logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI

YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

963 KB
Ko'chirib olish
YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI MUNDARIJA KIRISH 4-11 I-BOB. Yosh qo’l to’pichilarni tayyorlashning nazariy va amaliy asoslari xususida. 12-44 1.1. Yosh qo’l to’pichilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’rgatish ning dolzarbligi. 12-23 1.2. Yosh qo’l to’pi chilarning o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini rivojlantirish metodikasi . 24-34 1.3. Yosh qo’l to’pichilarning jismoniy tayyorgarligi texnik k o‘ nikmalarni samarali o‘ zlashtirish poydevori. 34-44 II-BOB. Tadqiqotning maqsadi, vazifalari, usullari va uni tashkil qilish 45-58 2.1.Tadqiqot maqsad va vazifalari 45-49 2.2. Pedagogik kuzatishlar 49-52 2.3. Pedagogik nazorat testlari 52-53 2.4. Tadqiqotni kuzatish 53-54 2.5. Tadqiqotning tashkil etilishi 54-57 2.6. Tadqiqot uslublari 57-58 III - BOB . Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini takomillashtirishga doir ekspremental tadqiqot natijalari va qiyosiy tahlili. 59-82 3.1. Yosh to’pi chilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’yin texnikasini tarbiyalash samaradorligi ni aniqlash usullari. 59-73 3.2. Yosh qo’l to’pi chilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’yin texnikasini rivojlantirishning vosita va usullari 73-77 3.3. Tadqiqot jarayonida olingan natijalar va ularning tahlili 77-82 Amaliy tavsiyalar 83 Xulosa 84-85 1 Foydalanilgan adabiyotlar. 86-88 KIRISH O‘zbekistonda sport o’yinlari rivojiga katta ahamiyat berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan oxirgi yillarda bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi: jumladan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017 yil 3 iyun, Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3031-son, 2018 yil 5 martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmon va qarorlari imzolandi. Unda, oxirgi yillarda gandbol bo‘yicha Milliy chempionatlar obro‘si va darajasini oshirish bo‘yicha ishlar yetarlicha olib borilmayotganligi, yuqori malakali va sport zahiralari tayyorgarligini tashkil etish va mazmuniga yetarli darajada ahamiyat berilmayotganligi bayon etilgan. Shu bilan birga, jismoniy tarbiya va sport sohasida aholi sog‘lig‘ini mustahkamlashga ko‘maklashadigan aniq dasturlarni amaliyotga joriy etish, yoshlarni sportga keng jalb qilish va ular orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish, sport turlari bo‘yicha yuqori natijalarni ta’minlaydigan mahoratli sportchilar bilan milliy terma jamoalarni shakllantirish va trenerlar uchun qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratish zarurati mavjud. Dasturda 2017-2021 yillarda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish uchun 995,2 milliard so’mdan ziyod mablag’ sarflanishi, sport maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida 167 ta sport inshooti, jumladan, 90 ta sport majmuasi va 77 ta suzish havzasini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, jihozlash va qayta jihozlash nazarda tutilgan. Shuningdek ushbu qaror va farmonlar jismoniy va ma naviy sog lomʼ ʻ yosh avlodni voyaga yetkazish, yoshlar o rtasida sog lom turmush tarzi va ʻ ʻ sportga intilishni kuchaytirish, bu ishlarning g oyat muhim sharti sifatida bolalar ʻ ommaviy sportini rivojlantirishni ko zda tutadi. ʻ 2 Dissertatsiya ishi mavzusining dolzarbligi . Yosh avlodni sport bilan shug‘ullanishi, sog‘lom turmush tarziga amal qilish,ma’naviy va jismoniy kamolga intilishi, Vatanga mehr-muhabbati, o‘z yurti bilan g‘ururlanish ruhida tarbiyalanishlari asosiy yo‘nalish sifatida belgilanadi. Mamlakatimizda bolalar ommaviy sportini rivojlantirishni taminlash maqsadida, joylarda sport muassasalarining barpo etilishi, yangi-yangi sport turlaridan to‘garaklar faoliyatining yo‘lga qo‘yilishi, ularni tegishli jihozlar va malakali sport murabbiylari bilan taminlanishi, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanayotgan bolalar va o‘smirlar soni yildan yilga ortib borishiga asos bo‘lmoqda. Qo’l to’pi bo yicha o tkazilayotgan sport musobaqalarida raqobatningʻ ʻ kuchayib borayotganligi sportchi va murabbiylar tayyorlash tizimini takomillashtirishni taqazo etmoqda. Raqobatning kuchayib borishi va natijalarning to‘xtovsiz o‘sib borayotganligi dastlabki o‘rgatish bosqichidan boshlab sportchilarning barcha sifat va ko‘nikalarini ilmiy asosda shakillantirish masalasiga jiddiy e’tibor qaratadi. Yurtimizda qo’l to’pi sport turini rivojlantirish,ommaviyligini oshirish, aholining barcha qatlamlarini qo’l to’pi bilan shug’ullanishga keng jalb qilish hamda iqtidorli, istiqbolli sportchilar va murabbiylarni saralash talab etiladi. Qo’l to’pi sport turida dastlabki o‘rgatish bosqichidan boshlab jismoniy texnik va taktik tayyorgarlikka oid mashqlarni me’yorlab qo‘llash tavsiya etiladi. Oydan-oyga, yidan-yilga mashg‘ulot yuklamalarining hajmi va shiddati “zinapoya” sifatida emas, balki “to‘lqinsimon shaklda orttirilib borilishi maqsadga mufofiqdir. Binobarin, har bir murabbiy o‘z kasbiy-pedagogik faoliyatini ilmiy asosda tashkil qilishi istedodli yosh sportchilar tayyorlash muamosining tamoiliy va dolzarb jihatlaridan biridir. Dissertatsiya ishning ob’yekti. Mavzudagi maqsad va vazifalarni amalga oshirishda asosan Samarqand shahar 58-umuta’lim maktabi 5-6-sinf o’quvchilari bilan o‘tkaziladigan darslari va qo’l to’pi mashg‘ulotlari faoliyati obyekt qilinib olindi. D i ssertatsiya ishning predmeti. “ Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi” modulini yaratish 3 tadqiqot obyekti hisoblanadi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasida qo’llaniladigan zamonaviy ta’lim va pedagogik texnologiyalaridan foydalangan holda o’quv-uslubiy materiallarni ishlab chiqish va uning asosida modul tizimida o’qitish jarayonlarini tashkil etish. Dissertatsiya ishning maqsadi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o‘rgatishning zamonaviy vosita va usullarini o‘rganish hamda maxsus o‘yin mashqlari yordamida ularning tayyorgarlik darajasini oshirish hamda ularning texnik tayyorgarligini nazorat va tahlil qilish. Dissertatsiya ishning vazifasi. Yuqoridagi maqsadni hayotga tadbiq qilish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriladi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi ni ilmiy-nazariy jihatdan adabiyot manbalari bo’yicha tahlil qilish.  Mavzuga taalluqli adabiyot manbaalaridan foydalanish.  Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini aniqlash.  Tajribadan keyin qo’l to’pi chilar natijasini qiyoslab tahlil qilish. Dissertatsiya ishning yangiligi:  Mavzuga taalluqli adabiyot manbaalaridan foydalan gan .  Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini aniqlangan.  Tajribadan keyin qo’l to’pi chilar natijasini qiyoslab tahlil qili ngan . Dissertatsiya ishning farazi: Faraz qilindiki , malakali qo’l to’pichilarning musobaqa faoliyatiga texnik-taktik tayyorgarligini oshirishda, mashg‘ulot jara yo nida biz tavsiya etgan maxsus test, o‘yin mashqlaridan kompleks mashqlardan foydalanilsa , murabbiylarning ko‘zlagan maqsadiga yanada osonroq erishishiga yaqindan yordam beradi. D i ssertatsiya ishning nazariy hamda amaliy mohiyatlari. Tadqiqot da davomida ishlab chiqilgan “ Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi ni ” moduli asosida o’qitish yuzasidan 4 ilmiy tavsiyalardan sport maktabi va BO’SM larda umumta’lim maktablarida qo’l to’pi sport turi bilan shug’ullanayotgan yosh o’quvchilarining mashg’ulot jarayonini samarali tashkil etishda keng foydalanish mumkin. 11-12 yoshli bolalar bilan o‘tkaziladigan o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish uchun vosita, uslublar tayyorlandi va nisbati aniqlandi.O’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish mashqlari qo’l to’pichining texnik-taktik ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga yordam beradi. Dissertatsiya ishi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : Har bir o‘yinchining texnik mahorati uning ixtiyorida bo‘lgan, ijro etishni yaxshi bilgan o‘yin vazifalarini hal etish uchun kerakli texnik usullar turlari ko‘pligiga qarab belgilanadi. Qo’l to’pichining sport tay yo rgarligi jara yo ni o‘yin texnikasining muntazam yaxshilanib borishi bilan uzviy bog‘liqdir. Mashg‘ulotning bosh vazifalaridan biri qo’l to’pi texnikasini har tomonlama egallashdan iboratdir. Mazkur vazifani hal qiilish uchun : 1 ) o‘yinning barcha hozirgi zamon texnik usullarini bir xil darajada egallagan bo‘lishni va ularni turli shart sharoitda yanada takomillashgan usullar bilan bajarishni bilishni; 2 ) bir usulni ikkinchisi bilan turli izchillikda qo‘shib olib bora bilishni; 3 ) jamao bo‘lib bajariladigan harakatlarga bog‘liq ravishda o‘yin paytida ko‘proq foydalaniladigan hujum va himoya usullarini egallashni; 4 ) erkin va ixtiyoriy harakatlarda ishlatiladigan usullarning umumiy muvofiqligini tobora oshirib, ijro sifatini muntazam yaxshilab borishni talab qiladi. Qo’l to’pichilarning texnik mahoratini takomillashtirish umumnazariy quriladi va taktikani takomillashtirish, harakat va ma’naviy iroda sifatlarini rivojlantirish bilan birga qo‘shib bojariladi . Mashg‘ulot jarayonida usulni bajarish texnikasini nimalar hisobiga yaxshilash mumkinligini 5 aniqlash kerak. Buning uchun quyidagi harakat sifatlarini, ya’ni tezkorlik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik, epchillik va hokazolar darajasini yuqori ko‘tarish samarali yo rdam beradi. 1 Jamoaning mahorati o‘yinchilardagi texnik tayyorgarlikning darajasiga bog‘liq. O‘yin uchun zarur bo‘lgan barcha uslublar va ularni bajarish usullari texnik tay yo rgarlik jarayonida oshib boraveradi, shu bilan birga sportchining shaxsiy qobiliyati va jamoa uchun zarur bo‘lgan umum harakatlar takomillashadi. Texnikani takomillashtirish uchun ma’lum bo‘lgan barcha usullardan foydalaniladi. Shular jumlasidan, takrorlash usuli ko‘proq tarqalgan . Shuningdek musobaqa usullarining barcha turlaridan ham foydalaniladi. Texnika – o‘yinning asosi. Faqat uni mukammal egallash va har xil o‘yin sharoitida qo‘llashni bilish yuqori sport malakasiga erishishning garovidir . 2 Texnik jara yo nni takomillashtirish , sportchi tomonidan axborotni qabul qilish va uni ishlab chiqish, harakatni samarali bajarish sifatini korreksiya va nazorat qilishga bog‘liq. Bu vaqtda analizatorlar orqali oldindan ishlab chiqilgan katta sondagi har xil axborotlar, harakat faoliyatiga samarali ѐ@ ki uni chalg‘itadigan harakat faoliyatini ajarish vaqtida tushadigan axborotlar quyidagi komponentlarga bo‘linadi. - signal - motivli axborot 1 Pаvlоv Sh.K, Аbdаlimоv О.Х, YusupоvаZ.E.Gandbol(Musоbаqа qоidаlаri, ulаrni tаshkil etish vа o’tkаzish tizimi) Usliybiy qo’llanmaO‘zDJTI nаshriyot-mаtbuоt bo‘limi, 2014 - y il. 2 PаvlоvSh, АbdurаhmоnоvF, АkrоmоvJ. Gаndbоl.Jismоniy tаrbiya instituti vа jismоniy tаrbiya fаkult ѐtlаri tаlаbаlаri uchun dаrslik. –Toshkent: 2005-yil. 6 -teskari aloqali axborot - fondli axborot farqlanmaydigan va yo‘ldan uradigan axborotlar. Texnik takomillashtirish jara yo nida, adabiyotlari, tez informatsiya vositalari, foto-kino- video materiallarini tahlili, so‘z , ko‘rgazmalilik va amaliy metodlardan , sur’at va ritmni fazaviy va dinamik tavsiflardan foydalangan holda, o‘rgatish jarayonini tahrir qilib borish joiz. 3 Qo’l to’pi sport o‘yinida texnik mahoratni nisbatan farq qiluvchi xususiyatlaridan biri bu o‘zgaruvchan musobaqa vaziyatida tezkor – kuch asosida ijro etiluvchi murakkab harakat malakalaridir . Aynan shu sifat hal qiluvchi vaziyatlarda o‘z yetakchiligini namoyish etadi. YU.I.Portnix kitobida uzoq yillar davomida turli yoshdagi va malakaga ega gandbolchilar ustida tadqiqodlar o‘tkazish natijasida jismoniy sifatlarning texnik mahoratiga va musobaqa jara yo niga to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqador ekanligini takidlaydi. Uning fikricha, jismoniy sifatlar qanchalik yuqori darajada shakillangan bo‘lsa sport mahorati shunchalik mukammal o‘sib boradi. Shu bilan birga ilmiy ma’lumotlarning tahliliga ko‘ra har qanday jismoniy tayyorgarlik jara yo ni ham jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishga olib kelavermaydi va texnik- taktik mahoratni shakillanishiga ijobiy ta’sir eta olmasligi mumkin. Aksincha , aksariyat hollarda sport mahoratiga salbiy tasir ko‘rsatishi ham mumkin . Umumiy jismoniy tayyorgarlik va xususan sportchilarni tayyo rlashda harakat sifatlarini (tezkorlik, kuch, chidamkorlik, chaqqonlik , egiluvchanlik) bir biriga bog‘lab shakillantirish muhim ahamiyatga ega. 3 Pаvlоv Sh.K, Аbdаlimоv О.Х, YusupоvаZ.E.Gandbol(Musоbаqа qоidаlаri, ulаrni tаshkil etish vа o’tkаzish tizimi) Usliybiy qo’llanmaO‘zDJTI nаshriyot-mаtbuоt bo‘limi, 2014 - yil. 7 Qo’l to’pi sport o‘yinida texnik mahoratni nisbatan farq qiluvchi xususiyatlaridan biri bu o‘zgaruvchan musobaqa vaziyatida tezkor – kuch asosida ijro etiluvchi murakkab harakat malakalaridir . Aynan shu sifat hal qiluvchi vaziyatlarda o‘z yetakchiligini namoyish etadi. YU.I.Portnix kitobida uzoq yillar davomida turli yoshdagi va malakaga ega qo’l to’pchilar ustida tadqiqodlar o‘tkazish natijasida jismoniy sifatlarning texnik mahoratiga va musobaqa jara yo niga to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqador ekanligini takidlaydi. Uning fikricha, jismoniy sifatlar qanchalik yuqori darajada shakillangan bo‘lsa sport mahorati shunchalik mukammal o‘sib boradi. Shu bilan birga ilmiy ma’lumotlarning tahliliga ko‘ra har qanday jismoniy tayyorgarlik jara yo ni ham jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishga olib kelavermaydi va texnik- taktik mahoratni shakillanishiga ijobiy ta’sir eta olmasligi mumkin. Aksincha , aksariyat hollarda sport mahoratiga salbiy ta’sir etish ham foydadan holi emas. Binobarin o‘quv mashg‘ulot jarayonida jismoniy tayyorgarlik mashqlarini qo‘llash har bir qo’l to’pichining yoshi, qo’l to’pi sport turining xususiyati va sportchining malakasi hamda nasliy imkoniyatlarini e’tiborga olishni taqozo etadi. Malakali sportchilarni tayyorlashda maqsadga muvofiq rejalashtirilgan texnik tayyo rgarlik mahoratini takomillashtirishda va musobaqa davomida yuksak natijaga erishish nihoyatda muhim omillardan biridir. Shu bilan bir qatorda uzoq muddat davom etadigan musobaqa jarayonida texnik ish birinchi navbatda maxsus umumiy jismoniy tayyorgarlik sifatiga bevosita bog‘liqligi isbotni talab qilmaydi . 4 YU.V Vershanskiyning kuzatuvlariga qaraganda sport turlarining jahon chempionati ishtirokchilarining musobaqa davomida ijro etgan 4 Akramov J.A. Pavlov Sh.K. Abduraxmonov F.A. Gandbol. Ilmiy Texnika Axboroti-Press nashriyoti. 2018 8 texnik malakalari o‘z samarasini keskin kuchaytirgan. Ushbu vaziyat ana shu sport o‘yin turlari ishtirokchi sportchilarning maxsus chidamliligi yuqori darajada shakillanganligiga e’tibor qaratadi . Pavlov Sh.K, Akromov J.A, Abduraxmanov F.A va boshqalar 5 maxsus mashqlar sifatlarini rivojlantirishda, mashg‘ulotlar bilan uzoq vaqt mabaynida muntazam shug‘ullanish natijasida gandbolchilarning texnik- taktik mahorati hamda boshqa qobiliyatlari qanchalik sezilarli shakillanishi mumkinligini tadqiqod asosida isbot qilib bergaanlar . Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya “Kirish”, 3 ta bob, “Xulosa”, “Amaliy tavsiyalar” va “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” dan iborat bo‘lib, uning hajmi 88 betni tashkil etadi. 5 Isrоilоv R.I. Gandbolni o‘ qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. T-2021. 9 I-BOB. YOSH QO’L TO’PICHILARNI TAYYORLASHNING NAZARIY VA AMALIY ASOSLARI XUSUSIDA. 1.1. Yosh qo’l to’pichilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’rgatish ning dolzarbligi. Qo’l to’pi o’yinida turli-tuman to’p bilan va to’psiz usullar bajariladi. Qo’yilgan maqsadga erishmoq uchun o’yinda qo’llaniladigan xilma-xil maxsus usullar yig’indisi qo’l to’pi texnikasini tashkil etadi. Texnik usullar — bu qo’l to’pi o’yinini vujudga keltirish vositasi demakdir. Yuksak sport natijalariga erishish ko’p jihatdan qo’l to’pi o’yinchilarning ana shu xilma — xil vositalarni qanchalik to’liq bo’lishiga, raqib jamoa o’yinchilari qarshilik ko’rsatayotgan, ko’pincha esa charchoq orta borayotgan sharoitda o’yin jarayonidagi turli holatlarda ularni qanchalik mohirlik bilan, samarali qo’llashiga bog’liq. Qo’l to’pi texnikasini yaxshi bilish o’yinchining har tomonlama tayyorgarligi va har jihatdan kamol topishining ajralmas qismidir. O’yin texnikasida hujum va himoya bir — biridan farq qiladi. To’pni ilish, uzatish, olib yurish va darvozaga otish hujum texnikasiga tegishlidir. To’p yo’lini to’sish, uni tutib olish, urib qaytarish va darvozabon o’yinining texnikasi himoyada qo’llaniladi. Maydonda hujumchi va himoyachi sifatida harakat qilish hamda aldamchi harakatlar o’yin texnikasining asosini tashkil etadi. Dastlabki holat — turish, tayyorgarlik va harakat qilishni belgilaydi. Baland va past holatda turishlarni vaziyatdan kelib chiqqan holda belgilanadi.Zamonaviy qo’l to’p o’yinida ko’pincha baland holatda turish (oyoqlar ozgina bukilsa), oralig’i yelka kengligida, gavda sal oldinga egilib, qo’llar bukilgan holatda tutiladi.Qaysi o’yinchi maydonda tez va tejamli harakat qilsa, o’sha o’yinchi ko’proq foyda keltiradi. Shuning uchun har bir o’yinchi tez start olishni, yugurayotib yo’nalishni o’zgartirishni, to’xtash va sakrashni, orqa bilan erkin oldinga yurishni, yon tomon bilan yurishlarni o’zlashtirib olishi shart. 6 6 QosimovaR.A., Do‘sanov U.T.Qo‘l to‘pi (gandbol)va uni o‘qitish uslubiyati-Samarqand: 2011-yil. 10 Qo’l to’pi o’yinining tasnifi texnik usullarni umumiy maxsus belgilarga qarab guruhlarga bo’lishdan iborat. O’yin faoliyati tavsifiga qarab qo’l to’pi texnikasida ikkita yirik bo’lim ajratiladi: 1. Maydon o’yinchisi texnikasi 2. Darvozabon texnikasi Har qaysi bo’lim harakatlanish texnikasi va to’pni boshqarish texnikasi bo’limchalariga ajratiladi. Kichik bo’limlar turli usullarda ijro etiladigan aniq texnik usullardan — harakatlanish texnikasi uslublari va usullaridan iborat. Bulardan maydon o’yinchilari va darvozabon foydalanadi. Usul va turlarda harakatning asosiy mexanizmi umumiy bo’lib, detallari bilangina farqlanadi. Har xil usullarni ijro etish shartlari qo’l to’pi texnikasini yanada turli-tuman qiladi.O’rganilayotgan materialni takrorlash usul turlarini barqaror tushunishga, ularni to’g’ri tahlil qilishga, olingan bilimlarni takomillashtirish vazifalarini muvaffaqiyatli yechishga yordam beradi. O’yinda hujum texnikasi To’pni egallagan hujumchi butun vujudi bilan raqiblar darvozasiga to’p kiritishga intiladi. Raqiblarning qarama- qarshiligini faqat mahsus usullar yordamida yengishi mumkin. O’yin texnikasining bu qismiga to’pni ilish, ushlash, to’pni yerga urib olib yurish va egallab olish, chalg’itish (fint) va to’siq (zaslon) qo’yish usullari kiradi. To’pni ilish. Bu to’pni egallashga imkon beruvchi usul. To’pni bir va ikki qo’llab ilish mumkin. To’pni ikki qo’llab ilishda qo’llarning panjalari bir-biriga yaqin joylashib voronkasimon chuqurlik hosil qilinadi, barmoqlar to’pga tekkanidan so’ng, uchib kelgan to’p tezligini pasaytirish uchun qo’llar bukiladi. 11 To’pni ikki qo’llab ushlash.(1-rasm). 2-rasm. a) To’pni bir qo’llab barmoqlar yordamida ushlash b) To’pni bir qo’llab barmoqlar yordamisiz kaftda ushlash 12 To’pni bir qo’llab ilish.(3-rasm) To’pni bir qo’lda ilish juda murakkab. Ilish va keyingi qo’lni silkitish ko’pincha bunday holatda to’xtash harakatini tashkil etadi. To’p bilan muvaffaqiyatli harakat qilish uchun uni to’g’ri ushlash lozim. Agar o’yinchi uni ikki qo’llab ushlasa to’p yaxshi nazorat qilinadi. Lekin to’pni bir qo’llab yuqoridan yoki ochiq kaft bilan ham ushlash mumkin. Faqat bu holda to’pni qattiq siqib ushlamaslik lozim, chunki bu holat qo’lning panja bo’limlarining qotishiga olib keladi. To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. To’p uzatish ko’p usullar yordamida, ayniqsa, boshqalarga qaraganda ko’proq yuqoridan va qo’l panjalari yordamida bajariladi. Uzatish texnikasining bajarilishi to’pni otish usulidan ham farq qiladi. 13 To’pni bir qo’llab uzatish.(4-rasm) To’pni orqadan uzatish.(5-rasm) Qo’llarni tirsak qismidan bukkan holda yuqoridan to’pni uzatish — qo’l to’pida o’yinida to’p uzatishning asosiy usulidir. Keyingi vaqtlarda yashirin holda — orqadan, bosh ortidan, oyoqlar orasidan to’p uzatish ko’proq ahamiyatga ega bo’lmoqda. To’p uzatish panjalarning faol ishlashi natijasida bajariladi. Qo’l panjalari yordamida uzatilgan to’p aniqlik va tezlikdan yutadi. To’pni yerga urib olib yurish . Bu usul bir joyda turganda, ko’proq yurganda, yugurganda bajarilib, qo’l to’pi o’yinchisining harakat qilishda qo’llaniladigan asosiy usullaridan hisoblanadi. To’pni yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq sapchitib turib yurish mumkin. Bu usulda qo’l to’pi o’yinchisi maydondan sapchib ketayotgan to’pni pastga tushirib va keng yoyilgan barmoqlari bilan kutib oladi. U qo’lini bukib, to’pni biroz yuqoriga uzatadi, so’ng uni yana maydonga ma’lum burchak bo’yicha keskin otadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gavda biroz egilgan, bosh to’g’ri tutilgan bo’lishi kerak. To’pni yerga urib olib yurish to’g’ri chiziq, yoysimon chiziq va doira bo’ylab har hil yo’nalishlarda bajarilishi mumkin. Yo’nalishni, tezlikni, sapchish balandligini o’zgartirib hamda to’pga qaramasdan yerga urib olib yurishlar hozirgi zamon qo’l to’pi o’yinida katta ahamiyatga ega bo’lmoqda. 14 To’pni yerga urib yurish.(6-rasm) To’pni otish. Otish natijasi bir qator sharoitlarga bog’liq, shular orasida muhimi raqiblarga kutilmagan vaziyatda otish yo’nalishini va usulini o’zgartirishdir. To’pni ko’zlagan joyga yo’naltirishda, ayniqsa, tezlik muhim ahamiyat kashf etadi — uning kuchi tezligiga bog’liq bo’ladi. To’p otish texnikasini bajarishda uning energiyasi va vaznini hisobga olish zarur, to’p otayotgan qo’lning keng amplitudadagi harakati mushaklar qisqarishiga va gavdadagi barcha mushaklarning qisqarishiga qulay sharoit yaratadi. Lekin o’yinda bir necha qadamdan so’ng, keng amplitudada qo’lni silkitib to’p otishni qo’llash anchagina mushkul. Shuning uchun o’yinchilar va murabbiylarning ijodiy izlanishdan maqsadi tez otish texnikasini (harakatni tezlashtirib, to’pni ilib olgandan so’ng darrov sakrab va hokazo) yaratishga qaratilgan, Darvozaga to’p otishlar joyidan, yurib kelib, sakrab va tayangan holatda bajariladi. Eng ko’p tarqalgan usul — harakatda yuqoridan qo’lni bukib to’p otishdir. Qo’llarni silkitish natijasida to’pni otish holati o’zgaradi. To’p otish boshning orqa tomonidan, yelka ustidan yoki yon tomondan bo’lishi mumkin. Bu vujudga kelgan holat va texnikani bajarish xususiyatiga qarab qo’llanilanadi. Harakatda qo’lni yuqorida bukib to’p otish uch xil vaziyatda bajariladi: chalishtirma qadamlardan (skrestniy shag) so’ng otish, chalishtirma qadamlarsiz 15 otish va to’xtab otish. Chalishtirma qadamlardan so’ng o’yinchi yugurib kelib sakrab to’p otishi yoki ruxsat etilgan uch qadam qoidasidan foydalanishi mumkin. Agar o’yinchi to’pni o’ng qo’li bilan otmoqchi bo’lsa, birinchi qadamni chap oyoq bilan boshlaydi, bu holda ikkinchi qadamini qo’yishda shu oyoq kaftining ichki tomonini yugura boshlagan tarafiga qarab qo’yadi. Shu holda to’p ushlagan qo’l to’g’rilanib, boshning orqa tomoniga o’tkaziladi va gavdaning yon tomoni darvozaga qaratiladi. To’p bilan bo’lgan qo’lga qarama- qarshi oyoqga tayanilgandan so’ng to’p otish harakati boshlanadi; bu holda gavdaning og’irligi oldinga o’tkazilib, darvoza tomon buriladi va to’p ushlagan qo’l bukilib oldinga qarab tezlanish harakatini boshlaydi. Shuni hisobga olish kerakki, qo’l harakati davomida tirsak panjalardan oldinda bo’lmog’i kerak. To’pni qo’ldan chiqarishda vujudga keladigan kaft va bilak silkitilishi, keyinchalik gavdaning yuqori qismlariga nisbatan pastki qismlarini to’xtatishga olib keladi. Yuqoridan qo’lni bukib to’p otish qo’lni tez siltash yordamida bajariladi. Birinchi oldinga qo’yilgan oyoqqa qarama-qarshi qo’l to’p bilan orqaga suriladi va keyingi qadamda gavdaning yuqori qismi bilan birga siltanadigan qo’l oxirgi chegarasigacha orqa tarafga burilishi kerak. Keyingi qadamni qo’yishda gavda darvoza tomon burilib tezlik bilan oldinga egiladi va to’pni qo’ldan chiqaradi. Bu usulning farqi shundaki, to’p otish bir oyoqqa tayangan holda bajariladi. Yuqoridan qo’lni bukib to’xtab to’p otish – bu eng tez otish usulidir. Bu erda dastlabki zaruriyat to’pni sakrab ilish hisoblanadi, bunda to’p otayotgan o’yinchi qo’lini siltashni boshlashi mumkin. Bu holda o’yinchi avval o’ng oyog’ini, so’ng chap oyog’ini bosadi, tovon esa harakatning to’xtashini ta’min etish uchun xizmat qiladi. To’p otayotgan o’yinchi qadam qo’yishda gavdaning og’irligini darhol oldingi oyoqqa o’tkazadi va gavdani darvoza tomon burib, qo’l tirsagini bukkan holda to’pni keskin darvozaga uloqtiradi. Qo’lni yuqorida bukib, sakrab (yuqoriga) to’p otish uzoq masofadan 16 (10-12 m ) darvozaga hujum qilishda qo’llaniladi. Qo’lni siltash va to’pni qo’ldan chiqarish havoda bajariladi. Depsinish keyinchalik oyoqda bajarilishi kerak. To’p otayotgan o’yinchi to’p ushlagan qo’lni orqa tomonga yuborib, to’psiz qo’lini oldinga chiqaradi, gavdaning yuqori qismini otayotgan tomonga burib, depsinishdan oldin bo’sh oyog’ini bukishi lozim. To’pni darvozaga otish o’yinchining sakragandan keyingi parvozining eng yuqori nuqtasida, ko’krak darvoza tomon burilib, oyoqlarning orasi keng ochilib bajariladi. Bazan qo’lning aylanma harakatini (oldinga—pastga—orqaga) sekinlantirgan va ularni ikki tomonga yozgan holatida himoyachilar tomonidan qo’yilgan to’siq; yonidan to’p otishga ijozat beriladi. O’yinda yiqilib otish zarurati tez—tez vujudga keladi. Bu to’p otayotgan o’yinchiga himoyachilardan qutulish, yo bo’lmasa o’zi bilan darvoza orasidagi masofani yaqinlashtirish imkonini beradi. To’ pni t ayangan holda yi qi l i b da r v oz ag a otish sakrab— yiqilib darvozaga to’p otishdan farq qiladi. Birinchisi bekik vaziyatdan hujum boshlashda qo’llanilib, ikkinchisi olti metrlik chiziqdan hujum qilishda ishlatiladi. Darvozaga bunday xilma-xil usulda to’p otish muvozanat saqlash munosabatida anchagina murakkabdir, chunki o’yinchi to’pni muvozanatini yo’qotgan holda darvozaga otadi. Buning ustiga, o’yinchi yiqilishining yo’nalishi har xil — oldinga va yon taraflarga bo’lishi mumkin. Yuqorida qo’lni bukkan holda yon tarafga egilib va yiqilib to’p otish bekik vaziyatda hujum qilishga imkon beradi. Yon tomonga egilib to’p otish bir yoki ikki oyoqqa tayangan holda bajariladi. Himoyachi qo’llari bilan yon tomonidan qo’ygan to’siqdan qutulish uchun hujumchi to’p otishni bajarishda gavdasini to’psiz qo’li tomonga egib, to’pni boshi ustidan va himoyachilar qo’llari yonidan darvozaga yo’naltiradi. Yon tarafga yiqilib to’p otish. Bu usulni o’yinchi to’p otish vaqtida himoyachidan uzoqroq ketish imkoniyatini yaratish uchun qo’llaydi. Bunga 17 «yolg’on» to’p otishda qo’llaniladigan fintlar yordam beradi. Hujumchi chalg’itishdan so’ng oldinga bir qadam qo’yib, tayanch oyoqlarini, himoyachi oyog’ini darvozaga to’p otayotgan tomonga yaqinroq qo’yishi kerak. Shundan so’ng gavda og’irligi oldingi egilgan oyoqqa o’tkaziladi. Gavda yon tomoni bilan darvoza tarafiga buriladi g to’p bilan bo’lgan qo’l esa to’p otishning oxirgi holatiga ko’tariladi. O’yinchi tayanch bo’lmagan bo’sh oyog’ini oldinga ko’tarib, bo’sh qo’l tomon egiladi va himoyachi belidan sirpanganga o’xshab yiqiladi. U gorizontal holatga yaqinlashganda, darvoza tomonga ko’kragini qaratib, to’pni boshining orqasidan darvozaning ko’zlangan joyiga yuboradi, so’ng bo’sh qo’lini yerga tekkizib yiqiladi. Bunday to’p otish usulini to’p otayotgan qo’l tomondan ham bajarish mumkin, lekin bunday holatda tayanch oyoq ish bajarayotgan qo’l tarafdagi oyoq bo’lishi kerak. Yuqorida qo’lni bukib, sakrab, yon tomonga egilgan holda yiqilib to’p otish usulidan asosan chiziq bo’ylab va burchakdagi hujum qiladigan o’yinchilar foydalanadilar. O’yinchi to’pni ikki qo’l bilan egallab, tez olti metrli chiziqqa yaqinlashadi, tayanch oyoq kaftlarini shu chiziqqa parallel qo’yib zonaga sakraydi va to’pni havoda to’p otadigan qo’lga o’tkazib, darvozaga otadi. To’p ushlagan qo’l tomondagi oyoq bilan depsinganda, yiqilish shu tarafga bajariladi va o’yinchi yerga depsingan oyoqda, keyin qo’llarga tushadi; boshqa oyoq bilan depsinganda esa oldin bo’sh qo’lga va keyin depsinishdan bo’sh oyoqqa tushadi. O’yinchi yelkalari orqali aylanib o’rnidan turadi. Qo’lni yozib, yon tomondan to’p otish — bekik vaziyatda ko’p qo’llaniladigan usullardan biridir. Uni bel, son, tizza balandligida bajarish mumkin. Siltash yuqoridan to’p otishdagiday bajariladi. Chalishtirma harakat qilgandan so’ng o’yinchi to’p otishning dastlabki holatiga keladi: oyoqlar keng qo’yilgan, qo’l to’p bilan orqa tomonga o’gkazilgan, gavda darvozaga yon tomon bilan burilib, to’p otadigan qo’l tomon egilgan bo’lishi kerak. Shundan keyin gavdaning og’irligi oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi, ko’krak darvoza tomon buriladi, qo’l tirsak bo’g’inida bukilib, maydonga parallel oldinga cho’ziladi. 18 Keyinchalik qo’l silkitish harakati tufayli to’g’rilanadi, unga yelka harakati qo’shilib, to’p darvozaga yuboriladi. Himoyachidan to’pni uzoqroq olib ketish uchun o’yinchining oldingi tayanch oyog’ini, himoyachi oyog’ining sirtqi tomoniga qo’yish maqsadga muvofiqdir (odatda o’ng tarafga). Gavdaning yuqori qismini burish yordamida qo’lni bukmasdan to’g’ri to’p otishni bajarish mumkin. To’p ushlagan qo’l tomonidagi oyoq bilan depsinish himoyachilardan to’pni yanada uzoqroq olib ketishga imkon beradi. Ko’pincha bunday to’p otshlar yuqoriga va yon tomonga sakragan holda bajariladi. Balandga sakrab, odatdagiday yuqoridan to’p otmoqchi bo’lib harakat qilgan hujumchi oxirida to’p ot ayot gan qo’li harakati ni o’zgartirib, to’pni yuqoridan emas, balki himoyachilar gavdasi yoki qo’llari bilan qo’ygan to’siqlar yonidan darvozaga yuboradi. Darvozadan qaytgan to’pni qayta urish. Darvoza ustunlariga urilib yoki darvozabondan qaytgan to’pni bir yoki ikki qo’llab darvozaga otish mumkin. Bu harakat sakrab, keyin esa yiqilgan holda bajariladi. Keyingi vaqtlarda darvozabonning to’p otayotgan o’yinchiga peshvoz chiqishi amalda ko’p qo’llanilmoqda. Bunday holatda, depsinib, yuqoridan baland trayektoriyada to’p otishlar (darvozabon ustidan oshirib) ma’lum bo’lishicha, juda sermahsul hisoblanadi. To’p otishning bajarilishi odatdagi usulda boshlanib , s o’ngra esa to’pning yo’nalishi o’zgartiriladi. To’pni yerga urib sapchitib otish — darvozabonlar uchun eng murakkab to’p otishdir. Ayniqsa, otgandan so’ng sapchib aylanib, o’z yo’nalishini o’zgartiradigan to’pni olish darvozabonlar uchun juda katta qi yi nchi li k tug’diradi. Odatda, bu usul burchakdan hujum qilish paytida qo’llaniladi. To’pni otilish joyiga qarab o’ngga yoki chapga aylantirib otish mumkin. To’pni aylantirishga bilak va kaftning tezkor harakatlari va barmoqlarning faolligi tufayli erishiladi. Chalg’itishlar (fint). Bu usulni to’psiz va to’p bilan bajarish mumkin. 19 To’psiz chalg’itishlardan ko’proq uni qarshiliksiz qabul qilish uchun himoyachilarning yaqinida turganda ta’qibdan qutulish maqsadida foydalaniladi. To’p bilan chalg’itishlar uzatishni, otishni yoki yerga urib yurishni qarshiliksiz bajarish uchun qo’llaniladi. Chalg’itishlar murakkab harakatlar yordamida bajariladi, hammasidan ko’proq bir-biriga bog’liq bo’lgan bosqich (faza) anchagina sekin chalg’itish harakati texnik usulining qulay paytida qo’llanilishi va tez asosiy usulni amalga oshirishga bog’liqdir. Ikki va undan ortiq usullardan tashkil topgan chalg’itishlar ikki turga bo’linadi: oddiy va murakkab. Bir harakatdan ikkinchi harakatga o’tishda qancha kam vaqt sarflansa, raqibni aldab o’tishga shuncha imkoniyat yaratiladi. To’pni darvozaga yiqilib urish .(7-rasm) To’pni uzatishda usullarni o’zgartirib to’p yo’nalishini va to’p uzatishda to’xtab qolish paytlarida chalg’itishlar qo’llaniladi. Eng ko’p tarqalgan chalg’itish bu to’pni otmoqchi bo’lib, so’ng to’pni uzatishdir (bosh orqasidan, orqa va yon tomondan). To’p otishda to’pni uzatayotganday harakat qilish yoki bir usulda to’p otmoqchi bo’lib , ikkinchi usuldan foydalanish, sakrab to’p otmoqchi bo’lib yerga tushib himoyachini aldab o’tish juda foydalidir. Chalg’itishlarni, ayniqsa, himoyachini aldab o’tishda qo’llash muhimdir. Bu bir va ikki qadamli harakat bo’lishi mumkin. Chalg’itish sifatida qadam quyish, hamla qilish va to’p uzatishlardan foydalaniladi. 20 To’pni darvozaga sakrab otish 8-rasm To’pni darvozaga yiqilib otish.(9-rasm) 21 To’pni darvozaga yiqilib otish.(10-rasm) 1.2 Yosh qo’l to’pchilarning o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini rivojlantirish metodikasi. O’yin usullari va taktik harakatlarga o’rgatish qiyin va uzoq davom etadigan jarayondir.O’yin texnikasini o’rganish uchun juda ko’p o’yin usullarini bajarish lozim va uning uchun bir necha yil kerak bo’ladi. O’rgatish jarayonida o’yin usullarini nafaqat biomexanik nuqtayi nazardan to’g’ri va unumli bajarish, balki o’yin paytida uni qo’llashni hamo’rgatish kerak. Shuning uchun texnik usullariga o’rgatish va individual taktik harakatlarga o’rgatish birgalikda olib boriladi. Bundan tashqari o’yinga o’rgatish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash o’zaro bir-biriga bog’lagan holda olib boriladi. Harakatlarga o’rgatish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash zaminida qo’l to’pichining harakat malakalarini shakllantirish qonuniyatlari yotadi. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash harakat malakalarini egallash jarayonini tezlashtiradi. O’yin usullarini bajarishda jismoniy sifatlar namoyon bo’ladi va rivojlanishi tezlashadi. Biroq harakatlarga o’rgatishda qoida bo’yicha sharoitni yengillatib boriladi, ammo jismoniy sifatlarni tarbiyalashda yuklama oshirib boriladi.Har bir usulni o’rgatish bosqichma –bosqich olib boriladi. Eng asosiy diqqatni harakatning asosiy bosqichiga, keyin esa boshqa qismlarini bajarishga qaratiladi.Har qanday usulni o’rgatishda texnik-taktik harakatlarni ketma- ketligi mantiqan to’g’ri bo’lishi kerak. 1.Usul bilan tanishtirish 2.Usulni soddalashtirib o’rgatish 3.Usullarni o’yin holatiga yaqinlashtirib takomillashtirish 4.O’rganilgan usullarni o’yinda qo’llash. Usul bilan tanishtirishda albatta ko’rgazmali qurollardan foydalanib, usul to’g’risida ma’lumot berish va tasavvur hosil qilish zarur. Ko’rgazmali qurollardan qayta foydalanilganda (rasmlar, jadval, videotasmalar) o’rganilayotgan usul va harakatlarning ancha muhim bo’laklariga ahamiyat 22 beriladi. O’yin usullari va harakatlarni ko’rsatishda usulning ahamiyati va uni o’yin paytida unumli qo’llash to’g’risida gapirib berish maqsadga muvofiq bo’ladi. Harakat to’g’risida tasavvurga ega bo’lish uchun shu usulni bajarib ko’rish imkoniyati beriladi. Harakatlarni soddalashtirilgan sharoitda o’rganish kamchiliklarni bartaraf qilishga yordam beradi. Ushbu holatda qanday muvaffaqiyatga erishish tayyorlovchi va yondashuvchi mashqlarni tanlashga bog’liq bo’ladi. Harakat elementlarini his etish uchun harakatlarni majburiy chegaralab va belgilab qo’ygan usullari qo’llaniladi. O’yin usullarini soddalashtirilgan yoki murakkablashtirilgan sharoitda o’rgatish uchun o’yinning dastlabki holati, masofa, yo’nalish harakati tezligi va har xil xalaqit beruvchi unsurlarni kiritiladi. Bu o’z navbatida usulga o’rgatishdagi to’siqlarni bartaraf qiladi. Yosh qo’l to’pichilarning texnik tayyorgarligini oshirish uchun maxsus mashqlar To’pni yerga urib olib yurish bo’yicha namunaviy mashqlar 1. Oldinga, yon tomonga, orqa bilan oldinga to’pni yerga urib harakat qilish. 2. Shularning hammasini yugurgan holatda bajarish. 3. Ilonizisimon yo’nalishda har xil to’siqlarni aylanib to’pni yerga urib yurish. 4. Har xil to’siqlardan hatlab to’pni yerga urib olib yurish. 5. Har xil tezlikda yugurib, to’xtab va yana tezlanib to’pni yerga urib olib yurish. 6. Yo’nalishlarni o’zgartirib (90-180-360 gradus) to’pni yerga urib olib yurish. 23 7. 6-9 metrli chiziqlarga to’g’ri tekkizib chiziq bo’ylab to’pni yerga urib olib yurish. 8. O’ng va chap qo’llarda galma-gal to’pni yerga urib olib yurish. 9. Bir vaqtda ikkita to’pni yerga urib olib yurish. 10. Bir o’yinchi to’pni erga urib olib yuradi, ikkinchisi to’pni olib qo’yishga harakat qiladi. To’pni uzatish va qabul qilish bo’yicha na’munaviy mashqlar 1. O’yinchilar diametri 10-20 metrli doira shaklida joylashib, to’pni turli usullarda bir qo’llab uzatishadi va ikki qo’llab qabul qilishadi. (11 – rasm) Mashq turgan joyida va harakatda bajariladi. 11- rasm 2. O’yinchilarning joylashishi 1-mashqda ko’rsatilganday, lekin o’rtada murabbiy joylashadi. U har bir o’yinchiga to’pni uzatib, qabul qilib oladi. (12 – rasm) To’pni uzatish usullari: bir qo’llab, ikki qo’llab, yuqoridan, yelkadan, yondan va pastdan. 24 12-rasm 3. O’yinchilar uchburchak shaklida qator bo’lib joylashishadi. O’yinchi qo’shni qatoridagi o’yinchiga to’p uzatib, o’zi to’p uzatilgan tomonga harakat qilib qator oxiriga turadi. (13 – rasm) 13-rasm 4. O’yinchilar ikki aylana hosil qilib, bir biriga qarama qarshi harakat qilib, o’zaro to’p uzatishadilar. (14 – rasm) 14-rasm 5. Ikki o’yinchi 3-4 metr oraliqda parallel harakat qilib, bir birilariga to’p uzatishadi. (15 – rasm) Harakat tezligi asta – sekin oshirib boriladi. 25 15-rasm 6. Ikki o’yinchi qarama-qarshi 3-4 metr oraliqda joylashib, o’nga va chapga harakat qilgandan so’ng, sakrab turib bir-biriga to’p uzatadi. (16 – rasm) 16-rasm 7. Ikki o’yinchi to’plar bilan bir-biriga qarama-qarshi 5-10 metr oraliq masofada joylashadi. Uchinchi o’yinchi ularning o’rtasida turib oldindan kelishilgan usulda (pastdan, yuqoridan, yondan va h.z.) o’yinchilar bilan navbatma-navbat joy almashib, to’p uzatishni bajaradi. (17 – rasm) 17-rasm 8. O’yinchilar 6-10 metr masofada bir-biriga qarama-qarshi 2 qator 26 bo’lib joylashadi. Qator oldida turgan o’yinchi o’zi tomonga yugurib kelayotgan o’yinchiga to’pni uzatadi va o’zi qarama-qarshi qator oxiriga borib turadi. (18- rasm). Shu mashqni sakrab turib ham bajariladi. 18-rasm 9. Ikki o’yinchi 4-6 metr masofada joylashadilar, o’rtada himoyachi joylashadi. Himoyachi qarshiligida hujumchilar bir-birlariga to’pni uzatib ( bir qo’llab, ikki qo’llab, yuqoridan, pastdan, yon tomondan va h.z.) qabul qiladilar. (19 – rasm) 19-rasm 10. O’yinchilar darvoza ro’parasida 2 qator bo’lib turadilar. Qator oldidagi o’yinchi 1,2,3 qadamdan so’ng keyingi qatordgi o’yinchiga to’pni uzatib, o’z qatori oxiridan joy oladi. (20 – rasm) 27 20-rasm To’pni darvozaga otish bo’yicha namunaviy mashqlar 1. O’ng burchakdan, chap barchakdan va markazdan darvozaga to’p otish. O’yinchilar har - bir joydan navbat bilan to’pni darvozaga otishadi va o’zlari turgan qator oxiridan joy olishadi. (21-rasm) 21-rasm 2. O’yinchilar bir qator bo’lib joylashadilar. To’p darvozaga harakat paytida otiladi (chap, o’ng burchaklardan va yarim o’rtadan). O’yinchi to’pni murabbiyga uzatib va qayta qabul qilgandan so’ng tirsaklar bukilgan holda yuqoridan darvozaga to’p otadi. Mashqni sakramasdan va sakrab turib bajarilgandan so’ng o’zi qator oxiriga borib turadi. (22-rasm) 28 22-rasm 3. O’yinchilar bir qator bo’lib joylashadilar. O’yinchi to’pni murabbiyga uzatib, undan qabul qilgandan so’ng himoyachi qarshiligni engib darvozaga to’p otadi.(23-rasm) To’pni sakramay va yon tomondan tirsaklar bukilgan holda o’tiladi. 23-rasm 4. Himoyachini chalg’itib darvozaga to’p otish. 1 raqamli o’yinchi oldiga harakat qilayotgan 4 raqamli o’yinchiga to’pni uzatadi va to’pni uzatgandan so’ng himoyachi vazifasini bajaradi, 4 raqamli o’yinchi himoyachini o’ng tomonidan o’tib darvozaga to’pni otadi va 6 raqamli o’yinchi ortidan qatorga turadi. 1 raqamli o’yinchi esa mashqdan so’ng 3 raqamli o’yinchi ortidan qatorga turadi. (24-rasm) 29 3 2 1 4 5 6 24-rasm 5. To’siq ustidan to’pni darvozaga otish (25-rasm) O’yinchilar bir qator bo’lib turishadi. Qator oldidagi o’yinchi to’pni murabbiyga uzatib undan harakat paytida to’p qabul qiladi va to’siq ustidan darvozaga otadi tirsak bukilgan holda. Mashqni tugatib, o’zi qator oxiridan to’p oladi. 25-rasm 6. Har ikki darvozaga to’p otish (26 rasm) qator oldida turgan o’yinchi darvozabondan to’pni qabul qilgandan so’ng qarama-qarshi tomondagi darvoza tomon to’pni yerga urgan holda harakat qiladi va harakatni darvozaga to’pni otish bilan yakunlab, qarama-qarshi qator oxiridan joy oladi. Mashqni himoyachi qarshiligida xam bajariladi. 30 26-rasm 7. Markaziy o’yinchidan to’pni qabul qilgandan so’ng darvozaga otish. (27-rasm) 1 raqamli o’yinchi to’pni 2 raqamli o’yinchiga uzatadi, u esa o’ng tomon yarim o’rta chiziqqa tomon harakat qilayotgan 3 raqamli o’yinchiga to’pni uzatadi. 3 raqamli o’yinchi turli usullarda to’pni darvozaga otadi. (oldiniga himoyachisiz keyin esa himoyachi qarshiligini yengib). 27—rasm 8. O’ng va chap qanot o’yinchilarning chiziqdan darvozaga to’p otishi. (28- rasm). 2 raqamli o’yinchi to’pni 1 raqamli o’yinchiga uzatib o’zi chiziq tomon harakat qiladi va to’pni 1 raqamli o’yinchidan qabul qilib turli usullarda darvozaga otadi. Mashq o’ng va chap qanotlardan bajariladi. 312 3 1 28-rasm 1.3.Yosh qo’l to’pichilarning jismoniy tayyorgarligi texnik k o‘ nikmalarni samarali o‘ zlashtirish poydevori. Qo’l to’pi sport o‘yinida muvaffaqiyatga erishish, ularning jismoniy tayyorgarligiga bevosita bog‘liq bo’lib,qo’l to’pichilarni tayyorlashda umumiy va mahsus jismoniy tayyorgarlik darajasining beqiyos ahamiyatini ta’kidlab ushbu jarayon tehnik mahoratni shakillanishida asosiy omil bo‘lib hizmat qilishni ko‘rsatib o‘tganlar. Sportchining umumiy va mahsus jismoniy tayyorgarligi jarayonida jismoniy tarbiyaning barcha vositalaridan, ya’ni jismoniy mashqlarning chiniqish va sog‘lomlashtirishning tabiiy omillari (quyoshda chiniqish, havo va suv muhitining hususiyatlari), rejm va boshqa gigenik sharoitlardan foydalanililadi. Hozirgi vaqtda sportning hamma turlarida jismoniy tayyorgarlik ikki-umumiy va mahsus tayyorgarlikdan iborat. Umumiy jismoniy tayyorgarlik, mahsus jismoniy tayyorgarlik vazifalarini hal etishga yordam beradi. Organizmning hamma tizimlarini mahsus jismoniy va qo‘shimcha (yordamchi) jismoniy tarbiya vositalari bilan uzviy ravishda qo‘shib olib borilgan taqdirdagina sportchining umumiy va mahsus irodaviy harakat sifatlari muvoffaqiyatli rivojlanadi. Bu hol sportchining har tomonlama rivojlanishini va yuqori natijalarga erishishni ta’minlaydi. Qo’l to’pi bilan shug‘ullanuvchi sportchilarning jismoniy tayyorgarligi bevosita yo‘nalishiga ega bo‘lgani uchun, ayni vaqtda organizimning umumiy jismoniy rivojlanishi, mustahkamlanishi va 322 2 1 1 18 - расм chiniqishi bilan tamomila bog‘liqdir. Qo’l to’pi sport turidagi muvoffaqiyat faqat shu turning o‘ziga hos tomonlarini ifoda etuvchi ayrim qobiliyatlar bilangina emas organizmning funksional imkoniyatlarining umumiy darajasi bilan ham belgilanadi. Shu sababdan mahsus jismoniy tayyorgarlik, umumiy jismoniy tayyorgarlik bilan birga qo‘shib olib boriladigan sportchining jismoniy tayyorgarligi har tomonlama bo‘lishi mumkin. Umumiy jismoniy tayyorgarlik, mahsus jismoniy tayyorgarlik uchun zamin yaratadi, ya’ni tanlangan sport turida yuqori natijalarga erishish uchun zarur shart-sharoit sifatida; kuchlilik, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik xar tomonlama rivojlanishini ta’min etadi. 7 Sportchining jismoniy tayyorgarligini qaysi sport bo‘yicha ixtisoslashganligiga bog‘liq. Biroq ihtisosligigaga qarab g‘oyat katta farqlar bo‘lishiga qaramay, hamma sohadagi umumiy jismoniy tayyorgarlikda qator o‘xshash tomonlari saqlanib qoladi. Bunga sabab, birinchidan; Sportning har hil turlari faqat bir biridan farq qilib qolmay ma’lum darajada umumiylikka ham ega ekanligida bo‘lsa; ikkinchidan; Umumiy jismoniy tayyorgarlikning mazmuni faqat sport faoliyatidagi vazifalarni hisobga olib belgilanmay, balki jismoniy tarbiyaning umumiy vazifalariga ham muvofiqlab belgilashdadir. Shuning uchun bizning sharoitimizda sportchining umumiy jismoniy tayyorgarligi, ayniqsa sport mahoratining dastlabki paytlarida ”Alpomish” va “Barchinoy” majmuasining mezon va talablarini bajarish bilan bog‘liq. Darhaqiqat umumiy jismoniy tayyorgarlik yosh gandbolchilarni tayyorlashda eng muhim poydevor sifatida sport mahoratini samarali shakillanishida beqiyos omil bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan birga ilmiy ma’lumotlarning tahliliga ko‘ra har qanday jismoniy tayyorgarlik jarayoni ham jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishiga olib kelavermaydi va tehnik taktik mahoratni shakillanishiga ijobiy ta’sir eta olmasligi mumkin. Aksincha, aksariyat 7 Pаvlоv Sh.K, Аbdаlimоv О.Х, YusupоvаZ.E.Gandbol(Musоbаqа qоidаlаri, ulаrni tаshkil etish vа o’tkаzish tizimi) Usliybiy qo’llanmaO‘zDJTI nаshriyot-mаtbuоt bo‘limi, 2014 - y il. 33 hollarda sport mahoratiga salbiy ta’sir etish ham ehtimoldan holi emas. Binobarin o‘quv trenirovka jarayonida jismoniy tayyorgarlik mashqlarini qo‘llash har bir gandbolchining yoshi, gandbol sport o‘yining hususiyati va sportchining malakasi hamda nasliy imkoniyatlarini e’tiborga olishni taqozo etadi. Shuning uchun yosh gandbolchilarni tayyorlash masalasi sport trenirovkasi jarayonida muayan maqsadga yo‘naltirilgan jismoniy mashqlar majmuasidan iborat bo‘lishga undaydi. Yosh gandbolchilarni tayyorlashda va tehnik mahoratini shakillantirishda egiluvchanlik sifati ham zarur omillardan biridir. Gandbolda qo‘llaniladigan usullar, (tehnik) malakalarni sportchi o‘z egiluvchanligida shakillantirib boradi. Lekin, buni o‘zi ushbu sifatni to‘laqonli rivojlantirish imkoniyatini bermaydi. Bu sifatni samarali takomillashtirish uchun mushak, pay, bo‘g‘imlarni cho‘zish, egish, yoyish, siqish, burash kabi maxsus mashqlarni sekin asta muntazam qo‘llash kerak bo‘ladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalari gandbolchining har tamonlama rivojlanishiga yordam beradigan va uning uchun zarur bo‘lgan mahsus sifatlarni takomillashtirishga ta’sir etuvchi sportchining boshqa faoliyat turiga o‘tishda, hamda hayoti muhim ko‘nikma va malakalarni egallashda asosiy vosita bo‘lib hizmat qiladigan sifatlar kompleksini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Qo’l to’pichilar uchun umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalarini tanlashda quyidagi muhim qoidalarni hisobga olish lozim. Mashqlar qo’l to’pichi asab muskullarining zo‘r bera olish harakteriga va organizmdagi barcha sistemalarining ish rejmiga yaqin bo‘lishi kerak. Mashqlar mahsus sifatlarni rivojlantirishga yordam berishi lozim. Masalan, gandbol o‘yinida ba’zi bir akrobatik mashqlar sherigi bilan qarshilik ko‘rsatilgan holda juft-juft bo‘lib bajariladigan mashqlar va hokozalar. 8 Mashqlar harakat koordinatsiyasini rivojlantirishi hamda sportchi faoliyatini o‘zgaruvchi vaziyatlardagi hamma hil harakat amallari bilan boyitish kerak. Mashqlar sportchining boshqa harakat va markaziy nerv sistemasining faoliyatini tezroq tiklanishiga hizmat qilishi kerak. Bularga sayrlar, krosslar, 8 Ф.А,Абдурахмонов, Ш.К.Павлов “Ручной мяч” тип.Уз ГИФК-2005г. 34 paxodlar, harakatli o‘yinlar bamaylihotir suzib yurish va ochiq havoda o‘zgacha sharoitda o‘tkaziladigan boshqa o‘yinlar kiradi. Mahsus tayyorgarlik - bu mahsus xarakat malakalarini rivojlantirishga qaratilgan katta xajmdagi ishni samarali bajarish uchun zarur bo‘lgan mahsus yo‘nalishga ega, hamda quyidagi vazifalarni hal etadi.  Asosan qo’l to’pi uchun ko‘proq xos bo‘lgan sifatlarni rivojlantirish.  Qo’l to’pichi harakatlarida katta darajada ishtirok etuvchi fizologik tizimlar guruhini tanlab rivojlantirish. Yordamchi jismoniy tayyorgarlikning ilg‘orvositalari sifatida shunday mashqlar qo‘llaniladiki, ular o‘zining knematik va dinamik tarkibi, hamda asab mushak kuchlanishi hususiyatiga ko‘ra qo’l to’pichining musobaqa faoliyatida bajaradigan asosiy harakatlariga mosdir. Shunday mashqlar orasida quyidagilarni ajratish mumkin.  Texnikaning turli usullarini ishora orqali bajarish.  Mahsus trenajyor moslamalarida bajariladigan mashqlar.  Qo’l to’pichilar monikeni bilan mashqlar. Mahsus jismoniy tayyorgarlik; harakatlanish sifatlarini gandbolchilarning musobaqa faoliyati hususiyatlari tomonidan qo‘yiladigan talablarga qa’tiy muvofiq holda rivojlantirishga qaratilgan. Shuning uchun trenirovka jarayonida ko‘rsatilgan jismoniy tayyorgarlik ko‘rishi tanlangan sport turini o‘ziga hos talablariga javob bera oladigan jismoniy sifatni tarbiyalash jarayonidan iboratdir. Ma’lumki sportning har bir turi sportchining jismoniy sifatlariga mahsus talablar qo‘yadi, hilma hil jismoniy sifatlar o‘ziga hos uyg‘unlashgan bo‘lishi va namoyon etilishini talab qiladi. Masalan qo’l to’pichi avvalo tezkor-kuchlilik sifatlarining mahsus nisbatda bo‘lishi (ba’zan uni kuch-quvvat deb ataladi), shuningdek mushak qisqarishining energetik resurslari anaerob (kislorod etishmagan xolda ) foydalanishga asoslangan tezlikka chidam talab qilinadi. Turli jismoniy sifatlarni o‘ziga hos ravishda namoyon etish va uyg‘unlashtirishga asoslangan, ana shunday spetsfik qobiliyatlarni tarbiyalash sportchi mahsus jismoniy tayyorgarlik ko‘rishi orqali erishiladi. Yosh sportchilarni tayyorlashda 35 maqsadga muvofiq rejalashtirilgan jismoniy tayyorgarlik mahoratini shakillantirishda va musobaqa davomida yuksak natijaga erishish nihoyatda muhim omillardan biridir. Buning asosiy sabablaridan biri mashg‘ulotlarda qo‘llanilgan u yoki bu jismoniy mashqlarning xajmi va shiddati, hamda ushbu ko‘rsatgichlarni shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’sir etish darajasi (organizmni yuklamaga bo‘lgan javob raksiyasi) ob’ektiv ravishda baholanmasligidadir. Shuning uchun ham o‘quv mashg’uloti jarayonida qo‘llanilayotgan jismoniy yuklamalar (jismoniy mashqlar) ning shug‘ullanuvchilar organizmining funksional imkoniyatlariga muvofiqligi e’tiborga olinishi shu yuklamalarning maqsadga muvofiq rejalashtirish imkonini beradi. Qo’l to’pichining mahsus umumiy jismoniy tayyorgarligini samarali rivojlantirishda asosiy vositalardan biri maydonda o‘yin jarayonidagi tehnik malakalaridir. 9 Yosh qo’l to’pi chilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarning asosi maqsadi shug’illanuvchilarni umumiy jismoniy tayyorgarligini, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratiladi. Har tomonlama umumiy ish qobiliyatini oshirish vazifalarini hal qilish bilan bir qatorda ularning tarbiyaviy xislatlarini rivojlantirib boriladi. Umumrivojlantiruvchi mashqlar va sportning boshqa turlaridan olingan shug’ullanuvchilar organizmiga umumiy ta’sir ko’rsatuvchi mashqlar bunda asosiy vositalar sifatida qo’llaniladi. Bunda mushak-paylarning rivojlanishi va mustahkamlanishiga, ichki organlar «faoliyati»ning takomillashishiga, harakatlar muvozanatining yaxshilanishiga va harakat sifatlari umumiy darajasining oshishiga erishiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish maqsadida qo’llaniladigan ko’pgina mashqlar organizmga har tomonlama ta’sir ko’rsatadi, ayni chog’da ularning har biri u yoki bu sifatlarni ko’proq rivojlantirishga qaratilgan bo’ladi. Maxsus jismoniy tayyorgarlikning maqsadi yosh shug’illanuvchilar uchun xos bo’lgan jismoniy sifatlar va funksional imkoniyatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirishdan iboratdir. 9 QosimovaR.A., Do‘sanov U.T.Qo‘l to‘pi (gandbol)va uni o‘qitish uslubiyati-Samarqand: 2011-yil. 36 Yosh shug’illanuvchilarning umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligida kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, epchillik asosiy o’rin tutadi. Ayni shu jismoniy fazilatlar gandbolchilarning harakat imkoniyatlari darajasini ifodalaydi. Qo’l to’pichilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi jismoniy sifat va bilimni rivojlantirish jarayoni bulib, anik texnik usullarni tezda egallashga yo’naltirilgan hisoblanadi.O’yin sharoitida zarur bo’lgan uni vositalari yordamida ma’lum sifatlarini rivojlantiradi: tezda siljishni bilish, statik xolatdan harakatga tezda utishni bilish,siljishdan keyin tezda to’xtashni bilish sakrovchanlikni, bo’g’inlardagi harakatchanlikni, uyni sharoitida epchillikni, aloxida mushak guruhlarini kuchini rivojlantiradi. O’yin faoliyatida harakat qilayotgan buyumga (to’p va b.k.) rakib harakatini uzgarishini, o’yin usulini bajarilishini va siljishiga, o’yin harakatida aniq karorni qabul kilishida tezlik namoyon buladi. Tezlikni namoyon bulishi shakllari o’rtasida tugridan tugri bogliklik yuk. Startdan olinadigan tezlikni yaxshi egallash mumkin, birok sekin taxlil kilish va karor kabul kilish yoki yaxshi va o’yin usulini tez bajarish, lekin rakibini siljish ta’siriga sekin javob berishi mumkin. Tezlikni rivojlantirishni asosiy vositasi tezlik xarakteridagi mashq hisoblanib, u boshqa harakatldar bilan kompleks bajariladi.Ular tez, to’satdan beriladigan signal bo’yicha bajariladi. Bu shu narsa bilan bog’liqki, ya’ni o’yinda ko’rishga ta’sir qiluvchi ustun keladi. Mashq turli-tuman bo’lishi mumkin, har xil mushak guruhlarini o’z ichiga qamrab olishi shart, shug’ullanuvchilarning koordinatsion qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi.Agarda uni rivojlanishi ustida muntazam ravishda ishlanilsa, vaqt o’tishi bilan tezlik sifatini yo’qotish mumkin. Uni kichik maktab yoshidan boshlab rivojlantirish boshlanadi. Buning uchun o’yin usullari startdan tezlik bilan chiqishini to’siqlar, to’plar bilan estafetalar elementlari bilan bajariladigan maxsus harakatli o’yinlar tanlab olinadi. Mashq tez me’yorda maksimal bajariladi. Bolalarda harakat tezligini bajarish bo’yicha eng yaxshi natija 7 yoshdan to 15 yoshgacha erishish mumkin. Tezlikni rivojlantirish uchun mashqni charchagan vaqtda berish mumkin emas. Chunki bunda harakat koordinatsiyasi tezda buziladi va tezkor harakatni 37 bajarishga bo’lgan qobiliyat yo’qoladi. Tezlikni rivojlantirish uchun beriladigan mashkni har bir trenirovka mashgulotini boshida muntazam ravishda beriladi. Zamonaviy qo’l to’pi sport musobaqalarida o’zaro raqobatning kuchayib borishi natijalarning to’xtovsiz o’sayotgani dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab sportchilarning barcha sifat va ko’nikmalarini ilmiy asosda shakllantirish masalasiga jiddiy e’tibor qaratdi. Chunki, bugungi qo’l to’pi sport musobaqalarida yuksak natijalarga erishish uchun sportchilar organizmi katta hajmli va o’ta shiddatli yuklamalarga tayyor bo’lishi lozim. Shu bilan bir qatorda, ko’p yillik sport tayyorgarligi jarayonida sportchi shu tayyorgarlik davrining qaysi bosqichida shug’illanishidan qatiy nazar, qo’llaniladigan mashg’ulot (trinirovka) mashqlari yuklama jihatidan uning fuksional va jismoniy imkoniyatlariga mos bo’lishi lozim. Aks holda, ya’ni katta hajmli va o’ta shiddatli mashqlar zo’rma-zo’raki berilaversa, yosh qo’l to’pichilar organizmiga zo’riqish alomatlari paydo bo’ladi. Agar shunday yo’nalishdagi mashg’ulotlardan foydalanish davom etaversa, nafaqat foydali sport natijasiga erishish mumkin, balki shug’illanuvchi organizmiga kasallik asoratlari kelishi ehtimoldan holi emas. 10 Sport mahoratining yuksak bosqichi shunday ko’ngilsiz oqibatlar ro’y bermasligi uchun muayyan sport turiga dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid mashqlarni me’yorlab qo’llash tavsiya etiladi. Oydan-oyga, yildan-yilga mashg’ulot yuklamalarining hajmi va shiddati “zinapoya” sifatida emas, balki “to’lqinsimon” shaklda ortib borilishi maqsadga muofiqdir. Zamonaviy gandbolda maxsus mashqlar bilan bigalikda jismoniy sifatlar ham o’ta muhim harakat qobiliyatlari tarkibida mansub bo’lib, o’yin davomida yuz beradigan turli vaziyatlarda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Har xil yo’nalishlarda to’psiz va to’p bilan raqib qarshiliklarini engib, tez, aniq va 10 Akramov J.A. Pavlov Sh.K. Abduraxmonov F.A. Gandbol. Ilmiy Texnika Axboroti-Press nashriyoti. 2018. 38 maqsadga muofiq harakat qilish o’yin yoki uning ayrim lahzalari taqdirini belgilab berdi. Ma’lumki, yosh qo’l to’pichilar sekin harakatlanganda ijro etiladigan o’yin malakasi texnikasi, koordinatsiyasi va aniqligi yuqori bo’ladi. Aksincha, jismoniy rivojlanishlari ortgan sari sport mahoratining bunday ko’rsatgichlari o’z samarasini susaytira boshlaydi. Binobarin, har bir murabbiy, ayniqsa BO’SM murabbiylari, o’z kasbiy- pedagogik faoliyatini ilmiy asosda tashkilqilishi istedodli yosh qo’l to’pichilarni tayyorlash muammosining prinsipial jihatlaridan biridir. Mazkur ishning maqsadi gandbol bilan endi shug’illanishni boshlagan 11- 12 yoshli bolalarda maxsus mashqlar bilan bir qatorda tezkorlik jismoniy sifatlarni ixtisoslashtirilgan masqlar yordamida shakllantirish samaradorligini o’rganishdan iborat. Qo’l to’pida darvozaga to’p kiritish usuli o’yin davomida ustivor sanalgan va samarali natija keltiruvchi eng unumli malaka bo’lib hisoblanadi. 11-12 yoshli qo’l to’pichilarni tezkorlik va sakrovchanlik sifatlari qancha rivojlangan bo’lsa, shuncha to’p kiritish imkoniyati ortadi. Darhaqiqat, darvozaga sakrab to’p kiritishda tezkorlik va sakrash koordinasiyasi to’p kiritish texnikasiga ixtisoslashmagan bo’lsa, natija samarasiz bo’lish mumkin. Shuning uchun maxsus mashqlar hamda tezkorlik va sakrovchanlik sifatlarni qo’l to’piga xos xususiyatga moslashtirib rivojlantirish nafaqat sport mahoratini takomillashtirish guruhlarida katta rol o’ynaydi, balki bunday ixtisoslashtirilgan sifatlarni dastlabki o’rgatish bosqichidanoq boshlab shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Sport o’yinlarida texnik malakalarni aniq, tez va samrali ijro etish, taktik kombinatsiyalarni vaziyatga mos mo’ljallangan maqsad sari amalga oshirish har bir sport o’yini turinining o’ziga hos xususiyatga mos jismoniy sifatlar bilan chambarchas bog’liqligi ilmiy asoslab berilgan. Sport o’yinlari (futbol, voleybol,basketbol va qo’l to’pi) xususiyatiga mos jismoniy sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan ko’pgina mashqlar majmualarini alohida-alohida guruhlashtirib qo’llashni tavsiya etishgan. 11 11 Isrоilоv R.I. Gandbolni o‘ qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. T-2021. 39 Jumladan, 1-guruh mashqlari o’yin qoidalari doirasida ijro etiladi. 2-guruh- o’yin qoidalari doirasidan tashqari vaziyatda, 3-guruh-mashqlari yakuniy zarba yoki to’p otish (qo’l to’pi, basketbol) bilan tugamaydi (shug’illanuvchilar faqat bir-biriga to’p uzatishadi). 4-guruh har bir shug’illanuvchi yakka holda o’z mahoratlarini shakllantiruvchi mashqlarni bajaradi. V.I.Izaak e’tiborni jalb qiluvchi ilmiy g’oyani ilgari surgan. Uning fikriga ko’ra, qo’l to’pichi tomonidan mashg’ulot va musobaqa davomida ijro etiladigan harakat malakalari o’z mohiyati va tuzilishi (srukturasi) jihatdan bir-biridan talaygina farq qilar ekan. Demak, muvofiq malakalar mashg’ulot va musobaqa davomida turlicha maxsus mashqlar va jismoniy sifatlar asosida ijro etiladi, ya’ni mashg’ulotda ijro etiladigan sifat va malakalardan anchagina farq qiladi. Ushbu ishni yoritishda to’plagan ma’lumotga qaraganda, bir o’yin davomida qo’l to’pichi o’rtacha 4955 m masofani bosib o’tar ekan. Shu jumladan, 12 3 5 m qisqa masofalarga,37 33 m uzoq oraliqlarga yugurish to’g’ri keladi. Har bir hujum harakatida 5-10 m, himoya harakatida 3-5 m dan masofa bosiladi. Maydonda harakatlanish tezligi va masofa qo’l to’pichilarning o’yin funksiyalariga bog’liqligi ayon bo’ldi. Bir o’yin davomida 44,12 marta hujum qilinsa, bir bora hujumga o’rtacha 28,3 sek vaqt ketar ekan, 388 tadan 548 tagacha to’p uzatish 19 dan 24 holatgacha to’pni urib yurish va 31 tadan 37 tagacha darvozaga to’p yo’llanar ekan. Qizig’i shundaki, 12-14 yoshli qo’l to’pi chilarni ning tezkorlik jismoniy sifatlarini rivojlanganlik malakasi qancha yuqori bo’lsa, ular shuncha to’p bilan yugurish harakatlarini kam bajarar ekan. Bu yosh qo’l to’pi chilarni ning bir-biriga tez va aniq to’p uzatish bilan harakat qilishlari evaziga amalga oshirilishi oshkor bo’ldi. Yuqorida qayd qilingan malakalarning soni, texnik qiymati, shiddati va aniqliligi tezkorlik jismoniy sifatlarning qanchalik shakllanganligi va ixtisoslashganligiga bog’liqligi asoslandi. Yuqorida qayd qilingan nazariy g’oyalar va uslubiy mulohazalar mazkur ish mavzusini tanlashga va shu yo’nalish bo’yicha 1 1 -1 2 yoshli qo’l to’pichilar ishtiroki bo’yicha pedagogik tajriba o’tkazishga da’vat etdi. Olib borilgan 40 kuzatishlar natijalari shuni ko’rsatdiki, 11-12 yoshli qo’l to’pichi bolalardan iborat nazorat va tajriba guruhlarda maxsus mashqlar va jismoniy sifatlarga oid ko’rsatgichlar pedagogik kuzatishdan avval deyarli bir xil darajada ekanligi kuzatildi. 11-12 yoshli qo’l to’pichilardan iborat nazorat (N) va tajriba (T) guruhlarida maxsus va tezkorlik sifatlarini to’rt oylik pedagogik tadqiqot davomida rivojlanishi.(n-10) Me’yoriy mashq Tajribadan oldin Tajribadan so’ng H T H T 30 mga yugurish (sek) 5,8=0,6 5,9=0,9 5,4=0,7 5,0=0,8 30 m ga to’pni urib yurish (sek) 7,0=0,9 7,1=0,7 6,7=0,4 6,2=0,6 Jumladan, tik turgan holatdan 30 m ga yugurish ko’rsatgichlari pedagogik tajribadan oldin nazorat guruhi ham, tajriba guruhida ham talabga javob bermasligi ma’lum bo’ldi. Xususan, nazorat guruhida bu ko’rsatgich 5,8 sek, tajriba guruhida-5,9 sek ga teng bo’ldi. 30 maga to’p urib yurish, nazorat guruhida 7,0 sek, tajriba guruhida 7,1 sek ni tashkil etdi. Ma’lumki, qo’l to’pi bo’yicha tavsiya etilgan dasturida shu yoshdagi bolalarni qo’l to’pi to’garagiga qabul qilishda tanlov me’yori 30 m ga yugurish-5,5 sek, 30 m ga to’pni urib yugurish-6,5 sek ga teng. Pedagogik tajribada muddati tugaganidan so’ng amaldagi dastur asosida shug’ullangan nazariy guruhda 30 m ga yugurish 5,8 sek dan 5,4 sek gacha tezkorlik sifati yahshilandi. Tajriba guruhida bu ko’rsatgich 5,9 sek dan 5,0 sek gacha ijobiy tomonga o’zgardi. 30 m ga to’pni urib yugurish birinchi guruhda 7,0 sek dan 6,7 sek ga yahshilangan bo’lsa, ikkinchi tajriba guruhida ushbu ko’rsatgich 7,1 sek dan 6,2 sek ga o’zgardi. Demak, pedagogik tajriba davomida qo’llanilgan maxsus va tezkorlikka oid estafetali-o’yin mashqlari o’ta samarali qiymatga ega ekanligi isbotlandi. Shuni ham alohida e’tirof etish joizki, tajriba guruhiga mansub bolalarda nazorat guruhiga qaraganda nafaqat to’p urib yugurish texnikasi tez sur’atlar bilan shakllana bordi, balki ularda to’pni nishonga yo’llash texnikasi va 41 uni ijro etish koordinatsiyasi ham progressiv yo’nalishda o’zlashtirilayotganligi kuzatildi. Yuqorida qayd etilgan pedagogik tajriba natijalari shuni ko’rsatdiki, sinab ko’rilgan estafetali-o’yin mashqlari faqtgina maxsus hamda tezkorlik sifatlarini samarali rivojlantira qolmay, shu sifatlar asosida ijro etilishi kerak bo’lgan o’yin malakalari va texnik-taktik harakatlarini ham unumli sayqal topishiga imkon yaratdi. Binobarin, jismoniy va texnik tayyorgarlikning bir-biriga chambarchas bog’liqligi va shu jarayonlarga oid mashqlar majmualarini dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab bir-biriga birikkan holda qo’llash texnalogiyasi o’zining nazariy-ilmiy va amaliy-uslubiy jihatlardan qanchalik dolzarb ekanligiyana bir bor o’z isbotini topdi. II-BOB. TADQIQOTNING MAQSADI, VAZIFALARI, USULLARI VA UNI TASHKIL QILISH. 2.1.Tadqiqot maqsad va vazifalari. Tadqiqot maqsadi :Y oshdagi qo’l to’pi chilarning o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgat ish metodikasi ni ishlab chiqish. Tadqiqot vazifalari: 42 1. Qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi 11-12 yoshli o quvchilarni mashg’ulotʻ ʻ jarayonini tahlil asosida o rganish. ʻ 2 . Qo’l to’pi bilan shug’ullanuvchi o quvchilarning ʻ tayyorgarlik jarayonlarida samarali bo`lgan mashg’ulot yuklamalarini rejalashtirish hamda nazorat qilishni aniqlash. 3 . Qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi o q ʻ ʻ uvchila rning mashg’ulot jarayonida ular tayyorgarligining turli tomonlari ko’rsatkichini aniqlash. Ushbu uslubdan dissertasiya ishining barcha vazifalarini hal etish uchun foydalanildi va tadqiqot vazifalarini tanlashda hamda olingan natijalarni muhokama etishda asosiy uslub bo‘lib xizmat qildi. Adabiyotlarni tahlil qilish jarayonida hamda mashg‘ulot va musobaqalarda qo‘llaniladigan asosiy texnik-taktik usullarni aniqlash asosida qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi 11-12 yoshli o quvchilarning texnik tayyorgarligini rivojlantirish ʻ ʻ samaradorligi o‘rganildi. Mazkur uslub tadqiqotning ishchi farazini oldindan surishga imkon tug‘dirdi va ba’zi nazorat xulosalarni chiqarishga yordam berdi. Tezlikning namoyon bo lish shakillariga quyidagilar kiradi: fikrlash ʻ jarayonlarining tezligi: har qanday tashqi stimulga yoki stimullar kompleksiga javoban oddiy va murakkab reaktsiyalar tezligi; bitta harakatni bajarish tezligi; harakatlarning chastotasi (bir qator harakatlarni bajarish uchun vaqt). Tadqiqotlarning ko rsatishicha, tezlik sifatlarining bu turlari yoki ʻ shakillarining barchasi nisbatan mustaqildir. Bu shuni anglatadiki, yuqori tezlikdagi harakat reaktsiyaga ega bo lgan sportchi individual harakatlarni ʻ bajarishda tezkor bo lishi shart emas. Insonning tezkorligini turli xil ko rinishlari ʻ ʻ nisbiy mustaqilligi ularning asosidagi fiziologik mexanizmlarning mustaqilligi va o ziga xosligi bilan izohlanadi. ʻ Sportchi harakatlarining tezligi asosan markaziy asab tizimining koordinatsion harakatiga bog liq. Bu, shuningdek, “start’’ va “ portlovchi’’ ʻ kuchga, yo nalishi to g ri almashtirish va mushaklarning yo nalishini va ʻ ʻ ʻ ʻ bo shashishini va bo g inlarda harakatchanlikni to g ri almashtirish va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 43 mushaklarning yo nalishini va qobiliyatiga bog liq. O yin uslubi va ixtiyoriyʻ ʻ ʻ harakatlarining kontsentratsiyasi tezlik sifatiga ta’sir qiladi. Biomexanik nuqtai nazardan, tezlik darajasiga mushaklardagi ATP va uning nerv impulsi ta’sirida bo linish tezligi va resintez (tiklanish) tezligi ta’sir ʻ qiladi. Gandbolchi tezlik sifatlarining trakibi va tuzilishi quyidagi turlarini o z ʻ ichiga oladi; 1) oddiy va murakkab reaktsiyaning tezligi; 2) boshlang ich tezligi; ʻ 3) masofadagi tezlik; 4) tormoz harakatlarining tezligi; 5) texnikani amalga oshirish tezligi; 6) bir harakatdan boshqasiga o tish tezligi. ʻ Ushbu komponentlar bir-biriga nisbatan mustaqil. Raqobat muhitida ular odatda murakkab tarzda namoyon bo ladi. Shuning uchun odatda qo’l ʻ to’pichining tezligi fazilatlari darajasini har xil murakkablikdagi texnik va taktik harakatlarini bajarishda yuqori tezlikda manevr qilish qobiliyati bilan baholash odatiy holdir. Shuni yodda tutinki, bu holda tezlikka tayyorlik tarkibiy qisimlarining barchasi organik munosabatda namoyon bo ladi. Tezlik ʻ fazilatlarining har qanday turning yetarli darajada rivojlanmaganligi tezlikni boshqarish samaradorligini sazilarli darajada pasaytiradi. Ushbu samaradorlik, asosan, boshqa jismoniy fazilatlarning rivojlanish darajasi (kuch, chaqqonlik, chidamlilik) va ayniqsa harakat texnikasi bilan belgilanadi. O quv jarayonida ba’zan tezlikni sifatiga tanlab ta’sir qilish kerak. Shuning ʻ uchun qo’l to’pichilarning tezkorlik fazilatlarining asosiy turlari haqida batafsilroq ma’lumotga ega bo lish kerak. ʻ O yin muhitida tez-tez turli xil stimullarga (sheriklar va raqiblarning ʻ harakati, to pning harakati, o yin vaziyatining o zgarishi va boshqalar) tezkor ʻ ʻ ʻ munosabatda bo lish kerak. Shu nuqtai nazardan, oddiy va ayniqsa murakkab ʻ vosita reaktsiyalarining tezligi katta ahamiyatga ega. Murakkab reaktsiyalar, tanlangan reaktsiyalar va harakatlanuvchi ob’ektga bo lgan reaktsiyalarga bo linadi (V.Ya.Ignatieva, 1983). ʻ ʻ Murakkab reaktsiyasining yashirin vaqti va tanlangan variantlarning sifatiga bog liq va ko p jihatdan raqibning harakati bilan belgilanadi. Masalan, ʻ ʻ 44 hujumchi raqib darvozaboni bilan yakka-yakka chiqib, darvozabonning eng himoyasiz joyini tanlab, shu bilan mos texnikani bajarish kerak. Yashirin davri 0,22 dan 1 s gacha bo lgan harakatlanuvchi ob’ektgaʻ nisbatan odatiy gandbol reaktsiyalar to rt elementlardan iborat: ʻ harakatlanuvchi ob’ektni ko rish (to p, o yinchi); ʻ ʻ ʻ uning harakatini bashorat qilish; harakat rejasini tanlash; harakatni amalga oshirish (ko p vaqt harakatlanuvchi ob’ektni aniqlash ʻ sarflanadi). Harakat reaktsiyasining tezligi asosan darvozabon uchun juda muhumdir. Darvozabonlarda vizual-motorli reaktsiyalar yuqori darajada bo lishi ʻ tasodif emas. Tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, darvoza chizig i bo ylab ʻ ʻ ʻ harakatlanayotganda darvozabonning reaktsiya tezligi o rtacha 0,18-0,22 s. To p ʻ ʻ otayotgan o yinchiga qarshi chiqishda 0,22-0,24 s, to pni oyoq bilan qaytarishda ʻ ʻ esa 0,24-0,28 s. Agar biz zamonaviy gandbolda otishdagi to pning tezligi 30 m/s ʻ dan oshgan deb hisoblasak, 8 m gacha masofadan turib darvozabon tashlangan to pga reaksiya bildirishga vaqti yo q. Ammo tez-tez darvozabon yaqin ʻ ʻ masofadan tashlangan to pga ham yaxshi javob qaytaradi. U buni nafaqat to g ri ʻ ʻ ʻ pozitsiyani tanlash bilan, balki to pning uchish yo nalishini bashorat qilish, to pni ʻ ʻ ʻ otgan o yinchining tayyorgarlik harakatlarini o rganish orqali ham amalga ʻ ʻ oshiradi. Ushbu reaksiyalar oldindan sezish reaksiyalari deb ataladi. Ular zamonaviy gandbolda alohida ahamiyatga ega. Qo’l to’pining haqiqiy tezlik qobiliyati (bitta harakat tezligi va qadamlar chastotasi), asosan markaziy asab tizimining samarali impulslarining chastotasi va kuchi, asabiy jarayonlarning harakatchanligi, shuningdek mushaklarning tuzilishi bilan belgilanadi; Biomexanik omillarga (yelkaning uzunligi va boshqalar), ichki mushak koordinatsiyasi (vosita bo linmalarini yig ish va sinxronizatsiya qilish) va ʻ ʻ mushaklarni muvofiqlashtirish (sinergistik va antagonistik mushaklarning 45 individual mushak guruhlarining o zaro ta’siri) pastki ekstremitalarningʻ mushaklarining portlash kuchi. Qo’l to’pi chilarning tezlik sifatini tarbiyalash metodologiyasining asosiy qoidalari : Tadqiqotchilar tezkorlik qobiliyatlari genetik jihatdan aniqlanganligini, uni tarbiyalash qiyinligini, eng yuqori o sish sur’ati 1 ʻ 1 yoshdan 1 2 yoshgacha bo lganligini aniqladilar. Voyaga yetgan yoshda tezlik qobiliyatining o sish ʻ ʻ darajasi pasayadi. Maxsus harakatlarda tezlikni yanada oshirish boshqa jismoniy sifatlarni tarbiyalash va harakatlar texnikasini takomillashtirish bilan chambarchas bog‘liq holda amalga oshiriladi. Tezkorlikni tarbiyalash vositasi bu- tezkor reaksiyani, individual harakatlarning yuqori tezligini, harakarlarning maksimal chastotasini talab qiladigan turli xil mashqlar. Ushbu mashqlar umumiy tayyorgarlik, boshlang‘ich shakillarini rivojlantirish uchun gimnastika mashqlari va ayniqsa, tezlik fazilatlari namoyon bo‘lishiga yuqori talablarni qo‘yadigan sport o‘yinlari keng qo‘llaniladi. Maxsus- tayyorgarlik mashqlari nafaqat tezlik qobiliyatlarining individual tarkibiy qismlarini rivojlantirishga balki, ularni yaxlit vosita harakatlarini takomillashtirishga yo‘naltirilishi mumkin. Ushbu mashqlar raqobatbardosh faoliyatda tezlik sifatlari namoyon bo‘lishining tuzilishi va xususiyatlariga mos ravishda yaratilgan bo‘lib, ular gandbolga xos bo‘lgan turli xil harakatlar va texnikalarani aks ettiradi.Sh.K.Pavlov [44] Tezlikni rivojlantirish samaradorligini oshirish usullaridan biri bu o‘quv jarayonida sprintli mikrosikllarni rejalashtirishdir. Bunda (ayniqsa malakali sportchilarni tayyorlashda zamonaviy o‘quv jarayoniga xos bo‘lgan katta hajimdagi va intensiv ishlarning tez-tez charchash sharoitida mikrosikl bo‘yichao‘quv dasturlarini amalga oshirishni belgilab qo‘yishi bilan izohlanadi. Sh.K.Pavlov [47] 46 Qo’l to’pichilarning tezlik imkoniyatlari quyidagi sifatlar majmuasidan tashkil topadi: jumladan, oddiy va murakkab vaziyatlarda start olish tezligi, start holatda tezlana olish tezligi, mutloq tezlik, texnik usullarni bajarish tezligi, olg‘a intilish-to‘xtash harakatlari tezligi va bitta harakatdan ikkinchisiga o‘tish tezligi. Bu keltirib o‘tilgan shakillardan har biri nisbatan mustaqillikka ega bo‘lib, gandbolchi uchun ma’lim darajada takomillashtirilishi mumkin. Qo’l to’pichilarning o‘yin davomida joyini o‘zgartirishlari hajmini qayd qilish bilan ko‘pgina mutaxassislar shug‘illanishgan. Shunday qilib, YA.Dinkova tomonidan o‘yin davomida qo’l to’pichilarning joyini o‘zgartirishlari hajmi aniqlangan.Sh.K.Pavlov 12 Hozirgi zamonaviy gandbol uchun o‘yinchilarning harakatlarga tegishli faollik darajasi yuqoriligi va bajariluvchi ishlar, dam olishning ritmik bo‘lmagan (aritmik) trazdagi tavsiflarga egaligi xos sususiyat hisoblanadi.Harakatlarga tegishli faoliyatda eng katta o‘rinni yugurishlar egallaydi. Bunda yugurishning tezligi sekindan maksimal darajagacha variatsiyalanadi. 2.2. Pedagogik kuzatishlar Dissertasiya ishida pedagogik kuzatishlardan qo’l to’pi bilan shug ullanuvchilarning o‘quv-mashg‘ulot va musobaqa faoliyatlarini kuzatib,ʻ tayyorgarlik holatlarini hisobga olgan holda tezkor-kuch tayyorgarligini rivojlantirish samaradorligi va yuklamalar dinamikasini nazorat qilish xususiyatlarini amalga oshirish uchun foydalanildi. Tezlikning namoyon bo lish shakillariga quyidagilar kiradi: fikrlash ʻ jarayonlarining tezligi: har qanday tashqi stimulga yoki stimullar kompleksiga javoban oddiy va murakkab reaktsiyalar tezligi; bitta harakatni bajarish tezligi; harakatlarning chastotasi (bir qator harakatlarni bajarish uchun vaqt). Tadqiqotlarning ko rsatishicha, tezlik sifatlarining bu turlari yoki ʻ shakillarining barchasi nisbatan mustaqildir. Bu shuni anglatadiki, yuqori tezlikdagi harakat reaktsiyaga ega bo lgan sportchi individual harakatlarni ʻ 12 Pavlov Sh.K. Sport pedagogik mahoratini oshirish (Gandbol). O‘quv qo‘llanma. T-2021. 47 bajarishda tezkor bo lishi shart emas. Insonning tezkorligini turli xil ko rinishlariʻ ʻ nisbiy mustaqilligi ularning asosidagi fiziologik mexanizmlarning mustaqilligi va o ziga xosligi bilan izohlanadi. ʻ Sportchi harakatlarining tezligi asosan markaziy asab tizimining koordinatsion harakatiga bog liq. Bu, shuningdek, “start’’ va “ portlovchi’’ ʻ kuchga, yo nalishi to g ri almashtirish va mushaklarning yo nalishini va ʻ ʻ ʻ ʻ bo shashishini va bo g inlarda harakatchanlikni to g ri almashtirish va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mushaklarning yo nalishini va qobiliyatiga bog liq. O yin uslubi va ixtiyoriy ʻ ʻ ʻ harakatlarining kontsentratsiyasi tezlik sifatiga ta’sir qiladi. Biyomexanik nuqtai nazardan, tezlik darajasiga mushaklardagi ATP va uning nerv impulsi ta’sirida bo linish tezligi va resintez (tiklanish) tezligi ta’sir ʻ qiladi. Gandbolchi tezlik sifatlarining trakibi va tuzilishi quyidagi turlarini o z ʻ ichiga oladi; 1) oddiy va murakkab reaktsiyaning tezligi; 2) boshlang ich tezligi; ʻ 3) masofadagi tezlik; 4) tormoz harakatlarining tezligi; 5) texnikani amalga oshirish tezligi; 6) bir harakatdan boshqasiga o tish tezligi. ʻ Ushbu komponentlar bir-biriga nisbatan mustaqil. Raqobat muhitida ular odatda murakkab tarzda namoyon bo ladi. Shuning uchun odatda gandbolchining ʻ tezligi fazilatlari darajasini har xil murakkablikdagi texnik va taktik harakatlarini bajarishda yuqori tezlikda manevr qilish qobiliyati bilan baholash odatiy holdir. Shuni yodda tutinki, bu holda tezlikka tayyorlik tarkibiy qisimlarining barchasi organik munosabatda namoyon bo ladi. Tezlik fazilatlarining har qanday turning ʻ yetarli darajada rivojlanmaganligi tezlikni boshqarish samaradorligini sazilarli darajada pasaytiradi. Ushbu samaradorlik, asosan, boshqa jismoniy fazilatlarning rivojlanish darajasi (kuch, chaqqonlik, chidamlilik) va ayniqsa harakat texnikasi bilan belgilanadi. O quv jarayonida ba’zan tezlikni sifatiga tanlab ta’sir qilish kerak. Shuning ʻ uchun gandbolchilarning tezkorlik fazilatlarining asosiy turlari haqida batafsilroq ma’lumotga ega bo lish kerak. ʻ O yin muhitida tez-tez turli xil stimullarga (sheriklar va raqiblarning ʻ harakati, to pning harakati, o yin vaziyatining o zgarishi va boshqalar) tezkor ʻ ʻ ʻ 48 munosabatda bo lish kerak. Shu nuqtai nazardan, oddiy va ayniqsa murakkabʻ vosita reaktsiyalarining tezligi katta ahamiyatga ega. Murakkab reaktsiyalar, tanlangan reaktsiyalar va harakatlanuvchi ob’ektga bo lgan reaktsiyalarga bo linadi (V.Ya.Ignatieva, 1983). ʻ ʻ Murakkab reaktsiyasining yashirin vaqti va tanlangan variantlarning sifatiga bog liq va ko p jihatdan raqibning harakati bilan belgilanadi. Masalan, ʻ ʻ hujumchi raqib darvozaboni bilan yakka-yakka chiqib, darvozabonning eng himoyasiz joyini tanlab, shu bilan mos texnikani bajarish kerak. Yashirin davri 0,22 dan 1 s gacha bo lgan harakatlanuvchi ob’ektga ʻ nisbatan odatiy gandbol reaktsiyalar to rt elementlardan iborat: ʻ harakatlanuvchi ob’ektni ko rish (to p, o yinchi); ʻ ʻ ʻ uning harakatini bashorat qilish; harakat rejasini tanlash; harakatni amalga oshirish (ko p vaqt harakatlanuvchi ob’ektni aniqlash ʻ sarflanadi). Harakat reaktsiyasining tezligi asosan darvozabon uchun juda muhumdir. Darvozabonlarda vizual-motorli reaktsiyalar yuqori darajada bo lishi ʻ tasodif emas. Tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, darvoza chizig i bo ylab ʻ ʻ ʻ harakatlanayotganda darvozabonning reaktsiya tezligi o rtacha 0,18-0,22 s. To p ʻ ʻ otayotgan o yinchiga qarshi chiqishda 0,22-0,24 s, to pni oyoq bilan qaytarishda ʻ ʻ esa 0,24-0,28 s. Agar biz zamonaviy gandbolda otishdagi to pning tezligi 30 m/s ʻ dan oshgan deb hisoblasak, 8 m gacha masofadan turib darvozabon tashlangan to pga reaksiya bildirishga vaqti yo q. Ammo tez-tez darvozabon yaqin ʻ ʻ masofadan tashlangan to pga ham yaxshi javob qaytaradi. U buni nafaqat to g ri ʻ ʻ ʻ pozitsiyani tanlash bilan, balki to pning uchish yo nalishini bashorat qilish, to pni ʻ ʻ ʻ otgan o yinchining tayyorgarlik harakatlarini o rganish orqali ham amalga ʻ ʻ oshiradi. Ushbu reaksiyalar oldindan sezish reaksiyalari deb ataladi. Ular zamonaviy gandbolda alohida ahamiyatga ega. 49 Qo’l to’pi o yinchisining haqiqiy tezlik qobiliyati (bitta harakat tezligi vaʻ qadamlar chastotasi), asosan markaziy asab tizimining samarali impulslarining chastotasi va kuchi, asabiy jarayonlarning harakatchanligi, shuningdek mushaklarning tuzilishi bilan belgilanadi; Biomexanik omillarga (yelkaning uzunligi va boshqalar), ichki mushak koordinatsiyasi (vosita bo linmalarini yig ish va sinxronizatsiya qilish) va ʻ ʻ mushaklarni muvofiqlashtirish (sinergistik va antagonistik mushaklarning individual mushak guruhlarining o zaro ta’siri) pastki ekstremitalarning ʻ mushaklarining portlash kuchi. 2.3. Pedagogik nazorat testlari Tadqiqotlar jarayonida qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi ʻ larda qo‘llaniladigan hujum texnikasi tayyorgarligiga yordamchi umumiy va maxsus jismoniy mashqlarni aniqlab, tayyorgarlik darajasini baholash maqsadida turli nazorat mashqlari qo‘llanildi. Hujum texnikasiga yordamchi umumiy va maxsus jismoniy mashqlar va testlar. 1.30 metrga yugurish (sek). 2.Turnikda tortilish (marta). 3.Og‘irligi bir bo‘lgan gandbolchi bilan o‘tirib-turish (soni). 4.Turgan joyida uzunlikka sakrash (sm). 5.100 m ga yugurish (sek). 6.to ldirma to pni uloqtirish, sherigi bn ishlagan holatda (marta). ʻ ʻ 7.O ng va chap qo llarda gantellarni ko tarish (marta). ʻ ʻ ʻ 8.Moksimon yugurish (sek). 9.Fishkalar orasidan to p bilan yugurib utish, o ng (60 soniya ichida). ʻ ʻ 10.sherik bilan yelkalarini tekizgan holatda bir-birini surib yugurish (marta). Texnik-taktik usullar 50 1. o ng va chap qo llarda to p bn turli xildagi mashqlarni bajarish (marta)ʻ ʻ ʻ 2. sherik bilan to pni o zaro bir- biriga otib, ilib olish, uzoq va yaqin ʻ ʻ masofalarda(marta) ; 3. yugurib kelgan holda to pn ʻ i burchakdan darvozaga kiritish 4. yugurib kelgan holatda yon tomondan to pni darvozaga kiritish ʻ 5. yugurib kelgan holatda markazdan to pni darvozaga kiritish ʻ 6. yugurib kelib, sakrab to pni darvozaga to pni kiritish ʻ ʻ 7. tez yorib o tish taktikasini qo llash ʻ ʻ 8. yugurib kelgan holtda uch qadamda to pni darvozaga kiritish ʻ 9. 5-1 hujum taktikasini amalga oshiri 10. 4-2 hujum taktikasini amalga oshirish 11. 3-3 hujum taktikasini amalga oshirish 2.4. Tadqiqot uslublari. Bajarilayotgan ishni amalga oshirish uchun qo‘yilgan vazifalarni hal qilishda quyidagi ilmiy-tadqiqot uslublaridan foydalanildi: 1.Ushbu yo‘nalish bo‘yicha ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish; 2.Pedagogik nazorat; 3.Musobaqa faoliyatining tahlili; 4.Matematik-statistik uslublar. 5. Qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi 11-12 yoshli o quvchilarning ʻ ʻ tayyorgarlik darajasini aniqlash maqsadida nazorat sinovlaridan foydalanish: 1) to ni sherigiga uzatgan holatda raqib darvozasi tomonga tez yurib kelib ʻ uzatilgan to pni qabul qilgan holatda raqib darvozasiga gol kiritish (soni). ʻ 2) sherik bilan to p tashlashgan holatda 9 mertlik darvoza chizig iga ʻ ʻ yaqinlashgan vaqtida kres usulini qo llagan holatda raqib darvozasiga to p kiritish ʻ ʻ (soni). 51 3) himoyada turgan raqiblarni aldab o tish usulini qo llash ya’ni to pniʻ ʻ ʻ aylanrigan holatda chiziq o yinchisiga to pni yetkazib berib darvozaga gol kiritish ʻ ʻ ( soni ) Ushbu sinovlar standard usullar va kombinatsiyalar hisoblanib, qator tadqiqot ishlarida o‘z samarasi va mukamalligini oqlagan (Sh.K. Pavlov, O.X. Abdalimov, Z.Y. Yusupova.). 13 Tadqiqot natijalari matematik-statistika uslubi va Excel dasturi orqali hisoblandi, unda qo’l to’pichilarning ko‘rsatgan natijalari aniqlandi, shuningdek matematik-statistik farazlar: 1.O‘rtacha arifmetik ko‘rsatgichlari va boshqa matematik-statistik farazlar; 2.Styudent t – mezoni bo‘yicha statistik bog‘liqlik va ishonchlilik darajasi aniqlandi. 2.5.Tadqiqotning tashkil etilishi 2022 yilning fevral oyidan 2022 yilning oktabr oyigacha olib borilgan tadqiqotlar davomida, yosh qo’l to’pichi qizlarining mashg‘ulot va musobaqalarda qo‘llaniladigan asosiy texnik-taktik usullarini aniqlash asosida qo’l to’pichilar tayyorgarlik samaradorligini yanada takomillashtirish uslublari o‘rganildi va tahlil qilindi. Pedagogik kuzatishlarda 30dan ortiq qo’l to’pichi tahlil qilindi. Asosiy pedagogik tadqiqotda 24 nafar 11, 12 yoshli o quvchilar qatnashdi. ʻ Ushbu pedagogik tadqiqotda nazorat guruhida 12 nafar va shuningdek tajriba guruhida ham 12 nafar qo’l to’pichi ishtirok etdi. Tajriba guruhi mashg‘ulotlarining asosiy qismidagi usullarga nisbatan pedagogik tajriba uslubi qo‘llanildi va mazkour berilgan uslublarga e’tibor berildi: -Usullarni bajarish tartibi; -Usullarni ikki va undan ortiq kombinasiyalar darajasida bajarish; -Usullarni tezlikda bajarish mashqlari (10,20,30 sek); 13 Pavlov Sh.K., Abdalimov O.X., Shelyagina I.N., Isroilov R.I., “Sport pedagogik mahoratini oshirish (Gandbol)” – T.: Ilmiy texnika axboroti-press nashriyoti, 2018. 52 -Kombinasion usullarni 25-50-75 va 100%li qarshiliklar bilan bajarish; - texnik va taktik harakatlarni passiv zonasida bajarish tartiblari. Tadqiqot guruhi 4 oy davomida (2022 yil fevraldan 2022 yil oktabr oylarida) hujum texnikasi tayyorgarligini rivojlantiruvchi mashqlarni bajarilish taktikasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan vositalar qo‘llanildi. Tayyorgarlik qismidagi ( qo’l to’pi chining maxsus mashqlari bilan birgalikda) mashqlar: 1. 100 metr , masofaga yugurish (sek). 2. o rta masofaga yugurish (sek).ʻ 3. moksimon yugurish (sek) 4. to ldirma to llarni sherigiga otib, ilib olish (marta). ʻ ʻ 5. gantellar bilan ishlash o ng va chap qo lda (marta). ʻ ʻ 6.Harakatli o‘yinlar (raqibning oyog‘i uchini bosish, raqib oyog‘ining tizzasiga qo‘lni tekkizish, qo‘roz jangi va boshqalar). Asosiy qismdagimashqlar: 1.Maksimal tezlikda qisqa masofalarga yugurish (sek) 2.Maksimal tezlikda oypo iga rezina boo lagan holatda, sherigi rezini tortib ʻ ʻ harakatlanib, yugurish.(sek) 3.Maksimal tezlikda 9 metrlik jarima chizig ida terib quyilgan 10 ta ʻ to plarni.darvozaga otish va gollar sonini hisoblash (marta) ʻ 4. 9 mertlik jarima chizig ida terilgan to plarni, qo lga tayangan holda ʻ ʻ ʻ qo llarni bukib yozish (andjumaniya) har to pni otganda 2 (martadan) bajarish ʻ ʻ 5..shtangani (30-50 kg) yelkaga qo yib sakrash (marta), ʻ 6.Harakatli o‘yinlarini qo‘llash. Yuqoridagi harakat vositalari reja asosida 20 22 yilning mart-may oylarida amalga oshirildi. Har bir harakat vositasini bajarib bo‘lgandan so‘ng 60-120 sekund davomida mushaklarni bo‘shashtiruvchi-taranglashtiruvchi, nafas olish funksiyasini tiklovchi (chuqur nafas olish va chuqur-keskin nafas chiqarish) mashqlar bajarildi. 53 Tadqiqotni ilk bor o‘tkazishda (fevral 2022 yil) nazorat va tadqiqot guruhlar tarkibidagi shug‘ullanuvchilar tayyorgarligi bir hildagi bo‘lganliklari sababli barcha tekshiriluvchilarda qayd etilgan natijalar umumiy ravishda (n-24) statistik hisoblandi, so‘ngra ikki guruh natijalari aloxida matematik-statistika asosida hisoblab chiqildi. Pedagogik tadqiqot tugaganidan so‘ng ushbu ikki guruh tarkibidagi gandbolchilar natijalari yana qayta alohida matematik-statistika uslubida taxlil qilindi. Ta’kidlab o‘tish joizki, o‘quv - mashg‘ulot jarayonida barcha jismoniy sifatlarni garmonik ravishda rivojlantirish mahoratli gandbolchilarni tayyorlash garovidir. Qo’l to’pichining umumiy jismoniy tayyorgarligini jismoniy sifatlar tashkil qilgani uchun eng qisqa ma’lumotlarga to‘htalib o‘tamiz. Qo’l to’pichining tezkorligi – uning ma’lum harakatini qisqa muddat ichida bajara olish qobiliyatidir. Agar qo’l to’pichining tezkorligi haqida gapiradigan bo‘lsak, ideal harakat sifatida qo’l to’pichi raksiyasi uchun eng kam vaqt sarflanishini, tezda chalg‘itib, ma’lum usulni qo‘llashi yoki himoya va qarshi xujum harakatini qo‘llashni tushinamiz. Sport o‘yinlari uchun harakat raksiyasining tezligi alohida o‘rin tutadi. U signal berilishidan boshlab (ko‘rish, eshitish yoki taktik his etish bilan qabul qilingan) javob harakati boshlanguncha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Oddiy va murakkab harakat reaksiyasining vaqti turlicha bo‘ladi. Raksiya tezligi faqat qo’l to’pichining himoya va qarshi hujum harakatlarida emas, balki xujum bilan alohida harakatlarda ham katta ahamiyatga ega. Himoyalanish qarshi xujumda gandbolchiga taqiq soluvchi harakatni kuzatadi. Raqibning bu harakati signal vazifasini o‘tab, shu harakat uchun yaxshi sharoit yaratuvchi raqibning holati yoki uning harakati qo’l to’pichi uchun signal bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib qo’l to’pichilarning musobaqalardagi harakat raksiyasiga javob raksiyasi harakteriga ega bo‘ladi. Harakat reaksiyasining tezligi esa qo’l 54 to’pi chining har bir harakatida yuzaga keladi, deyish mumkin. Bu harakatning himoya va qarshi hujum ruhida bo‘lishidan qa’tiy nazar, nima uchun qo’l to’pichi harakat signallariga tez yoki sekin e’tibor beradi yoki ularga butunlay e’tibor bermaydi.Harakat reaksiyasining tezligi nimaga bog‘liq degan haqqoniy savol tug‘ulishi mumkin. Bunda qo’l to’pi chining shaxsiy x ususiyatlari va uning sport formasi holatidan tashqari amalda tajribasining boyligi bilan aloqador omillar ham xisobga olinishi kerak. Misol uchun mazkur paytda raqib harakat yoki o‘zini tutishi qanday haf tug‘ulmasligini ko‘zdan kechirilishligiga raqibning harakatini tushunishiga va uning o‘zi bularda xujum uchun foydalana olishiga bog‘liq. Qo’l to’pichining shaxsiy xususiyatlari va uning sport formasidagi ahvoli, harakatni baholashda amaliy tajribasi va raqibning qay holatda turgani, javob harakatining murakkablik darajasi, javob harakatining qanchalik tez bajara bilishi, chaqqonligiga bog‘liqdir. Texnika harakatlari bajariladigan tezlik oddiy va murakkab harakat uchun har hildir. Murakkab harakatning tuzilishi qanchalik sodda va tejamli bo‘lsa, u shunchalik katta tezlikda bajariladi. 2.6. Tadqiqot uslublari. Vazifalarni hal etish uchun quyidagi uslublardan foydalanildi. - Ilmiy uslubiy adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish - Pedagogik kuzatish ; - Pedagogik nazorat sinovlari ; - tadqiqotni o‘tkazish ; - anketa so‘rovlari o‘tkazish ; - Matematik statistika uslublari. 11-12 yoshdagi qo’l to’pichilarning tezkorlik sifatlarini rivojlantirish uslubiyatni rivojlantirish uchun qo‘yidagi uslublar qo‘llaniladi: 55 1. Hajmni oshirish uslubi ; 2. Shiddatni oshirish uslubi ; 3. O‘zgaruvchan uslub ; 4. Oraliqli uslub ; 5. Takrorlash uslubi . 56 III-BOB. YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISHNI TAKOMILLASHTIRISH XUSUSIYATLARI . 3.1. Yosh to’pi chilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’yin texnikasini tarbiyalash samaradorligi ni aniqlash usullari . Harakatiarga maqsadli o‘rgatish o‘qituvchidan o‘qitish usullari tavsiyalarini bilishni talab etadi. Harnma usullar shartii ravishda uchta asosiy guruhga bo’linadi: so‘zdan foydalanish (so‘z) usullari, ko‘rgazmali qabul qilish usullari (ko‘rgazmali) va amaliy usullar. O‘z navbatida, uchta guruhning har biri bir nechta usullardan tashkil topgan.O‘qitish usullari So‘zdan foyd alanish usulla ri.Ko‘rgazmali qabul qilish usulla ri Amaliy usullar Hikoya, ta’rif, suhbat, tushuntirish, tahlil qilish, ko‘rsatma berish. Plakatlar, kinogrammalar, video yozuvlami ko‘rsatish, namoyish qilish. Qat’iy tartiblashtirilgan mashqlar uslublari. Qismlarga bo‘lib o‘rganish. Butunligicha kombinatsiyani o‘rganish. Qisman tartiblashtirilgan mashqlar uslublari. O‘yin, musobaqada kombinatsiyalari qo’llash.O‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan so‘zdan foydalanish usullari butun o‘quv jarayonini faollashtiradi, harakatlanishlar to‘g‘risida yanada to‘liq hamda aniq tasavvurlarni shakllantirishga yordam beradi. Ushbu uslublar yordamida o'qituvchi o‘quv materiallarining o‘zlashtirilishini tahlil qiladi va baholaydi. Ko‘rgazmali qabul qilish usullari o‘rganilayotgan harakatlarning ko‘z bilan ko‘rish va eshitish orqali qabul qilinishini ta’minlaydi. Ko‘rgazmali qabul qilish harakatlari yanada tez, chuqur va mustahkam egallab olishga yordam beradi, o‘rganilayotgan harakatlarga qiziqish uyg‘otadi.Amaliy usullar shug‘ullanuvchilaring faol harakat faoliyatiga asoslangan. Ular shartli ravishda ikkita guruhga bo’linadi: qat’iy va qisman tartiblashtirilgan mashqlar usullari. Harakat shakllari, yuklama o‘lchamlari, uning o‘sib borishi, dam olish biian almashinib turilishi va boshqalarni qat’iy tartiblashtirilgan holda harakatlarni ko’p marta takrorlash bilan tavsiflanadi. Buning natijasida kerakli harakatlarni asta-sekin shakllantirib, alohida harakatlarni tanlab o‘zlashtirish imkoniyati tug‘iladi. Qismlarga bo‘lib o‘rganish 57 usuli dastlab harakatning alohida qismlarini o‘rganishni, keyinchalik esa kerakli darajada butun holiga birlashtirishni nazarda tutadi. Butunligicha o‘rganish usuli yakuniy maqsadga qarab, harakat qanday ko‘rinishda bo’lsa, uni shundayligicha o‘rganishni ko‘zda tutadi. Qisman tartiblashtirilgan mashqlar uslubi o‘quvchilar oldiga qo‘yilgan vazifani hal etish uchun harakatlarni nisbatan erkin tanlashga ruxsat beradi.O‘yin usuli harakatlarning qat’iy tartiblashtirilganligi, ulami bajarishdagi mumkin bo‘lgan shartlaming yo‘qligi bilan tavsiflanadi; u ijodiy qobiliyatlarni mustaqil namoyon qilish uchun keng imkoniyatlar yaratadi, mashg‘ulotlarning ko‘tarinki ruhda o‘tishini ta’minlaydi. Musobaqa usuli maxsus tashkil qilingan musobaqa faoliyatini nazarda tutadi. Bunday faoliyat ushbu holda o‘quv mashg’ulotlari samaradorligini oshirish usuli sifatida qatnashadi.Shunday qilib, o‘quv-trenirovka mashg‘ulotlarida hamma sanab o’tilgan usullar turlicha birikkan holda, andozali shakllarda emas, balki sport tayyorgarligining muayyan talablarini hisobga olib, o’zgartirilgan shakllardaqo‘llaniladi. Usullarni tanlashda shu narsaga e’tibor berish lozimki, ular oldinga qo‘yilgan vazifalar, umumiy didaktik tamoyillar, shuningdek, sport trenirovkasining maxsus tamoyillari, shug‘ullanuvchilarning yosh xususiyatlari, ulaming malakasi, jinsi va tayyorgarlik darajasiga qat’iy muvofiq bo‘lishi shart. Qo’l to’pi bilan muntazam shug‘ullanishni 9-10 yoshdan boshlash mumkin. 11 yoshdan boshlab ikki bosqichda: 5-7 va 8-9-sinf o‘quvchilari uchun “Umid nihollari” Respublika musobaqalarida kuch sinashlariga keng yo‘l ochib berilgan. Texnik usullarni tegishli taktik harakatlar bilan to’g‘ri va samarali qo‘sha bilish o‘rgatish uslubiyatining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.O‘rgatish jarayoni ikki bosqichga ajratiladi: 1.Asosiy e’tibor texnik tayyorgarlikka qaratiladi.Texnik tayyorgarlik taktik tayyorgarlikdan oldinroq amalga oshiriladi. Lekin taktikaning asosi - shaxsiy harakatlar o‘yin texnikasining dastlabki takomi1lashtirish jarayonida о ‘rgani1ad i. 2. Taktik tayyorgarlik negizida texnik usullarni takomillashtirishga e’tibor beriladi. Usullarni yanada samaraliroq takomillashtirish maqsadida har bir qo’l to’pichi uchun taktik harakatlarning eng qulay turlari qo’llaniladi. Texnika va taktikani takomillashtirish bosqichidagi ko‘p qirrali usuldan tashqari, 58 qismlarga bo‘lish usuli ham (yangi usullarni o‘zlashtirishda xatolarni tuzatish, usullarni bajarish tezkorligini va aniqligini yanada oshirish uchun) ishlatiladi. Har bir usulni o‘rganishda ularing bosqichlarini ko‘rib chiqish muhimdir. Chunki asosiy ahamiyatni oldin asosiy bosqichga, keyin esa boshqa bo‘laklar va sportchining har xil tayyorgarligiga qaratiladi. Har qanday usulni o’rgatishda texnik-taktik harakatlarni takomillashtirish ketma-ketligiga rioya qilish lozim: 1) usul bilan tanishtirish; 2) soddalashtirib usulni o‘rgatish; 3) usullarni o‘yin holatiga yaqinlashtirib takomillashtirish; 4) o‘rganilgan usullarni o‘yinda qo’llash o‘rgatilgan usul va harakatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ko‘rgazmali qurollardan foydalanib, shug‘ullanuvchilarda ushbu usullar to‘g‘risida taassurot qoldirish zarur. Ko’rgazmali qurollardan qayta foydalanilganda (kinogramma, rasmlar, jadval, tasmalar), o‘rganilayotgan usul va harakatlaming muhim boMaklariga ahamiyat beriladi. Qo’l to’pi mashg’ulotining asosi - bu o‘yin. O‘yindan tashqarida o‘rgatiladigan va takomillashtiriladigan har bir texnik usulga juda ko‘p vaqt sarflanadi.Shuning uchun qo’l to’pichilarga usullarni soddalashtirilgan holda o‘yin vaqtida o’rgatiladi va takomillashtiriladi. Har bir mashg‘ulotda ikki- uchtadan ortiq usullarni o‘rgatish tavsiya etilmaydi. Maydonda harakat qilish texnikasini o‘rgatishda avval har bir usul alohida o‘rgatilib (yugurish, sakrash, to‘xtashlar), keyinchalik ular qo‘shib o’rgatiladi. Ma’lum bir usulni uzoq vaqt o‘rgatish mumkun emas. Bir usulning tuzilmasi o‘rgatilgandan so‘ng, darhol boshqa usulni o‘rgatishga kirishiladi va o‘rganilgan usullar bir-biriga bog‘lanib, har xil kombinatsiyalarda qo’laniladi. Yugurish quyidagi ko‘rsatilgan tartibda: oddiy, tezlikni o‘zgartirib, yo‘nalishni o'zgartirib, qadamlarni chalishtirib, har xil sapchishlar yordamida o‘rgatiladi. To‘xtashlar. Tez yurib, sekin yugurib, tezlanishda awalo bir oyoqda, so‘ng ikki oyoqda to‘xtashlar o‘rgatiladi. Shug‘ullanuvchining ikki oyoqda yurib, to'xtagandan so‘ng muvozanat saqlash uchun tana vaznini to‘g'ri taqsimlashi o‘rgatuvchi tomonidan nazorat qilinadi. To‘xtagandan so‘ng yana har xil yo‘nalishda harakat qilishga kirishiladi. S a k r a s h . Joydan va yugurib kelib avval ikki oyoqda, keyin bir oyoqda sakrash o‘rgatiladi. Shu holda oyoqlami to‘g‘ri qo‘yish, 59 balandga yoki uzunlikk3 sakraganda oyoqlarni bukish va yerga tushish to‘g’ri bajarilishiga diqqatni jalb etish zarur. Qo’l to’pichi barcha harakat usuliarini o‘yinda qo‘llaydi. Maydonda harakat qilish texnikasini takomillashtirish uchun quyidagi mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi: 1.Belgilangan aniq mo‘ljalga tezlanib yugurish va dastlabki holatga qaytish. 2.O’tirib, yotib va boshqa har xil dastlabki holatdan tez yugurish. 3. Bir va ikki oyoqlab to'siqlardan sakrab yugurish. 4. Yugurish bilan sakrashlami galma-gal bajarish. 5. Bir necha moMjallangan belgilardan birin-ketin to‘xtab yugurish. 6. To‘siqlarni aylanib o‘tib yugurish. 7. Har xil jismlami bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib yugurish. Ushbu mashqlarni estafeta tariqasida o‘tkazish mumkin. To‘pni ega flash texnikasiga o‘rgatish To‘pni ilish. Sheriklardan to‘pni ilishga kirishishdan oldin to‘pning vazniga, shakliga, qattiq yoki yumshoqligiga ko‘nikma hosil qiluvchi quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin: 1. Oldinga to‘pni tashlab, uni yerga tushirmasdan ilib olish. 2. To‘pni oldinga tashlab, uni yerdan sapehigandan so‘ng ilib olish. 3. To‘pni o‘ng qo‘lda tashlab, chap qo’l bilan ilib olish. 4. To‘pni boshdan, yelkadan, oyoq orasidan tashlab, uni ilib olish. 5. Baravariga ikki to‘pni tashlash va ulami ilib olish. Shug‘ullanuvchi to’p yordamida mashqlarni bajarishda to‘pni o‘ziga qulay usullar bilan ilishi mumkin. Uning oldiga qo‘yiladigan vazifa - to‘pni ilib olgandan so‘ng boshqa o‘yin harakatlarini bajarishgatayyorturishidir. Shundan so‘ngtolpni ilish usulini o‘rgatishga kirishiladi. Sheriklardan biri to‘pni uzatadi, ikkinchisi esa uni aniq bir usulda (yuqoridan, yondan, pastdan) ilishga intiladi. Buning uchun to‘p har xil trayektoriyada uzatilishi lozim. Avval joydan turib, so‘ng yurish holatida va yugurish holatida ikki qo‘llab va oxiri bir qoilab ilish o‘rgatiladi. To‘pni ilish uzatish bilan o‘rgatilsa, samarali boiadi. Mashqlarni tanlashda ilish sharoitini muntazam qiyinlashtirib borish lozim. To‘pni uzatish. To‘pni uzatishni o‘rgatishdan avval, uni to‘g‘ri ushlashga o‘rgatish kerak. Buning uchun to‘p vazni va hajmi shug‘ullanuvchilar yoshi va jinsi bilan o‘zaro mos bo‘lmog‘i kerak. To‘pni ushlashda kaftlar bo4sh holatda, banrmqlar erkin “optimal” harakatda bo‘lishi lozim. Bunday malakani hosil qilish nchun quyidagi mashqlardan 60 foydalaniladi: 1. Qo‘llarni oldinda tutib, bir qoidan ikkinchi qo‘lga barmoqlar yordamida to‘p uzatish. 2. Joydan turib yurgan va yugurgan holda bir qo‘ldan ikkinchi qoiga gavda atrofida to‘p uzatish. 3. To‘pni bir va ikki qo‘kla tutib har xil tomonlarga: oldinga, yonga hamla qilish. 4. Joyda turib, yurgan va yugurgan holatda to‘pni uzatish va otishni “imitatsiya” qilish. O’rgatishni yuqoridan qo‘lni siltab to‘p uzatishdan boshlash kerak. Devorda belgilangan nishondan 3-4 m masofada qo‘llab 146 yuqoriga ko‘tarilib, har xil oyoqlar oldinga qo'yilib va 3 qadamdan so‘ng to‘p uzatiladi. Keyinchalik sheriklar bir-biriga qarama-qarshi turib to‘p uzatishlarni bajaradilar. Bir qadamdan so‘ng, maydondan sapchitib, kamalaksimon “trayektoriya”da to‘p uzatishlar mavjud, U yoki bu usuldagi to‘p uzatishlarni o‘rgatishda, shug‘ullanuvchilarga tushuntirilgandan so‘ng, ular mashqlarni mustaqil bajarishga kirishadilar. O‘qituvchi shug‘ullanguvchilaming dastlabki holatini, qo‘l va oyoq, gavda holatining to‘g'riligini nazorat qiladi va xatolarini to‘g‘rilaydi. To‘p uzatishni uzoq vaqt bir joyda turib takomillashtirish mumkin emas. Asosiy holat o‘zlashtirilgandan so‘ng, darhol harakatda to‘p uzatishga o‘tmoq lozim. Avval bir o‘yinchi to‘p uzatishni joyida mashq qilsa, ikkinchisi harakatda bajaradi. Shundan so‘ng har ikkala o‘yinchi harakatda to‘p uzatishni o‘zlashtiradi. Asosan, o‘rgatish jarayonida mashq va usullami soddalashtirib, ularni keyinchalik murakkablashtirishga amal qilmoq kerak. Mashqlarni tashkil etishda har xil saflardan: qarama-qarshi qatorlardan, aylanmalardan, uchburchaklardan, kvadratlardan va hokazolardan foydalaniladi. Saflar tuzilishi shug'ullanuvchilar soni va beriladigan mashqlar xususiyatiga bog‘Iiq bo’ladi. Shug‘ullanuvchilar mashqlarni avval bir joyda turib, so‘ng har xil yo‘nalishda harakatda bajaradi. Namunaviy mashqlar: 1.O‘yinchilar 6-10 m oraliq masofada bir-biriga qarama-qarshi ikki qator bo'lib joylashadilar. Birinchi yoki ikkinchi qatorda joylashgan o‘yinchilarning har biriga to‘p beriladi va o‘rgatuvchi ishorasi yoki hushtagidan so‘ng ular bir-biriga to‘p uzatishni amalga oshiradi. 2. Ikki o‘yinchi to‘plar bilan bir-biriga qarama-qarshi 5-10 m oraliq masofada joylashadi. Uchinchi o‘yinchi ulaming o‘rtasida turib, oldindan kelishilgan usulda o‘yinchilar bilan galma-gal joy almashib, to‘p uzatishni 61 bajaradi. 3. Ikki o‘yinchi to‘plar bilan bir-biriga qarama-qarshi 10-20 m oraliq masofada joylashadi. Ulaming orasida yana ikki o‘yinchi birbiriga orqa o'girib turadi. C)‘rgatuvchi ishorasi bilan chet tarafda 147 turgan o‘yinchilar o‘ziga qarab turgan o‘yinchilarga to‘p uzatadi, o‘rtadagi o‘yinchilar to pni qaytarib, bir-biri bilan joy almashadi. 4. O’yinchilar diametri 10-20 m li doirani hosil qilib turadi. Ular to‘pni ma’lum bir tartibsiz sheriklariga uzatadilar va kimga to‘p uzatgan bo'lsalar, uning joyini o‘zlari egallaydi. 5. Belgilangan uchburchakda qator tashkil etiladi.O‘yinchilar qo‘shni qatorga to‘p uzatadi va to‘p uzatilgan tomon harakat qilib, qator orqasiga joylashadi. 6. Orqadan 6-8 m oraliqda yugurib kelayotgan sherigiga sakrab orqaga o‘tirib to‘p uzatish. 7.O‘yinchilar bir-biriga qararna- qarshi ikki guruhga bo‘linib, qatorlarda joylashadi.O‘rgatuvchi ishorasi bilan o‘yinchi o‘zi tomon yugurib kelayotgan sherigiga to‘p uzatadi, o‘zi qo‘shni qator orqasidan joy oladi. 8.O‘yinchilar ikki aylanaga joylashib, bir-biriga qararna- qarshi harakat qilib, o‘zaro to‘p uzatishadilar. 9. Ikki o‘yinchi 3-4 m oraliqda parallel harakat qilib to‘p uzatishadi. Harakat tezligi asta-sekin oshiriladi (ushbu mashqni 3-4 ta bo‘lib bajarish mumkin). 10. Ikki o‘yinchi joylarini almashtirib to‘p uzatishadi. 11. «To‘p uchun kurash» o‘yini.O‘yinda shug‘ullanuvchilar soni maydonning katta-kichikligiga bog‘liq bo‘lib, ikki jamoaga boiinadi. Bir jamoa o‘yinchilari bir-biriga to‘p uzatadi, ikkinchi jamoa esa ulardan to‘pni olib qo‘yish uchun harakat qiladi.O‘yin qoidasini, o‘qituvchi qo‘yilgan rnaqsad va shug‘ullanuvchilar tayyorgarligini hisobga olib belgilaydi. To‘pni yerga urib yurish. To‘pni yerga urib yurish texnikasini to‘g‘ri tasawur qilishga oid tushuntirish va ko‘rsatishdan so‘ng, shug‘ullanuvchilar bir joyda turganlaricha to‘pni yuqoriga sapchitib, yerga urib o‘ynaydilar, Bunda panjaning to‘p ustida to‘g‘ri joylashishiga, qoining harakatiga, to‘pning rnaydonga tegadigan joyiga katta e’tibor beriladi. Shundan so‘ng qo‘llarning harakatlari oyoqlarning harakatlari bilan uyg‘unlashtiriladi. Bu usullar yurish va to‘g‘ri chiziq bo‘ylab har xil tezlikda yugurish paytida bajariladi. Bunda qo’l to’pichining o‘z turish holatini qanday saqlay olishiga va harakat tezligiga qarab, to‘pning yerdan sapchish burchagini o‘zgartira olishiga katta e’tibor beriladi. Yoysimon doira 62 bo‘ylab va yo‘nalishni 148 o‘zgartirib, to‘pni yerga urib yurish mashqlarini qo’llash yaxshi natija beradi. Bu mashqlar shug‘ullanuvchilarda to‘pni boshqarish qobiliyatini o‘stiradi. Dastlabki kunlardanoq to‘pga qaramasdan uni yerga urib yurishga ahami у at berish kerak. Buning uchun ko‘pchilik mashqlaming bajarilishida shug‘ullanuvchini o‘qituvchining, o‘z sherigining, raqibining signalini yoki maydondagi vaziyatning o‘zgarishini kuzatishga majbur qiladigan sharoitlar yaratiladi To‘pni past sapchitib urib yurish, to‘pni yerga urib yurishga o‘tilganda uni raqibdan pana qilish, bir qo‘ldan ikkinchisiga orqadan o‘tkazish, yuqori tezlikda sur’atni va yerdan sapchish balandligini o‘zgartirish, burilishlar hamda orqa bilan harakat qilib to‘pni yerga urib yurishlar keyinroq o‘rganiladi. To‘pni panja bilan boshqarishga, oyoqlaming erkin ishlashiga va usullarning o‘yin vaziyatiga mos bo‘lishiga katta e’tibor beriladi. Namunaviy mashqlar: 1.Oldinga, yon tomonga, orqa bilan oldinga to‘pni yerga urib harakat qilish. 2.Shulaming hammasini yugurgan holatda bajarish. 3.Ilonizisimon yo‘nalishda har xil to‘siqlami aylanib to‘pni yerga urib yurish. 4.Har xil to‘siqlardan hatlab, to‘pni yerga urib olib yurish. 5. Har xil tezlikda yugurib, to‘xtab va yana tezlanib to‘pni yerga urib olib yurish. 6. Yo‘nalishlami o‘zgartirib (90°, 180°, 360°), to‘pni yerga urib olib yurish. 7. 7-9 metrli chiziqlarga to‘g‘ri tekkizib, chiziq bo‘ylab to‘pni urib olib yurish. 8. Okng va chap qoilarda galma-gal to‘pni yerga urib olib yurish. 9. Bir vaqtda ikki to‘pni yerga urib olib yurish. 10. To‘pni yerga urib olib yurib, har xil estafetalami bajarish. 11. Bir o‘yinchi to‘pni yerga urib olib yuradi, ikkinchi o‘yinchi to‘pni olishga harakat qiladi. 12. Ikki o‘yinchi bittadan to‘pni yerga urib olib yuradi, uchinchisi to‘pni oyoqlari bilan bir-biriga uzatadi. T o ‘p n i otishga o 'rgatish Har xil usullar bilan to‘pni darvozaga otishga o‘rgatish jarayonida shug‘ullanuvchilami dastiab to‘pning yo‘na!ish trayektoriyasi va darvozani moijalga olish usullari bilan tanishtirish lozim. Darvozaga to‘p otishning ayrim usullari o'rganilayotganda, birinchi navbatda, uning tuzilishi, so‘ng harakatning mazmun; o‘zlashtiriladi va to‘p otish masofasi asta-sekin uzaytiriladi. To‘pni otishga o‘rgatish uchun otishga yondosh mashqlardan foydalanmoq kerak: tennis to‘pi, rezinadan ishlangan yosh bolalar 63 to‘pi, xokkey to‘pi, har xil uzunlikdagi tayoqchalar, shuningdek, gantellar bilan to‘p otishni “imitatsiya” qilish. Qo’l mashqlarini mustahkamlash uchun har xil vazn va shakldagi to‘plarni bir va ikki qo‘llab uzatish. Gavda mushaklarini mustahkamlash uchun gimnastika o‘rindiqlarida o‘tirib, har xil holatlarda to‘p uzatishlami qo’llash mumkin. Tayanib to‘p otish. Tayanib to‘p otish harakatini o‘rgatishni uning asosiy bosqichi — to‘pning tezlanishidan boshlamoq kerak. To‘pni yuqoridan tezlatish uchun siltash usuli o‘rgatiladi. Dastlabki holat - o ‘ng oyoqda turib, chap oyoq oldinga qo‘yiladi, o‘ng qo‘l to‘p bilan yuqorida, gavda sal burilgan. Chap oyoqni oldinga qo‘yib, devorga to‘p otiladi. Dastiab diqqat harakatning ketma-ketligiga qaratilishi lozim. Chap oyoq yerga qo‘yilganda, to'pning dastlabki holatda qolishi muhumdir. To‘p otish avval vazifasiz amalga oshiriladi, so‘ng aniq belgilangan mo’ljalga to‘p tekkizish vazifasi qo‘yiladi. Yugurib kelib to‘p otishni o‘rgatish uchun avval yugurib kelish usulida qadamlar ritmini o‘zlashtirmoq kerak. Bunday harakat o‘rgatuvchi bajarganini qaytarish usuli bilan o’rganiladi. Qadamlar ritmi o‘zlashtirilgandan so‘ng, tezlanishda qadamlar orasidagi uzunlikni aniqlab olish zarur. Buning uchun eng qulay yo‘l qadamlar tushadigan ioyni belgilab qo‘yishdir. To‘p otish texnikasi o‘zlashtirilgandan so‘ng, otishning tayyorlov bosqichi variantlariga kirishiladi: 1) to‘pni yerga urib kelgandan tezlanib tokp otish; 2) to‘pni ilib olgandan so‘ng otish; 3) to‘pni ilib, 1, 2 qadamdan so‘ng otish; 4) har xil tezlanishlardan so‘ng to‘p otish, 150 Shundan so‘ng to’p otish sharoitlari murakkablashtirib bajariladi. Qo’l to’pichilarga u yoki bu usullarni tanlab to‘p otish mashqlari beriladi: 1. Darvozabon himoya qilgan darvozaga to‘p otish. 2. Sust va faol to‘siq qo‘yuvchi himoyachilarga qarshi to‘p otish. 3. Ikki o‘yinchi to‘p uzatib kelgandan so‘ng to'p otish. 4. Belgilangan mo’ljalga, darvozabonni aldab to‘p otish. 5. O'zlashtirilgan usullarni o’yinda qo’llash. Sakrab to‘p otish. Sakrab to‘p otishning barcha harakatlarini o'rgatishni joyida turib boshlash kerak. Dastlabki holat - to‘p ikki qo’llab oldinda ushlanadi. To‘p ushlagan qo‘l yuqori ko‘tarilib orqaga uzatiladi. Tana hamla qilingan tomonga sal egiladi, to‘p ushlagan qo‘l tashqaridagi oyoq tizza qismida ozgina bukiladi, tayanch oyoq oldinda barmoq qismlariga qo'yiladi. 64 Eng muhimi, barcha harakatlaming “sinxron”ligiga erishishdir. Shundan so‘ng bir oyoqda depsinish va depsingan oyoq bilan yana yerga tushish o‘rgatiladi. Buning uchun maydonga qo‘yilgan belgi va sakrab o‘tish uchun qo‘yilgan to‘siqlardan foydalanish mumkin. Ushbu mashqlar to‘p bilan “imitatsiya” tariqasida bajariladi. O‘rganilgan harakat malakalarini mustahkamlash uchun gimnastik skameykalarda bajariladigan quyidagi tayyorlov mashqlaridan foydalanish mumkin: 1. Yugurib kelib skameyka ustidan depsinib to‘p otishni bajarish. Jarohatlardan saqlanish uchun tushish joyiga gimnastik to‘shaklar solinadi. 2. Yugurib kelib yerdan depsinib to'p otiladi va skameyka ustiga tushiladi. Bu gandbolchiga sakrashning eng baland nuqtasidatez to‘p otish imkonini yaratadi. 3. Har xil balandlikdagi to‘siqlar ustidan to‘p otish, o‘yin texnikasini yaxshi o‘zlashtirishga imkoniyat beradi. To‘p otish texnikasi o‘zlashtirilgandan so‘ng, darvozaga to‘p otishni o‘zlashtirilishga yordam beradigan har xil variantdagi quyidagi mashqlami bajarishga kirishiladi: 1) to‘g’ri yugurib kelib, har xil burchakdan to‘p otish; 2) har xil masofada; 3) baravar ikki oyoqda va har xil oyoqlarda alohida depsinib; 151 4) sust, undan so’ng faoi himoya qarshiiigida; 5) o’yin mashqlarida; 6) o‘yinda. Yiqilib to‘p otish. Yiqilib to’p otislini o‘rgatish uchun yumshoq to‘shak yoki qum bilan to'ldirilgan chuqurchalardan foydalanish zarur.O‘rgatishni to‘p otishning yakuniy bosqichi -yerga tushishdan boshlagan ma’qul. Avval dastlabki holatdagi ikki qo‘lga, qo’l bilan oyoqqa va yonboshga tushish o'zlashtiriladi. So'ng mashqlar to’p bilan bajariladi: 1. To‘shak ustida tizzalarda turgan dastlabki holatda qo‘llarga yiqilib to‘p otish. 2. Chap tizzada turib, o’ng oyoqni yon tomonga cho'zgan holatda to‘p otilib, so‘ng qo‘llarga tushiladi. 3. Sakrab to‘pni otib, darvozabon maydoniga tushiladi va yelkadan umbaloq oshib turiladi. Malakani egallashda harakatlar dastlab qarshiliksiz bajarilishi lozim. Takomillashlirishda esa, albatta, muntazam himoyachilar qarshiiigida bajarilsa, maqsadga muvofiq boiadi. Chalg'itishga o'rgatish Chalg‘itishlaming turlari murakkab bo‘lganligi tufayli, shug‘ullanuvchilar ularga oid usullami to‘liq egallagandan so‘ng kirishadilar. Bunda birinchi e’tibor chalg‘itish uchun va asosiy harakat uchun ishlatiladigan har xil usullarning birga, har xil tezkorlikda 65 bajarilishiga va himoyachini chalg‘itish uchun qarshi harakatlaridan to‘g‘ri foydalanila olishga qaratiladi. Shug'ullanuvchilar eng avval har bir chalg‘itishning texnikasini o‘rganadilar. Mashqlarda har xil usullar birga qo‘shiladi. Chalg‘itishlar va undan keyingi harakatlar avval sekin, so’ngra har xil tezkorlik bilan bajariladi. Chalg‘itishlami takomillashtirish jarayonida o’yin vaziyatidan maqsadga muvofiq foydalana bilishga o’rgatish birinchi vazifa hisoblanadi. Buning uchun himoyachilaming har xil harakatlari namunalaridan iborat mashqlar va eng qulay qarshi usullar qo‘llaniladi. Chalg’itishlarga o‘rgatishning dastlabki mashqlarida himoyachining sust harakat qilishi maqsadga muvofiqdir. Keyinchalik himoyachi faol harakat qiladi: avval to‘psizchalg’itishlar, to‘pni ilish 152 “imitatsiya”si, so‘ng maydondagi harakatlar va burilishlar o‘rganiladi. To‘p bilan bajariladigan chalg’itishlar avval bir joyda turganda bajariladi. Uzatish “imitatsiya”si bilan bajariladigan chalg‘itishlar oldinroq o‘rganiladi. Darvozaga to‘p otish “imitatsiya”si bilan bajariladigan chalg’itishlarni o‘rganish uchun ko’proq vaqt ajratiladi. Bunda oyoqlar bilan to‘g‘ri harakatlar qilish katta qiyinchiliklar tug‘diradi.Qo’l to’pichi asosiy og‘irligini tayanch oyoqda saqlab, silkinadigan oyoq bilan erkin harakat qilishni o‘rganishi kerak. Keyingi hosqichda harakat paytida chalg’itishlarni qo‘llash o‘rgatiladi. Chalg’itishlarni erkin, tezkorlikni pasaytirmasdan bajarishga erishish lozim. Bir joyda turganda va harakat paytida bir qo‘l bilan bajariladigan chalg’itishlardan so'ng, ularning har xil qo‘shilmalari va tayanchsiz holatda bajariladigan chalg’itishlar o‘rgatiladi. Chalg‘itishlarni takoniillashtirishda har xil harakatli o‘yinlar, ikkitadan va uchtadan bo‘lib chalg’itishlarni qo'llashni talab qiladigan “quvlashmachoq” o‘ynash, himoyachidan qutulish, to‘pni ilish va uzatish, to‘pni yerga urib yurishga o‘tish, ma’lum chalg’itishlar qo'llanilgandan so’ng to‘p otishlar bilan bajariladigan mashqlarni qo‘llash; oldindan kelishilgan chalg‘itishlarni yoki ularni himoyachi yaratayotgan vaziyatga qarab tanlab,”birga- bir” o‘yinning har xil turlarini keng ishlatish o‘rgatishning asosiy vositalaridan hisoblanadi. Himoya о ’yin texnikasini o'rg atish Himoyada harakat o‘rgatilyotganda, orqa bilan yurishga, yugurishga, yon tomon bilan qadamlab, har 66 xil yo‘nalishlarda qo‘llar bilan to‘sishning yoki to‘pni olib qo'yishning “imitatsiya”larini bajarib yurishga ko‘proq e’tibor beriladi. Darvozabon maydoni chizig‘i bo‘ylab yon tomon bilan harakat qilishda qadamlar yumshoq qo‘yiladi, yuqoriga sakramaslik, oyoqlar tizzalari to‘g‘rilanmasligi kerak. Orqa bilan harakat qilinganda, gavda orqaga engashmasdan to‘g‘ri turiladi, oyoqlar bukilib, katta qadam tashlanadi. Maydonda qilinayotgan harakat vaqtida to‘pning holatiga qarab joylashish ham o'rgatiladi. Keyinchalik o‘z hujumchisiga nisbatan kerakli masofani saqlash va vaziyatga qarab uni o‘zgartirish o‘rganiladi. Himoyada harakat qilishni o’rganish uchun quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin: 1. Himoyada turishning dastlabki holatida o‘ngga, chapga, oldinga va orqaga yurish va yugurish. 2. Orqa bilan oldi tarafga mokisimon, ilonizisimon harakatlami bajarish. 3. Bir-biriga yuzma-yuz turgan hoiatda “quvlashmachoq” o‘ynash. 4. Sherik bilan bajariladigan mashqlar.O‘yinchi yo‘nalishini keskin o‘zgartirib, chapga, o‘ngga, oldinga va orqaga harakat qiladi. 5. Kengligi 3-5 metrni tashkil qilgan “yo‘lak”dan ikki hujumchining bir himoyachi yonidan o‘tib ketmoqchi bo‘lib harakat qilishi. 6. Hujumchilar 9 metrli chiziq tashqarisida darvozaga yuzmayuz bo‘lib, oralig‘i 3-5 metrli masofada ikki qatomi tashkil qiladi.O‘yinchi yonidagi kolonnaga to‘p uzatgandan so‘ng, o‘z kolonnasining orqasiga joylashadi, 6 metrli chiziqda himoyada turgan uch himoyachi to‘p bilan harakat qiluvchi hujumchiga galma-gal chiqib, hujumchini to‘xtatishga harakat qiladi va dastlabki holatiga qaytadi. To‘pni to’sish.Qo’llarni tez harakat qildirishga o‘rgatishdan, ya’ni chaqqon qo'llarni yuqori ko‘tarib to‘g‘rilashdan boshlanadi. Darvoza maydonchasi bo‘ylab joylashgan himoyachilar o‘qituvchi ishorasi bilan darhol qo‘llarini yuqoriga ko‘tarib to‘g‘rilaydilar, so‘ng quyidagi mashqlami to‘p bilan bajaradilar: 1. Hujumchi himoyachiga yuzma-yuz turib, har xil holatda darvozaga to‘p otishni bajaradi, himoyachi esa to‘p yo‘nalishini to‘sish uchun harakat qiladi. 2. Avvaldan kelishilgan tomonga otish kuchini asta-sekin ko‘paytirib to‘p otiladi, himoyachilar to‘p yo‘nalishini to'sish uchun qo’llarini qo‘yishadi. 3. Avvaldan kelishilgan ikki usulda darvozaga otilgan to‘p to‘siladi. 4. O‘yin vaziyatida darvozaga otilgan to‘plarmi to‘sish. 5. Birin-ketin darvozaga 67 otilgan bir necha to‘sish. 6. Hujumchining yuqoridan darvozaga o’tgan to‘pni ikki himoyachi bo‘lib to‘sish. 7. 6-8 diametrli aylanada joylashib, bir-biriga yuqoridan va yerga urib sapchitib uzatilgan to‘pni o‘rtada turib to‘sishga harakat qilish. To‘pni olib qo‘yish o‘rgatilayotgan harakat boshlanishidan oldin holatni to'g'ri tanlash, to‘pga o‘z vaqtida chiqish va to‘pga qarab tezkorlik bilan harakat qilish katta ahamiyatga ega. Bu mashqda dastlab oldinga chiqib uzatilayotgan to‘pni olib qo‘yish o‘rganiladi. So‘ng hujumchining orqasidan chiqib to‘pni olib qo‘yishlar o‘rganiladi. Bu usullarni egallash uchun devor tomonga uzatilgan to’plami olib qo‘yish mashqlari qo’llaniladi. Keyinchalik ikki o‘yinchi orasida sust va faol to‘p uzatilishi paytida uni olib qo‘yish mashqi o‘rgatiladi. To‘pni urib chiqarish. Eng avval bir joyda turganda raqibning qo’lidagi to‘pni urib chiqarish o‘rganiladi. Bunda panjaning qattiq tugilishi, qo‘lning qisqa harakat qilishi, to‘pning qanday tutib turganligiga qarab, uni yuqoridan yoki pastdan urisnni mo‘ljallash muhimdir. Shundan so‘ng to‘pni harakat paytida urib chiqarish o‘rganiladi. Avval to‘p o’tilyotganda, so‘ngra esa uni darvozaga otilayotganda urib chiqariladi. Keyinchalik to‘pni uzatishga yoki darvozaga otishga tayyorlanayotganda urib chiqarish va eng so‘ngida, to‘pni yerga urib yurish vaqtida uni urib chiqarish o‘rgatiladi. Jismoniy tarbiya va sport- x alqning umumiy madaniyatining ajralmas qismi bo’lib, mamlakatning har bir fuqorasining jismoniy hamda ma’naviy kamolotini ta’minlash asosidir. Jismoniy tarbiya va sport sohasining rivojlanish istiqbollari O’zbekiston Respublikasini rivojlangan davlatlar qatoriga qo’shish, bozor munosabatlariga o’tish konsepsiyasi bilan bevosita bog’liq. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida sport bilan ommaviy tarzda shug’ullanishni, aholining, ayniqsa, bolalar va o’quvchi-yoshlarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishning faol shakllarining ta’minlovchi amaliy tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirib kelindi. Tanlab olishda qo’llaniladigan maxsus jismoniy tayyorgarlikni baholovchi asosiy testlarini to’g’ri tanlamaslik tanlab olishni adolatli o’tishiga to’sqinlik qilib turli tortishuvlarga sabab bo’lishini inobatga olib qo’l to’pida tanlab olish mavzusiga oid o’quv qo’llanmalar, darsliklar va ilmiy maqolalardagi 68 ma’lumotlardan foydalanib, tanlab olishda qo’llaniladigan maxsus jismoniy tayyorgarlikni aniqlashda asosiy testlarini ishlab chiqdik. Yosh qo’l to’pichilarni tanlab olishda maxsus tayyorgarlikning asosiy testlari quyidagilardan iborat : 1. To’pni 30 m ga yerga urib yugurib. Test qabul qiluvchining ishorasi (sekundomer) bo’yicha sportchi yuza chiziqdan belgilangan 30 m li belgigacha to’pni yerga urib yugurib o’tadi. Chiziqni kesib o’tgandan so’ng vaqt o’lchash uskunasi to’xtatiladi. 2. Ustunchalarni oralab o’tib to’p otish. O’yin maydoni bo’ylab oralig’i 380 smdan uch qator parallel ustunchalar o’rnatiladi. Birinchi qator mashq boshlanish chizig’idan 5 metr, chetdagi qatorlar esa 2,5 va 5 metr masofada o’rnatiladi. Tekshiriluvchi mashqni o’rtadagi qatorning to’g’risidan boshlaydi, ishora qilingan (vaqt o’lchagich ishga tushgach) o’ng tomonga o’ng qo’li bilan to’pni olib boradi va barcha ustunchalarni aylanib o’tgandan so’ng, darvozada belgilangan 60x60 maydonni mo’ljalga olib to’pni otish bilan (vaqt o’lchagich to’xtatiladi) mashqni yakunlaydi. Ikkinchi imkoniyat chap tomonga yurib bajariladi. To’pni aniq mo’ljalga otish. Darvozaning yuqori burchaklariga 40x40 sm li nishonlar o’rnatiladi va har bir burchakdagi nishonga 30 soniya davomida 9 metrli masofadan 3 qadam qilinib, 6 metrdan to’p otish tayangan holda bajariladi. Tennis va qo’l to’pida mo’ljalga tekkizilgan to’plarning umumiy miqdori hisobga olinadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlikni baholovchi testlar (11-12 yosh o’g’il bolalar misolida) Mashq turlari Yoshi 1 1 1 2 Bolalar 30 m masofaga yugurish, s 5,8 5,6 Joyidan uzunlikka sakrash, sm 160 170 Joyidan tennis to’pini uzoqlikka uloqtirish, m 25 30 30 m masofaga gandbol to’pini yerga urib olib yugurish, s 7 6,6 69 Yuqoridagi ma’lumotlarni hisobga olib , shunday hulosaga kelish mumkinki, bugungi kunda gandbol rivojlana yo tgan sport turi bo’lib, yo sh gandbolchilarni tay yo rlash muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlab olish hususiyatlarini o’rganish va amaliy uslublarni qo’llash masalasi bugungi o’smirlarda kelajakni yo rqin yulduzini ko’rishdan iborat. Tanlov o’tkazish-sportchilarni asosiy saralash dan o’tkazishdek bir gap bo’lib, bunda ma’lum sport turi bilan shug’ullanuvchilar orasida faqat shu sohaga mos keladigan shaxslar qoldirilishi lozim bo’ladi . Mo’ljallash shaxsning sport qiziqishini, uning jismoniy imkoniyatlariga mos ravishda tanlash maqsadiga xizmat qiladi. Yosh qo’l to’pichilarni tanlash va tayyorlashda umumta’lim maktablaridagi qo’l to’pi bo’yicha kuni uzaytirilgan va o’quv mashg’ulotlari chuqur o’zlashtiriladigan maxsus sinflar katta ro’l o’ynaydi. Bunda bolalar gandbolga mehr qo’yadilar va gandbol o’ynash sirlarini o’rganadilar. Maxsus jismoniy tayyorgarlikni baholovchi testlar (11-12 yosh qiz bolalar misolida) Mashq turlari Yoshi 1 1 1 2 Bolalar 30 m masofaga yugurish, s 5,8 5,6 Joyidan uzunlikka sakrash, sm 160 170 Joyidan tennis to’pini uzoqlikka uloqtirish, m 25 30 30 m masofaga gandbol to’pini yerga urib olib yugurish, s 7 6,6 Yuqoridagi ma’lumotlarni hisobga olib , shunday xulosaga kelish mumkinki, bugungi kunda qo’l to’pi rivojlana yo tgan sport turi bo’lib, yo sh qo’l to’pichilarni tay yo rlash muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlab olish hususiyatlarini o’rganish va amaliy uslublarni qo’llash masalasi bugungi o’smirlarda kelajakni yo rqin yulduzini ko’rishdan iborat. Tanlov o’tkazish-sportchilarni asosiy saralash dan o’tkazishdek bir gap bo’lib, bunda ma’lum sport turi bilan shug’ullanuvchilar orasida faqat shu sohaga mos keladigan shaxslar qoldirilishi lozim bo’ladi . Mo’ljallash shaxsning sport 70 qiziqishini, uning jismoniy imkoniyatlariga mos ravishda tanlash maqsadiga xizmat qiladi. Yosh qo’l to’pichilarni tanlash va tayyorlashda umumta’lim maktablaridagi gandbol bo’yicha kuni uzaytirilgan va o’quv mashg’ulotlari chuqur o’zlashtiriladigan maxsus sinflar katta ro’l o’ynaydi. Bunda bolalar qo’l to’piga mehr qo’yadilar va qo’l to’pi o’ynash sirlarini o’rganadilar. 3.2. Yosh qo’l to’pichilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’yin texnikasini tarbiyalash samaradorligini aniqlash usullari. Qo’l to’pichilar estafetasi: o‘yinning tavsifi. O‘yin ishtirokchilari o‘zaro teng ikki jamoaga bo‘linadilar. Ikkala jamoa o‘yinchilari ikki tadan bo‘lib, oralaridan bir oz joy qoldirib o‘zaro parallel ikki qatorga saflanadilar. Oldinda turganlarning oyoqlari uchi oldidan chiziq o‘tkaziladi. Bu chiziqdan 10-15 qadam narida unga paralel qilib ikkinchi chiziq tortiladi. Qatorlar boshida turgan har qaysi juft o‘yinchining biriga bittadan to‘p beriladi. Oldinda turgan har qaysi juft o‘yinchilar rahbar signal berishi bilan oldinga qarab yugurib, yo‘lda to‘pni ikki bilan yuqoriga bir-birlariga uzatadilar. Ular ikkinchi chiziqqacha yugurib borib, yana shu yo‘ldan o‘z qatorlariga qaytadilar, to‘pni so‘nggi marta navbatdagi juft o‘yinchilarga uzatib, o‘z qatorlarining ohiriga borib turadilar. Navbatdagi o‘yinchilar, uchib kelgan to‘pni ilib olmasdan, bir qo’l bilan urib bir-birlariga qaytarib ol dinga yugurib ketadilar. O‘yin har bir jamoaning hamma juft o‘yinchilari shu tarzda to‘pni bir-birlariga qaytarib yugurib bo‘lgunlaricha davom ettiriladi. Navbat yana birinchi juft o‘yinchilarga kelganda ulardan biri to‘pni qo‘lga olib yuqoriga ko‘taradi va shu bilan jamoa yugurishni tamomlaganligini bildiradi. Yugurishni birinchi bo‘lib tamomlagan jamoa g‘alaba qozonadi. O‘yinning qoidalari. 1. Agar har juft o‘yinchilardan birontasi to‘pni yerga tushirib yuborsa, uning o‘zi to‘pni er dan olishi va shu joyning o‘zida uni uzatishni davom ettirishi kerak. 2. Navbatdagi juft o‘yinchilar o‘zlariga to‘p berilgunicha chiziqni bosib oldinga o‘tmasliklari lozim. 3. Navbatdagi juft o‘yinchi to‘pni uzatib, yugurib ketganidan so‘ng butun qator bir qadam oldinga suriladi, yugurib ketgan juft orqasida turgan o‘yinchilar esa yugurish boshlanadigan chiziqda borib turadilar. 71 Eslatma. Yugurib kelayotgan o‘yinchilar o‘z qatoriga yaqin kelganda yugurib ketadigan navbatdagi juft o‘yinchilarga yo‘l berish uchun orqaga tislanib bir-biridan uzoqlashishi kerakligini o‘quvchilarga tayinlab qo‘yish lozim. Bu o‘yinni 12-14 yoshli qo’l to’pichilardaning mashg’ulot jarayonlarida o‘tkazish tavsiya qilinadi. Qo’l to’pi estafetasi O‘yinga tayyorlanish. O‘yinchilar 6-8 ta jamoaga bo‘linadilar (to‘plar soniga qarab). Jamoalar maydonchaning bir tomonidagi chiziqning orqasida turadilar. Qatorlarda birinchi turgan o‘yinchilar bittadan gandbol to‘pini oladilar. O‘yinning tavsifi. Murabbiyning signalidan keyin o‘yinchilar to‘pni boshlari ustidan oshirib-oshirib maydon chaning qarama - qarshi tomoniga yura boshlaydilar. Belgilangan chiziqdan o‘tgach, to‘pni ushlab olib orqaga yugurib qaytib kelib, uni ikkinchi o‘yinchiga uzatadilar, o‘zlari qatorlar oxiriga borib turadilar. O‘yin shu zaylda davom etadi. Mana shu vazifani xatosiz va tez bajargan jamoa o‘yinda g‘olib hisoblanadi. O‘yinning varianti. O‘ynichilar 2-3 ta jamoaga bo‘linadilar. Har bir jamoa ikki kishilik qatorga saflanib, maydonchaning bir tomonidagi chiziq orqasida turadilar. Har bir qatorning oldida turgan ikkita o‘yinchining biri gandbol to‘pini oladi. Murabbiyning signalidan so‘ng har bir jamoaning birinchi juft o‘yinchilari to‘pni bir-birlari ga to’pni ko’krak oldidan uzatib, 10-15 metrgacha olib boradilar, so‘ngra shu usul bilan orqaga qaytib kelib, to‘pni keyingi juft o‘yinchilariga berib, o‘zlari qatorning oxiriga borib turadilar. Hamma o‘yinchilar ham birinchi juft o‘yinchilarning harakatini takrorlaydilar. Kam xato qilib o‘yinni tez tugatgan jamoa yutgan hisoblanadi. To‘pni yerga tushirma O‘yinga tayyorlanish. Hamma o‘ynovchilar o‘zaro teng 2-3 jamoaga bo‘linadilar va xar bir jamoaalohida davraga to‘planadi. Davradagilar, bir- birlaridan bir qadam oraliqda turadilar. Har bir jamoaga bittadan qo’l to‘pi beriladi. 72 O‘yinning tavsifi. Murabbiyning signal berishi bilan davradagilar to‘pni pastdan o’ng yoki chap qo’li bilan bir-birlariga har xil yo‘nalishlarda uzatadilar va uni imkoni boricha uzoqroq vaqt davomida yerga tushirmasdan qo‘ldan-qo‘lga o‘tkazib turishga harakat qiladilar. O‘yin 5-8 daqiqa davom etadi. Belgilangan vaqt ichida kamroq jarima ochkosi olgan jamoa g‘olib hisoblanadi. O‘yinning qoidalari. 1. To‘pni uzatish yoki qo‘lda bir oz bo‘lsa ham ushlab olish, erga tushirish mumkin emas. 2. Bir o‘yinchining o‘zi to‘pni bir yo‘la ikki yoki undan ko‘proq marta urishi ham mumkin emas. Bu qoidalarni buzgan jamoaga jarima achkolari beriladi. 3. Qaysi jamoa o‘yinchilari to‘pni davradan chiqarib yuborsa, uni usha jamoa o‘yinchilarining o‘zi iloji boricha tez kor olib kelib o‘yinga tushirishlari lozim. To‘pni davra chegarasidan chiqarib yuborgan jamoaga jarima ochkosi beri ladi. Metodik ko‘rsatmalar. O‘yinda to‘pning to‘g‘ri uzatilishiga, harakatlarning o‘zaro mosligiga e’tibor berish ke rak. O‘yinning qoidalari yaxshi o‘zlashtirilgandan keyin o‘yinni bir muncha murakkablashtirish mumkin. Masalan, to‘pni faqat barmoqlar bilan siltab uzatish, va o‘rtacha balandlikdan uzatish mumkin. To‘pni qaytarish O‘yinga tayyorlanish. O‘ynovchilar 1-2 metr oraliqda aylana hosil qilib turadilar. O‘yinchilardan biri onaboshi qilib tayinlanadi va u doiraning o‘rtasida turadi. O‘yin uchun qo’l to‘pi yoki to’ldirma to’p bo‘lishi mumkin. O‘yinning tavsifi. Onaboshi to‘pni turli hil usullarda, aylana bo‘ylab turgan o‘yinchilarga navbatma-navbat uzatadi. O‘yinchilar esa to‘p qanday uzatilgan bo’lsa huddi shunday onaboshiga qaytarib uzatadilar. Onaboshi markazdan mumkin qadar uzoqroq turishga harakat qilishi lozim. Agar onaboshi xatolikka yo‘l qo‘ysa, uning o‘rniga boshqa o‘yinchi o‘tadi. O‘yinning qoidalari. 1. Davra olib turgan o‘yinchilar to‘pni qabul qilish va uzatishi uchun istalgan tomonga bir qadam tashlashlari mumkin. 2. Agar onaboshi to‘pni safda turgan o‘yin chi qaytara olmaydigan qilib uzatsa, xato qilgan hisoblanadi. 73 Metodik ko‘rsatmalar. Agar o‘yinchilar ko‘payib ketsa, ularni ikki davraga bo‘lish va o‘yinni alohida-alohida davralarda o‘tkazish mumkin. Bu o‘yinni yuqoridan kelayotgan to‘pni barmoqlar bilan ilish va qaytarib uzatish yo‘li bilan murakkablashtirish mumkin. Bu o‘yin qo’l to’pichilarni mashg’ulot jarayonida foydalanilsa mashg’ulot samarasi yanada sifatli bo’lishi mumkin. To‘pni boshdan oshirib uzatish O‘yinga tayyorlanish. O‘yinchilar ikki guruhga bo‘linadi lar va oralaridan 2-3 qadam joy qoldirib ikki qatorga saflanadilar. Qatorlar boshida turgan o‘yn i chilarda qo’l to’pi yoki to’ldirma to‘pi bo‘ladi. O‘yinning tavsifi. Murabbiy tomonidan “Tayyorlan!”, “Diqqat!”, “Marsh!” ko‘rsatmalarini bergandan keyin qatorlar boshidagi ishtirokchilar to‘pni boshlaridan oshirib orqalarida turgan navbatdagi o‘y in chiga uzatadilar. To‘p qator oxirida turgan o‘yn i chiga etib borguncha uzatiladi. Qator oxirida turgan o‘yinchi to‘pni olishi bilan o‘ng tomondan qatorning oldiga yuguradi va birinchi bo‘lib turib to‘pni boshidan oshirib orqasida turgan o‘y in chiga uzatadi. O‘yin h amma ishtirokchi lar to‘pni olib, oshirib bo‘lgunicha davom ettiriladi. Uni boshlab bergan o‘yinchi qator oxirida qolib, to‘pni olganidan keyin qator oldiga yugurib keladi va to‘pni yuqoriga ko‘taradi. O‘yinni oldin tamomlagan jamoa yutgan hisoblanadi. O‘yinning qoidalari. 1. O‘yin vaqtida to‘pni yerga tushirgan o‘quvchi uni yerdan o‘zi olishi va o‘z joyiga turib, to‘pni boshidan oshirib uzatishi lozim. 2. To‘pni faqat o‘zidan key inda turgan o‘yinchigagina uzatish kerak. Agar o‘yinchi bu qoidani buzsa, jamoaga jarima ochkosi beriladi. Metodik ko‘rsatmalar. O‘yinni to‘g‘ri yakunlash va g‘olib chiqqan jamoani to‘g‘ri aniqlash uchun murabbiy o‘yinning borishini diqqat bilan kuzatishi lozim. Jamoalar tarkibida 12-15 kishidan ortiq o‘ynovchi bo‘lmasligi kerak, aks holda o‘ynovchilar o‘z navbatilari kelishini uzoq kutishga majbur bo‘ladilar, bu esa ularning o‘yinga qiziqishlarini susaytiradi. 74 Qo‘shaloq to‘p O‘yinga tayyorlanishi. O‘yin maydonchada o‘tkaziladi. O‘yin ni o‘tkazish uchun arqon va ikkita qo’l to‘pi bo‘lishi kerak. O‘yinchilar o‘zaro teng ikki jamoaga bo‘linib, may donchaning ikki tomoniga xohlaganlaricha joylashib turadilar. O‘yinning tavsifi. Murabbiy tomonidan signal berishi bilan birinchi jamoa o‘yinchilari to‘pni qo‘l bilan urib ikkinchi jamoaga uzatadilar. Hamma o‘yinchilar ham to‘pni turli hil usullarda qarshi tomonga oshirib yuborishga va ikkala to‘pning bir vaqtda raqiblari tomonidan bo‘lishiga erishish uchun intiladilar. O‘yinning natijasi ochko bilan xisoblanadi. O‘yin jamoalardan birida 10 ta jarima ochkosi to‘plagunicha davom ettiriladi. Agar: a) jamoa uzatgan to‘p qarshi jamoa o‘yinchilarining birontasiga tegmasdan maydoncha chizig‘idan tashqariga tushsa, b) ikkala to‘p ham bir vaqtning o‘zida shu jamoa tomoniga o‘tib qolsa, g) uchib kelayotgan to‘pni qo‘l ilib olib uzatilsa, urib yuborilsa xato ilingan hisoblanadi va xar bir xato uchun jamoaga bittadan jarima ochkosi beriladi. O‘yinning qoidalari. 1. O‘yin boshlanishida va ikkala to‘p ham bir tomonda bo‘lib qolgan hollarda to‘p qaytadan o’yinga kiritiladi. 2. Agar to‘pning biri borib ikkinchisiga tegsa, o‘yin to’xtatiladi va signal bo‘yicha boshqatdan boshlanadi. 3. O‘yinchilar o‘z joylarida turishlari, bir joyga to‘planmasliklari, lekin bir joyda to‘xtab qolmasliklari ham ke rak. Metodik ko‘rsatmalar. O‘yinchilar axyon-axyonda joy almashtirib turishlari mumkin. O‘ynovchilar to‘pni galma-gal uzatishlari kerak. Bu qoidalar yaxshi o‘zlashtirilgandan keyin o‘yinni murakkablashtirish mumkin. 3.3. Tadqiqot jarayonida olingan natijalar va ularning tahlili. Biz tadqiqotimizda qo‘llagan vosita va uslublarning samarasini va yosh qo’ l to’pi chilarning texnik tayyorgarlik darajasini aniqlash maqsadida tadqiqotdan oldin va tadqiqotdan so‘ng texnik tayyorgarlikka oid test me’yorlarini qabul qildik, natijalar esa quyidagicha. 75 3. 1 - jadval . Yosh qo’l to’pi chilarning texnik tayyorgarligini baholash me’yoriy talablari. Mashq turlari O‘quv yili 1- chi 2- chi Maxsus tayyorgarlik 30 m to‘pni yerga urib olib yurish,s 5, 9 -6, 5 5, 5 -5, 7 30 m masofada to‘pni ustunlararo o‘ng qo‘lda olib yurish, s 1 0 -1 1 9 -1 0 30 m masofada to‘pni ustunlararo chap qo‘lda olib yurish, s 1 3 -1 4 11-12 30 s mobaynida devordagi mo‘ljallangan to‘pni uzatib qaytib ilish 9 - 11 11 -1 4 Darvoza burchaklaridagi nishonga to;p otish (12 marta) 7 12 Qo’l to’pi to‘pini uzoqqa otish (metr) 2 4 2 9 3. 2 - jadval . Nazorat guruhi qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi o quvchilar – texnikʻ ʻ tayyorgarligi ko rsatkichlari ʻ tajriba oldin (n=12) F.I.Sh 30 m.ga ustunlararo to’pni yerga urib olib yurish. 30 m.ga to’pni yerga urib olib yurish. Nis honga (devorga) to’p uzatish. (30 sek) Qo ’l to’pi to’pni uzoqlikk a otish. Darvoz a burchaklarida gi nishonga to’p otish.(12 marta) Akta mova Mohinur 11 ,8 6,8 10 25, 5 7 Pirnaz arova Gulbahor 11, 12 6 ,4 9 24. 0 5 Musta fayeva 11,02 7 ,8 8 25 8 76 Zilola Jamol ova Gulnoza 10 , 8 1 6 . 2 2 9 21 7 Mardi yeva Durdona 11, 22 6.38 11 19 6 Xasan ova Farida 10,7 3 7,2 9 22 8 Obido va Elnura 11 ,8 7 .5 10 24 7 Xuda yberdiyeva Nigina 11 ,6 6 ,9 9 22 5 Abdul layeva Malika 12, 2 7.7 8 24 6 Karim ova Sarvinoz 5,4 7 ,10 8 25, 5 8 Parda yeva Saida 12 , 1 7,6 7 23 9 Habib janova Jasmina 12 ,10 6,8 10 24 8 11 , 79 6,3 9 22 . 44 7 .9 σ 1 .13 7.4 7 1.0 5 0.89 V 1 2 .5 8.76 8 .20 10. 0.58 77 05 3. 3 -jadval Tajriba guruhi qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi o quvchilar – texnikʻ ʻ tayyorgarligi maxsus testlar bo’yicha ko rsatkichlari tajribadan ʻ oldin (n=12) F.I.Sh 30 m.ga ustunlararo to’pni yerga urib olib yurish. 30 m.ga to’pni yerga urib olib yurish. Nishonga (devorga) to’p uzatish. (30 sek) Qo’l to’pi to’pni uzoqlikka otish. Darvoza burchak laridagi nishonga to’p otish. (12 marta) Keldiyorova Shalola 11 , 2 6,5 11 24,5 7 O ktamova ʻ Sevinch 11,2 2 6 , 7 10 25.0 6 Salohiddinova To maris ʻ 11,2 7 , 2 9 22 8 Habibullayeva Sabina 10 , 8 1 6 . 2 2 10 23 9 Uzoqboyeva Jasmina 11, 22 6.38 11 19 6 Raxmatova Sabohat 10,6 3 7,2 9 22 8 78 Ibragimova Nozima 11 ,8 7 .5 10 24 6 Xudoyberdiyeva Aziza 11 ,6 6 ,9 9 22 5 Allayorova Muxlisa 12, 2 7.7 8 24 6 Keldiyorova Dilsevar 5,4 7 ,10 8 25,5 8 Murodova Gulnoza 12 , 1 7,6 7 23 9 Raxmatova Dilnoza 12 ,10 6,8 10 24 8 11 , 79 6,3 9 22 .44 7 .9 σ 1 .13 7.4 7 1.05 0.89 V 1 2 .5 8.76 8 .20 10.05 0.58 Tajriba va nazorat guruhlarining tadqiqotdan oldin olingan ko‘rsatkichlari matematik-statistik hisoblanganda, 12 nafar qo’l to’pichilaridan 30 m.ga to‘pni ustunlararo yerga urib olib yugurish testi bo‘yicha o‘ng qo‘lda P<0,001 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli va chap qo‘lda P>0,01 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi. 30 m.ga to‘pni yerga urib olib yugurish testi bo‘yicha esa P>0,01 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi. Ma’lum nishonga (devorga) to‘p uzatish va qo’l to’pi to‘pini uzoqlikka otish testlari bo‘yicha esa 79 P<0,05 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli deb baholandi. darvoza burchaklaridagi nishonga to‘p otish testi bo‘yicha P>0,05 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi. 3. 4 -jadval Nazorat guruhi qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi o quvchilar – texnikʻ ʻ tayyorgarligi ko rsatkichlari maxsus testlar orqalitajriba ʻ dan keyin (n=12) F.I.Sh 30 m.ga ustunlararo to’pni yerga urib olib yurish. 30 m.ga to’pni yerga urib olib yurish. Nishonga (devorga) to’p uzatish.(30 sek) Qo’l to’pi to’pni uzoqlikka otish. Darvoza burchaklarid agi nishonga to’p otish.(12 marta) Aktamova Mohinur 11 ,8 6,4 10 26,5 8 Pirnazarova Gulbahor 10. 12 5 , 8 9 25.0 7 Mustafayeva Zilola 10,02 6 ,8 8 26,5 7 Jamolova Gulnoza 10 , 8 1 5.8 9 22 8 Mardiyeva Durdona 12, 22 6.3 11 21 7 Xasanova Farida 9,7 3 7,0 9 24 8 Obidova Elnura 10 ,8 7,2 10 24 7 Xudayberdiyeva Nigina 10 ,6 6 , 5 9 22 6 Abdullayeva Malika 11, 2 7.7 8 24 7 Karimova 11, 5 7 ,10 8 25,5 8 80 Sarvinoz Pardayeva Saida 12 , 1 7,6 7 23 9 Habibjanova Jasmina 12 ,10 6,8 10 24 8 11 , 79 6,3 9 22 .44 7 .9 σ 1 .13 7.4 7 1.05 0.89 V 1 2 .5 8.76 8 .20 10.05 0.58 Nazorat guruhining tadqiqotdan oldin va tadqiqotdan keyin olingan ko‘rsatkichlari matematik-statistik hisoblanganda, 12 nafar qo’l to’pichilardan 30 m.ga to‘pni ustunlararo yerga urib olib yugurish testi bo‘yicha o‘ng qo‘lda va chap qo‘lda P>0,001 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi. 30 m.ga to‘pni yerga olib yugurish va ma’lum nishonga (devorga) to‘p uzatish testlari bo‘yicha esa P>0,01 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi. Qo’l to‘pini uzoqlikka otish testi bo‘yicha esa P<0,01 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli deb baholandi va darvoza burchaklaridagi nishonga to‘p otish testi bo‘yicha P>0,001 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchsiz deb baholandi. 3. 3 -jadval Tajriba guruhi qo’l to’pi bilan shug ullanuvchi o quvchilar – texnikʻ ʻ tayyorgarligi maxsus testlar bo’yicha ko rsatkichlari tajribadan keyin (n=1 ʻ 2) F.I.Sh 30 m.ga ustunlararo to’pni yerga urib olib yurish. 30 m.ga to’pni yerga urib olib yurish. Nishonga (devorga) to’p uzatish. (30 sek) Qo’l to’pi to’pni uzoqlikka otish. Darvoza burchaklaridagi nishonga to’p otish.(12 marta) Keldiyorova Shalola 9 ,8 6,8 10 27,5 9 O ktamova ʻ 9, 12 6 ,4 9 26.0 7 81 Sevinch Salohiddinova To marisʻ 10,02 7 ,8 8 28 10 Habibullayeva Sabina 8 , 8 1 6 . 2 2 9 24 9 Uzoqboyeva Jasmina 9, 22 6.38 11 22 8 Raxmatova Sabohat 8,7 3 7,2 9 25 11 Ibragimova Nozima 9 ,8 7 .5 10 27 9 Xudoyberdiyeva Aziza 9 ,6 6 ,9 9 26 8 Allayorova Muxlisa 10, 2 7.7 8 28 9 Keldiyorova Dilsevar 10 ,4 7 ,10 8 27,5 8 Murodova Gulnoza 10 , 1 7,6 7 25 11 Raxmatova Dilnoza 12 ,10 6,8 10 27 10 11 , 79 6,3 9 22 .4 4 7 .9 σ 1 .13 7.4 7 1.05 0.89 V 1 2 .5 8.76 8 .20 10.0 5 0.58 82 Tajriba va nazorat guru h larining tadqiqotdan keyin olingan ko‘rsatkichlari matematik-statistik hisoblanganda, 12 nafar qo’l to’pi chilaridan 30 m.ga to‘pni ustunlararo yerga urib olib yugurish testi bo‘yicha o‘ng qo‘lda va chap qo‘lda P<0,01 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli deb baholandi. 30 m.ga to‘pni yerga urib olib yugurish va ma’lum nishonga (devorga) to‘p uzatish testlari bo‘yicha esa P<0,001 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli deb baholandi. Qo’l to‘pini uzoqlikka otish va darvoza burchaklaridagi nishonga to‘p otish testlari bo‘yicha P<0,01 ni tashkil etdi, bunda ahamiyatlilik darajasi statistik ishonchli deb baholandi. Qo’l to’pichilarning texnik tayyorgarlik darajasini va texnik harakatlarini rivojlantirish maqsadida biz tadqiqot jarayonida bir qancha mashqlar majmuasini amalda qo‘lladik, tadqiqot so‘ngida qo’l to’pichilardan yuqoridagi testlarni takroran qabul qildik. 83 Amaliy tavsiyalar Pedagogik tajriba natijalari va ularning qiyosiy tahlilidan aniqlandiki, tajriba jarayonida nazorat guruhidagi gandbolchilar an’anaviy mashg‘ulotlarda shug‘ullanishdi va tajriba guruhidagi gandbolchilar biz tomonimizdan tavsiya etilgan tajriba mashqlarimizni muntazam bajarib borishdi . Olib borilgan mashg’ulotlar natijasiga ko’ra tajriba guruhida shug‘ullanuvchi gandbolchilar ning texnik tayyorgarlik darajasi va taktikasi turlicha yo‘nalishda shakillan ganligi bilan bir-biridan farqlandi . 12-14 yoshli gandbolchilarning tezkorlik jismoniy sifatlarni rivojlantirish borasida o’z kamchiliklarini tushunib, anglab yetishdilar va ular o’z ustilarida ko’proq ishlashga kirishdilar. Jismoniy tayyorgarliklari jismoniy sifatlarini tarbiyalash yil davomida muntazam kuzatildi va ularning natijalarida ijobiy o’zgarishlar aniqlandi. Tajriba guruhining natijalarini yuqori ko’rsatkichlarni ko’rsatishiga esa albatta biz tomondan tavsiya etilgan tajriba mashqlarining samarasi yuqori bo’ldi desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Tajriba guruhi mashg‘ulotlarining asosiy qismidagi usullarga nisbatan pedagogik tajriba uslubi qo‘llanildi va mazko‘r berilgan uslublarga e’tibor berildi: -Usullarni bajarish tartibi; -Usullarni ikki va undan ortiq kombinasiyalar darajasida bajarish; -Usullarni tezlikda bajarish mashqlari (10,20,30 sek); -Kombinasion usullarni 25-50-75 va 100%li qarshiliklar bilan bajarish; - texnik va taktik harakatlarni passiv zonasida bajarish tartiblari. Gandbolchilarni yuqori natijalarni ko’rsatishi uchun shubxasiz, mashg‘ulot jarayonining pedagogik nazoratida olingan natijalar mashg‘ulot jarayonining ayniqsa yosh gandbolchilarning individual texnik harakatlarini rivojlantirish bosqichida asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘rgatish jarayoni – bu pedagogik jarayon bo‘lib, murabbiy-o‘qituvchidan katta mahorat, kasbiy tayyorgarlikni talab qiladi. Shu bilan birgalikda pedagog sportchining jismoniy, 84 ruhiy, fiziologik holatlariga qaragan holda yuklamalar berishga ham alohida e’tibor qaratishi lozim. Tayyorgarlik qismidagi (gandbolchining maxsus mashqlari bilan birgalikda) mashqlar: 1. 100 metr , masofaga yugurish (sek). 2. o rta masofaga yugurish (sek).ʻ 3. moksimon yugurish (sek) 4. to ldirma to llarni sherigiga otib, ilib olish (marta). ʻ ʻ 5. gantellar bilan ishlash o ng va chap qo lda (marta). ʻ ʻ 6.Harakatli o‘yinlar (raqibning oyog‘i uchini bosish, raqib oyog‘ining tizzasiga qo‘lni tekkizish, qo‘roz jangi va boshqalar). Asosiy qismdagi mashqlar: 1.Maksimal tezlikda qisqa masofalarga yugurish (sek) 2.Maksimal tezlikda oypo iga rezina boo lagan holatda, sherigi rezini tortib ʻ ʻ harakatlanib, yugurish.(sek) 3.Maksimal tezlikda 9 metrlik jarima chizig ida terib quyilgan 10 ta ʻ to plarni.darvozaga otish va gollar sonini hisoblash (marta) ʻ 4. 9 mertlik jarima chizig ida terilgan to plarni, qo lga tayangan holda ʻ ʻ ʻ qo llarni bukib yozish (andjumaniya) har to pni otganda 2 (martadan) bajarish ʻ ʻ 5..shtangani (30-50 kg) yelkaga qo yib sakrash (marta), ʻ 6.Harakatli o‘yinlarini qo‘llash. 85 XULOSA Magistrlik dissertatsiyani yoritishda quyidagi xulosalar va tavsiyalarga kelindi . Mavzuga oid adabiyotlar taxlili shuni aniq va ravshan e’tirof etish imkonini beradiki, yosh qo’l to’pi chilarni tayyorlash jarayonida qo’llaniladigan an’anaviy, jumladan ustuvorlik tusini olgan standart jismoniy mashqlar xar doim h am muvofiq o’yin texnikasini shakllantirishga qodir bo’lavermas ekan. Bundan tashqari yosh qo’l to’pichilarning o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini rivojlantirishga mo’ljallangan mashqlarni qo’llashda ularning funksional imkoniyatlarini e’tiborga olish naqadar muhimligi o’z ifodasini topadi. Yosh qo’l to’pichilarda ma’lum bir vaqt oralig’ida harakat elementini puxta bajarilishini ta’minlaydigan pedagogik-fiziologik jarayonlar yig’indisi hisoblanadi. Har qanday harakat texnikasi shakllanishi harakat markazida yuzaga keluvchi, irrodatsiya (yoyilish), konsentratsiya (to’planish), avtomatlashish (harakatni oson qulay bajarilishi), fazalarining shakllanishi bilan bog’liq bo’lib, yosh qo’l to’pichilarda harakat texnikasi shakllanishida yugurish, to’xtash, muvozanat saqlash kabi harakat elementlari nisbatan sekin, to’pni polga urib olib yurish, chalg’ituvchi harakatlar, aniq mo’ljalga otish, vaziyatni baholab harakatni amalga oshirish kabilar esa nisbatan murakkab harakat texnikasi elementlariga kiradi. Qo’l to’pichilarda harakat texnikasi rivojlanishi sportchini diqqati, oddiy elementdan murakkab elementlarga o’tib harakatlarni takomillashtirish va sportchini harakat modellarini aniqlik bilan o’rganishi, o’zlashtirishi kabilarga ham bog’liqdir. Qo’l to’pi sport turida harakatlarga va jismoniy yuklamalarga adaptatsiyalanish asta-sekin amalga oshadi. Oddiy harakatlarga adaptatsiya 4-5 kunda, murakkab harakatlar bilan bog’liq adaptatsiyalar o’rtacha 1,5-2 yil vaqt ichida to’liq shakllanadi. Adaptatsiya organizmni indididual imkoniyatlariga ham bog’liq. Yurak qon-tomir, nafas tizimining adaptatsiyalanish jarayoni o’rtacha 10- 12 kundan, 20-25 kungacha davom etadi. Bunda shuni nazarda tutish kerakki, ma’lum bir yuklamaga adaptatsiya, yuklama miqdorini ortishi adaptatsiya shakllanish muddatini oshirib boradi. 86 Qo’l to’pichilar ni zamonaviy talab darajasi asosida rivojlantirish qo’l to’pi chilarning yuqori jismoniy,texnik-taktik tayyorgarligini talab etadi, shulardan eng asosiylaridan biri bu hujum texnikasini rivojlantish . Yosh va o’smirlar yoshida bu hujum texnikasini tarbiyalashda eng muhim davr deb hisoblanadi. Adabiyot manbalarining tahliliga ko’ra, yosh qo’l to’pichilarni boshqa sport turlariga nisbatan o’yin texnikasiga tayyorgarligi ma’lum bir darajada pastroq bo’ladi. Ushbu sifatlarning tarbiyalashda 11-12 yoshdagi o’smirlar davri eng muhim bosqichlardan biri deb hisoblanadi. Tarbiyalash davrida tezkorlik sifatlari, hajmi, vosita va usullarni o’zgartirish o’quv mashg’ulot jarayonlarini ma’lum bir darajadagi ijobiy natijalarini ko’rsatadi. Joylarda, ayrim murabbiylar tomonidan yoshlarga va o’smirlarga o’yin ixtisosligiga qarab texnikani rivojlantirishga beradigan mashqlar orqali tayyorlashga yetarli darajada e’tibor berilmaydiganini ko’rishimiz mumkin. Shuning uchun o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish yoshlarda va o’smirlikda tayyorlaganda asosan hozirgi talablarga javob beradigan metodlar bilan tarbiyalash lozim. Hozirgi davrgacha har xil guruhdagi yosh qo’l to’pichilarni maxsus tayyorlangan mashqlar orqali o’yin ixtisosligiga qarab texnik harakatlarni oshirishga qaratilgan tadqiqot ishlari olib borilmagan. 11-12 yosh qo’l to’pichilardan iborat nazorat va tajriba guruhlaridan o’tkazilgan pedagogik tadqiqot natijalari yakuniy malakaviy ish mavzusi oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalar mohiyatini to’la to’kis ochib berdi. Jumladan nazorat guruhlarida Samarqand shahar 58-umuta’lim maktabi dasturga asoslanib qo’llanilgan an’anaviy jismoniy mashqlar nisbatan o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasi va ularning samarali shakllantirish imkoniyatiga ta’siri kamroq ekanligi kuzatildi. 87 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Mirziyeyov Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. Toshkent: O’zbekiston, 2017 y . 2. Mirziyeyov Sh.M. Yoshlarni vatanparvarlik ruhida va jismoniy tarbiyalash hamda chaqiriluvchilarni harbiy-texnik mutaxassisliklar bo’yicha tayyorlash tartibini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida . Toshkent. 2018 yil 12 dekabr, PQ-4061-son . 3. O‘zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida” gi qonun yangi tahriri 04.09.2015 yil. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy mahorat sport maktablarini tashkil etish to‘g‘risida” 2015 yil 23 noyabrdagi P.Q-2438-son qarorini bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasi qarori. 01.02.2016 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining“Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017 yil 3 iyundagi PQ-3031- sonli qarori. RASMIY ADABIYOTLAR RO’YXATI 6. PаvlоvSh, АbdurаhmоnоvF, АkrоmоvJ. Gаndbоl.Jismоniy tаrbiya instituti vа jismоniy tаrbiya fаkultѐtlаri tаlаbаlаri uchun dаrslik. –Toshkent: 2005-yil. 7. Pаvlоv Sh.K, Аbdаlimоv О.Х, YusupоvаZ.E.Gandbol(Musоbаqа qоidаlаri, ulаrni tаshkil etish vа o’tkаzish tizimi) Usliybiy qo’llanmaO‘zDJTI nаshriyot-mаtbuоt bo‘limi, 2014 - yil. 8. MasharipovY. Sport psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma. -Toshkent:2010-yil. 9. Gapparov Z.G ”Sport psixologiyasi” darslik Toshkent 2011. 10. Ф.А,Абдурахмонов, Ш.К.Павлов “Ручной мяч” тип.Уз ГИФК-2005г. 11. Yarаsh ѐv K.D. Jismоniy tаrbiya vа spоrtni bоshqаrish.-T.: Аbu Аli ibn Sinо, 2002. 12. Salamov R.S. Sport mashg’ulotining nazariy asoslari. T., 2005 y. 13. QosimovaR.A., Do‘sanov U.T.Qo‘l to‘pi (gandbol)va uni o‘qitish uslubiyati-Samarqand: 2011-yil. 88 14 . Akramov J.A. Pavlov Sh.K. Abduraxmonov F.A. Gandbol. Ilmiy Texnika Axboroti-Press nashriyoti. 2018. 15 .Allamuratov Sh.I., “Fiziologiya va sport fiziologiyasi” Kasb-hunar kollejlari uchun darslik, Toshkent «TURON-IQBOL» 2010. 16 . Axel Kromer, Positionstraining für Rückraum, Kreis-und Außenspieler, Deutschland 2015. 17 .D.D. Safarova, L.D. Seydaliyeva, Yu.M. Sultonova, B.Sh. Nurbayev, U.A. Musayeva, V.V. Serbryakova, D.A. Sagatov. Sport fiziologiyasi. Toshkent-2018. 18 . Isrоilоv R.I. Gandbolni o‘ qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. T-2021. 19 .Musayev B.B. Sport metrologiyasi. O‘quv qo‘llanma. O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: Navro‘z nashriyoti. 2015. 200 bet. 20 .Pavlov Sh.K, Isroilov R.I. “Gandbol” o‘quv-uslubiy qo‘llanma Toshkent-2017 yil. 21. Pavlov Sh.K. Sport pedagogik mahoratini oshirish (Gandbol). O‘quv qo‘llanma. T-2021. 22. Pavlov Sh.K., Abdalimov O.X., Shelyagina I.N., Isroilov R.I., “Sport pedagogik mahoratini oshirish (Gandbol)” – T.: Ilmiy texnika axboroti- press nashriyoti, 2018. 23. Sh.K. Pavlov, Isroilov R.I., Abdalimov O.X., Shelyagina I.N. Sport pedagogik mahoratini oshirish (Gandbol).-T.: Ilmiy texnika axboroti-press nashriyoti, 2018, 244 bet. 24. Sh.K. Pavlov, O.X. Abdalimov, Z.Ye. Yusupova. Gandbol nazariyasi va uslubiyati.-T.: “Fan va texnologiya”, 2017, 448 bet. 25. Umarov D.X. Akbarov A.Tangabayev A.A. Biomexanika. Toshkent- 2010. 26. Werner Grage, «Handball training», Deutschland 2015. 27 .Akramov J.A. Pavlov Sh.K. Abduraxmonov F.A. Gandbol. Ilmiy Texnika Axboroti-Press nashriyoti. 2018. 89 28 . Allamuratov Sh.I., “Fiziologiya va sport fiziologiyasi” Kasb-hunar kollejlari uchun darslik, Toshkent «TURON-IQBOL» 2010. 29 . Axel Kromer, Positionstraining für Rückraum, Kreis-und Außenspieler, Deutschland 2015. 30 .D.D. Safarova, L.D. Seydaliyeva, Yu.M. Sultonova, B.Sh. Nurbayev, U.A. Musayeva, V.V. Serbryakova, D.A. Sagatov. Sport fiziologiyasi. Toshkent- 2018. 31 . Isrоilоv R.I. Gandbolni o‘ qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. T-2021. 32 .Musayev B.B. Sport metrologiyasi. O‘quv qo‘llanma. O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti. T.: Navro‘z nashriyoti. 2015. 200 bet. 33 .Sh.K. Pavlov, O.X. Abdalimov, Z.Ye. Yusupova. Gandbol nazariyasi va uslubiyati.-T.: “Fan va texnologiya”, 2017, 448 bet. 34 .А.Ш. Мўминов “Мусобақада гандболчиларнинг ҳужум ва ҳимоя тѐхник-тактик ҳаракатларини баҳолаш” Магистрлик дисс ѐртацияси, Тошк ѐнт 2015 йил. 3 5 . Азимов И., Собитов Ш. Спорт физиологияси. Т.: 1993 36 . Айрап ѐтянц Л.Р. Вол ѐйбол.// Уч ѐбник для ВУЗов. Т.: Zar- qalam,2006. 37 . Акрамов Ж.А. Гандбол: Дарслик 2008 й. 38 . Акрамов Ж.А. Постро ѐни ѐ тр ѐнировочного проц ѐсса гандболистов высших разрядов в многотуровом сор ѐвноват ѐльном п ѐриод ѐ. // Фан-спортга,№3, 2006 . Elektron manbalar . 39 . www. Н andball.ru 40 . www .Edu.uz 41 . www .Lex.uz 42 .www .ZiyoNet.uz 90

YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI MUNDARIJA KIRISH 4-11 I-BOB. Yosh qo’l to’pichilarni tayyorlashning nazariy va amaliy asoslari xususida. 12-44 1.1. Yosh qo’l to’pichilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’rgatish ning dolzarbligi. 12-23 1.2. Yosh qo’l to’pi chilarning o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini rivojlantirish metodikasi . 24-34 1.3. Yosh qo’l to’pichilarning jismoniy tayyorgarligi texnik k o‘ nikmalarni samarali o‘ zlashtirish poydevori. 34-44 II-BOB. Tadqiqotning maqsadi, vazifalari, usullari va uni tashkil qilish 45-58 2.1.Tadqiqot maqsad va vazifalari 45-49 2.2. Pedagogik kuzatishlar 49-52 2.3. Pedagogik nazorat testlari 52-53 2.4. Tadqiqotni kuzatish 53-54 2.5. Tadqiqotning tashkil etilishi 54-57 2.6. Tadqiqot uslublari 57-58 III - BOB . Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini takomillashtirishga doir ekspremental tadqiqot natijalari va qiyosiy tahlili. 59-82 3.1. Yosh to’pi chilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’yin texnikasini tarbiyalash samaradorligi ni aniqlash usullari. 59-73 3.2. Yosh qo’l to’pi chilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida o’yin texnikasini rivojlantirishning vosita va usullari 73-77 3.3. Tadqiqot jarayonida olingan natijalar va ularning tahlili 77-82 Amaliy tavsiyalar 83 Xulosa 84-85 1

Foydalanilgan adabiyotlar. 86-88 KIRISH O‘zbekistonda sport o’yinlari rivojiga katta ahamiyat berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan oxirgi yillarda bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi: jumladan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017 yil 3 iyun, Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3031-son, 2018 yil 5 martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmon va qarorlari imzolandi. Unda, oxirgi yillarda gandbol bo‘yicha Milliy chempionatlar obro‘si va darajasini oshirish bo‘yicha ishlar yetarlicha olib borilmayotganligi, yuqori malakali va sport zahiralari tayyorgarligini tashkil etish va mazmuniga yetarli darajada ahamiyat berilmayotganligi bayon etilgan. Shu bilan birga, jismoniy tarbiya va sport sohasida aholi sog‘lig‘ini mustahkamlashga ko‘maklashadigan aniq dasturlarni amaliyotga joriy etish, yoshlarni sportga keng jalb qilish va ular orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish, sport turlari bo‘yicha yuqori natijalarni ta’minlaydigan mahoratli sportchilar bilan milliy terma jamoalarni shakllantirish va trenerlar uchun qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratish zarurati mavjud. Dasturda 2017-2021 yillarda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish uchun 995,2 milliard so’mdan ziyod mablag’ sarflanishi, sport maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida 167 ta sport inshooti, jumladan, 90 ta sport majmuasi va 77 ta suzish havzasini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, jihozlash va qayta jihozlash nazarda tutilgan. Shuningdek ushbu qaror va farmonlar jismoniy va ma naviy sog lomʼ ʻ yosh avlodni voyaga yetkazish, yoshlar o rtasida sog lom turmush tarzi va ʻ ʻ sportga intilishni kuchaytirish, bu ishlarning g oyat muhim sharti sifatida bolalar ʻ ommaviy sportini rivojlantirishni ko zda tutadi. ʻ 2

Dissertatsiya ishi mavzusining dolzarbligi . Yosh avlodni sport bilan shug‘ullanishi, sog‘lom turmush tarziga amal qilish,ma’naviy va jismoniy kamolga intilishi, Vatanga mehr-muhabbati, o‘z yurti bilan g‘ururlanish ruhida tarbiyalanishlari asosiy yo‘nalish sifatida belgilanadi. Mamlakatimizda bolalar ommaviy sportini rivojlantirishni taminlash maqsadida, joylarda sport muassasalarining barpo etilishi, yangi-yangi sport turlaridan to‘garaklar faoliyatining yo‘lga qo‘yilishi, ularni tegishli jihozlar va malakali sport murabbiylari bilan taminlanishi, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanayotgan bolalar va o‘smirlar soni yildan yilga ortib borishiga asos bo‘lmoqda. Qo’l to’pi bo yicha o tkazilayotgan sport musobaqalarida raqobatningʻ ʻ kuchayib borayotganligi sportchi va murabbiylar tayyorlash tizimini takomillashtirishni taqazo etmoqda. Raqobatning kuchayib borishi va natijalarning to‘xtovsiz o‘sib borayotganligi dastlabki o‘rgatish bosqichidan boshlab sportchilarning barcha sifat va ko‘nikalarini ilmiy asosda shakillantirish masalasiga jiddiy e’tibor qaratadi. Yurtimizda qo’l to’pi sport turini rivojlantirish,ommaviyligini oshirish, aholining barcha qatlamlarini qo’l to’pi bilan shug’ullanishga keng jalb qilish hamda iqtidorli, istiqbolli sportchilar va murabbiylarni saralash talab etiladi. Qo’l to’pi sport turida dastlabki o‘rgatish bosqichidan boshlab jismoniy texnik va taktik tayyorgarlikka oid mashqlarni me’yorlab qo‘llash tavsiya etiladi. Oydan-oyga, yidan-yilga mashg‘ulot yuklamalarining hajmi va shiddati “zinapoya” sifatida emas, balki “to‘lqinsimon shaklda orttirilib borilishi maqsadga mufofiqdir. Binobarin, har bir murabbiy o‘z kasbiy-pedagogik faoliyatini ilmiy asosda tashkil qilishi istedodli yosh sportchilar tayyorlash muamosining tamoiliy va dolzarb jihatlaridan biridir. Dissertatsiya ishning ob’yekti. Mavzudagi maqsad va vazifalarni amalga oshirishda asosan Samarqand shahar 58-umuta’lim maktabi 5-6-sinf o’quvchilari bilan o‘tkaziladigan darslari va qo’l to’pi mashg‘ulotlari faoliyati obyekt qilinib olindi. D i ssertatsiya ishning predmeti. “ Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi” modulini yaratish 3

tadqiqot obyekti hisoblanadi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasida qo’llaniladigan zamonaviy ta’lim va pedagogik texnologiyalaridan foydalangan holda o’quv-uslubiy materiallarni ishlab chiqish va uning asosida modul tizimida o’qitish jarayonlarini tashkil etish. Dissertatsiya ishning maqsadi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o‘rgatishning zamonaviy vosita va usullarini o‘rganish hamda maxsus o‘yin mashqlari yordamida ularning tayyorgarlik darajasini oshirish hamda ularning texnik tayyorgarligini nazorat va tahlil qilish. Dissertatsiya ishning vazifasi. Yuqoridagi maqsadni hayotga tadbiq qilish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriladi. Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi ni ilmiy-nazariy jihatdan adabiyot manbalari bo’yicha tahlil qilish.  Mavzuga taalluqli adabiyot manbaalaridan foydalanish.  Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini aniqlash.  Tajribadan keyin qo’l to’pi chilar natijasini qiyoslab tahlil qilish. Dissertatsiya ishning yangiligi:  Mavzuga taalluqli adabiyot manbaalaridan foydalan gan .  Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini aniqlangan.  Tajribadan keyin qo’l to’pi chilar natijasini qiyoslab tahlil qili ngan . Dissertatsiya ishning farazi: Faraz qilindiki , malakali qo’l to’pichilarning musobaqa faoliyatiga texnik-taktik tayyorgarligini oshirishda, mashg‘ulot jara yo nida biz tavsiya etgan maxsus test, o‘yin mashqlaridan kompleks mashqlardan foydalanilsa , murabbiylarning ko‘zlagan maqsadiga yanada osonroq erishishiga yaqindan yordam beradi. D i ssertatsiya ishning nazariy hamda amaliy mohiyatlari. Tadqiqot da davomida ishlab chiqilgan “ Yosh qo’l to’pichilarni o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish metodikasi ni ” moduli asosida o’qitish yuzasidan 4

ilmiy tavsiyalardan sport maktabi va BO’SM larda umumta’lim maktablarida qo’l to’pi sport turi bilan shug’ullanayotgan yosh o’quvchilarining mashg’ulot jarayonini samarali tashkil etishda keng foydalanish mumkin. 11-12 yoshli bolalar bilan o‘tkaziladigan o’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish uchun vosita, uslublar tayyorlandi va nisbati aniqlandi.O’yin ixtisosligiga qarab hujum texnikasini o’rgatish mashqlari qo’l to’pichining texnik-taktik ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga yordam beradi. Dissertatsiya ishi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : Har bir o‘yinchining texnik mahorati uning ixtiyorida bo‘lgan, ijro etishni yaxshi bilgan o‘yin vazifalarini hal etish uchun kerakli texnik usullar turlari ko‘pligiga qarab belgilanadi. Qo’l to’pichining sport tay yo rgarligi jara yo ni o‘yin texnikasining muntazam yaxshilanib borishi bilan uzviy bog‘liqdir. Mashg‘ulotning bosh vazifalaridan biri qo’l to’pi texnikasini har tomonlama egallashdan iboratdir. Mazkur vazifani hal qiilish uchun : 1 ) o‘yinning barcha hozirgi zamon texnik usullarini bir xil darajada egallagan bo‘lishni va ularni turli shart sharoitda yanada takomillashgan usullar bilan bajarishni bilishni; 2 ) bir usulni ikkinchisi bilan turli izchillikda qo‘shib olib bora bilishni; 3 ) jamao bo‘lib bajariladigan harakatlarga bog‘liq ravishda o‘yin paytida ko‘proq foydalaniladigan hujum va himoya usullarini egallashni; 4 ) erkin va ixtiyoriy harakatlarda ishlatiladigan usullarning umumiy muvofiqligini tobora oshirib, ijro sifatini muntazam yaxshilab borishni talab qiladi. Qo’l to’pichilarning texnik mahoratini takomillashtirish umumnazariy quriladi va taktikani takomillashtirish, harakat va ma’naviy iroda sifatlarini rivojlantirish bilan birga qo‘shib bojariladi . Mashg‘ulot jarayonida usulni bajarish texnikasini nimalar hisobiga yaxshilash mumkinligini 5

O'xshashlar

O‘YIN TEXNIKASIGA O‘RGATISH VA TEXNIK TAYYORGARLIK
Qo’l jangi
Zamonaviy voleybol tavsifi o’yin texnikasi va uning tasnifi
Gandbolchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish
13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI