 2018.
23. Sh.K.   Pavlov,   Isroilov   R.I.,   Abdalimov   O.X.,   Shelyagina   I.N.   Sport
pedagogik mahoratini oshirish (Gandbol).-T.: Ilmiy texnika axboroti-press
nashriyoti, 2018, 244 bet.
24. Sh.K.  Pavlov,   O.X.  Abdalimov,   Z.Ye.   Yusupova.   Gandbol   nazariyasi
va uslubiyati.-T.: “Fan va texnologiya”, 2017, 448 bet.
25. Umarov   D.X.   Akbarov   A.Tangabayev   A.A.   Biomexanika.   Toshkent-
2010.
26. Werner Grage, «Handball training», Deutschland 2015.
          27 .Akramov   J.A.   Pavlov   Sh.K.   Abduraxmonov   F.A.   Gandbol.   Ilmiy
Texnika Axboroti-Press nashriyoti. 2018.
89                         28 . Allamuratov  Sh.I.,  “Fiziologiya va  sport   fiziologiyasi”  Kasb-hunar
kollejlari uchun darslik, Toshkent «TURON-IQBOL» 2010.
    29 . Axel Kromer, Positionstraining für Rückraum, Kreis-und Außenspieler,
Deutschland 2015.
                     30 .D.D. Safarova, L.D. Seydaliyeva, Yu.M. Sultonova, B.Sh. Nurbayev,
U.A. Musayeva, V.V. Serbryakova, D.A. Sagatov. Sport fiziologiyasi. Toshkent-
2018.
    31 . Isrоilоv R.I. Gandbolni o‘ qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. T-2021.
                        32 .Musayev   B.B.   Sport   metrologiyasi.   O‘quv  qo‘llanma.   O‘zbekiston
davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: Navro‘z nashriyoti. 2015. 200 bet.
             33 .Sh.K. Pavlov, O.X. Abdalimov, Z.Ye. Yusupova.  Gandbol nazariyasi
va uslubiyati.-T.: “Fan va texnologiya”, 2017, 448 bet.
            34 .А.Ш. Мўминов “Мусобақада гандболчиларнинг ҳужум ва ҳимоя 
тѐхник-тактик ҳаракатларини баҳолаш” Магистрлик дисс	ѐртацияси, 
Тошк	
ѐнт 2015 йил.
3 5 . Азимов И., Собитов Ш. Спорт физиологияси. Т.: 1993
                          36 . Айрап	
ѐтянц   Л.Р.   Вол	ѐйбол.//   Уч	ѐбник   для   ВУЗов.   Т.:   Zar-
qalam,2006.
37 . Акрамов Ж.А. Гандбол: Дарслик 2008 й.
                          38 . Акрамов   Ж.А.   Постро	
ѐни ѐ	  тр	ѐнировочного   проц	ѐсса
гандболистов   высших   разрядов   в   многотуровом   сор	
ѐвноват	ѐльном
п	
ѐриод	ѐ. // Фан-спортга,№3, 2006 .
Elektron manbalar .
39 . www.    Н    andball.ru   
40 . www    .Edu.uz   
41 . www    .Lex.uz   
42 .www .ZiyoNet.uz
90

YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI MUNDARIJA KIRISH 4-11 I-BOB. Yosh qo’l to’pichilarni tayyorlashning nazariy va amaliy asoslari xususida. 12-44 1.1. Yosh qo’l to’pichilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’rgatish ning dolzarbligi. 12-23 1.2. Yosh qo’l to’pi chilarning o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini rivojlantirish metodikasi . 24-34 1.3. Yosh qo’l to’pichilarning jismoniy tayyorgarligi texnik k o‘ nikmalarni samarali o‘ zlashtirish poydevori. 34-44 II-BOB. Tadqiqotning maqsadi, vazifalari, usullari va uni tashkil qilish 45-58 2.1.Tadqiqot maqsad va vazifalari 45-49 2.2. Pedagogik kuzatishlar 49-52 2.3. Pedagogik nazorat testlari 52-53 2.4. Tadqiqotni kuzatish 53-54 2.5. Tadqiqotning tashkil etilishi 54-57 2.6. Tadqiqot uslublari 57-58 III - BOB . Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini takomillashtirishga doir ekspremental tadqiqot natijalari va qiyosiy tahlili. 59-82 3.1. Yosh to’pi chilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’yin texnikasini tarbiyalash samaradorligi ni aniqlash usullari. 59-73 3.2. Yosh qo’l to’pi chilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’yin texnikasini rivojlantirishning vosita va usullari 73-77 3.3. Tadqiqot jarayonida olingan natijalar va ularning tahlili 77-82 Amaliy tavsiyalar 83 Xulosa 84-85 1

Foydalanilgan adabiyotlar. 86-88 KIRISH O‘zbekistonda sport o’yinlari rivojiga katta ahamiyat berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan oxirgi yillarda bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi: jumladan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017 yil 3 iyun, Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3031-son, 2018 yil 5 martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmon va qarorlari imzolandi. Unda, oxirgi yillarda gandbol bo‘yicha Milliy chempionatlar obro‘si va darajasini oshirish bo‘yicha ishlar yetarlicha olib borilmayotganligi, yuqori malakali va sport zahiralari tayyorgarligini tashkil etish va mazmuniga yetarli darajada ahamiyat berilmayotganligi bayon etilgan. Shu bilan birga, jismoniy tarbiya va sport sohasida aholi sog‘lig‘ini mustahkamlashga ko‘maklashadigan aniq dasturlarni amaliyotga joriy etish, yoshlarni sportga keng jalb qilish va ular orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish, sport turlari bo‘yicha yuqori natijalarni ta’minlaydigan mahoratli sportchilar bilan milliy terma jamoalarni shakllantirish va trenerlar uchun qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratish zarurati mavjud. Dasturda 2017-2021 yillarda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish uchun 995,2 milliard so’mdan ziyod mablag’ sarflanishi, sport maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida 167 ta sport inshooti, jumladan, 90 ta sport majmuasi va 77 ta suzish havzasini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, jihozlash va qayta jihozlash nazarda tutilgan. Shuningdek ushbu qaror va farmonlar jismoniy va ma naviy sog lomʼ ʻ yosh avlodni voyaga yetkazish, yoshlar o rtasida sog lom turmush tarzi va ʻ ʻ sportga intilishni kuchaytirish, bu ishlarning g oyat muhim sharti sifatida bolalar ʻ ommaviy sportini rivojlantirishni ko zda tutadi. ʻ 2

Dissertatsiya ishi mavzusining dolzarbligi . Yosh avlodni sport bilan shug‘ullanishi, sog‘lom turmush tarziga amal qilish,ma’naviy va jismoniy kamolga intilishi, Vatanga mehr-muhabbati, o‘z yurti bilan g‘ururlanish ruhida tarbiyalanishlari asosiy yo‘nalish sifatida belgilanadi. Mamlakatimizda bolalar ommaviy sportini rivojlantirishni taminlash maqsadida, joylarda sport muassasalarining barpo etilishi, yangi-yangi sport turlaridan to‘garaklar faoliyatining yo‘lga qo‘yilishi, ularni tegishli jihozlar va malakali sport murabbiylari bilan taminlanishi, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanayotgan bolalar va o‘smirlar soni yildan yilga ortib borishiga asos bo‘lmoqda. Qo’l to’pi bo yicha o tkazilayotgan sport musobaqalarida raqobatningʻ ʻ kuchayib borayotganligi sportchi va murabbiylar tayyorlash tizimini takomillashtirishni taqazo etmoqda. Raqobatning kuchayib borishi va natijalarning to‘xtovsiz o‘sib borayotganligi dastlabki o‘rgatish bosqichidan boshlab sportchilarning barcha sifat va ko‘nikalarini ilmiy asosda shakillantirish masalasiga jiddiy e’tibor qaratadi. Yurtimizda qo’l to’pi sport turini rivojlantirish,ommaviyligini oshirish, aholining barcha qatlamlarini qo’l to’pi bilan shug’ullanishga keng jalb qilish hamda iqtidorli, istiqbolli sportchilar va murabbiylarni saralash talab etiladi. Qo’l to’pi sport turida dastlabki o‘rgatish bosqichidan boshlab jismoniy texnik va taktik tayyorgarlikka oid mashqlarni me’yorlab qo‘llash tavsiya etiladi. Oydan-oyga, yidan-yilga mashg‘ulot yuklamalarining hajmi va shiddati “zinapoya” sifatida emas, balki “to‘lqinsimon shaklda orttirilib borilishi maqsadga mufofiqdir. Binobarin, har bir murabbiy o‘z kasbiy-pedagogik faoliyatini ilmiy asosda tashkil qilishi istedodli yosh sportchilar tayyorlash muamosining tamoiliy va dolzarb jihatlaridan biridir. Dissertatsiya ishning ob’yekti. Mavzudagi maqsad va vazifalarni amalga oshirishda asosan Samarqand shahar 58-umuta’lim maktabi 5-6-sinf o’quvchilari bilan o‘tkaziladigan darslari va qo’l to’pi mashg‘ulotlari faoliyati obyekt qilinib olindi. D i ssertatsiya ishning predmeti. “ Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi” modulini yaratish 3

tadqiqot obyekti hisoblanadi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasida qo’llaniladigan zamonaviy ta’lim va pedagogik texnologiyalaridan foydalangan holda o’quv-uslubiy materiallarni ishlab chiqish va uning asosida modul tizimida o’qitish jarayonlarini tashkil etish. Dissertatsiya ishning maqsadi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o‘rgatishning zamonaviy vosita va usullarini o‘rganish hamda maxsus o‘yin mashqlari yordamida ularning tayyorgarlik darajasini oshirish hamda ularning texnik tayyorgarligini nazorat va tahlil qilish. Dissertatsiya ishning vazifasi. Yuqoridagi maqsadni hayotga tadbiq qilish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriladi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi ni ilmiy-nazariy jihatdan adabiyot manbalari bo’yicha tahlil qilish.  Mavzuga taalluqli adabiyot manbaalaridan foydalanish.  Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini aniqlash.  Tajribadan keyin qo’l to’pi chilar natijasini qiyoslab tahlil qilish. Dissertatsiya ishning yangiligi:  Mavzuga taalluqli adabiyot manbaalaridan foydalan gan .  Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini aniqlangan.  Tajribadan keyin qo’l to’pi chilar natijasini qiyoslab tahlil qili ngan . Dissertatsiya ishning farazi: Faraz qilindiki , malakali qo’l to’pichilarning musobaqa faoliyatiga texnik-taktik tayyorgarligini oshirishda, mashg‘ulot jara yo nida biz tavsiya etgan maxsus test, o‘yin mashqlaridan kompleks mashqlardan foydalanilsa , murabbiylarning ko‘zlagan maqsadiga yanada osonroq erishishiga yaqindan yordam beradi. D i ssertatsiya ishning nazariy hamda amaliy mohiyatlari. Tadqiqot da davomida ishlab chiqilgan “ Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi ni ” moduli asosida o’qitish yuzasidan 4

ilmiy tavsiyalardan sport maktabi va BO’SM larda umumta’lim maktablarida qo’l to’pi sport turi bilan shug’ullanayotgan yosh o’quvchilarining mashg’ulot jarayonini samarali tashkil etishda keng foydalanish mumkin. 11-12 yoshli bolalar bilan o‘tkaziladigan o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish uchun vosita, uslublar tayyorlandi va nisbati aniqlandi.O’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish mashqlari qo’l to’pichining texnik-taktik ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga yordam beradi. Dissertatsiya ishi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : Har bir o‘yinchining texnik mahorati uning ixtiyorida bo‘lgan, ijro etishni yaxshi bilgan o‘yin vazifalarini hal etish uchun kerakli texnik usullar turlari ko‘pligiga qarab belgilanadi. Qo’l to’pichining sport tay yo rgarligi jara yo ni o‘yin texnikasining muntazam yaxshilanib borishi bilan uzviy bog‘liqdir. Mashg‘ulotning bosh vazifalaridan biri qo’l to’pi texnikasini har tomonlama egallashdan iboratdir. Mazkur vazifani hal qiilish uchun : 1 ) o‘yinning barcha hozirgi zamon texnik usullarini bir xil darajada egallagan bo‘lishni va ularni turli shart sharoitda yanada takomillashgan usullar bilan bajarishni bilishni; 2 ) bir usulni ikkinchisi bilan turli izchillikda qo‘shib olib bora bilishni; 3 ) jamao bo‘lib bajariladigan harakatlarga bog‘liq ravishda o‘yin paytida ko‘proq foydalaniladigan hujum va himoya usullarini egallashni; 4 ) erkin va ixtiyoriy harakatlarda ishlatiladigan usullarning umumiy muvofiqligini tobora oshirib, ijro sifatini muntazam yaxshilab borishni talab qiladi. Qo’l to’pichilarning texnik mahoratini takomillashtirish umumnazariy quriladi va taktikani takomillashtirish, harakat va ma’naviy iroda sifatlarini rivojlantirish bilan birga qo‘shib bojariladi . Mashg‘ulot jarayonida usulni bajarish texnikasini nimalar hisobiga yaxshilash mumkinligini 5