13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI
![13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA
SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI
O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI MUNDARIJA
KIRISH .....................................................................................................................
I BOB . YOSH GAND BOLCHILARNI
TAYYORLASHDA JISMONIY QOBILIYATLARNING O’RNI ....................
1.1. Yosh sportchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati ....................
1.2. Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. ..................................
1. 3 . Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. ..................................
1. 4 . Tadqiqotning vazifalari, obyekti, uslublari va tajriba mazmuni ......................
I bob bo’yicha x ulosa ..............................................................................................
II BOB. SAKROVCHANLIK NING NAMOYON BO’LISHIDA
KUCH VA TEZLIK-KUCH QOBILIYATLARINING O’RNI .......................
2.1. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va namoyon
bo‘lishini belgilovchi omillar ..................................................................................
2.2. Mushaklararo muvofiqlash va mushaklarning o‘zaro
harakatini belgilovchi omillar ..................................................................................
2.3. Turli mushak guruhlarining kuchini rivojlantirish uchun mashqlar .................
2.4. K uch, tezlik-kuch, reaktiv kuch qobiliyatlarini rivojlantirish va harakatli
o’yinlardan foydalanish usullari .............................................................................. 35
I I bob bo’yicha x ulosa .............................................................................................
III BOB. YOSH GANDBOLCHILARDA
SAKROVCHANLIK QOBILIYATINI HARAKATLI
O’YINLAR VOSITASIDA RIVOJLANTIRISH USLUBIYATI ......................
3.1. Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda
harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini savolnoma asosida o’rganish ............
3.2. Yosh gandbolchilarda tezkor- sakrovchanlik
sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi .................................. 54
3.3. Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatini harakatli
o’yinlar orqali rivojlantirish samaradorligi .............................................................
3.4. Yosh gandbolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli
o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi ............................................................. 64
II I bob bo’yicha x ulosa ............................................................................................
XULOSA VA TAKILF LAR ................................................................................. 71
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .........................................
1](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_1.png)
![KIRISH
Yangilanayotgan O’zbekistonning mustaqillikka erishishi va istiqlol
yilidagi taraqqiyotlari va hozirgi vaqtda o zbek xalqining o z–o zini anglashʻ ʻ ʻ
tuyg usi avj olganligi, milliy va madaniy qadriyatlar tiklanganligi, aholining
ʻ
ko p tabaqasi tomonidan urf–odatlar va marosimlarning amalga oshirilishi
ʻ
munosabati bilan jismoniy tarbiyaga, xususan, yengil atletikaga zamon talabi
hamda milliy an analar ruhida bilim berish va tarbiyalashga asoslanib
ʼ
yondoshish zarur. Chunki O zbekiston Respublikasi Prezidenti
ʻ Shavkat
Mirziyoyev 2017 yil 31 oktyabr kuni jismoniy tarbiya va sport sohasida
boshqarish tizimini takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish bo’yicha
yig’ilish o’tkazib, mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish
ijtimoiy siyosatning muhim yo'nalishlaridan biri etib belgilangan. Chunki sport
aholi salomatligini mustahkamlash, yosh avlodni sog'lom va barkamol etib
tarbiyalash orqali jamiyatda sog'lom turmush tarzini qaror toptiradi. Turli
kasalliklar, yoshlar o'rtasida zararli odatlarning oldini oladi. Sport yuksak
madaniyat, vatanparvarlik tuyg'ularini shakllantirishda ham muhim o'rin tutadi.
Bu sohada erishilgan yutuqlar mamlakatni dunyoga tanitadi, barcha
yurtdoshlarga g'urur-iftixor bag'ishlaydi.
Shuningdek, Istedodli bolalarni tanlash va professional sportchilarni
tayyorlash bo'yicha uzluksiz tizim yaratildi. Umumtalim maktablari va bolalar
sport majmualaridagi mashg'ulotlarda qobiliyati ko'zga tashlangan o'g'il-qizlar
bolalar va o'smirlar sport maktablari, sport kollejlariga olinib, professional
yondashuvlar asosida tarbiyalanmoqda.
Prezidentimizning 2018 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy
sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori sohadagi yana
bir muhim hujjat bo’ldi. Ushbu qaror bilan O’zbekiston Respublikasida jismoniy
tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish dasturi qabul qilindi. Dasturda
2017-2021 yillarda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish
uchun 995,2 milliard so’mdan ziyod mablag’ sarflanishi, sport maktablarining
2](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_2.png)
![moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida 167 ta sport inshooti,
jumladan, 90 ta sport majmuasi va 77 ta suzish havzasini qurish, rekonstruksiya
qilish, kapital ta’mirlash, jihozlash va qayta jihozlash nazarda tutilgan.
Shuningdek ushbu qaror va farmonlar jismoniy va ma naviy sog lom yoshʼ ʻ
avlodni voyaga yetkazish, yoshlar o rtasida sog lom turmush tarzi va sportga
ʻ ʻ
intilishni kuchaytirish, bu ishlarning g oyat muhim sharti sifatida bolalar
ʻ
ommaviy sportini rivojlantirishni ko zda tutadi.
ʻ
A h olining salomatligini yaxshilash, me h natkashlarning ish q obiliyati va
me h nat samaradorligini oshirish, o’q uvchi yoshlarning ma’naviy - jismoniy
kamolotini tarbiyalash y o’ li bilan ularni kasb - xunar egallashlariga y o’ naltirish
masalalari Respublika xukumatining di qqa t e’tiborida turibdi. Shu sababdan
h am Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2020 yil 24 yanvarda "O’zbekiston
Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va
ommalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi farmon ni imzola di. Ularning
mazmunida uzluksiz ta’lim jarayoni va sportni turlarini amalga oshirish, h amda
o’q uvchi yoshlarning jismoniy barkamolligini tarbiyalashda ularni jismoniy
tarbiya va sport mash g’ ulotlari h amda ommaviy sport musoba q alariga t o’ la jalb
etish va shart-sharoitlar yaratish k o’ zda tutilgan.
Respublikada oxirgi yillarda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish,
aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish, imkoniyatlari cheklangan
shaxslarning jismoniy reabilitasiyasi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish hamda
mamlakatning xalqaro sport maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash
borasida izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, jismoniy tarbiya va sport sohasida aholi sog’lig’ini
mustahkamlashga ko’maklashadigan aniq dasturlarni amaliyotga joriy etish,
yoshlarni sportga keng jalb qilish va ular orasidan iqtidorli sportchilarni saralab
olish, sport turlari bo’yicha yuqori natijalarni ta’minlaydigan mahoratli
sportchilar bilan milliy terma jamoalarni shakllantirish va murabbiylar uchun
qo’shimcha shart-sharoitlar yaratish zarurati mavjud.
3](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_3.png)
![Mamlakatda yuksak madaniyatga ega bo’lgan har tomonlama yetuk
hamda jismonan sog’lom insonni shakllantirish maqsadida aholining jismoniy
tarbiya va sport sohasida malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan ustuvor
yo’nalishlarni belgilash, iqtidorli sportchilarni tanlab olish (seleksiya) jarayoniga
innovasion shakllar va usullarni joriy etish maqsad va vazifa lar i qo’yilgan;
jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug’ullanayotgan
aholining umumiy sonini 30 foizgacha, sport tashkilot va muassasalarida
shug’ullanayotgan yoshlarning umumiy sonini 20 foizgacha oshirish;
davlat sport ta’limi muassasalarida murabbiy va mutaxassislarning sifat
tarkibi, xususan, oliy ma’lumotli xodimlar sonini bosqichma-bosqich 80
foizgacha yetkazish;
joylarda yoshlar orasidan iqtidorli sportchilarni tanlab olish
(seleksiya)ning samarali va shaffof to’rt bosqichli – tashkilot-tuman (shahar)-
hudud-respublika tizimini ishlab chiqish va joriy etish va boshqa maqsad va
vazifalar belgilangan;
Ushbu farmonda Prezidentimiz jismoniy tarbiya va sport sohasida
boshqarish tizimini to’g’ri takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish,
iqtidorli yosh sportchilarni tanlash va tarbiyalash, sohani malakali kadrlar bilan
mustahkamlash hamda zamonaviy sport musobaqalarida munosib ishtirok etish
uchun bugun yoshlarga munosib e’tibor qaratmoq lozim.
Bu vazifalar haqida mutafakkirlarimizdan biri «Biz odamni har
tamonlama kamol toptirish uchun uning yaxshi yugura olishi, tez va chiroyli
yura olishi, uning barcha a’zolari sog’lom bo’lishi, mehnatga va mudofaaga
tayyor turishi bilan birga aqliy sifatlari ham o’sib borishini tarbiyalashimiz
lozim» degan. Shu nuqtai nazardan qaraganimizda jismoniy tarbiyani insonning
bolaligidan boshlash zarur.
Buning uchun avalo, bolalarning o’zini sportga qiziqtirish, ular o’rtasida
turli xil o’yinlarni musobaqa tarzida tashkil qilish lozimdir, chunki o’yinlarda
harakatning xilma – xil qirralari ochiladi. Shu sababli jismoniy tarbiya darslarida
o’yinlar qo’llash ijobiy xodisadir. O’yin usulida o’tkaziladigan jismoniy
4](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_4.png)
![mashqlarning afzalligini barchamiz yaxshi bilamiz. O’yinlarning o’ziga xos turi
va uslubini o’qituvchi tanlaydi. Mashg’ulot davomida bolalarning epchilligi,
chaqqonligi, tezkorligi, kuchliligi va quvvati aniqlanadi. O’yinlar bolalardagi
ana shu sifatlarni rivojlantiradi va ularni darsga jalb qiladi, o’z navbatida
bolalarni o’qituvchi bilan yaqinlashtiradi ham. Natijada jismoniy tarbiya fanidan
qo’yilgan davlat ta’lim standartlari talablari bajariladi, o’yinlarni yaxshi
pedagogik darajada tashkil etish uchun bolalarni yoshi, jinsi va qiziqishlariga
mos tarzda ularning jismoniy imkoniyatlarini, psixologik xususiyatlarini xisobga
olish muhimdir.
Dissertatsiya ishi mavzusining dolzarbligi . Zamonaviy sport
amaliyotida jismoniy tayyorgarlik texnik va taktik mahoratni yuksak
cho’qqilarga olib keluvchi yagona va hal qiluvchi poydevor bo’lib xizmat qiladi.
Binobarin, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlash uchun jismoniy sifatlarini
erta yoshlikdan, to’garakka endi kelgan bolalar tomonidan tanlangan sport
turining o’ziga xos xususiyatlariga mos ravishda rivojlantirish sport
mashg’ulotining muhim shartlaridan biridir. Buning uchun mashqlarni to’g’ri
tanlash va amaliyotga joriy etish samaradorligini pedagogik nazorat ostiga olish
iste`dodli sport zahiralarini etishtirishda o’ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi.
Shuni ham ta`kidlash muhimki, har bir sport turida o’ziga xoslik mavjud bo’lib,
shu xususiyatlar yosh sportchilarni tayyorlashda qaysi bir jismoniy sifatlar
ustivor ekanligini belgilab beradi. Gandbolda, tezlik-kuch qobiliyatlari va
sakrovchanlik sifati ustun turadi. Yosh gandbolchilarda ushbu sifatni
shakllantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish to’liq o’rganilmagan va
bugungi kun jismoniy tarbiyasining dolzarb muammolaridan biridir.
Dissertatsiya ishning ob’ekti : Bolalar o’smirlar sport maktabida
shug’ullanuvchi 13-14 yoshli bolalar bilan olib boriladigan gandbol
mashg’ulotlari jarayoni.
Dissertatsiya ishning predmeti: Ishning predmeti 13-14 yoshli
gandbolchilarning mashg’ulot jarayonida sakrovchanlik jismoniy qobiliyatlarini
oshirishda harakatli o’yinlardan foydalanish usullari.
5](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_5.png)
![Dissertatsiya ishning maqsadi: 13-14 yoshli gandbolchilarning
mashg’ulot jarayonida sakrovchanlik jismoniy qobiliyatlarini oshirishda
harakatli o’yinlardan foydalanish uslublarini o’rganish va tahlil qilish.
Dissertatsiya ishning vazifalari: 13-14 yoshli gandbolchilarni
tayyorlashda jismoniy qobiliyatlarning tutgan o’rni va ularni rivojlantirish
zarurligi haqida adabiyotlarni tahlil qilish;
Yosh bolalarda sakrovchanlik ni rivojlantirishning yosh xususiyatlarini
o’rganib chiqish;
Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli
o’yinlardan foydalanish tajribasini o’rganish
Yosh gandbolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar
vositasida shakllantirish uslubiyatini amaliy asoslash.
Dissertatsiya ishning yangiligi: O’zbekistonda sog’lom avlod
tarbiyasida Olimpiya sport turlarining muhim bo’lagi sifatida gandbol o’yinini
bolalarga o’rgatishda, ularning sakrovchanlik sifatini rivojlantirishda harakatli
o’yinlardan foydalanishning ilmiy-uslubiy jihatlari ishlab chiqildi va me`yorida
tahlil qilindi.
Shuningdek gandbol elementlari bilan boyitilgan harakatli o’yinlar
gandbol mashg’ulotlarida, gandbol darslarida sinab ko’rildi, hamda ular
vositasida sakrovchanlik ni takomillashtirish yo’llari tajribalarda ko’rib chiqildi.
Dissertatsiya ishning amaliy ahamiyati: Ishining natijalari
quyidagilarda qo’llanilishi mumkin:
Maktab da jismoniy tarbiya darslari jarayonida;
Sinfdan tashqari gandbol mashg’ulotlarini o’tkazishda;
BO’SM larda gandbol mutaxassisligining bolalar va o’smirlarida
sakrovchanlik ni rivojlantirishda foydalanish mumkin.
Dissertatsiya ishi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : Ushbu
tanlangan muammo bo’yicha, harakat malakalariga o’rgatish, ularni
shakllantirish va mahorat darajasiga olib chiqish jismoniy sifatlarning
qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi.
6](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_6.png)
![So’nggi yillarga kelib olimlar o’rtasida malakali sportchilarni
tayyorlashda jismoniy tayyorgarlikning o’rni, jumladan jismoniy sifatlarni bir-
biriga uzviy bog’liqligi xamda ularni ish qobiliyatiga bo’lgan ta’siri haqidagi
muammolar tobora katta qiziqish uyg’otib kelmoqda (V.M. Dyachkov, 1976;
V.M. Zasiorskiy, 1970; Yu.V. Verxoshanskiy, 1988; V.N. Platoyenov, 1986;
V.P. Filin, 1987; Yu.M. Portnov, 1997; F.A. Kerimov, 2001 va b.). Avvaldan
isbot qilinganki, kuch va tezkorlik sifatlarini o’zaro muvofiq tarzda
shakllantira borish sportchining ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir etadi.
J.M. Nurshin, R.S. Salomov, F.A. Kerimov (1993) va boshqalar
umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasining beqiyos ahamiyatini
ta’kidlab, ushbu jarayonni texnik mahoratni shakllanishida asosiy omil bulib
xizmat qilishini ko’rsatib o’tganlar.
V.S. Daxnovskiy va boshqalar (1991) tezkor-kuch va maxsus
chidamkorlik sifatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan mashqlar bilan uzoq
muddat mobaynida muntazam shug’ullanish natijasida kurashchilarning texnik-
taktik mahorati xamda boshqa qobiliyatlari qanchalik sezilarli darajada
shakllanishi mumkinligini tadqiqot asosida isbot qilib berganlar.
Tadqiqot da qo’llanilgan tadqiqot usul lar i - bu o’ziga xos jarayon ,
umuman tadqiqot rejasi, o’rganilayotgan muammoning u yoki bu mavzusini har
tomonlama oldindan ishlab chiqish natijasidir.
13-14 yoshli gandbolchilarning mashg’ulot jarayonida sakrovchanlik
jismoniy qobiliyatlarini oshirishda harakatli o’yinlardan foydalanish usullar ini
o’rganish uchun quyidagi tadqiqot uslublarini samaraliroq deb hisoblash
mumkin:
Adabiyot manbalarini tahlil qilish , pedagogik tajriba (tabiiy, modelli,
laboratoriya) , anketa savol-javoblari , matematik statistika uslubi. va boshq alar .
Tadqiqot uslublarini tanlash birinchi navbatda ishning muayyan vazifasi
hamda mavzuni butunligicha hal etishning maqsadga muvofiqligi bilan
aniqlanadi.
7](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_7.png)
![Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi hajmi. Magistrlik desertasiyasi
kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
Desertasiya ishining kirish qismida ishning dolzarbligi, maqsadi, vazifasi,
predmeti, ishning ob’yekti, ishning yangiligi va uning nazariy hamda amaliy
mohiyatlari, tadqiqot o’tkazish bosqichlari va ishning himoyaga chiqariladigan
asosiy holatlari kiritilgan.
I bobda esa y yosh gandbolchilarni tayyorlashda jismoniy qobiliyatlarning
o’rni bo’yicha ma’lumotlar 4 bo’limga bo’lib o’rganilgan.
II bobda sakrovchanlikning namoyon bo’lishida kuch va tezlik-kuch
qobiliyatlarining o’rni 4 bo’limga bo’lib o’rganildi.
III bob yosh gandbolchilarda sakrovchanlik qobiliyatini harakatli o’yinlar
vositasida rivojlantirish uslubiyati 4 bo’limdan iborat.
8](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_8.png)
![I BOB. YOSH GAND BOLCHILARNI TAYYORLASHDA JISMONIY
QOBILIYATLARNING O’RNI .
1 .1. Yosh sportchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati .
Har qanday harakatni jismoniy sifatlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Sport
faoliyatida ijro etiladigan jamiyki harakat malakalari kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlari bilan chambarchas
bog’liqdir. Texnik va taktik malakalarning qisqa yoki uzoq vaqt davomida
vaziyat talablariga mos ravishda samarali ijro etilishi aynan shu sifatlarning
shakllanganligiga bog’liqdir. Jismoniy sifatlarning mohiyati, mazmuni, ularni
tarbiyalash vositalari va uslublari yirik ilmiy asarlarda o’z ifodasini topgan
(V.M. Zasiorskiy, 1970; L.P. Matveyev, V.N. Platonov, 1986; Yu.V.
Verxoshanskiy, 1988 va boshqalar).
1.2. Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni.
Harakat malakalariga o’rgatish, ularni shakllantirish va mahorat
darajasiga olib chiqish jismoniy sifatlarning qanchalik rivojlanganligi bilan
belgilanadi.
So’nggi yillarga kelib olimlar o’rtasida malakali sportchilarni
tayyorlashda jismoniy tayyorgarlikning o’rni, jumladan jismoniy sifatlarni bir-
biriga uzviy bog’liqligi xamda ularni ish qobiliyatiga bo’lgan ta’siri haqidagi
muammolar tobora katta qiziqish uyg’otib kelmoqda (V.M. Dyachkov, 1976;
V.M. Zasiorskiy, 1970; Yu.V. Verxoshanskiy, 1988; V.N. Platoyenov, 1986;
V.P. Filin, 1987; Yu.M. Portnov, 1997; F.A. Kerimov, 2001 va b.). Avvaldan
isbot qilinganki, kuch va tezkorlik sifatlarini o’zaro muvofiq tarzda
shakllantira borish sportchining ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir etadi.
J.M. Nurshin, R.S. Salomov, F.A. Kerimov (1993) va boshqalar
umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasining beqiyos ahamiyatini
9](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_9.png)
![ta’kidlab, ushbu jarayonni texnik mahoratni shakllanishida asosiy omil bulib
xizmat qilishini ko’rsatib o’tganlar.
V.S. Daxnovskiy va boshqalar (1991) tezkor-kuch va maxsus
chidamkorlik sifatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan mashqlar bilan uzoq
muddat mobaynida muntazam shug’ullanish natijasida kurashchilarning texnik-
taktik mahorati xamda boshqa qobiliyatlari qanchalik sezilarli darajada
shakllanishi mumkinligini tadqiqot asosida isbot qilib berganlar (1-jadval).
Tezkor-kuchni rivojlantirishga oid mashqlar bilan shug’ullanish natijasida
jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlik ko’rsatkichlarining bir-biriga
bog’liqligi
(V.S. Daxnovskiy va boshqalar bo’yicha, 1991)
Testlar Tajribadan
oldin Tajribadan so’ng Ishonchlilik belgisi
Tajriba Nazorat
I-II I-III II-III
M± M± M±
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1. 10 marta tortilish vaqti, s 18,24 4,53 10,82 0,55 13,74 3,17 0,01 0,05 0,01
2. 10 marta o’tirib-turish
vaqti, s 16,88 2,86 10,40 0,87 13,09 1,85 0,01
0,01 0,01
3. 0,7 m ga sakrash vaqti, s 8,8 1,90 6,46 0,46 7,69 1,08 0,01
0,05 0,01
4. Oyoqlarni ko’tarish
vaqti, s 17,29 1,38 11,45 0,49 12,5 2,44 0,01
0,01 0,01
5. Ulaqtirishlar vaqti, s 19,99 2,14 12,8 0,46 14,41 2,74 0,01
0,01 0,01
6. Hisobga olinadigan
kombinasiyalar vaqti, s 57,56 3,88 374,3 1,50 42,7 19,81 0,01
0,05 0,01
7. Maxsus chidamkorlik
koeffisiyenti, nis. bir. 118,96 40,38 153,35 10,82 121,82 46,49 0,01
0,05 0,05
8. Garvard test darajasining
indeksi 88,9 4,84 93,38 5,26 75,12 18,37 0,05
0,05 0,05
9. Tana kuchi, N 1170 457,8 1820 158,5 1420 449,1 0,01
0,05 0,05
10. Chap panja kuchi, N 491 81,0 650 65,0 503,1 157,9 0,01
0,01 0,01
11. O’ng panja kuchi, N 515,1 67,7 673 50,6 601,1 1259,7 0,01
0,05 0,01
12. Turgan joydan uch
hatlab sakrash, sm 405,62 190,29 543,0 61,05 454,4 211,77 0,05
0,05 0,01
13. Yotgan holatda qo’llarni
yerga tirab bukib-yozish, N 490 287,4 838 101,0 607,0 284,1 0,01
0,05 0,05
10](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_10.png)
![So’z jismoniy tayyorgarlik va xususan sportchilarni tayyorlashda
harakat sifatlarini (tezkorlik, kuch, chidamkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik)
bir-biriga bog’lab shakllantirish muhimligi haqida borar ekan, bu borada tezkor-
kuch sifatiga aloxida urg’u berish maqsadga muvofikdir.
Har bir sport turida ijro etiladigan harakat malakasi negizida tezkor-
kuch sifati hal qiluvchi muhim manba bo’lib hisoblanadi. Masalan,
voleybolda to’r ustidan hujum zarbasini ijro etish uchun tezkor-kuch sifati
ushbu malaka muvaffaqiyatini ta’minlovchi omildir; boksda esa mazkur sifat
hujum yoki qarshi hujum usullarini qisqa vaqtda katta kuch bilan qo’llashda
az qotadi. Darhahiqat, kuzatuv natijalariga ko’ra kurash bo’yicha jahon,
Olimpiya, Yevropa, Osiyo va boshqa xalqaro musobaqalarda g’alabaga
erishgan aksariyat kurashchilar yuksak darajada rivojlangan tezkor- kuch
qobiliyatiga ega bo’lganlar.
Kurash turlarida chidamkorlik sifati ham g’alabaga yetaklovchi asosiy
manbalardandir. Ayniqsa, kurashga oid maxsus chidamkor- likning o’rni
beqiyos. Bu borada taniqli tadqiqotchi olim Yu.V. Verxoshanskiy (1985)
diqqatni jalb qiluvchi o’ta muhim ma’lumotlarni keltiradi. Chunonchi, sportning
yakkakurash turlarida texnik mahoratning nisbatan farq qiluvchi
xususiyatlaridan biri – bu o’zgaruvchan musobaqa vaziyatida tezkor-kuch
asosida ijro etiluvchi murakkab harakat malakalaridir. Aynan ushbu sifat hal
qiluvchi vaziyatlarda o’z yetakchiligini namoyish etadi. Shu bilan bir qatorda
uzoq muddat davom etadigan musobaqa jarayonida texnik malakalarni yuqori
samarada ijro etish birinchi navbatda maxsus chidamkorlik sifatiga bevosita
bog’liqligi isbotni talab qilmaydi. Yu.V. Verxoshanskiyning kuzatuvlariga
qaraganda erkin kurash buyicha jahon chempionati ishtirokchilarining
musobaqa davomida ijro etgan texnik malakalari olishuvning 3- davrida o’z
samarasini keskin susaytirgan. Ushbu vaziyat ana shu kurashchilarning
maxsus chidamkorligi yuqori darajada shakllan- ganligini isbotlaydi. Demak,
bundan ko’rinib turibdiki, texnik mahorat samarasini musobaqalar davomida
uzoq vaqt saqlab turishda maxsus chidamkorlik sifati alohida o’rin egallaydi.
11](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_11.png)
![Ma’lumki maxsus chidamkorlik umumiy chidamkorlik yaxshi
rivojlangan holda samarali shakllanishi isbot qilingan.
A.N.Lens (1960) ning fikricha, maxsus chidamkorlikni rivojlantirish
uchun kurashchi maxsus mashqlarni uzoq vaqt davomida, hatto charchash
asoratlari mavjud bo’lganda ham ijro etishi kerak bo’ladi. Umumiy
chidamkorlik o’rtacha shiddatda ko’p hajmli mashqlarni (uzoq masofaga
chopish, eshkak eshish, suzish, velosipedda yurish va h.k.) surunkasiga
bajarish asosida shakllantiriladi.
Gandbolchining maxsus chidamkorligini samarali rivojlantirishda
asosiy vositalardan biri tatami ustida ijro etiladigan olishuv usullari – texnik
malakalardir (N.N. Sorokin, 1969).
Gandbolchilarni tayyorlashda va texnik mahoratni shakllantirishda
egiluvchanlik sifati ham zarur omillardan biridir. Yuqori darajada
rivojlangan egiluvchanlik qobiliyatiga ega bo’lgan kurashchi «most»
holatidan keskin xolis bo’lish, egilib ko’tarib tashlash kabi texnik
malakalarni mohirona ijro etishga muyassar bo’ladi.
Egiluvchanlik asta-sekin, uzoq muddatli mashg’ulotlar evaziga
shakllanadi. Agar egiluvchanlikni rivojlantirishga oid mashg’ulotlar biroz
to’xtatib qo’yilsa, bu sifat keskin yo’qolib ketishi yoki susayishi mumkin.
Gandbolda qo’llaniladigan usullar – texnik malakalarni o’zi
egiluvchanlikni shakllantirib boradi. Lekin, buni o’zi ushbu sifatni to’laqonli
rivojlantirish imkoniyatini bermaydi. Bu sifatni samarali takomillashtirish
uchun mushak, pay, bo’g’imlarni cho’zish, egish, yoyish, siqish, burash kabi
maxsus mashqlarni sekin-asta muntazam qo’llash kerak bo’ladi.
Egiluvchanlikni yoshlikdan boshlab shakllantirish maqsadga
muvofiqdir.shu bilan bir qatorda bu sifatni rivojlantirish ehtiyotkorlikni talab
qiladi. Zo’rma-zo’raki va keskin tarzda qo’llangan mashqlar mushak, pay,
bo’g’imlarni shikastlanishiga, hatto og’ir jarohatga olib kelishi mumkin
(V.N.Platonov, 1986). Har bir sport turining o’ziga xos mazmuni va
12](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_12.png)
![mohiyatiga ko’ra shu sport turi bo’yicha malakali sportchi tayyorlashda maxsus
jismoniy sifatlarning roli beqiyosdir.
Sport o’yinlari turlarida tezkorlik-kuch sifatlari, jumladan
sakrovchanlik qobiliyati aloxida ahamiyatga egadir. Hozirgi ushbu sifatni
samarali rivojlantirishga oid bo’lgan ilmiy ma’lumotlar doirasi juda keng (A.V.
Ivoylov, 1985; Yu.D.Jeleznyak, 1988; M.I. Popichev, 1990; M.Boyirbekov,
2003; Kao Van Tx ы , 1971 va b.). Yu.D. Jeleznyak (1991)ning fikriga
muvofiq maxsus jismoniy sifatlarni 10-12 yoshdan boshlab rivojlantirilishi
maksadga muvofiqdir. Yuqorida qayd etilgan mualliflarning ta’kidlashicha,
sport o’yinlarida yuqori texnik-taktik mahoratga erishish shakllangan maxsus
jismoniy sifatlar bilan bog’liqdir. Shu sifatlarning ichida ular tezkorlik-kuch,
ayniqsa sakrovchanlik sifatiga katta e’tibor qaratgan.
R.A.Piloyan (1991) maxsus jismoniy sifatlarni qaysi yoshdan boshlab
rivojlantirish haqida muhim ma’lumotlarni ilgari surgan. Jumladan, tezkorlik-
kuch va chaqqonlik sifatlari 8-9 yoshdan boshlab rivojlantirish ma’qul ekan.
11-12 yoshli bolalar mashg’ulotlarida shu sifatlarni shakllantirishga oid
mashqlar hajmini oshirish darkor. 13-14 yoshdan boshlab tezkorlik va
chidamkorlikni rivojlantiruvchi mashqlar hajmini oshirish tavsiya etiladi. Bu
fikr V.P. Filin (1987) tomonidan ham ma’qullangan.
A.M. Naraliyev (1987) sakrovchanlik sifati, jumladan vertikal sakrash
misolidatezkorlik-kuch sifatini «zarbdor» uslubda rivojlantirish
afzalligini ko’rsatib o’tgan.
Uning fikricha, «portlovchi» kuchni rivojlantirish aynan shu uslubda
amalga oshirilishi yaxshi natija beradi. Ammo, u bu masalani bolalarni
imkoniyatiga mos ravishda amalga oshirilishi kerak.
13](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_13.png)
![1.3. Gandbolchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarni rivojlantirish
muammolari
Gandbol o’yinida harakat faoliyati turli vaziyatlarga mos bo’lgan
o’zgaruvchan asosida amalga oshiriladi. Keskin qarama- karshiliklar bilan
bog’liq bo’lgan ushbu vaziyatlarda yuqori natijaga erishish gandbolchilardan
shakllangan tezkorlik-kuch, chaqqonlik, chidamkorlik sifatlari bilan bir
qatorda turg’un aniq harakat qobiliyatini namoyish etish talab etiladi.
Sport o’yinlarida texnik malakalarni aniq, tez va samarali ijro etish,
taktik kombinasiyalarni vaziyatga mos mo’ljallangan maqsad sari amalga
oshirish har bir sport o’yini turining o’ziga xos xususiyatiga mos jismoniy
sifatlar bilan chambarchas bog’liqligi ilmiy asoslab berilgan (L.R. Ayrapetyans,
M.A. Godik, 1991). Mazkur mualliflar ayrim sport o’yinlari (futbol, voleybol,
gandbol) xususiyatiga mos jismoniy sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan
ko’pgina mashqlar majmualarini alohida-alohida guruhlashtirib qo’llashni
tavsiya etishgan. Jumladan, 1-guruh mashqlari o’yin qoidalari doirasida ijro
etiladi. 2-guruh – o’yin qoidalari doirasidan tashqari vaziyatda, 3-guruh
mashqlari yakuniy zarba yoki to’p otish (gandbol, basketbol) bilan tugamaydi
(shug’ullanuvchilar faqat bir-biriga to’p uzatishadi). 4-guruh – har bir
shug’ullanuvchi yakka holda o’z mahoratini shakllantiruvchi mashqlarni
bajaradi.
Qator tadqiqotchi olimlar (F.A. Abduraxmanov, V.L. Lemesh- kov,
A.N. Liviskiy, Sh.K. Pavlov, A.I. Yaroskiy, 1992) malakali gandbolchilarni
tayyorlashda jismoniy nagruzkalarga moslashuv, jismoniy sifatlarni
rivojlantirish, o’quv-trenirovka mashg’ulot- larini tashkil qilish, funksional va
texnik-taktik tayyorgarlik jarayonlarini boshqarish hamda bu jarayonni ilmiy
qirralarini batafsil ochib bergan.
V.I. Izaak (1974) e’tiborni jalb qiluvchi ilmiy g’oyani ilgari surgan. Uning
fikriga ko’ra, gandbolchi tomonidan trenirovka va musobaqa davomida ijro
etiladigan harakat malakalari o’z mohiyati va tuzilishi (strukturasi) jihatidan
14](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_14.png)
![bir-biridan talaygina farq qilar ekan. Demak, muvofiq malakalar trenirovka
va musobaqa davomida turlicha jismoniy sifat asosida ijro etiladi, ya’ni
trenirovkada ijro etiladi gan sifat va malaka musobaqa davomida ijro
etiladigan sifat va malakadan anchagina farq qiladi. Ushbu tadqiqotchining
ma’lumotlariga qaraganda, bir o’yin davomida gandbolchi o’rtacha 4945 m
masofani bosib o’tar ekan. Shu jumladan 1225 m qisqa masofalarga, 3720 m
uzoq oraliqlarga yugurish to’g’ri keladi. Har bir hujum harakatida 4-10 m,
himoya harakatida 2-4 m dan masofa bosiladi. Maydonda harkatlanish tezligi
va masofa gandbolchilarning o’yin funksiyalariga bog’liqligi ayon bo’ldi. Bir
o’yin mobaynida 44,8 marta hujum qilinsa, bir bora hujumga o’rtacha 27,8 s
vaqt ketar ekan, 385 tadan 545 tagacha to’p uzatish 18 dan 22 holatgacha to’pni
urib yugurish va 28 tadan 36 tagacha darvozaga to’p yo’llanar ekan. Qizig’i
shundaki, o’yinchilarning malakasi qancha yuqori bo’lsa, ular shuncha to’p
bilan yugurish harakatini kam bajarar ekanlar. Bu o’yinchilarning bir-biriga tez
va aniq to’p uzatish bilan harakat qilishlari evaziga amalga oshirilishi oshkor
bo’ldi. Yuqorida qayd etilgan malakalarning soni, texnik qiymati, shiddati va
aniqligi maxsus jismoniy sifatlarning qanchalik shakllanganligi va
ixtisoslashganligiga bog’liqligi isbot qilindi.
L.F. Morarenko (1975) o’z tadqiqotlariga asoslangan holda
gandbolchilarning taktik harakati va ijro etiladigan taktik kombinasiyalarning
samaradorligi ko’p jihatdan jismoniy sifatlarga, ayniqsa tezkorlik o’yin
vaziyatini tez payqay olish va munosib reaksiya asosida tez va aniq harakat
qilish kabi sifat va hislatlarni yuqori darajada rivojlangan bo’lishini talab
qiladi deb hisoblaydi.
I.A. Lat ы shkevich, N.I. Xomutov (1978)lar gandbolchilar jismoniy
tayyorgarligini baholashda jismoniy sifatlarni ko’p tomonlama ifoda etuvchi
kompleks mohiyatga ega me’yoriy test mashklaridan foydalanish kerakligini
ta’kidlaganlar.
V.I. Izaak, T.E. Nabiyev (2005) lar gandbolchilarning musobaqa
faoliyatini atroflicha talqin etib, musobaqa samaradorligini oshirish uchun
15](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_15.png)
![ixtisoslashgan jismoniy sifatlarni aloxida shakllantirish zaruriyatini e’tirof
etganlar. V.V. Toropov, I.Yu. Kolenkova, V.Ye. Yefremova (2005)lar ham
musobaqa davomida .kori natijaga erishish imkoniyati ko’p jihatdan jismoniy
va psixik hislatlarga bog’liq ekanligiga e’tibor qaratishgan.
Yuqorida qayd etilgan ilmiy ma’lumotlar tadqiqotlar tahlili shuni
isbotlamoqdaki, yukori malakali gandbolchilarni tayyorgarlashda umumiy va
maxsus jismoniy sifatlarni dastlabki o’rganish bosqichidan boshlab shakllantira
borish muhim ahamiyat kasb etar ekan. Ko’p yillik tayyorgarlik jarayonida
jismoniy sifatlarni rivojlantira borgan sari tanlangan sport turi
xususiyatiga moslashtirilishi (ixtisoslashtirilishi) va uning spesifik talablariga
javob berishi zarur. Ana shundagina muayyan sport turida texnik-taktik
mahoratni shakllantirish va yukori sport natijasiga erishish imkoniyati ortib
boradi. Shu bilan bir qatorda adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, gandbol
yo’nalishida va xususan gandbolga dastlabki o’rgatish bosqichida maxsus
jismoniy sifatlarni rivojlantirish nazariyasi va uslubiyatini ilmiy asoslab
beruvchi tadqiqotlar hajmi va doirasi juda chegaralangan ekanligi ma’lum
bo’ldi.
1.4. Tadqiqotning vazifalari, obyekti, uslublari va tajriba mazmuni
Gandbol buyicha BO’SMlarda o’quv-trenirovka jarayonini ilmiy asosda
tashkil qilish ist’dodli yosh sportchilarni tanlash va tayyorlash imkoniyatini
kengaytiradi. Ko’p yillik statistik ma’lumotlarga qaraganda Respublikamizning
aksariyat BO’SMlarida yuqori malakali, raqobatbardosh sport zahiralarini
tarbiyalash va O’zbekiston yoshlar terma jamoalariga munosib sportchilarni
yetishtirib berish juda sust amalga oshiriladi. Sirdaryo viloyatida ham faoliyat
ko’rsatadigan BO’SMlarda o’quv-trenirovka jarayonini tashkil qilish va rasmiy
musobaqalarni o’tkazib turish talab darajasiga munosib deb bo’lmaydi.
Mashg’ulotlar ilmiy asoslangan rejalashtiruv hujjatlari asosida o’tkazilmaydi,
ularga uslubiy jihatdan ko’r-ko’rona yondoshiladi. Dastlabki o’rgatish
16](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_16.png)
![guruhlarida (10-12 va 13-14 yosh) shug’ullanayotgan bolalar tarkibi o’xtin-
o’xtin o’zgarib turadi.
Ushbu vaziyatni e’tiborga olgan holda biz Samarqand shahridagi
BO’SMning dastlabki o’rgatish guruhida shug’ullanayotgan 10-11 yoshli
bolalarda maxsus jismoniy sifatlarni samarali rivojlantirish bo’yicha pedagogik
tajriba o’tkazdik. Ushbu tajriba yakuniy ish talablari doirasida
amalga oshirildi.
Ishning maqsadi gandbol bilan endi shug’ullanishni boshlagan 10-11
yoshli bolalarda sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini ixtiosolashtirilgan
mashqlar yordamida shakllan- tirish samaradorligini isbot qilishdan iborat.
Tadqiqotning predmeti 10-11 yoshli gandbolchi bolalar tarkibidan
tuzilgan tajriba (10 ta bola) va nazorat (10 ta bola) guruhlarida sakrovchanlik va
maxsus tezkorlik sifatlarini ikki xil mazmunli (oddiy jismoniy mashqlar va
estafetali – o’yin shaklida ixtisoslashtirilgan mashqlar) mashqlar majmuasi
yordamida shakllantirish imkoniyatlarini o’rganishga qaratildi.
Yuqorida zikr etilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi
vazifalar belgilandi:
1. Nazorat va tajriba guruhlarida 6 oy davomida o’tkazilgan 2 xil
mazmundagi mashg’ulotlar sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlariga
qarab qanday ta’sir etish darajasini o’rganish.
2. Olingan natijalar va ularning tahlili asosida amaliy tavsiyalar ishlab
chiqish va o’quv-trenirovka jarayoniga tatbiq etish.
3. Sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini rivojlantirish
samaradorligini baholash quyidagi test mashqlari yordamida amalga oshirildi:
1. Joydan turib vertikal sakrash (sm);
2. Joydan turib uzunlikka sakrash (sm);
3. Tik turgan holatdan 30 m ga yugurish (s);
4. Tik turgan holatdan 30 m ga to’pni urib yurish (s).
17](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_17.png)
![Nazorat guruhidagi bolalar bilan o’tkazilgan mashgulotlar an’anaviy
mazmunga ega bo’lib, gandbol bo’yicha tasdiqlangan BO’SM dasturi asosida
amalga oshirildi. Ushbu guruhdagi bolalarda 6 oy davomida 104 ta
mashgulot (208 soat) o’tkazildi. Shu jumladan, umumiy va maxsus jismoniy
sifatlarni rivojlantirish uchun 88 soat ajratildi, shundan 32 maxsus jismoniy
tayyorgarlikka taqsimlangan edi. Texnik tayyorgarlikka – 68 soat, taktik
tayyorgarlikka – 24 soat, o’yin tayyorgarligiga – 28 soat ajratildi (dastlabki
tayyorgarlik guruhi uchun bir yillik BO’SM dasturining asl nusxasi rus tilida
ilova qilingan).
Tajriba guruhidagi bolalar mashg’ulotlarida ham soatlarning
tayyorgarlik turlariga taqsimlanishi bir xil qilib olindi. Lekin, ushbu guru h da
shu o’ullangan bolalar ham bir mashgulotning tayyorgarlik. Asosiy va yakuniy
qismlarida sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini rivojlantirishga
qaratilgan estafetali – o’yin shaklidagi vositalarga asosiy e’tibor qaratilgan. Har
bir mashg’ulot davomida o’rtacha 6-8 martagacha qisqa muddatli,
sakrovchanlik va maxsus tezkorlikni shakllantirishga ixtisoslashtirilgan
estafetali – o’yin mashqlari qo’llanildi.
Estafetali o’yinlarning ro’yxati va mazmuni:
1. Ikki kolonnada turib (har kolonnada 5 tadan bola), oyoqlar
bog’langan holda sakrab 15 m li marraga birinchi yetib kelish (3 marta);
2. Ikki kolonnada o’ng va chap oyoqlarda sakrab 15 m li marraga
birinchi yetib kelish (1 martadan);
3. Ikki kolonnada turib, 30 m ga to’pni urib va 4 ta ko’ndalang
qo’yilgan gimnastika o’rindiqlaridan sakrab o’tib marraga birinchi kelish (1
martadan);
4. Ikki kolonnada turib, 30 m ga yugurib kelib, yerda turgan to’pni
olib, sakrab devorda chizilgan diametri 1 m li aylana – nishonga kuch bilan
aniq otish (2 martadan);
5. Ikki kolonnada turib, orqa tomon bilan 20 m ga birinchi yugurib
18](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_18.png)
![kelish va sakrab nishonga to’p otish (3 marta);
6. Ikki kolonnada turib, «ilon izi» qilib 1 m kenglikda 3 m li
amplituda chizilgan 30 m li marraga to’psiz va to’p bilan (yerga urib)
yugurib kelish (1 martadan).
Nazorat va tajriba guruhlarida shug’ullangan bolalarning sakrovchanlik
va maxsus tezkorlik sifatlarining rivojlanish darajasini aniqlash uchun
pedagogik tadqikotdan avval va undan keyin har bir shug’ullanuvchi qayd
etilgan test mashqlari yordamida tekshiruvdan o’tkazildi.
19](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_19.png)
![I BOB BO’YICHA X ULOSA
Gandbol o’yinida harakat faoliyati turli vaziyatlarga mos bo’lgan
o’zgaruvchan asosida amalga oshiriladi. Keskin qarama- karshiliklar bilan
bog’liq bo’lgan ushbu vaziyatlarda yuqori natijaga erishish gandbolchilardan
shakllangan tezkorlik-kuch, chaqqonlik, chidamkorlik sifatlari bilan bir
qatorda turg’un aniq harakat qobiliyatini namoyish etish talab etiladi.
Ushbu vaziyatni e’tiborga olgan holda biz Samarqand shahridagi
BO’SMning dastlabki o’rgatish guruhida shug’ullanayotgan 10-11 yoshli
bolalarda maxsus jismoniy sifatlarni samarali rivojlantirish bo’yicha pedagogik
tajriba o’tkazdik. Ushbu tajriba yakuniy ish talablari doirasida
amalga oshirildi.
Ishning maqsadi gandbol bilan endi shug’ullanishni boshlagan 10-11
yoshli bolalarda sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini ixtiosolashtirilgan
mashqlar yordamida shakllan- tirish samaradorligini isbot qilishdan iborat.
Tadqiqotning predmeti 10-11 yoshli gandbolchi bolalar tarkibidan
tuzilgan tajriba (10 ta bola) va nazorat (10 ta bola) guruhlarida sakrovchanlik va
maxsus tezkorlik sifatlarini ikki xil mazmunli (oddiy jismoniy mashqlar va
estafetali – o’yin shaklida ixtisoslashtirilgan mashqlar) mashqlar majmuasi
yordamida shakllantirish imkoniyatlarini o’rganishga qaratildi.
20](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_20.png)
![II BOB . SAKROVCHANLIK NING NAMOYON BO’LISHIDA KUCH VA
TEZLIK-KUCH QOBILIYATLARINING O’RNI .
2.1. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va namoyon bo‘lishini
belgilovchi omillar
Kuch qobiliyatlari, ularning namoyon bo‘lishi organizmning ta’sirlanishi
natijasida ro‘y beradi, u ruhiy, mushak, motor, vegetativ, gormonal funksiyalar
sifatlari va organizmning boshqa fiziologik tizimlarining asosida yuz beradi.
Bulardan kelib chiqqan xolda kuch qobiliyatlari soddalashtirilgan «mushaklar
kuchi» tushunchasiga bog‘liq bo‘lmaydi, chunki bu ularning faqatgina qisqarish
xususiyatlarining mexanik tavsifi bo‘lar edi xolos. Mushak kuchi har bir harakat
amalining rivojlanuvchi tarkibiy kismidir. U namoyon qilinayotgan tezlik, tashqi
qarshilik va ishning davomiyligiga bog‘liq holda sifat tavsifiga ega bo‘lishi
mumkin.
Mushak kuchi insonning jismoniy imkoniyatlarini tavsiflovchi ko‘rsatkich
sifatida bu mushaklar kuchlanishi oqibatida tashqi qarshilikni yengish yoki unga
qarshilik ko‘rsatish qobiliyatidir.
Kuch qobiliyatlari faol sport yo‘nalishida rivojlanayotgan hollarda,
mashg‘ulot samarasi maksimum sarflanayotgan kuch va uning namoyon bo‘lish
vaqtiga bog‘liqligini e’tiborga olish lozim. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishda
mashg‘ulot zo‘riqishini qo‘llash texnologiyasi quyidagi turli imkoniyatlarning
namoyon bo‘lishiga asoslanishi mumkin: bir martalik, qaytarma, davriy yoki
nodavriy ishda; kichik yoki katta tashqi qarshilikka qarshi; mashg‘ulot
mashqlarining jadal yoki sust tezligi; mushaklarning turli boshlang‘ich –
bo‘shashgan yoki taranglashgan holatlaridan.
Mushak kuchini belgilovchi muhim jihatlardan biri bu mushaklarning
ishlash tartibidir. Harakat amallarini bajarish jarayonida mushaklar kuchini
namoyon qilishi mumkin:
o‘z uzunligini kamaytirganda (yengib o‘tuvchi, ya’ni miometrik tartib,
masalan shtangani yotgan holda ko‘tarish);
21](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_21.png)
![ uning cho‘zilishida (yon beruvchi, ya’ni pliometrik tartib, masalan yelkada
yoki ko‘krakda shtanga bilan o‘tirib turish);
uzunligini o‘zgartirmasdan (ushlab turuvchi, ya’ni izometrik tartib, masalan
4-6 s davomida egilgan holda cho‘zilgan qo‘llarda gantellarni ushlab turish);
uzunlikning o‘zgarishi va mushaklarning taranglashuvi (aralash, ya’ni
auksotonik tartib, masalan, halqalarga tiralgan holda ko‘tarilish, tiralgan
holda qo‘llarni cho‘zish («krest») va «krest»ni ushlab turish).
Birinchi ikkita tartib mushaklarning dinamik, uchinchisi – statik,
to‘rtinchisi – statodinamik ishiga taalluqlidir. Mushak ishlarining bu tartiblari
«dinamik kuch» va «statik kuch» atamalari bilan belgilanadi.
Kuchning eng yuqori kattaligi ko‘nuvchi ishlashda namoyon bo‘ladi,
ayrim hollarda izometrik ko‘rsatkichlardan ikki baravar yuqori bo‘ladi.
Mushaklar ishlatilishining har qaysi tartibida kuch sekin va tez namoyon
bo‘lishi mumkin. Bu ularning ishlash tavsifidir. Ko‘nuvchi tartibda har xil
harakatlarda namoyon bo‘ladigan kuch harakat tezligiga bog‘liq va tezlik katta
bo‘lgan sari kuch ham katta bo‘ladi.
Izometrik sharoitlarda kuch nolga teng. Bundagi kuch pliometrik
tartibidagi kuch kattaligidan ancha kamroq. Mushaklar statik va ko‘nuvchi
tartiblarga nisbatan kamroq kuchni yenguvchi tartibda rivojlantiradi. Harakatlar
tezligining kuchayishi bilan namoyon bo‘layotgan kuchning kattaligi kamayadi.
Sust harakatlarda, ya’ni harakat tezligi nolga yaqin kelsa, izometrik
sharoitlarda kuch kattaligi kuch ko‘rsatkichlaridan farq qilmaydi.
Ba’zi vaqtlarda ishlashning izometrik tartibi yon beruvchi harakatlarda
mushaklar uzunligini zo‘rlab uzaytirish hollari kuzatiladi. Bu masalan,
amortizatsion bosqichlarda yuqori balandlikdan yerga sakraganda, hamda
tushayotgan jismning kinestik quvvatini uchirish zarur bo‘lgan boshqa
sakrashlarda namoyon bo‘ladi.
Yon beruvchi tartib doirasida mushaklar uzunligini zo‘rlab uzaytirish
hollarida ishlashning izometrik tartibida namoyon bo‘ladigan kuchdan ancha
kattaroq (1,5-2) kuch namoyon bo‘lishi mumkin.
22](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_22.png)
![Yenguvchi tartibda mushak kuchlarining namoyon qilish imkoniyatlari
izometrik va ko‘nuvchi tartiblarga ko‘ra kamroqdir. Shuni yodda saqlash
lozimki. mushaklar qisqarishining tezligi qancha katta bo‘lsa, kamroq namoyon
bo‘ladigan va aksincha ya’ni namoyon bo‘layotgan kuch hamda mushaklarning
qisqarishi kuchi o‘rtasida teskari proporsional bog‘liqlik bo‘ladi.
Kuchni rivojlantirish texnologiyasida izometrik sharoitlarda namoyon
bo‘ladigan maksimal kuch hamda og‘irliklar bilan o‘tkaziladigan mashqlardagi
kuch va tezlik o‘rtasidagi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga
olish lozim. Quyidagi qoida mavjud – yuklatilmagan mushak, maksimal tezlik
bilan qisqaradi. Agar og‘irlik yoki qarshilik kuchi asta-sekin kattalashsa,
kattalashuviga mos holda (og‘irlik massasi yoki qarshilik kattaligi bo‘lishidan
qatiy nazar) mushaklar kuchi o‘sadi, lekin ma’lum bir vaqtgacha. Bu holat
og‘irlik yoki qarshilik kattalashganda ishlab turgan mushaklarning kuchini
ko‘paytirmay qolganda keladi.
Misol tariqasida rezina koptok va 0,5-1 kg li temir sharni keltirishimiz
mumkin. Rezina koptokni otishdagi kuch temir sharni otishdagi kuchdan
kamroq bo‘ladi. Koptok og‘irligini asta-sekin og‘irlashtirib borishda jismga
ta’sir qiladigan kuch koptok og‘irligiga bog‘liq bo‘lmay qoladi va
bo‘g‘imlardagi izometrik kuch rivojlanishi darajasi bilan belgilanadigan payt
keladi.
Mushaklar ishlashining izotonik tartibi doimiy kuchlanish yoki tashqi
yuklama ta’sirida mushakning qisqarishi bilan tavsiflanadi. Bu tartibda, yuklama
qancha kam bo‘lsa, mushak qisqarishining tezligi ko‘proq bo‘ladi yoki aksi
bo‘lishi mumkin.
Bu tartib tashqi qarshilikni yengish bo‘yicha mashqlar uchun xosdir
(gantellar, shtangalar, qadoqtoshlar, blok qurilmalardagi og‘irliklar).
Izotonik tartibdagi mashqlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki,
snaryadga qo‘yiladigan kuch kattaligi trayektoriya bo‘yicha o‘zgaradi.
Tashqi og‘irlik bilan amalga oshiriladigan mashqlarni bajarishda shuni
unutmaslik kerakki, yuqori tezlik bilan gantel yoki shtangada bajariladigan
23](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_23.png)
![mashqlarda harakat boshidagi mushakning maksimal kuchayishi snaryadga
tezlik beradi. Keyingi ish esa asosan snaryad harakatining paydo bo‘lgan
inersiyasi fonida bajariladi. Shu munosabat bilan og‘irlashtirishning bunday
turidagi teridagi mashqlar tezlik, dinamik kuchni rivojlantirish uchun
kutilayotgan samarani bermaydi. Agar bu mashqlar bir maromda sekin yoki
o‘rta sur’atda bajarilsa, shuningdek og‘irlik miqdori inobatga olinsa, mushak
massasining maksimal kuchi va o‘sishi samarali rivojlanadi. Umuman olganda,
gantellar va shtangalar bilan bajariladigan mashqlar hammaga qulay bo‘lganligi
uchun ularni bajarish oson, shu jumladan umumiy jismoniy rivojlanishga juda
foydali.
Berilgan rejimlarga va mushak faoliyatining xususiyatiga mos ravishda
insonning kuch qobiliyatlari ikki turga ajratiladi:
1. Statik va sust harakatlar sharoitlarida namoyon bo‘ladigan shaxsiy kuch
qobiliyatlari.
2. Yenguvchi va yon beruvchi xususiyatli tez harakatlarni bajarishda yoki
ko‘nuvchi ishdan yenguvchi ishga tez o‘tishda namoyon bo‘ladigan tezlik-kuch
qobiliyatlari.
Insonning shaxsiy kuch qobiliyatlari ma’lum bir vaqt davomida me’yorga
yetgan og‘irlikni mushaklarning maksimal kuchayishi bilan ushlab turishda
(ishning statik xususiyati) yoki katta og‘irlikdagi jismlarni siljitishda namoyon
bo‘ladi.
Oxirgi holda tezlikning deyarli axamiyati yo‘q, harakatlar esa maksimal
darajaga yetadi (ishning xususiyati sport atamasologiyasi bo‘yicha sust,
dinamik). Ishning bu xususiyatiga mos ravishda mushak kuchi statik va sust
dinamik bo‘lishi mumkin.
Tezlik-kuch qobiliyatlari kuch bilan bir qatorda harakat tezligi ham zarur
bo‘lgan holatlarda namoyon bo‘ladi.
Bunda, tashqi og‘irlashtirish qancha yuqori bo‘lsa, harakat kuchli tavsifga
ega bo‘ladi, og‘irlik qancha kam bo‘lsa, harakat shuncha tez bo‘ladi.
24](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_24.png)
![Tezlik-kuch qobiliyatlarining namoyon bo‘lish shakllari u yoki bu
harakatdagi mushak kuchayishining tavsifiga bogliq. Bu xarakter har-xil
harakatlardagi quvvat kuchayishida, uni kattaligida va davomiyligini
rivojlantirish tezligida namoyon bo‘ladi.
Portlovchan kuch qobiliyati
Tezlik-kuch qobiliyatlarining muhim turi «portlovchan» kuchdir.
«Portlovchan» kuch - kuchning yukori ko‘rsatkichlarini kam vaqt ichida
namoyon etish qobiliyatlaridir.
U sprinter yugurishdagi startda, otishlarda, boksda va boshqa turlarda
ahamiyati katta.
Ko‘rinib turibdiki, sport ustasida nafaqat kuch namoyon bo‘lishining
yuqori darajasi mavjud bo‘lib, balki eng muhimi, u kuchning maksimal
kattaligiga juda qisqa vaqt ichida erishadi.
Portlovchan harakatning tarkibiy qismlari uchta bo‘lib, asab-mushak
faoliyatining quyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi:
Mushaklarning maksimal kuchi, mushaklar kuchayishining boshlanishida
tashqi harakatni tez namoyish etish qobiliyati (start kuchi), qo‘zg‘alayotgan
massaning tezlashuvi jarayonida ishchi harakatni o‘stirish qobiliyati –
tezlashtiruvchi kuch. Aniqlanganidek, bu xususiyatlar u yoki bu darajada har bir
insonga uning yoshi, jinsi, sport bilan shug‘ullanishi, harakat faoliyatining
turidan qat’iy nazar taalluqlidir.
«Portlovchan» kuchning rivojlanish darajasini quyidagi formula
yordamida hisoblanadigan tezlik-kuch indeksi yordamida aniqlash mumkin:
J=F max / t max,
Bunda: J - tezlik-kuch indeksi;
F max-berilgan harakatda ko‘rsatilgan kuchning maksimal ko‘rsatkichi;
t max -maksimal kuchga erishish vaqti.
Kuchni birdaniga namoyon etish mumkin emas. Maksimal kuchni
ko‘rsatish uchun mushaklarga vaqt kerak. Aniqlanganidek, taxminan harakat
boshlanishidan 0,3 soniya o‘tgandan so‘ng mushak maksimum 90% ga teng
25](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_25.png)
![kuchni namoyon etadi. Shu bilan birga sportda 0,3 soniyadan kamroq vaqtda
bajaradigan harakatlar ko‘p. Masalan, eng kuchli sprinterlarda yugurish oldidagi
itarilishga 100-60 ms, uzunlikka sakrashda 150 ms «fosbyuri-flop» usulida
balandlikka sakrashda 180 ms, chang‘i tramplinida 200-180 ms, nayzani otishda
taxminan 150 ms.
Bu hollarda inson maksimal kuchni ko‘rsatishga ulgurmaydi. Shuning
uchun kuch qobiliyatlarini yetakchi omili namoyon bo‘layotgan kuchning
kattaligi emas, balki uning o‘sish tezligi, ya’ni kuch gradiyentidir.
Sportchilarning malakasi oshgani sari nayzani otishdagi harakatlarda,
yadroni itqitishda, yugurishda, sakrashdagi itarilishlarga sarf etiladigan vaqt
kamayishi bunga isbot bo‘la oladi.
Shunday qilib, tezlik-kuch mashqlarida maksimal kuchning oshishi
natijani yaxshilashga olib kelmasligi mumkin. Demak, kuch ko‘rsatkichlari past,
lekin yuqori gradiyent ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan sportchilar, kattaroq kuch
imkoniyatlariga ega bo‘lgan raqibini yutishi mumkin.
Reaktiv kuch qobiliyati
Zamonaviy tadqiqotlar natijasida kuch qobiliyatlarining yana bir namoyon
bo‘lishi kuzatiladi va mushaklarning qayishqoq deformatsiya energiyasini
to‘plash hamda qo‘llash qobiliyati “reaktiv qobiliyat” deb nomlanadi. Bu
qobiliyat mushaklarning intensiv mexanik cho‘zilishidan keyin, ya’ni ularning
dinamik yuklamasi maksimal rivojlanayotgan sharoitlarda ko‘nuvchi ishdan
yenguvchiga tez o‘tishdagi kuchli harakat paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi.
Dastlabki cho‘zilish mushaklarning qayishqoq deformatsiyasini keltirib
chiqaradi va ularda ma’lum kuchlanish potensialini (nometabolik energiya)
to‘plashni ta’minlaydi.
Aniqlanganidek, amortizatsiya bosqichida mushaklar cho‘zilishi qancha
keskin bo‘lsa, mushaklar ko‘nuvchi ishlashdan yenguvchi ishlashga shuncha tez
o‘tadi, ularning qisqarish kuchi va tezligi ham shuncha yuqori bo‘ladi.
Mushaklarning keyingi qayishqoq energiyasini saqlab qolish uchun, yugurishda,
sakrashda va boshqa harakatlarda yuqori tejamkorlik natijasini ta’minlaydi.
26](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_26.png)
![Masalan, gandbolchilarda ko‘nuvchi ishdan yenguvchiga o‘tish vaqti
sakrash darajasi bilan keskin bog‘liq.
Ijtimoiy tarbiya amaliyotida insonning mutloq va nisbiy mushak kuchini
ham farqlaydilar.
Jismoniy mashqlarning ko‘p qismiga esa mutloq kuch emas, nisbiy kuch
ko‘rsatkichlari muhimrokdir.
Kuch qobiliyatlarining rivojlanishi va namoyon bo‘lishi ko‘p omillarga
bog‘liq. Eng avvalo, ularga mushaklar jismoniy ko‘ndalangining kattaligi ta’sir
etadi. U qancha qalin bo‘lsa, shuncha boshqa teng sharoitlarda mushaklar
harakatini rivojlantirish mumkin. Mushaklarning ishchi gipertrofiyasida mushak
tolalari miofibrillari soni va hajmi kupayadi, shuningdek, sarkoplazmatik
oqsillar konsentratsiyasi oshadi. Bunda mushaklarning tashqi hajmi kam
mikdorda kattalashishi mumkin, chunki birinchidan, zichligi kattalashadi,
ikkinchidan, mashq qilinayotgan mushaklar ustidagi teri yog‘ining qatlami
kamayadi.
Inson kuchi mushak tolalarining tarkibiga bog‘liq. «Sust» va «tez»
mushak tolalari bir-biri bilan farqlanadi. «Sust» mushak kuchayishi tez tolalarga
nisbatan uch barobar kamroq tezlik bilan kuchni rivojlantiradi. «Tez» mushak
kuchayishi asosan, tez va kuchli qisqarishlarni amalga oshiradi. Katta og‘irlik va
kam takrorlashlar soni bilan bajariladigan quvvat mashqlari «tez» mushak
tolalarini safarbar qiladi. Kam og‘irlik va ko‘p sonli takrorlashlar bilan
bajariladigan mashg‘ulotlar esa ham «tez», ham «sust» tolalarni faollashtiradi.
Jismning turli tolalarida «sust» va «tez» tolalarning foizi bir xil emas va har xil
insonlarda keskin fark qiladi. Demak, irsiy nuqtai nazardan ularning kuvvat
ishiga nisbatan har xil imkoniyatlari mavjud.
Mushak qisqarishlariga ularning egiluvchanlik xususiyatlari,
yopishqoqligi, anatomik tuzilishi, mushak tolalarining tuzilishi va kimyoviy
tarkibi ta’sir etadi.
Sanab o‘tilgan omillar mushak ichidagi muvofiqlashni tavsiflaydi. Shu
bilan birga kuch qobiliyatlarini namoyish etishda mushaklar ishida qarama-
27](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_27.png)
![qarshi yo‘nalishlardagi harakatni amalga oshiradigan sinegist va
antogonistlarning muvofiqlashuvi ham ta’sir etadi.
Kuch qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi mushak ishini quvvat bilan
ta’minlash samaradorligiga bogliq.
Bunda anaerob resintez ATF tezligi va kuchliligi, kreatinfosfat miqdori
darajasi, mushak ichidagi fermentlar faolligi xamda, qondagi gemoglobin
miqdori va mushak to‘qimasining imkoniyatlarida muhim rol o‘ynaydi.
Kuch dastlabki badan qizdirish va MAT (markaziy asab tizimi) ning
qo‘zg‘alishini optimal darajada ko‘tarish ta’sirida ko‘payadi va aksincha,
me’yordan ortiq ko‘zg‘alish va charchash mushaklar maksimal kuchini
kamaytirish mumkin.
Kuch imkoniyatlari shug‘ullanayotganlarning yoshi va jinsi shuningdek,
yashash tartibi, harakat faolligining xususiyati, tashqi muhit sharoitlariga
bog‘liq.
Kuch ko‘rsatkichlarining eng yuqori tabiiy o‘sishi o‘smirlarda 13-14 va
16-18 yoshda, qiz bolalarda 10-11 va 16-17 yoshlarda kuzatiladi.
Eng yuqori sur’at tana va oyoqlarni eguvchi yirik mushaklarning kuch
ko‘rsatkichlari ko‘tariladi. Kuchning nisbiy ko‘rsatkichlari esa 9-11 va 16-17
yoshdagi bolalarda bir maromda ko‘tarilib boradi. O‘g‘il bolalarda kuch
ko‘rsatkichlari barcha yosh guruhlarida qiz bolalarga nisbatan yuqori. Kuch
rivojlanishining individual sur’atlari balog‘atga yetish muddatiga bog‘liq.
Bularning hammasini tayyorgarlik usuliyatida inobatga olish zarur
3.2. Kuch qobiliyatlarining rivojlanishi usuliyati. Kuch qobiliyatlarini
rivojlantirish vositalari.
Kuch qobiliyatlarini rivojlatirishda qarshiligi yuqori bo‘lgan mashqlardan
foydalaniladi. Qarshilik mohiyatiga nisbatan ular uch guruhga ajratiladi:
1. Tashqi qarshilik bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlar.
2. O‘z tana og‘irligini yengish bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlar.
3. Izometrik mashqlar.
Tashqi qarshilik bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlarga quyidagilar kiradi:
28](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_28.png)
![og‘irliklar bilan amalga oshiriladigan mashqlar (shtanga, gantel,
to‘ldirilma koptoklar, qadoqtoshlar), shu jumladan trenajyorlar ham. Bu
mashqlar universalligi va tanlanishi bilan qulay;
qayishqoq jismlar qarshiligi bilan bajariladigan mashqlar (rezina
amortizatorlari, jgutlar, espanderlar, blok qurilmalari va h.k.)
tashqi muhit qarshiligini yengish mashqlari (toqqa yugurib chiqish,
qumda, qorda, suvda, shamolga qarshi yugurish va h.k.)
Tashqi qarshilik mashqlari kuchni rivojlantirishning eng samarali
vositalaridan biridir. Ularni tanlab, yuklamani to‘g‘ri aniqlansa, barcha mushak
guruhlarini va mushaklarni rivojlantirishi mumkin.
Izometrik mashqlar ishlab turgan mushaklar harakat og‘irliklarining
maksimal sonini birdaniga kuchaytirish imkoniyatiga ega. Ular quyidagilarga
bo‘linadi:
mushaklarning sust harakatidagi mashqlar (qo‘llarda, yelkalarda, belda
og‘irlikni ushlab turish) ;
ma’lum vaqt davomida va ma’lum holatda mushaklarning faol
kuchayishidagi mashqlar (yarim bukilgan oyoqlarni to‘g‘rilash.)
Nafasni to‘xtatib bajariladigan bunday mashqlar organizmni kislorod
bo‘lmagan juda qiyin sharoitlarda ishlashga o‘rgatadi. Izometrik mashqlar bilan
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar kam vaqt talab etadi va ularni o‘tkazish uchun
kerak bo‘lgan jihozlar juda sodda. Ular yordamida turli xil mushak guruhlariga
ta’sir etish mumkin va qisqa vaqt ichida maxsus jihozlar yordamida muhim
kuchlanish yaratish imkonini beradi.
2.2. Mushaklararo muvofiqlash va mushaklarning o‘zaro harakatini
belgilovchi omillar
Sportda faqat bitta mushakni ishlatib harakatlarni bajarish mumkin emas.
Har qanday harakat masalasini yechish uchun ko‘p mushaklar yoki mushaklar
guruhlari ishtirok etadi.
29](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_29.png)
![Kuchning salohiyat bazasi asosan ko‘ndalang kesishgan mushak
to‘qimalaridan, mushaklarning hajmidan, mushaklarning tuzilishidan va mushak
ichidagi muvofiqlashlardan iborat bo‘ladi. Bu yana shuni bildiradiki, asab tizimi
aniq harakat vazifalarini yechish uchun mushaklarni ishlatishga qaratiladi.
Harakatdagi mushak va mushaklar guruhining bu o‘zaro faolligi
mushaklararo muvofiqlash deb ataladi. U doim ma’lum bir harakat turi bilan
bog‘liq bo‘lib, bir harakatdan ikkinchisiga o‘tmaydi.
Antogonist mushaklar bir vaqtda ikkita qarama-qarshi yo‘nalishda
faoliyat ko‘rsatadi. Sinergist mushaklar hamkorlikda ma’lum bir harakatni
amalga oshiradi. Sinergist va antogonistlar o‘zaro faoliyat yuritadilar.
Sakrovchanlik va kuchlilikda orqa bilan yotgan holda, qo‘l to‘g‘rilanadi
va yuqori qarshilik yengiladi, shu bilan bir vaqtda impulslarda birga ishlayotgan
tritseps va mushaklar birligining imkoniyatlaridagi harakatlar soni maksimal
tezlashadi. Impulslar seriyasida va qisqarish boshlanganda blokirovka signali
keladi, shuningdek, mushak to‘qimalari hech qanday boshqaruvsiz qisqarib
boradi. Dvigatel birliklaridagi signal blokirovkalari harakatda antogonist
birliklar bilan bog‘liq, shuning uchun kuch yo‘qotilmasdan, hech to‘siqlarsiz
harakat bajariladi.
Gandbolchining oddiy sakrashida mushaklar faolligining dastlabki
portlovchanligi amalga oshadi, chunki sinergist mushak qisqaradi, antogonist
mushak esa kuchsizlanadi. Bu qo‘l-oyoq harakatining tezlashuviga olib keladi.
Keyin tinch oraliq davr keladi. Bu davrda antagonist qisqarishi munosabati bilan
qo‘l-oyoq harakati sekinlashadi. Harakat oxirida mushak-antagonistning
kuchayishi bu harakatni to‘xtatishi kerak.
Sinergist va antagonist ishidagi bu kelishuvchilik mushaklar cho‘zilishiga
bog‘liq. Cho‘zilgan mushaklarning afzalligi shundaki, ular tinchlik holatida bir
oz kuchlangan bo‘lib, (o‘z uzunligi muvofiqlashining taxminan 15%) bu
dastlabki holatdan katta kuchini rivojlantirishga qodir bo‘ladi. Boshqa tomondan
ular harakatlarni katta amplituda bilan amalga oshiradi. Bu esa tezlashuvning
uzunroq yo‘lini va kuchning mavjud potensialini qo‘llash imkoniyatini beradi.
30](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_30.png)
![Katta amplituda bilan harakatlarni yumshoqroq, egiluvchan va ravon amalga
oshirish mumkin, chunki antogonistlar ularni kechroq tormozlashni boshlaydi.
Harakatda qancha ko‘p mushaklar yoki mushaklar guruhi ishtirok etsa,
harakat shuncha murakkablashadi, quvvat mashqlarini bajarish uchun
mushaklararo muvofiqlash shuncha katta rol o‘ynaydi.
Har xil sport turlarining mashg‘ulotlari amaliyotida murakkab texnik
harakatlar alohida qismlarga (elementlarga) bo‘linadi. Bunday harakatning
maqsadi quvvat mashg‘uloti orqali musobaqa faoliyatining amalga oshirishda
bevosita ishtirok etgan mushak guruhlarini rivojlantirishdir. Bu mushak
guruhlarini kuchaytirish maxsus mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
Mashqlari tuzilishi musobaqa mashqlar strukturasining bir qismigagina mos
keladi. Murakkab bo‘lmagan maxsus mashqlar yordamida musobaqa faoliyatida
ishtirok etayotgan mushaklarni qattiq kuchaytirish va shu orqali ularni
samaraliroq rivojlantirish mumkin.
Mushak guruhlari maxsus mashqlar yordamida yaxshi moslashadi va
mustahkamlanib, shu sport turi uchun maxsus o‘qitish texnikalarini talab qiladi.
Agar mushaklar yetarlicha yaxshi rivojlanmagan, uyg‘unligi buzilgan bo‘lsa,
qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Masalan, yadro itqitish sportida maxsus mashqlar
yordamida qo‘l va oyoqlarning mushak bukilish joylarida kuch ko‘paytiriladi,
lekin gavda mushaklariga e’tibor berilmaydi. Bu esa mushaklar moslashuviga
jiddiy buzilishiga olib keladi.
Agar mushaklar o‘rtasidagi moslashuv qo‘yilgan talablarni bajarmasa,
mushaklarning boshlang‘ich sinergisti faoliyatsizligidan keyingi to‘satdan
harakati bioelektrik kuchlarni yo‘qotadi, ya’ni kuchlarning tormozlanishi ertaroq
ulansa, juda katta kuch yo‘qotishga to‘g‘ri keladi. Bulardan farq qilgan holda,
mushaklar o‘rtasidagi moslashuv darajasi yuqori bo‘lishi uchun harakat silliq,
bir xil me’yorda, aniq bajarilsa, kuchlar tejab kolinadi. Yana shuni aytish
kerakki, mushaklar orasidagi o‘zaro harakat qoidaga ko‘ra, tekshirilgan
harakatlarda yaxshilanadi.
31](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_31.png)
![Kuchning yuqori potensial bazasini dastlabki shart-sharoitlar tashkil
qiladi, lekin bunga, ya’ni harakatni butun kuchi bilan bajarishga ham ishonch
yo‘q. Qachonki sportchi o‘zining potensial kuchini ma’lum maqsadlarda
ishlatsa, mushaklar orasidagi moslashuv harakatga mos kelsagina tushunib
yetadi.
Sport bilan shug‘ullangan sportchining shug‘ullanmagan kishilardan farqi
shundaki, uning nafaqat mushaklari ko‘p, balki, ular sportda yuqori natijalarni
qo‘lga kiritishda o‘z potensial kuchlarini to‘g‘ri ishga soladilar, va yutuqlarga
ega bo‘ladilar.
2 . 3 . Turli mushak guruhlarining kuchini rivojlantirish uchun mashqlar
Taklif etilayotgan mashqlar katta mushak guruhlarini ishga tushiruvchi,
ta’sir mashg‘ulotlari, alohida mushak va mushaklar guruxlari uchun
mashg‘ulotlarni o‘z ichiga oladi. Gantellar, shtangalar, rezina va qo‘l ostidagi
yasama predmetlar sport anjomi sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Bo‘yin mushaklari uchun mashq lar :
boshni oldinga qilgan holda tayanib, kaftlarni bilan polga tiralib, bo‘yinni
oldga-orqaga va yon tomonlarga bukish. Kurash ko‘prigida turib bo‘yinni oldga-
orqaga bukish.
devorga bosh bilan tayanib turgan holda bo‘yinni oldga-orqaga va yon
tomonlarga bukish. Boshni erkin tutib chalqancha yotgan holda, peshonaga
og‘irliklar qo‘yib bo‘yinni yon tomonlarga bukish.
boshni erkin tutib korin bilan yotgan holda boshga og‘irliklar qo‘yib
yuqoriga va pastga ko‘tarib tushirish.
Qul va yelka aylanasi uchun mashqlar:
Umumiy ta’sir mashqlari . Qo‘llarni yuk bilan turli hollarda bukib-
rostlash: ko‘krakdan, turib, yotib, o‘tirib va yonlama taxtada yotib. Bruslarda
yotgan holda qo‘llarni bukib-to‘g‘rilash, zarur hollarda ko‘shimcha yuklar bilan.
Yakkacho‘pda osilib tortilish. Arqonga oyoqlar yordamisiz ko‘tarilish.
32](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_32.png)
![Panjalarni rivojlantirish uchun mash qlar . Tennis koptogini, qo‘l
espanderini ko‘p martalab qisish. Qo‘l panjalarini bukish, to‘g‘rilash va
og‘irliklar bilan tirsak bo‘g‘imida aylanma harakatlar qilish. Arqonda osilib
turgan yukni aylanuvchi grifga o‘rash. O‘tirgan holatda qo‘llarda og‘irlik bilan
panjalarni yuqoriga va pastga bukib to‘g‘rilash. Yotgan holda kaft bilan
tayanchini panjalar tayanchiga almashtirish.
Qo‘l bukuvchilarini rivojlantirish mash q lari. Turgan holatda
og‘irliklarni pastdan va yuqoridan ushlab qo‘llarni bukib to‘g‘rilash. O‘tirgan
yoki yotgan holatda gantellarni ko‘krakka yaqinlashtirib uzoqlashtirish. Turgan
holatda gavdani oldga egib shtanga bilan qo‘llarni bukib to‘g‘rilash.
Qo‘l rostlovchilarini rivojlantirish mash q lari. Ogirliklarni bosh
orqasidan, tirsaklarni yuqorida tutgan holda ko‘tarib tushirish. Rezina tasmaning
bir uchini oyoqlar bilan ushlab, tirsaklarni vertikal ushlagan holda, qo‘llar
to‘g‘rilangungacha rezinani yuqoriga tortish.
Del’tasimon mushaklarni rivojlantirish uchun mash q lar.
To‘g‘rilangan qo‘llarda gantellarni ushlagan holda yelka sathigacha yuqoriga va
yon tomonlarga ko‘tarish. O‘tirgan holatda, qo‘llarni bir oz bukib, ikki gantelni
ko‘tarish.
Ko‘krak mushaklarini rivojlantirish uchun mashg‘ulotlar. Yotgan holatda
to‘g‘ri qo‘llarda gantel ushlab, ularni bir-biriga yaqinlashtirish va uzoqlashtirish.
Mahkamlangan rezinaga yon bilan turgan holda, to‘g‘ri qo‘llar bilan uni
ko‘krakkacha cho‘zish.
Bel mushaklari uchun mashqlar.
Yelkalarda og‘irlik bilan egilish. Tovonlar bilan gimnastik devorga
tiralgan holda og‘irlik bilan gavdani bukish. Og‘irliklarni (yadro, tosh, shtanga
diski) boshdan oshirib irg‘itish. Rezina ning bir uchini oyoqlar bilan bosgan
holda, boshqa uchini ushlab gavdani egish va rostlash.
Qorin mushaklari uchun mashqlar.
Yerda va yonlama taxtada yotgan holatda, qo‘llar bosh ortida, og‘irlik
yoki va ularsiz gavdani ko‘tarish, xuddi shu amal yerda yoki yonlama taxtada
33](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_33.png)
![yotgan holda. Oyoqlar iblan qimirlaydigan tayanchga ilingan holda gimnastik
skameykada o‘tirib gavdani bukib to‘g‘rilash. Yotgan holatda oyoqlar bilan turli
harakatlarni bajarish: yuqoriga-pastga, yon tomonlarga, aylana va h.k.
Osilgan holatda oyoqlar bilan aylana harakatlar bajarish. Turgan holatda,
oyoqlar yelka kengligida, gavda oldinga egilgan, qullar gantellar bilan ikki
tomonga yozilgan - gavda burilishlarini bajarish, qo‘llarni chap va o‘ng
oyoqlarning uchiga tekkizish. Gimnastik burchak holatini osilgan yoki tayangan
holda saqlab turish.
Oyoq mushaklari uchun mash q lar.
Umumiy ta’sir mashqlari . Ko‘kraklar va yelkalarda og‘irliklar bilan
o‘tirib turish. O‘tirgan holatdan og‘irlik bilan sakrab turish. Og‘irliklar bilan
sakrash.
sonni rostlovchi mushaklar uchun mashqlar. Bir oyoq bilan oldinga
qadam tashlab, yelkalarda og‘irlik bilan o‘tirib turish, orqadagi oyoq tizzada bir
oz bukilgan. Bir oyokda o‘tirib turish.
Sonni bukuvchi mushaklar uchun mashqlar . Qoringa yotgan holda
sherikning qarshiligini yenggan holda oyoqlarni bukish. Mahkamlangan rezinani
oyoqlar bilan cho‘zish.
2 . 4 . Kuch , tezlik-kuch, reaktiv kuch q obiliyatlarini rivojlantirish va
harakatli o’yinlardan foydalanish usullari
Kuch qobiliyatlarining yo‘naltirilgan rivojlanishi faqat mushaklar
maksimal taranglashgandagina yuz beradi. Shuning uchun kuch tayyorgarligi
usuliyatining asosiy muammosi, mashg‘ulotlar jarayonida mushaklar
kuchlanishining eng yuqori darajasini ta’minlashdir. Usuliy jihatdan maksimal
kuchlanishlar hosil qilishning turli yo‘llari bor: o‘ta og‘ir yuklarni bir necha
marta ko‘tarish, katta bo‘lmagan og‘irlikdagi yuklarni ko‘p martalab ko‘tarish;
mushaklar doimiy cho‘zilgan holda tashqi qarshiliklarni yengish va h.k.
Keltirilgan mushak kuchlanishlarini hosil qilishning quyidagi usullari mavjud:
34](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_34.png)
![1. Maksimal urinishlar usuli;
2. Chegaraviy bo‘lmagan urinishlar usuli;
Izometrik urinishlar usuli;
Izokinetik urinishlar usuli;
Dinamik urinishlar usuli;
«Jadal» usul.
Ta’kidlab o‘tish kerakki, usullarning bunday nomlanishi kuch
mashg‘ulotlari nazariyasi va amaliyotida keng tarqalgan. Ularning yaxshi
tomoni qisqaligida. Lekin ilmiy nuqtai nazardan kuchni rivojlantirish usullarini
bunday nomlash juda ham to‘g‘ri emas, chunki masalan, maksimal izotermik va
izokinetik urinishlar usullari, qaytarma mashqlar sinfiga ham kiradi.
Mushaklarning dinamik qisqarishi nafaqat dinamik urinishlar usuliga, balki
boshqa ko‘plab usullar uchun ham xosdir.
Maksimal urinishlar usuli. Mazkur usul mashg‘ulotlarni submaksimal,
maksimal va o‘ta maksimal og‘irliklar bilan o‘tkazishga asoslangan. Har bir
mashq bir necha marta takrorlanadi. Bir urinishda chegaraviy va o‘ta yuqori
qarshilikni yenggan, ya’ni og‘irlik 100% va undan ko‘p bo‘lgan holda
mashqlarni takrorlashlar soni 1-2 ko‘pi bilan 3 marta bo‘lishi mumkin.
Urinishlar soni 2-3, urinishdagi qaytarishlar orasida dam olish 3-4 daq.,
urinishlar orasida 2 dan 5 daq. gacha. Chegaraga yaqin qarshiliklar bilan
mashqlarni bajarishda (maksimaldan 90-95% og‘irlik bilan) bir urinishdagi
harakatlar qaytarilishi soni 5-6, urinishlar soni 2-5, mashqlarni qaytarish
orasidagi dam olish vaqti 4-6 daq. Va urinishlar orasida 2-5 daq. Harakatlar
sur’ati – erkin, tezlik – eng kamdan maksimalgacha. Amaliyotda bu usulning
turli yo‘llari bor, ularning asosida og‘irliklarni oshirishning turli usullari yotadi.
Nazarda tutish kerakki, chegaraviy yuklamalar harakatlar texnikasini
nazorat qilishni qiyinlashtiradi, jarohat olish va ko‘p shug‘ullanib yuborish
xavfini kuchaytiradi ayniqsa, bolalarda va boshlovchilarda. Shuning uchun u
oliy malakali sportchilarning mashg‘ulotlarida asosiy, lekin yagona bo‘lmagan
usuldir. U haftasiga 2-3 marta qo‘llaniladi. Katta vaznlar, ba’zi hollarda 7-14
35](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_35.png)
![kunda bir marta ishlatiladi. 100% dan ortiq yuklar bilan mashqlar sheriklar
yordamida yoki maxsus moslamalarni qo‘llash yo‘li bilan o‘tkaziladi. 16
yoshgacha bo‘lgan bolalarga bunday usulni qo‘llash tavsiya etilmaydi.
Qaytarma maksimal urinishlar usuli maksimal dinamik kuchni mushaklar
hajmini sezilarli ko‘paytirmasdan oshirish uchun asosiy hisoblanadi. Uni
qo‘llash uchun sportchi oldindan tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishi lozim. Ushbu
usul o‘smirlarning kuch darajasini baholash uchun o‘tkaziladigan nazorat
sinovlari asosida yotishi mumkin. Nazorat uchun mashqlar, masalan, poldan
shtangani tortish; gorizontal yotgan holda shtanga ko‘tarish; yelkada shtanga
bilan o‘tirib-turish.
Takroriy chegaraviy bo‘lmagan urinishlar usuli. Ma’nosi – chegaraviy
bo‘lmagan tashqi qarshilikni to qattiq charchaguncha yoki «oxirigacha»
takrorlash.
Har bir yondashuvda mashqlar tanaffussiz bajariladi. Bir mashg‘ulotda 2-
6 seriya bajariladi. Bir seriyada 2-4 yondashuv. Mashg‘ulotlar orasidagi tanaffus
2-8 daq., seriyalar orasidagi 3-5 daq. Mashg‘ulotlar davomida tashqi qarshiliklar
kattaligi maksimaldan 40-80% ni tashkil qiladi. Harakatlar tezligi katta emas.
Katta og‘irlik bilan qaytarishlar soni kam bo‘lganda, asosan maksimal kuch
rivojlanadi yoki bir vaqtning o‘zida kuchning ko‘payishi va mushaklar
hajmining ortishi yuz beradi. Va, aksincha, qaytarishlar soni ko‘p bo‘lib, og‘irlik
miqdori kam bo‘lganda asosan, chidamlilik sifati ortib boradi.
Bu usulni qo‘llaganda mashg‘ulot samarasiga mashqlarni takrorlashning
har bir seriyasi yakunida erishiladi. So‘nggi takrorlashlarda ishlayotgan harakat
birliklari miqdori maksimumgacha yetadi, ularning sinxronligi kuzatiladi,
fiziologik jarayon xuddi katta qarshiliklarni yengayotganday bo‘ladi.
«Oxirigacha» usulining uchta asosiy yo‘li mavjud:
1. Mashqlar bir mashg‘ulotda «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar soni
ham «oxirigacha» emas.
2. Bir necha urinishlarda mashqlar «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar
soni «oxirigacha» emas.
36](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_36.png)
![3. Mashqlar har bir urinishda «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar soni
«oxirigacha».
«Oxirigacha» usulida ishlash energetik jihatdan kam unumli bo‘lsada,
amaliyotda keng qo‘llaniladi. U harakatlar texnikasini yaxshiroq nazorat qilish,
jarohatlardan saqlanish, mushaklar gipertrofiyasiga ko‘maklashish imkonini
beradi. Va nihoyat, bu usul – boshlovchilarni tayyorlash uchun yagona bo‘lgan
usul, chunki kuchning rivojlanishi qarshilik kattaligiga bog‘liq emas. Uni hal
qiluvchi rolni kuch kattaligi o‘ynagan, namoyon bo‘lish tezligi esa katta
ahamiyatga ega bo‘lmagan hollarda qo‘llash maqsadga muvofiq.
Izotermik urinishlar usuli. Qisqa muddatli maksimal kuchlanishlarni
bajarish bilan ifodalanadi. Izotermik kuchlanishlar davomiyligi odatda 5-10 s.
Kuchlanish kattaligi maksimumdan 40-50% bo‘lishi mumkin va statistik kuch
majmualari, turli mushak guruhlari kuchini rivojlantirishga yo‘naltirilgan 5-10
mashqdan iborat bo‘lishi kerak. Har bir mashq 3-5 marta, 30-60 s tanaffus bilan
bajariladi. Navbatdagi mashqlarni bajarishdan oldin dam olish 1-3 daq.
Izotermik mashqlarni mashg‘ulotga haftasiga 4 martagacha qo‘shish mumkin,
ularga 10-15 daq. ajratilsa kifoya. Majmuaviy mashqlar o‘zgarmagan holda
tahminan 4-6 xafta qo‘llanilishi mumkin, so‘ngra u ba’zi boshlang‘ich
holatlarning o‘zgarishi hisobiga yangilanadi.
Izotermik mashqlarni bajarishda tana holatini yoki bo‘g‘imlarning
burchak kattaligi jiddiy ahamiyatga ega. Yelka oldi bukuvchilarining
bo‘g‘imlarining katta burchagida mashg‘ulot kuch o‘sishini kam ta’minlaydi,
lekin mashq qilinmayotgan bo‘g‘imlarga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Izotermik
kuchlanish bo‘g‘im burchagi 90° da, 120° va 150° ga nisbatan, gavdani
eguvchilarning o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Izokinetik urinishlar usuli. Bu usulning o‘ziga xosligi u qo‘llanilganda
tashqi qarshilik kattaligi emas, harakatning doimiy tezligi kattaligi berilishidadir.
Mashqlar maxsus trenajerlarda bajariladi, ular turli tezliklarda harakat qilishga
imkon beradi. Masalan, krol yoki brass bilan suzishda qulochlab eshishning
37](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_37.png)
![butun amplitudasi bo‘yicha. Bu mushaklarning butun harakat davomida oqilona
yuklama bilan ishlashiga imkon beradi.
Izokinetik usulda zamonaviy trenajerlarda bajariladigan kuch mashqlari
bo‘g‘imlarning harakat tezligini 1 sekundda 0 dan 200 tagacha o‘zgartirish
imkonini beradi. Shuning uchun bu usul kuch qobiliyatlarining har xil turlarini -
«sust», «tez», «portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun ishlatiladi. Usul
suzish, yengil atletika, sport o‘yinlarida – oyoq va qo‘llar bilan zarbalar, koptok
irg‘itish va shu kabilarda kuch tayyorgarligi jarayonida keng
qo‘llaniladi.Mazkur usuldan foydalanilganda badan qizdirish mashqlari shart
emas va shu bilan og‘irliklar yordamidagi mashg‘ulotlardan farqlanadi.
Mashqlarni bajarish vaqtida odam o‘zining natijalarini monitor yoki
boshka vosita orqali ko‘rib turadi, shu asnoda o‘zi bilan o‘zi boshqa shaxslar
bilan bellashishi mumkin.
Dinamik urinish usuli. Maksimal tezlik yoki sur’atda katta bo‘lmagan
og‘irliklar bilan (30% gacha) mashqlar bajariladi, U tezlik-kuch qobiliyatlarini –
«portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun qo‘llanadi. Bir yondashuvda
takrorlashlar soni 15-25 marta. Mashqlar 3-6 seriya bilan bajariladi, ular
orasidagi tanaffus 5-8 daq.
Og‘irlik vazni shunday bo‘lishi kerakki u harakat texnikasining
buzilishiga sabab bo‘lmasin va harakatni bajarish vaqtida tezlikni pasaytirmasin.
Masalan, gandbolchilarda zarba kuchini rivojlantirish uchun 2 kg li meditsinbol
ko‘llanilganda, eng yaxshi natijalar ko‘rsatiladi.
«Jadal» usul mushak guruhlarini pastga tushayotgan yukdan yoki tana
og‘irligining kinetik energiyasidan foydalangan holda jadal rag‘batlantirishga
asoslangan.
Bu usul asosan turli mushak guruhlarining «amortizatsiya» va
portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun ham qo‘llaniladi. Misol tariqasida
oyoqlarning «portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun chuqurga sakrab tushish
va sakrab chiqish mashqini keltirish mumkin. Amortizatsiya va undan keyingi
yerdan itarilish xuddi bir butunday bajarilishi kerak.
38](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_38.png)
![Quyidagi usuliyat bilan o‘tkaziladigan bunday mashqning katta
samaradorligi tasdiqlangan. Mashq 70-80 sm balandlikdan bir oz bukilgan
tizzalar bilan «qo‘nish» va tez, katta kuch bilan yuqoriga sakrashdan iborat.
Sakrashlar seriyali bajariladi 2-3 seriya, har birida 8-10 ta sakrash. Seriyalar
orasida dam olish vaqti 3-5 daq. Mashg‘ulot ko‘pi bilan haftasiga ikki marta
o‘tkaziladi. Qo‘shimcha og‘irlik sifatida shaxsiy vazn ishlatiladi.
Amortizatsiyadan sakrashga o‘tish juda tez bo‘lishi kerak, tanaffus mashg‘ulot
samarasini kamaytiradi.
«Jadal» usulni qo‘llash bu hollarda maxsus tayyorgarlikni qiladi,
jumladan, ko‘p hajmda shtanga bilan sakrash. Katta bo‘lmagan balandlikdan
boshlash kerak va astalik bilan zarur balandlikkacha ko‘tariladi. Masalan,
gimnastlar uchun chuqurlikka 50-60 sm dan sakrash, tepalikka (matlar uyumi)
sakrab chiqish yoki plankadan dumalab o‘tish samaralidir. Yuguruvchilar uchun
sakrash balandligi 0,75 -1, 1-1,5 m.
Sakrash uchun quyidagi miqdorlar oqilona hisoblanadi: 10 martadan 4
seriya – yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan sportchilar uchun va 2-3 seriyada 6-8
martadan – kamroq tayyorgarlik ko‘rganlar uchun. Seriyalar orasidagi dam olish
6-8 daq. davomida yengil yugurish va bo‘shashish uchun mashqlar bajariladi.
Og‘irliklar bilan «jadal» usulda mashqlarni bajarishda quyidagi
qoidalarga rioya qilish zarur:
ularni mushaklarni qizdiruvchi maxsus mashqlardan keyin qo‘llash
mumkin;
«jadal» harakatlar miqdori seriyada 5-8 marta takrorlashdan ortmasligi
lozim;
«jadal» ta’sir kattaligi yuk vazni va ishchi amplituda kattaligi bilan
ifodalanadi. Har bir holda bu ko‘rsatkichlar jismoniy tayyorgarlik darajasiga
bog‘liq holda aniqlanadi;
tananing boshlang‘ich holati mashg‘ulotda rivojlantirilayotgan ishchi
kuchlanishning holatiga mos ravishda tanlanadi.
Kuch tezligi qobiliyatini rivojlantirishga.
39](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_39.png)
![1. To'p boshqaruvchiga. Boshqaruvchi qo'lidagi to'p bilan 2 - 4
qadam orqaga yuradi vagir aylanib o'zjamoasiga o'girilib oladi. So'ng
to'pni oldinda turgan jamoadoshiga uzatadi. To'p uzatishlar turli
yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin. To'pni uzatgan o'yinchi
kolonnaning oxiriga boribturadi. Boshqaruvchi esa keyingi
ishtirokchiga to'pni oshiradi va shunday davom etadi.
To’p boshqaruvchiga.
2. Vertikal nishon. O'yinchilardan 8 - 14 m masofa oralig'ida
kvadrat yoki aylana shaklida nishon o'rnatiladi yoki bo'lmasa
chiziladi. Signalga ko'ra o'yinchilar yugurib turib nishonga to’pni
otishadi va orqadagi keyingi ishtirokchiga navbat tegadi. Otib
bo'lgan o'yinchi orqaga turib oladi. Shu tariqa o'yin davom etadi.
Vertikal nishon.
3. Bir oyoqda finishgacha sakrash. Uzunligi 12 - 14 m bo'lgan
yo'lakchaga jamoa a'zolari turishadi. «Marsh!» buyrug'i bilan
o'yinchibir oyog'ida (masalan, o'ng oyoqda) bayroqcha o'rnatilgan
burchakkacha yugurib, keyin boshqa oyoqda (chapda) qaytib keladi
40](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_40.png)
![va oldinda turgan sherigiga tegadi. Keyin navbat shu sherigiga
keladi.
Bir oyoqda finishgacha sakrash.
O'yinni ikki jamoa ishtirokida guruhli olib borish mumkin (kim
o'zarga).
Insonning kuchi mushaklar kuchi orqali tashqi qarshiliklarni
yengish yoki ularga qarshi tura olishida aniqlanadi.
Gandbolchi doimo o’z toshi va to’p vazni bilan ish tutadi.
Boshqacha qilib aytganda u asosan, gavdasi va to’pning inersiyasini
bartaraf qilish uchun o’z kuchidan foydalanadi. Harakatning
boshlanishi, tezlashtirish, to’xtatish, harakatning yo’nalishini
o’zgartirish, sakrash, to’pga zarba berish – mana shu aytib o’tilganlar
gandbolchining kuchini namoyon qiladigan sifatlardir. Shunday qilib,
o’yin faoliyatining tavsifi o’yinda namoyon qilinadigan kuchning
rivojlanish darajasi va xususiyatlarini belgilaydi. Ko’p yillik tadqiqotlar
engib o’tilgan qarshilikning miqdori qanchalik kam bo’lsa,
mushaklarning qisqarish tezligi ham shuncha ko’p bo’lishini va
maksimal kuch me’yorining ahamiyati shuncha kam bo’lishini
ko’rsatmoqda.
41](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_41.png)
![Gandbolchiga muayyan miqdordagi kuch zarur bo’ladi, chunki
u bu kuchdan qandaydir qisqa vaqt ichida foydalanishi kerak.
Mazkur kuch «Dinamik kuchdir».
Hamma mashqlar morfologik jihatdan bir qator dastalardan
tizilgan kompleksdan iborat bo’lib, har biri juda ko’p tolalardan
tuzilgan . Har bir tola nerv kurtakchasi – aksona bilan bog’langan
bo’lib, bu harakat birligini tashkil qiladi. Ana shu morfologik
xususiyati tufayli mashqlar bus – butun holda ham, alohida tomirlar
guruhi holida ham qisqara oladi. Mushaklar bus – butun holida
qisqarmay, balki bir nechtagina harakat birligi hisobiga qisqara olishi
harakatlarini koordinasiya qilishda mushaklar tizimining muhim
xususiyati hisoblanadi. Mushaklararo va mushaklarning ichki
koordinasiyasini gandbolchi qanchalik differensial olib borsa, o’z
gavdasi va to’pni shunchalik yaxshi boshqara oladi.
Aytaylik, ko’ndalang o’tgan mushak me’yorini oshirishga
yo’naltirilgan kuchni maxsus mashqlar yordamida rivojlantirishni
mo’ljalladik. Bunday, holda, maksimal vaznning kamida 60 - 70 foizi
miqdorida og’irlik snaryadlarini ko’tarishdan foydalanish kerak.
Og’irliklarni ko’tarishlarni 2 -6 oy moboynida haftasiga 4 – 5 marta bir
yarim - ikki soatdan mashq qilish lozim.
Gandbol amaliyotida, odatda maksimum vazndan 40 – 50 foiz
miqdorida shtanga va shu singari asboblar yordamida kuchni
tarbiyalash 1 – 1,5 oy davom ettiriladiki, bu amalda kuchni oshirmay,
mushaklararo koordinasiyaning yomonlashishiga olib keladi.
Birinchidan, gandbolchining toshi ortib ketadi, bu esa yaxshi
42](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_42.png)
![ko’rsatkich sanalmaydi. Ikkinchidan, mushaklarning ichki va
mushaklararo koordinasiyasi yomonlashadi. Og’irlik toshlari bilan
mashqlar bajarish jarayonida mushaklarning o’zida morfologik
o’zgarishlar sodir bo’ladi-yu doimo kuchli ta’sirga duch keladigan
mushak tolalari bu ta’sirlarga qarshi turadi. Shu munosabat bilan, bir
tomondan, tolalarning bir guruhga «birlashish» ro’y beradi; ikkinchi
tomondan esa uzoq muddat davom etgan mashg’ulot ta’siri ostida
alohida tolalar har qanday tashqi kuzatishga javoban birgalikda
harakat qiladi. Shunday qilib, gandbolchi uchun juda zarur bo’lgan
qobiliyat, ya’ni nozik differensiyaga javob harakati yo’qoladi.
Kuch mashqlari boshlangunga qadar gandbolchiga «chapga
soxta harakat qilib, o’ngga to’p bilan ketib qolish» texnik usulini
bajarishni taklif qilamiz. Usul nihoyatda to’g’ri bajarilganda bu
harakatda oyoq mushaklari harakat birligining 50 % ishtirok etgani
ma’lum bo’ladi. Og’irlik ko’tarish bilan o’tgan, uzoq davom etgan
mashg’ulotlardan keyin unga yana o’sha usulni bajarishni
topshiramiz. Endi usulni bajarishda 50 % dan ko’proq harakat birligi
ishtirok etar ekan. Shundan texnik usulning o’zi ham qo’polroq
bajarilar, kuch ham ko’proq sarf bo’lar ekan. Binobarin, kuchni
oshirib to’pni olib borish texnikasini, ya’ni gandbolning eng asosiy
komponentini yomonlashtirar ekanmiz.
Nihoyat, kuch oshgan bilan bu spesifik harakatlarni bajarish
tezligiga ijobiy ta’sir etmasligi mumkin. Shuning uchun kuch
tayyorgarligi vositalarini tanlaganda, bajarilmoqchi bo’lgan harakat
uchun rivojlantirilayotgan kuchning xususiyati va shartini juda ham
43](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_43.png)
![aniq bilib olish kerak. Chindan ham, gandbolchilar shtangani qo’lda
tutgan holda cho’nqayib o’tirar ekan, shtangani yerdan dast ko’tarib
olar ekan, uni oyoqda dam ko’tarib, dam tushirar ekan, katta tashqi
qarshilik ostida surat jihatidan ham, tuzilishi jihatidan ham
musobaqadagidan farq qiladigan mashqlarni bajaradilar.
Og’ir narsalar bilan kuchni tarbiyalash usuli: Gandbolchilar
mashg’ulotda asosiy mushak guruhlari kuchini tarbiyalashda og’ir
narsalar bilan bajariladigan keng foydalaniladi. Biroq muayyan
darajada jismoniy kamol topgan, jumladan, kuchga ega bo’lgan
malakali gandbolchilar bilan ishlaganda shtangachilarning klassik
harakat mashqlaridan tizimtik sur’atdan foydalanish mumkin emas.
Bunda og’irlik miqdori maxsus muskul va mushak guruhlari ishidagi
zarur o’zaro aloqani buzmasligi va harakatning o’ziga xos
strukturasini saqlaydigan bo’lishi kerak. Shu munosabat bilan
og’irlashtirilgan belbog’ yoki nimchalardan foydalanish kerakki,
ularning og’irligi gandbolchi vaznining 3 – 5 % idan oshmasin ya’ni 3
– 4 kg atrofida bo’lsin. Bunda variantlashtirilgan va qo’shma ta’sir
etuvchi usullardan foydalangan ma’qul.
Variantlashtirilgan usulining mohiyati og’ir narsalar bilan va
ularsiz bajariladigan mashqlardan eng muvofiq miqdorda galma –
gal foydalanishdir. Jumladan, yuqorida aytib o’tilgan 7 – 8
sakrashdan iborat mashqlar quyidagi tartibda bajarilishi kerak:
birinchi qism – og’ir narsalarsiz 14 – 16 marta sakrash;
ikkinchi qism – og’ir narsalar (3 – 4 kg. li belbog’ yoki nimcha) bilan
14 – 16 marta sakrash; bunda sakrash mashqini bajarishda qo’yilgan
44](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_44.png)
![talablarning jismoniy to’la saqlab qolinadi (mashqlar koordinasion
strukturasini saqlash, polda depsinishdagi tezkorlik);
uchinchi qism – og’ir narsalarsiz 14 – 16 marta sakrash.
Qo’shma ta’sir etuvchi usulning mohiyati shundaki, bunda
jismoniy sifatlarni rivojlantirish mashqlarni bajarish texnikasini
takomillashtirish bilan uzviy bog’liq holda olib boriladi. Gandbolda bu
usulni texnika, taktika va o’yin mashqlarini takomillashtirish
jarayonida qo’llanilishi mumkin. Texnik – taktik harakatlarni
bajarayotganda gandbolchi vaznining 3 – 5 % teng belbog’ yoki
nimchadan foydalaniladi. Tabiiyki, butun mashg’ulot jarayonida
mashqlarning hammasi og’ir narsalarni qo’llangan holda bajarilishi
shart emas. Darsdan ko’zlangan maqsadga qarab yuklamalarni
ko’paytirish yoki kamaytirish, og’ir narsalar bilan mashq bajarishni
mashg’ulotning boshida, oxirida yoki o’rtasida qo’llash mumkin. Og’ir
narsalarning hisobiga vaznini ortib borishi bilan siltanish, harakatda
yo’nalishini o’zgartirish va sakrash vaqtida kenitik energiyani oshirish
mumkin. Agar bunda og’ir narsasiz juda qisqa vaqtda bo’lsa ham
inersiya yengib o’tilsa, tabiiyki, tezlik – kuchi potensiali o’sadi.
Harakat tezligini mazkur mashqlarni bajarishda asosiy shart
bo’lib qoladi. Gandbolchilar eng katta tezlikka nihoyatda jadallik
bilan erishishga harakat qilishlarini kuzatib borish kerak.
Mashqlararo dam olishni 2 minutdan 3 minutga yetkazish kerak,
chunki mashqlar og’ir va bir urinishda 6 -10 marta bajariladi.
Mashqlar yo seriyali usul bilan yoki mashg’ulatning davra usulida
45](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_45.png)
![bajarilishi mumkin. Mashqni bajarishda har bir urinish orasidagi,
seriyalar orasidagi dam olish alohida e’tibor berish lozim.
Gandbolchilarning o’yin faoliyatida gavda mushaklarining
ishtirok etishi. Gandbolchilarning o’yin faoliyati gavda mushaklari
(yelka kurak va qorin mushaklari) ning yaxshi rivojlangan bo’lishini
talab qiladi. Biroq, yuqori yelka kamarining kuchini oshirish unchalik
zarur emas. Yuqori yelka kamaring rivojlanib ketishi uni qotib
qolishga sabab bo’ladi. Natijada gandbolchi to’p bilan aldab o’tish
harakatini yaxshi bajara olmaydi. Butun gavda mushaklarining
yaxshi rivojlangan bo’lishi esa murakkab harakatlarni bajarishi va bir
tayanch holatda muvozanatni saqlash imkoniyatini beradi. Shuning
uchun gandbolchilar bu guruh mushaklarini rivojlantirishga faqat
maxsus mashg’ulotlardagina emas, balki ertalabki gimnastika
mashqlarida ham alohida ahamiyat berishlari kerak.
Gavda mushaklari kuchini rivojlantirish mashqlari. 1.
Oyoqlarni juftlab o’tirgan holda gavdani bukish va rostlash (qo’llar
ko’krakda, bosh ortida ilgari uzatilgan, yuk ko’tarib turgan holda).
2. Son bilan tayanchda (gimnastika konida) yotish, oyoqlar
juftlangan, qolgani xuddi 1 – mashqdagidek.
3. Turnikda osilib turgan holda oyoqni turnika tekkizish.
4. Halqada tebranib turib oyoqni tos balandligida turgan kon
ustidan o’tkazish.
5. Juft bo’lib mashq bajarish. Sheriklaridan biri ikkinchisini
bo’ynidan ushlaydi, ikkinchisi esa uning gavdasidan tutib
46](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_46.png)
![navbat bilan goh o’ng, goh chap soniga o’tqazadi. Birinchisi oyog’ini
faol harakat qildirib ikkinchisiga yordam beradi.
6. Orqama – orqa turib 8 – 10 kg. keladigan to’ldirma to’pni bir –
biriga chapdan, o’ngdan, bosh ustidan, oyoq orasidan uzatish.
7. Chalqancha yotib oyoqlarni ko’tarish, ularni boshdan
o’tkazib, chapga va o’ngga tekkizish.
8. 18 – 20 kgli ryugzakni ko’tarib tik turib yoki o’tirib va turli
yo’nalishlarda egilish.
Mashqlarni bajarayotganda harakat gandbolchilar
o’ynayotganida ro’y beradigan darajada tez bajarilishiga e’tibor
berish kerak.
Erishilgan kuch darajasini yo’qotmaslik uchun hatto musobaqa
davrida loqal 10 kunda bir marta bo’lsa ham maxsus mashg’ulot
o’tkazib turishni unutmaslik kerak. Bunday mashg’ulotlarning
o’tkazib turilmasligi oqibatda kuch sifatining yomonlashishiga olib
kelishi mumkin.
Shunday qilib, quyidagicha xulosa qilish mumkin:
1. Shaxsiy – kuch mashqlarini haddan tashqari oshirib yuborish
gandbolchining koordinasion imkoniyatlarini yomonlashishiga olib
keladi.
2. Gandbolchilarningsh kuch tayyorgarligi muayyan darajagacha,
ma’lum yo’nalishda bo’lganidagina harakat tezligini yaxshilashga olib
keladi.
Kuchni oshirish mushaklar massasining oshishi hisobgagina
emas, mushaklararo va mushaklar ichki koordinasiyasini
47](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_47.png)
![takomillashtirish, qisqa vaqtda maksimum darajada kuchni namoyon
qila olish hisobiga ham oshirish kerak.
48](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_48.png)
![I I BOB BO’YICHA X ULOSA
Maktab davridan boshlab o’quvchilarning ma’naviy, jismoniy va
funksional shakllanishida harakatli o’yinlarining o’rni beqiyosdir. Standart
mazmundagi vazifa, ko’rsatma yoki mehnat va sport mashqlarini bajarish
kishini tez toliqtiradi. Lekin, shunday harakatlarni milliy o’yinlari asosida,
ijro etish odamning ruhiyatiga ijobiy ta’sir etib, charchash muddatini
orqaga suradi. Shuning uchun sport mashg’ulotlarida, ayniqsa yosh
sportchilarni dastlabki tayyorlashda turli mazmunga xos harakatli
o’yinlardan foydalanish alohida amaliy axmiyatga egadir.
O’yinlar o’zining hammabopligi (universalligi), ko’p funksionalligi
va keng ta’sirchanligi bilan xilma-xil toifalarga bo’linadi. Jumladan,
jismoniy sifatlarni, nuqtani, talaffuzni, merganlikni, tadbirkorlikni, hisobni
va hokazo xislatlarni rivojlantiruvchi o’yinlari shular jumlasiga kiradi.
Lekin, qanday o’yin bo’lmasin, unda harakat elementi yoki harakatlar
majmuasi mavjud bo’ladi.
Harakatli o’yinlari o’z mazmuni va mohiyati jihatidan sport
o’yinlaridan tubdan farq qiladi. Harakatli o’yinlar sport o’yinlari kabi
maxsus tayyorgarlik, muayyan musobaqa qoidasi, sport kiyimi, muddati,
maydoni, ishtirokchilar tarkibi kabi aniq chegaragalangan me’yoriy
omillarni talab qilmaydi. Faqat bittagina harakatli o’yinni turli joyda, vaqt
davomida, kiyimda, tarkibda (soni jihatidan) o’ynash mumkin. Eng muhimi
harakatli o’yin davomida kuzatiladigan erkin va ixtiyoriy harakatlanishlar
(nostandart harakat yo’nalishi, qichqiriq, xushchaqchaqlik va hokazo) ijobiy
emosional holatni (reaksiyasini) yuzaga keltiradi. Ushbu holat esa o’z
navbatida sport mashg’ylotida (yoki standart mashqlar seriyasini ijro
etganda) tezroq vujudga keladigan charchash asoratlarini «chetlab» o’tishga
yoki kechroq paydo bo’lishiga yordam beradi.
49](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_49.png)
![I II BOB. YOSH GANDBOLCHILARDA SAKROVCHANLIK
QOBILIYATINI HARAKATLI O’YINLAR VOSITASIDA
RIVOJLANTIRISH USLUBIYATI
3 .1. Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli
o’yinlardan foydalanish tajribasini savolnoma asosida o’rganish
Yosh sportchilarni tayyorlash ko’p bosqichli murakkab pedagogik jarayon
bo’lib, mashg’ulotlarni ilmiy asosda tashkil qilishni taqozo etadi.
Mashg’ulotlarda ko’llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlar hajmi va
shiddati shug’ullanuvchi bolalarning yoshi, jismoniy va funktsional
imkoniyatlariga moslab rejalashtirilishi va qo’llanilishi muhim. Ushbu mashqlar
hajmi, shiddati, qaytarilishi va davom etish vaqti biologik qonuniyatlarga
asoslanishi lozim. Agar mashqlar yuklamasi bolaning imkoniyatidan o’ta yuqori
bo’lsa, bunday yuklama shu bolaning organizmiga salbiy ta`sir etishi mumkin.
Aksincha, yuklama imkoniyatdan kam bo’lsa shakllanish jarayoni sustlashishi
muqarrar.
Ayrim murabbiylar qisqa muddat ichida jismoniy sifatlarni rivojlantirishni
jadallashtirish, tezroq malakali sportchi tayyorlash maqsadida maxsus va
ixtisoslashgan mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llaydilar. To’g’ri, ayrim hollarda,
ya`ni agar bolaning nasliy va iidividual jismoniy imkoniyatlari serzahira bo’lsa,
bunday bola tez orada yaxshi sportchi bo’lib etishishi mumkin. Ammo, aksariyat
hollarda bunday katta yuklamali mashg’ulotlar bolaning tez charchashi,
zo’riqishi, hatto uning kasallanishiga olib kelishi mumkin. Sport amaliyotida
shunday holatlar ham uchraydiki, bir-biriga o’xshash muntazam beriladigan
mashqlar sport bilan endi shug’ullanishni boshlagan bolada qiziqishni
so’ndiradi, unda sportga bo’lgan ixlos yo’qoladi, pirovardida u sport bilan
shug’ullanmay qo’yadi. Shuning uchun yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa
dastlabki o’rgatash bosqichida jismoniy sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik
50](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_50.png)
![mahoratni shakllantira borish uchun harakatli o’yinlardan foydalanish juda
foydali va o’ta muhimdir.
2 -jadval.
Yosh sportchilarni tayyorlashda harakatli o’yinlardan (HO’) foydalanish
darajasini aniqlash bo’yicha o’tkazilgan savolnoma natijalari, n= 30
T/r Savollar Ha Yo’q Qism
an
1. O’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda HO’ dan
foydalanasizmi? 6 20 4
2.
Mashg’ulotlar davomida jismoniy sifatlarni
rivojlantirish maqsadida HO’ dan foydalanasizmi? 14 16 0
3.
Sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirishda HO’ dan
foydalanasizmi? 8 7 15
4. Mashg’ulotning tayyorgarlik qismida HO’ ni
qo’llaysizmi? 11 13 6
5.
Mashg’ulotning asosiy qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 3 18 9
6.
Mashg’ulotning yakuniy qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 7 21 1
7.
Sport tayyorgarligini oshirishda harakatli o’yinlar
foydalanasizmi? 13 9 8
Hozirgi kun sport amaliyotida yosh sportchilarni tayyorlash jarayoni
qanchalik o’z tarkibiga harakatli o’yinlarni kiritganligini o’rganish uchun biz
murabbiylar o’rtasida so’rovnoma o’tkazdik.
Savolnoma natijalari 3-jadvalda aks ettirilgan. Jadvaldan ko’rinib
turibdiki, savolnomada ishtirok etgan 30 nafar murabbiylardan 6 tasi (20%) 1
savolga (o’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda harakatli o’yinlardan
foydalanasizmi?) «Ha» deb javob berishgan bo’lsa, 20 tasi (66,7%) «Yo’q» deb,
4 tasi (13,3%) esa «Qisman» deb javob berdi.
51](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_51.png)
![Ushbu natijalar shuni ko’rsatadiki, tanlov jarayonida aksariyat
murabbiylar harakatli o’yinlardan umuman foydalanmas ekanlar. Ma`lumki, har
bir sport turiga xos harakatli o’yinlar mavjud bo’lib, ulardan tanlov jarayonida
foydalanish bolaning shu sport turiga xos harakat qobiliyatlarini aniqlashga
yordam beradi. Muhimi shundaki, harakatli o’yinlar davomida muayyan harakat
vazifasini hal etish ixtiyoriy ravishda mustaqil qaror qabul qilish asosida amalga
oshiriladi. Shu harakatni ijro etishda bolaga berilgan erkinlik imkoniyati undagi
qobiliyatlarni namoyon etilishiga qulay vaziyat tug’diradi.
2-savolga (mashg’ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish
maqsadida harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) 14 ta murabbiy (46,7%) «Ha»
va 16 ta (53,3%) «Yo’q» deb javob berdilar. «Qisman» degan javob qayd
etilmadi.
Demak, savolnomada ishtirok etgan murabbiylarning deyarli teng yarmi
«Ha» va «Yo’q» deb javob berganliklari ularning ikki toifaga mansub pedagogik
yondoshuv asosida mashg’ulot o’tkazishlaridan darak beradi. Birinchilari –
jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun harakatli o’yinlardan foydalanishsa,
ikkinchilari bu imkoniyatdan foydalanmay mashg’ulotlarda faqat standart va
an`anaviy jismoniy mashqlardan foydalanadi deb xulosa qilish mumkin.
Binobarin, ikkinchi guruh murabbiylari harakatli o’yinlarning o’ta muhim
amaliy ahamiyatiga e`tibor qilmaydilar yoki ehtimol, harakatli o’yinlarni
jismoniy sifatlarni rivojlantirishda samarali vosita deb bilmaydilar. 3-savolga
berilgan javoblar ham yuqorida qayd etilgan ko’rinishda, lekin kamroq foizda
kuzatildi (jadvalga qarang). Bu savolga «qisman» deb javob berganlar soni
ko’proq bo’lib, 50% ni tashkil etdi.
4, 5, 6-savollar tayyorlov mashg’ulotlarini o’tkazish, o’rgatish va
sportchilarni murabbiylarning jarayoniga bevosita aloqador bo’lib, faoliyatida va
xususan kasbiy-pedagogik mashg’ulotlar samaradorligini oshirishda muhim rol
o’ynaydi. Jumladan, respondent murabbiylar «Mashg’ulotning tayyorgarlik
qismida harakatli o’yinlarni qo’llaysizmi?» degan savolga 36,7% «Ha», 43,3%
«Yo’q» va 20% «Qisman» deb javob berishdi.
52](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_52.png)
![Mashg’ulotning asosiy qismida faqat 3 tagina murabbiy harakatli
o’yinlardan foydalanishlarini bildirdilar. Bu savolga 60% murabbiylar «Yo’q»
va 30% - «Qisman» deb fikr bildirishdi.
Mashg’ulotning yakuniy qismida esa harakatli o’yinlardan
foydalanadigan murabbiylar soni nisbatan ko’proq bo’ldi (43,4%) 30%
murabbiylar - «Yo’q» degan javobni bildirdilar. 26,7% respondentlar
mashg’ulotning yakuniy qismida harakatli o’yinlardan qisman foydalanar
ekanlar. So’rovnoma davomida olingan natijalar va ularning qiyosiy qismida
harakatli o’yinlar tahlili shuni ko’rsatadiki, aksariyat respondent murabbiylar
yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa jismoniy sifatlarni rivojlantirishda
asosan standart mohiyatga ega umumiy yoki maxsus jismoniy mashqlarga
ko’proq etibor qaratar ekanlar. Bu borada harakatli o’yinlarga kulay vosita
sifatida ikkinchi darajali o’rin berilishi kuzatildi. So’rovnomada ishtirok etgan
respondent murabbiylar bilan o’tkazilgan suhbat davomida yana bir ahamiyatli
narsa ma`lum bo’ldiki, ularning ko’pchiligi juda keng ommalashgan harakatli
o’yinlar, ayniqsa milliy xalq harakatli o’yinlari haqida to’liq ma`lumotga ega
emas ekanlar. Ayrim murabbiylar harakatli o’yinlarni shunchaki dam olish yoki
bolalarda kayfiyat o’yg’otish vositasi xolos deb o’ylashlari jiddiy tashvishga
soladi.
Sport mahoratining progressiv shakllanishi va yuqori sport natijalariga
erishishi masalasi jismoniy tayyorgarlik jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish
zarurligiga e`tibor qaratadi. Ushbu masala nafaqat ilmiy-nazariy jihatdan, balki,
amaliy nuqtai nazardan ham mutaxassis-olim va murabbiylar tomonidan qayta-
qayta isbot qilinib kelinmokda. Shu bilan bir qatorda jismoniy sifatlarni
dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab rivojlantirish muammolariga etarli
ahamiyat berilmaydi. Kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, joylarda faoliyat
ko’rsatayotgan BO’SM larda jismoniy sifatlarni muvofiq sport turi xususiyatiga
moslashtirib shakllantirish masalalari ko’r-ko’rona amalga oshiriladi. Shu
sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan mashqlarni yuzaki qo’llash hollari
uchrab turadi. Boz ustiga mashg’ulotlarda qo’llaniladigan aksariyat jismoniy
53](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_53.png)
![mashqlar standart, sterotip xususiyatga egaligi ko’zga tashlanadi. Berilayotgan
mashqlar shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional imkoniyatlarini har
doim ham nazarda tutmagan bo’ladi. Bu borada, ayniqsa kuch sifatlarini
(absolyut kuch, portlovchan kuch, kuch chidamkorligi) rivojlantirishda didaktik
prinsiplar va yuklamalarni qo’llash qonuniyatlariga amal qilinmaydi. Jumladan,
kuchni rivojlantirishda og’irliklar va trenajyorlar yordamida o’tkaziladigan
mashg’ulotlarda yuklamalarni qo’llash yo me`yoridan ortib ketadi yoki meyor
darajasiga etmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri yosh murabbiylar mazkur
sport turiga tanlov o’tkazishda shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional
tayyorgarligini baholovchi me`yoriy mashqlardan yuzaki foydalanadilar yoki
to’garakka umuman tanlovsiz qabul qiladilar. Ikkinchi sababi, dastlabki va
keyingi mashg’ulotlar jarayonida og’irliklar bilan yoki ularsiz kuchni
rivojlantirishiga qaratilgan yuklamalar shug’ullanuvchilarning jismoniy va
funktsional imkoniyatlariga taqqoslanmaydi. Boshqacha qilib aytganda
yuklamalar va shug’ullanuvchilar imkoniyati muntazam nazoratda bo’lmaydi.
Uchinchi sababi ushbu yosh murabbiylar o’z mashg’ ul otlarida aksariyat standart
va ixtisoslashtirilgan og’irlik mashqlari me`yorini orttirib yuboradilar.
Og’irliklar va zarba siz kuchni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni
nostandart, o’yin yoki estafeta tarzida qo’llash uslubiyati deyarli pedagogik
faoliyatida uchramaydi, uchrasa ham nazorat ostida joriy etilmaydi. Vaholanki,
psixofiziologik jihatdan ma`lumki, aynan o’yin-estafeta tarzida beriladigan kuch
mashqlari bolalarning zmotsional hissini uyg’otadi, kayfiyatini ko’ t aradi,
ularning motivatsion tuyg’ularini faollashtiradi [ 18,19 ]. Natijada, bunday
mashg’ulotlar yuklamasi organizmda charchash va zo’riqish alomatlarini
muddatidan avval vujudga kelishiga to’sqinlik qiladi. Yuklamalar ta`siri ijobiy
kechadi.
Demak, murabbiylar o’z faoliyatida, ayniqsa yosh sportchilar jismoniy
tayyorgarligini shakllantirishda yuklamalarni yuqorida qayd etilgan prinsipda
qo’llashlari lozim bo’ladi.
54](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_54.png)
![3 .2. Yosh gandbolchilarda tezkor- sakrovchanlik sifatini harakatli
o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi
Zamonaviy gandbolda maxsus sakrovchanlik sifati o’ta muhim harakat
qobiliyatlari tarkibiga mansub bo’lib, o’yin davomida yuz beradigan turli
vaziyatlarda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Har xil yo’nalishlarda to’psiz va
to’p bilan ijro etiladigan harakatlarning tez, aniq va maqsadga muvofiq amalga
oshirilishi o’yin yoki uning ayrim lahzalari taqdirini belgilab beradi. Ma`lumki,
gandbolchilar sekin harakatlanganda ijro etiladigan o’yin malakasi texnikasi,
koordinatsiyasi va aniqligi yuqori bo’ladi. Aksincha, tezkorlik darajasi ortgan
sari sport mahoratining bunday ko’rsatkichlari o’z samaradorligini susaytira
boshlaydi [8].
Bu borada V.I. Izaak (1974) tadqiqotlari kishi e`tiborini o’ziga tortadi (3-
jadval). Chunonchi, jadvaldan ko’rinib turibdiki, har xil o’yin funktsiyasini ijro
etuvchi gandbolchilar raqib qarshiligi bo’lmagan holda o’z o’yin zonalaridan
dar v ozaga ko’p marta to’p yo’llashlari mumkin ekan, lekin bu harakat
malakalarining samaradorliga juda kam ekanligi kuzatilgan. Agar ushbu o’yin
malakalari raqib qarshiligida ijro etilsa to’pni darvozaga yo’llash hajmi ham, uni
samaradorligi ham yanada susayib ketar ekan.
Muallifning fikriga ko’ra to’pni darvozaga aniq yo’llash texnikasi aynan
gandbol o’yiniga xos sakrovchanlik asosida shakllantirilishi ustivor ahamiyatga
ega bo’lib, bunday mashqlarni raqib qarshiligida shakllantira borish jismoniy va
texnik tayyorgarlikning muhim shartlaridan biridir. Turli holatlardan to’pni
darvozaga yo’llash malakasini yosh gandbolchilar tomonidan o’zlashtirilishi
o’yin va raqib qarshiligi vaziyatlarini modellashtirish asosida amalga oshirilishi
o’rgatish samaradorligini ancha oshirishi mumkin ekan.
55](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_55.png)
![3-jadval
Gandbol mashg’ulotlarida to’pni darvozaga yo’llash malakalarining
hajmi va sifati (V.I.Izaak bo’yicha, 1974)
To’pni yo’naltirish sharti O’yinchilarning funktsiyalari bo’yicha joylashishi
2-chiziqning
markaziy
o’yinchisi 2-chiziqning
qanot
o’yinchisi 1-chiziqning
qanot
o’yinchisi 1-chiziqning
markaziy
o’yinchisi
Raqib qarshiligisiz o’z joyidan 40
12,4 40
13,7 38
8,5 26
6,8
Raqib qarshiligida o’z joyidan 30
27,3 30
28,1 25
32,1 30
27,9
Raqib qarshiligisiz turli joylardan 22
18,7 22
20,4 27
24,3 34
21,6
Raqib qarshiligida turli joylardan 8
41,6 8
31,8 10
35,1 10
43,7
Izoh:
mahrajda - to’pni darvozaga yo’llash foizi;
nisbatda - samaradorlik foizi
Dissertatsiya ish mavzusi yuzasidan o’tkazilgan pedagogik tajriba
natijalari gandbol bilan endi shug’ullanishni boshlagan yosh bolalarda maxsus
sakrovchanlik sifati nafaqat talab darajasida emasligi, balki kuzatilgan
ko’rsatkichlarni sport bilan shug’ullanmaydigan bolalar ko’rsatgachlaridan ham
past ekanligini namoyon etdi (3-jadval). Jumladan, tik turgan holatdan 30 m ga
yugurish ko’rsatkichlari pedagogik tajribadan oldin nazorat guruhida ham,
tajriba guruhida ham talabga javob bermasligi ma`lum bo’ldi. Xususan nazorat
guruhida bu ko’rsatkich 5,8 s, tajriba guruhida - 5,9 s ga teng bo’ldi.
56](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_56.png)
![3-jadval
Yosh gandbolchilardan iborat nazorat (n) va tajriba (t) guruhlarida
sakrovchanlik sifatini 1 oylik pedagogik tadqiqot davomida rivojlanishi
N-n=10 T-n=10
Me`yoriy mashq Tajribadan oldin Tajribadan so’ng
n t n t
3 0 m ga yugurish (s) 5,8±0,6 5,9±0,9 5,4±0,7 5,0±0,8
4x6 m ga yugurish 7,0±0,9 7,1±0,7 6,7±0,4 6,2±0,6
4x6 m ga mokisimon yugurish - nazorat guruhida - 7,0 s, tajriba guruhida
7,0 s ni tashkil etadi.
Pedagogik tajriba muddati tugaganidan so’ng amaldagi dastur asosida
shug’ullangan nazorat guruhida 30 m ga yugurish 5,8 s dan 5,4 s gacha
sakrovchanlik sifati yaxshilanadi.
Tajriba turuhida bu ko’rsatkich 5,9 s dan 5,0 s gacha ijobiy tomonga
o’zgardi.
4x6 m ga mokisimon yugurish birinchi guruhida - 7,0 s dan 6,7 s ga
yaxshilangan bo’lsa, ikkinchi, tajriba guruhida ushbu ko’rsatkich 7;1 s dan 6,2 s
ga o’zgardi. Demak, pedagogik tajriba davomida qo’lllanilgan sakrovchanlikka
oid estafetali -o’yin mashqlari o’ta samarali qiymatga ega ekanligi isbotlandi.
Shuni ham alohida e`tirof etish joizki, tajriba guruhiga mansub bolalarda nazorat
guruhiga qaraganda nafaqat mokisimon yugurish texnikasi tez sur`atlar bilan
shakllana bordi, balki ularda shu mashqni ijro etish koordinatsiyasi ham
progressiv yo’nalishida o’zlashtirilayotganligi kuzatildi.
Yuqorida qayd etilgan pedagogik tajriba natijalari, sinab ko’rilgan
estafetali-o’yin mashqlari faqatgina sakrovchanlik sifatlarini samarali
rivojlantirib qolmay, shu sifatlar asosida ijro etilishi kerak bo’lgan o’yin
malakalarini ham unumli sayqal topishiga imkon yaratadi. Binobarin, jismoniy
va texnik tayyorgarlikning chambarchas bog’liqligi hamda bu jarayonlarga oid
57](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_57.png)
![mashqlar majmualarini dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab bir-biriga
birikkan holda qo’llash texnologiyasi o’zining nazariy -ilmiy va amaliy-uslubiy
jihatlardan qanchalik dolzarb zkanligi oshkor bo’ldi.
Umuman olganda, yana shu narsani alohida ta`kidlash joizki, dastlabki
tayyorgarlik guruhlarida shug’ullanayotgan bolalarning o’quv-mashg’ulot
jarayonida pedagogik nazorat ishlarini olib borilishi, ular bajarayotgan xar bir
mashqlarga adolatli baho berish shu bolalarda o’ta qiziquvchanlik, faollik
fazilatlarini charhlar ekan, mashg’ulotlariga ijodiy va ma`suliyat bilan
yondoshishlariga asos bo’lar ekan.
Tezlik ni riv ojlant irishga.
1. Y o'lak cha bo'y icha y ugurish. Polga mel bilan chiziq tortiladi
yoki bo'lmasa shnur tortiladi. Natijada, 25 - 30 sm kenglikda va 10 -
15 m uzunlikda «yo'lakcha» yaratiladi. Start chizig'idan 10 - 15 m
oraliqda bayroqchalar yoki ustunchalar qo'yiladi, shu ustunchalarni
yugurish davomida aylanib o'tishadi. Signalga ko'ra yuqori startdan
o'yinchilar yo'lakcha bo'ylab yugurishadi, bayroqchalarni aylanib
o'tib, yana orqaga qaytishadi. Oldinda turgan birinchi sherigining
qo'liga tegib unga startni topshiradi va kolonnaning oxiriga borib
turishadi.
58](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_58.png)
![Y o’lak cha bo’yicha y ugurish.
2. To 'siqlar osha yugurish . Yo'lakchalarda gimnastik o'rindiqlar
yoki bo'lmasa katta to'plar singari to'siqlar qo'yiladi, bunda to'siqlar
balandligi 35 — 40 sm dan oshmas-ligi lozim, soni esa ikkitadan
oshmasligi kerak. Start chizig'idan birinchi to'siqqacha bo'Igan oraiiq
5 — 6 m, ikkinchisi 8 — 9 m ni tashkil etadi. Start chizig'idan burilish
burchagigacha masofa 12 — 15 m bo'ladi. Bu o'yin ham oldingisi
singari davom etadi, faqat bunda to'siqlarga tegib ketmaslik kerak.
Vazifaga qarab maydon uzunligi yoki to'siqlar balandligi
o'zgartirilishi mumkin.
To’siqlar osha yugurish.
3. Pre dme t ust iga y ugurib k e lib sak rash . Start chizig'idan
taxminan 6 — 7 m uzoqlikda 1 — 2 tagimnastik o'rindiqlar o'rnatilib,
o'yinchilar buyruqqa asosan yo'lakchadan yugurib kelib, ana shu
o'rindiq ustiga sakrab keyin yana yugurishda davom etishadi.
Bayroqchadan aylanib o'tib, xuddi shu usulda orqaga startga
qaytiladi.
59](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_59.png)
![Pre dme t ust ida y ugurish.
3 .3. Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatini harakatli o’yinlar orqali
rivojlantirish samaradorligi
Gandbol musobaqalarida barcha turdagi kuch sifatlari (umumiy va
maxsus, mutloq va nisbiy, statik va dinamik, tezkor-portlovchi, kuch
chidamliligi) hal qiluvchi ahamiyatiga ega bo’lishi isbotini talab qilmaydi.
Shuning uchun o’quv-mashg’ulot jarayonida kuch va kuchlanish turlarini
rivojlantirishga e`tibor qaratish malakali gandbolchilar tayyorlashning muhim
shartlaridan biridir.
Yosh gandbolchilarda har xil turdagi kuch sifatlarini o’rganish qayd
etilgan ko’rsatkichlar malakali yosh sportchilar nisbatan sezilarli darajada sayoz
ekanligini ko’rsatdi (4-jadval). Jumladan, ikki guruhdagi bolalarni qo’shib
hisoblaganda ham ularning ko’rsatkichlari tadqiqot boshlanmasdan avval deyarli
farq qilmadi.
4-jadval
Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatining darajasi (18 kishi).
Kuch turlari Kuch ko’rsatkichlari
XL
Gavda kuchi, kg 54,2±2,7
Turnikda tortilish 5,3±1,2
Brusyada qo’llarni bukish-yozish 4,5±1,7
60](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_60.png)
![Gorizontal holatdan qo’llarni bukish-yozish (30 s) 8,1±1,3
Chunonchi, qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi tekshiriluvchi bokschilarda
54,2±2,7 kg ni tashkil etdi. Ushbu ko’rsatkichni taqqoslash maqsadida shu narsa
ravshan bo’ldiki, 15-16 yoshdagi dzyudochilarda bu ko’rsatkich 142-182 kg
oralig’ida bo’lishi mumkin. 11-12 yoshga to’lgan malakali gandbolchilarda bu
ko’rsatkich ancha yuqori darajada qayd etilgan [6, 7].
Turnikda tortilish testi bo’yicha baholanadigan – qo’llarni bukuvchi
mushaklar kuchi 5,3±1,2 martaga teng bo’ldi. Qo’llarni yozuvchi mushaklar
kuchi (brusyada qo’llarni bukish-yozish) tekshiruvdan o’tgan ko’rashchilarda
4,5±1,7 martani tashkil etdi.
Qo’llarga tayanib gorizontal holatda qo’llarni 30 soniya davomida bukish-
yozish o’rtacha 8,1±1,3 martaga teng bo’lib, tekshiruvdan o’tkazilgan
gandbolchilarda kuch chidamliligini etarli darajada shakllanmagan deb
baholashga asos bo’ldi.
Rejalashtirilgan pedagogik tadqiqot samarasini baholash maqsadida
kuzatuv va tadqiqot guruhlariga mansub gandbolchilar ko’rsatkichlari alohida
statistik tahlil qilindi (4, 5-jadval).
5-jadval
Nazorat (kuzatuv) guruhi tarkibiga kiruvchi gandbolchilarda tezlik-
kuch sifatining darajasi (n=10)
Test mashqlari Ko’rsatkichlar,
X±δ
Gavda kuchi, kg 53,2±2,6
Turnikda tortilish 5,2±0,8
Brusyada qo’llarni bukish-yozish 4,8±0,5
Gorizontal holatdan qo’llarni bukish-yozish 8,2±1,4
5-jadvaldan ko’rinib turibdiki, kuzatuv guruhida kuchni tavsiflovchi
barcha ko’rsatkichlar tadqiqot guruhida qayd etilgan ko’rsatkichlardan xiyolgina
61](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_61.png)
![past bo’lsada, bir-biridan keskin farq qilmagan. Buning asosiy sabablaridan biri,
fikrimizcha, gandbol bilan endigina shug’ulanishni boshlagan yosh bolalar o’z
tayyorgarligi nuqtai nazaridan bir-biriga u yoki bu darajada o’xshash bo’lgan.
Pedagogik tajriba guruhida ushbu ko’rsatkichlar biroz ustunlikka ega
ekanligi ma`lum bo’ladi. Lekin bu ustunlik tadqiqotga jalb qilingan
gandbolchilarning umumiy tayyorgarligi oz bo’lsada, yuqoriroq darajada deb
xulosa qilishga asos bo’la olmaydi. Ehtimol, mazkur vaziyat pedagogik tadqiqot
guruhiga mansub gandbolchilarni alohida e`tibor doirasida ekanligi ularning
ruhiy emotsional holatini ijobiy pog’onaga biroz ko’tarilganligidir. Ma`lumki
bolalarni maqtash, rag’batlantirish, boshqalardan ustun qilib ko’rsatish yoki
ularni o’zgalardan dono, aqlli, kuchli ekanligiga ishontirish ruhiyatga progressiv
ta`sir etib, oxir oqibat funktsional jarayonlarni faollashtiradi.
6-jadval
Pedagogik tajriba guruhi tarkibiga kiruvchi gandbolchilarda tezlik-
kuch sifatining darajasi (n=10)
Test mashqlari Ko’rsatkichlar
X±&
Qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi, kg 53,9±1,9
Qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi (turnikda tortilish soni) 5,4±0,7
Qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchi (brusyada qo’llarni bukish-yozish
soni) 4,9±0,7
Gorizontal holatdan ularni bukish-yozish (30 s) 8,0±1,7
6-jadvalda qayd etilgan ko’rsatkichlarga ko’ra shuni ta`kidlash e`tiborliki,
qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi (turnikda tortilish) qo’llarni yozuvchi
mushaklar kuchidan (brusyada qo’llarni bukish-yozish) sezilarli darajada kam
miqdorni tashkil etdi. Demak, qo’llarni bukuvchi mushaklar nisbatan zaifroq
rivojlanganligi ma`lum bo’ldi.
Diqqatni jalb qiluvchi yana bir vaziyat shundan iboratki, qo’llarga tayanib
gorizontal yotgan holatda qo’llarni 30 sek davomida bukish-yozish soni
qo’llarni bukuvchi-yozuvchi mushaklar kuchidan ancha ustun ekanligi namoyon
bo’ldi. Bu holat ko’pgina tadqiqotchi-olimlar xulosasiga zid bo’libgina qolmay,
62](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_62.png)
![aksincha, 10-12 va bundan katta yoshdagi bolalarda kuch sifatini katta
og’irliklar bilan meyorsiz rivojlantirishga berilib ketmaslikka e`tibor qaratadi.
Qizig’i va murakkabligi shundaki, kuzatilgan aksariyat maktablarda
o’quvchilarning nafaqat kuch sifati, balki jismoniy sifatlari ham juda kam
rivojlangan. Ayrim bolalar uyalganlaridan hatto turnikda tortilishdan bosh
tortadi. Demak, sport to’garaklari yoki BO’SMlarga kelayotgan aksariyat bolalar
ham jismoniy jihatdan deyarli etarli rivojlanmagan bo’lishadi. Shuning uchun
murabbiylar dastlabki tayyorgarlik jarayonida mashg’ulotlarni shug’ullanishga
kelgan bolalarning jismoniy va funktsional imkoniyatlariga moslab
rejalashtirishlari zarur bo’ladi.
Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatini turli og’irliklar bilan
rivojlantirish aslo ijobiy natija bermaydi. Shuning uchun dastlabki
shug’ullanayotgan bolalarda tezlik-kuch sifatini noan`anaviy - nostandart
mashqlar yordamida rivojlantirish juda muhimdir [16].
Nazorat va tajriba guruhlarida tadqiqot boshlanishi va yakunida qayd
etilgan ko’rsatkichlar 7-jadvalda berilgan.
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, nazorat va tajriba guruhlarida kuzatilgan
natijalar dinamikasi tanlangan mavzuning bosh maqsadi, tadqiqotning asosiy
g’oyasi va uning oldiga qo’yilgan ilmiy faraz to’la-to’kis ijobiy hal etilganligini
isbot qildi. Chunonchi, qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi tadqiqot guruhidagi
gandbolchilarda nazorat guruhidagiga nisbatan 5,8 kg ga o’sdi. Nazorat
guruhidagi gandbolchilarda ushbu farq faqatgina 8,1 kg ga teng bo’ldi. Ya`ni
nazorat guruhida ushbu ko’rsatkich tadqiqot boshida 53,2 kg ni tashkil etgan
bo’lsa, tadqiqot yakunida 56,3 kg gacha oshdi.
7-jadval
Yosh gandbolchidarda tezlik-kuch sifatining pedagogik tadqiqot davomida
o’zgarishi (n = N -10; T -10)
Test mashqlari Guruh Ko’rsatkichlar
63](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_63.png)
![Tadqiqot
boshida Tadqiqot
ox irida
Gavda kuchi, kg N 53,2±2,6 56,3±3,2
T 53,9±1,9 59,7±2,8
Turnikda tortilish N 5,2±0,8 6,3±1D
T 5,4±0,7 3,8±1,7
Brusyada qo’llarni bukish-yozish N 4,8±0,§ 6,0*1,4
T 4,9±0,7 7,2±1,8
Gorizontal holatdan qo’llarni bukish-yozish
(30 s) N 8,2±1,4 9,2±2,0
T 8,0±1,7 11,3±2,2
N - nazorat guruhi;
T – tajriba guruhi;
n – tekshiriluvchilar soni.
Tadqiqot guruhida bu ko’rsatkichlar 53,9 va 59,7 kg miqdorida qayd
etildi. Qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi taddiqot guruhida 3,4 martaga ortgan
bo’lsa, nazorat. guruhida faqatgina 1,1 martaga teng bo’ldi, xolos.
Qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchi: nazorat guruhida 4,8-•6,0 marta;
tadqiqot guruhida 4,9-7,2 marta miqdorda o’z ifodasini topdi.
Qo’llarga tayanib gorizontal yotgan holatda qo’llarni bukish-yozish soni:
8,2-9,2; 8,0-11,3 martaga teng bo’ldi.
Qayd etilgan ko’rsatkichlar dinamikasidan ko’rinib turibdiki, tajriba
guruhidagi bolalarning tezlik-kuch sifatini belgilovchi barcha natijalar nazorat
guruhidagi yosh gandbolchilarnikidan nihoyatda yuksak darajada
o’zgarganligidan darak bermoqda. Ushbu vaziyat yana bir bor tajriba guruhi
mashg’ulotlari davomida qo’llanilgan nostandart maxsus mashqlar tezlik-kuch
sifatini rivojlantirishda o’ta samarali ekanligini isbotlayapti. Shu bilan bir
qatorda tajriba guruhida qayd etilgan kuch sifati boshqa sport turi bilan
shug’ullanuvchi shu yoshdagi bolalar kuchidan ancha kam rivojlanganligi
ma`lum bo’ldi. R.A. Piloyanni (1991) fikriga ko’ra, hatto 8-9 yoshli bolalarda
tezkor kuch sifatlari nisbatan o’sgan bo’lar ekan. 11-12 yoshli sport chilar
mashg’ulotida tezlik-kuch va chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar
64](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_64.png)
![hajmini bemalol ko’paytirish tavsiya etiladi. 13-14 yoshli sport chilarda esa,
chidamkorlik, 14-15 yoshda egiluvchanlik va tezlik-kuchni rivojlantirishga oid
mashqlar hajmini oshirish maqsadga muvofiq deb ta`kidlangan.
Ma`lumki, malakali gandbolchilarni tayyorlashda bel, qorin, qo’l va oyoq
mushaklariga xos tezlik-kuch sifati nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa bu borada portlovchi kuch (tezlik-kuch) hal qiluvchi xususiyatga
egadir. Bizning tadqiqotimizda ishtirok etgan yosh gandbolchilarda eguvchi va
yozuvchi mushaklar kuchining sezilarli farq, asosida kam rivojlanganligi shu
bolalarning bog’cha yoshidan boshlab tezlik-kuch mashqlari bilan juda kam
shug’ullanganligidan dalolat beradi.
Binobarin, olingan tadqiqot natijalari yosh gandbolchilarning o’quv-
mashg’ulotlarda kuch va tezlik-kuch mashqlari hajmini orttirish chorasini
ko’rish taqozo etiladi. Aytish zarurki, bunday mashqlar hajmini oshirish
faqatgana standart mashqlar hisobiga bo’lmasdan, balki ko’proq nostandart
maxsus mashqlarni musobaqa tariqasida qo’llash yaxshi natija beradi. Bundan
tashqari, dastlab o’rgatish bosqichida yosh gandbolchilar tarkibidan tezroq
iste`dodli gandbolchi tayyorlash maqsadida kuchni rivojlantirishga oid
mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llash ko’ngilsiz oqibatlarga olib kelishi diqqat
markazida bo’lishi kerak.
Demak, tezlik-kuch ga oid mashqlar bolalarning jismoniy funktsional
imkoniyatlariga mos bo’lishi darkor.
3 .4. Yosh gandbolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar
yordamida o’stirish samaradorligi
Gandbolda o’yin malakalarini (to’p kiritish, uzatish, zarba berish, to’siq
qo’yish) sakrab samarali ijro etish har bir o’yin ko’rinishini yoki butun o’yin
taqdirini belgilaydi. Demak, shu sifat qancha yuqori rivojlangan bo’lsa shuncha
to’p kiritish imkoniyati ortadi. Shuning uchun sakrovchanlik va tezkor
sakrovchanlik sifatlarini gandbolga xos xususiyatga moslashtirib rivojlantirish
65](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_65.png)
![nafaqat sport mahoratini takomillashtirish guruhlarida katta rol o’ynaydi, balki
bunday ixtisoslashtirilgan sifatlarni dastlabki o’rgatish bosqichidanoq boshlab
shakllantira borish muhim ahamiyat kashf etadi [21]. Yuqorida qayd etilgan
nazariy g’oyalar va uslubiy mulohazalar mazkur bitiruv dissertatsiya ish
bo’yicha yosh gandbolchilar ishtirokida pedagogik tajriba o’tkazishga da`vat
etib olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, yosh gandbolchi
bolalardan iborat nazorat va tajriba guruhlariga sakrovchanlik sifatiga oid
ko’rsatkichlar pedagogik tadqiqotdan avval deyarli bir xil darajada ekanligi
kuzatildi (10-jadval). Jumladan, joydan turib vertikal sakrash nazorat guruhidagi
bolalarda o’rtacha 33,4±2,2 sm ni tashkil etgan bo’lsa, tajriba guruhida ushbu
ko’rsatkich 32,4±2,6 sm ga teng bo’ldi.
8-jadval
13-14 yoshli gandbolchilardan iborat nazorat (n) va tajriba (t)
guruhlarida sakrovchanlik sifati 1 oylik pedagogik tadqiqot,
N-n=10; T-n=10
Me`yoriy mashq Tajribadan oldin Tajribadan so’ng
n t n t
Joydan turib vertikal sakrash (sm) 33,4 ±2,2 32,8 + 2,6 35,2 ±2,3 39,3±3,2
Joydan turib uzunlikka sakrash, (sm) 170,4±3,3 171,0±3,6 176,2 ± 3,2 181,2±2,8
Joydan turib uzunlikka sakrash sifati nazorat guruhida 170,4+3, 7 sm,
tajriba guruhida 171,6±3,6 sm ga teng ekanliga kuzatildi. E`tiborga loyiq joyi
shundaki, gandbol bo’yicha ishlab chiqilgan BO’SM dasturida shu yoshdagi
bolalarda joydan turib uzunlikka sakrash ko’rsatkichi o’rtacha 175 sm ga teng
deb meyoriy mezon qabul qilingan. Aniqrog’i 10 yoshli bolalarda - 170 sm, 12-
yoshli bolalarda esa 180 sm deb belgilangan. Afsuski ushbu mualliflar
tomonidan joydan turib yoki kelib vertikal sakrash sifatlari me`yor sifatida
taqdim etilmagan
66](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_66.png)
![Yosh gandbolchi bolalarda joydan turib vertikal sakrash 40-42 sm
miqdorida me`yor qilib olingan. Joydan turib uzunlikka sakrash esa 180-186 sm
qilib belgilangan [9].
R.S. Nasimov (1987) shu yoshdagi bolalar sakrovchanligini o’rganib, bu
sifatni 39,3-46,5 sm ga teng ekanligini kuzatgan. Ko’rinib turibdiki, turli
mualliflar ushbu sifatlarning rivojlanganlik darajasini turlicha baholaganlar.
Basketbolda, misol uchun, vertikal sakrash darajasi 10-11 yoshli bolalarda
30 sm deb belgilangan [21].
Fikrimizcha, mazkur sifatlarni shu yoshdagi bolalarda har xil darajada
belgilanganiga tadqiqotchilarning tekshiruvga turlicha yondoshishi, tekshiruv
shartlarini bir xilda emasligi yoki turli mintaqada yashovchi bolalarniig jismoniy
tayyorgarligi turlicha bo’lganligi bilan bog’liqdir. Vaholanki, gandbol, gandbol,
basketbol kabi sport o’yinlarida sakrovchanlik sifatlari birdek muhim
ahamiyatga egadir.
Bizning tadqiqotimizda qo’llanilgan test mashqlari har bir bolada 3
martadan qabul qilinib, eng yaxshi natija tanlab olingan edi.
1 oylik pedagogik tadqiqot natijasida tajriba guruhida olingan
ko’rsatkichlar nazorat guruhidaga bolalar ko’rsatgan natijalarga nisbatan
talaygina farq qildi. Chunonchi, agar nazorat guruhida tajriba boshlanishidan
avval joydan turib vertikal sakrash 33,4 sm ga teng bo’lgan bo’lsa, tadqiqot
muddati tugaganidan so’ng bu ko’rsatkich 35,2 sm ga ortdi (farq 1,8 sm).
Joydan turib uzunlikka sakrash shu guruhda tadqiqotdan oldin 170,4 sm,
tadqiqotdan so’ng 176,2 sm ga teng. bo’ldi (farq 5,8 sm).
Pedagogik tadqiqot davomida sakrovchanlik va maxsus sakrovchanlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan estafetali-o’yin mashqlari bilan
shug’ullangan tajriba guruhidagi bolalarda o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning
o’sish darajasi o’ta samarali rivojlanganligi kuzatildi. Jumladan, pedagogik
tadqiqot boshlanishidan avval tajriba guruhida joydan turib vertikal sakrash 32,8
sm ga teng bo’lsa, tadqiqot so’ngida bu ko’rsatkich 39,3 sm (farq 6,5 sm) gacha
o’sdi. Joydan turib uzunlikka sakrash - 170,4 sm dan 181,2 sm ga ortgani
67](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_67.png)
![kuzatildi. Binobarin, pedagogik tadqiqot davomida qo’llanilgan maxsus
estafetali-o’yin mashqlari sakrovchanlik sifatini rivojlantirish borasida o’ta
samarali ekanligini isbotlab berdi. Alohida shuni ta`kiddash lozimki, tajriba
guruhida shug’ullangan bolalarda nafaqat o’rganilayotgan maxsus jismoniy
sifatlar tez sur`atlar bilan rivojlanganligi namoyon bo’ldi, balki bu bolalarda
faollik va qiziqish alomatlari yaqqol ko’zga tashlandi, o’yin malakalarini
o’zlashtirish jarayoni ancha y engil kechayotgani kuzatildi. Bundan tashqari shu
guruhdagi bolalarda mashqlarga ijodiy yondoshish alomatlari yaqqol ko’zga
tashlandi.
Ehtimol qilish mumkinki, mazkur guruhda qo’llanilgan nostandart
estafetasimon mashqlar o’yin tarzida tashkil qilingani sababli bolalarda harakat
erkinligini vujudga keltirgan. Ma`lumki, o’yin tarzida qo’llaniladigan mashqlar
bolalar organizmida (ho’jayra, to’qima, mushak tolalari va h.k.) o’ta charchash
yoki zo’riqish alomatlari tez paydo bo’lishini orqaga suradi. Buning sababi,
o’yin davomida shu bolalarning emotsional holati ko’tariladi, ular yuklama
haqida o’ylamaydilar. Boshqacha qilib aytganda bunday nostandart o’yin
yuklamalari bolalarni charchashdan chalg’itadi. Aynan shu holatlar
shug’ullanuvchi yosh bolalarda jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishiga turtki
beradi.
Sak rovchanlik jismoniy sif at ini t arbiy alash va rivojlant irish
uslubiy at i. Tushunchaning ta’rifi . Sakrovchanlik yangi harakatlarni tez
egallash (tez o’rganib olish qobiliyati) to’satdan o’zgaruvchan
vaziyatlar talabiga ko’ra harakat faoliyatini tez qayta ko’ra olish
qobiliyatidir.
Har qanday harakat biror bir aniq vazifani (harakat vazifasi deb
ataladigan vazifani) hal qilishga qaratilgan bo’ladi: mumkin qadar
balandroq sakrash, to’pni ilib olish, shtangani ko’tarish va boshqalar
kabi. Harakat vazifasining murakkabligi ko’pgina sabablar bilan,
68](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_68.png)
![jumladan bir vaqtda va ketma - ket bajariladigan harakatlarning bir -
biriga uyg’unligiga bo’lgan talablar bilan belgilanadi. Harakatlarning
muvofiqlashish murakkabligi sakrovchanlikning birinchi o’lchovi
hisoblanadi.
Agar harakatning makon vaqt va kuch tavsiflari harakat
vazifasiga mos bo’lsa, ya’ni yetarli darajada aniq bo’lsa, harakat
vazifasi bajariladi. Harakatning aniqligi tushunchasi harakatning
makon vaqt va kuch tavsiflari aniqligidan iborat. Harakatning aniqligi
sakrovchanlikning ikkinchi o’lchovidir.
69](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_69.png)
![Sak rovchanlik ni rivojlant irishga.
1. To'pni t o'g'ri oliby urish . Ikki jamoa a'zolari startga turishadi.
Signalga ko'raoldinda turgan o'yinchilar yo'lakchada to'pni avval o’ng
qo'llarida bayroqcha yonigacha sakratjb olib borishadi, burilishga
kelib esa endi to’pni oyoqda orqaga qaytib olib borishadi. Finishga
yaqin turgan sherigiga to'p qoldiriladi va u o'z navbatida shu usulda
oldinga yuguradi.
To’pni t o’g’ri olib y urish.
2. To'p bilan slalom . Maydondagi yo'lakchalarga har 3 m ga bir
nechta bayroqcha yoki ustunchalar qo'yiladi. Jamoa a'zolaridan biri
xuddi awalgi usulga o'xshab to'p bilan yugurib borib, qaytib keladi.
Birinchi bayroqchadan chap tomondan, ikkinchisidan o'ng
tomondan, uchinchisidan yana chap tomondan va h,k. o'tish kerak.
Bunda bayroqchalarga tegib ketmaslik hamda noto'g'ri yo'nalishda
yugurmaslik kerak.
70](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_70.png)
![To’p bilan slalom.
Sakrovchanlikni tarbiyalash uslubiyatning asoslari.
Sakrovchanlikni tarbiyalash birinchidan, harakatlarni
muvofiqlashgan jihatdan murakkab harakatlarni o’zlashtirib olish
qobiliyatini tarbiyalashdan va ikkinchidan, harakat faoliyatini
to’satdan o’zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda qayta
qurilish qobiliyatlarini tarbiyalashdan iboratdir, bunda o’z
harakatlarni makonda va vaqtda aniq idrok etish («makonni his
etish», «vaqtni his etish») muvozanat saqlash, galma - gal zo’r berish
va bo’shashtirish qobiliyatlarini, shuningdek boshqa xususiy
qobiliyatlarini tanlab takomillashtirish muhim ahamiyatga ega.
Sakrovchanlikning tarbiyalashni asosiy yo’li yangi xilma - xil
harakat ko’nikma va malakalarini o’rganib olishdir. Bu harakat
malakalarining ortib borishiga sabab bo’ladi va harakat
analizatorining funksional imkoniyatlariga samarali ta’sir etadi.
Yangi harakatlarni o’zlashtirib olish qobiliyati sifatidagi
sakrovchanlikni tarbiyalashda har qanday mashqlardan foydalanish
mumkin. Lekin ular faqat yangilik elementlari bo’lgani uchungina
71](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_71.png)
![o’rganiladi. Malaka avtomatlashib borgan sari mazkur jismoniy
mashqning sakrovchanlikni tarbiyalash vositasi sifatidagi ahamiyati
ancha kamayib boradi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq
ravishda qayta qurish qobiliyati sifatidagi sakrovchanlikni tarbiyalash
uchun, to’satdan o’zgargan sharoitdagi ta’sirlarga darhol javob
berish bilan bog’liq bo’lgan mashqlar qo’llaniladi.
Sakrovchanlikning oshirishga qaratilgan yuklamalarning
o’zgarishi, shug’ullanuvchilar ancha oladigan kordinasion
qiyinchiliklar ortira borish yo’li bilan sodir bo’ladi. Bu qiyinchiliklar
asosan qo’yidagi talablardan tashkil topadi.
1) Harakatning aniq bo’lishi:
2) Ularning o’zaro muvofiqligi:
3) Sharoitning to’satdan o’zgarishi:
72](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_72.png)
![III BOB BO’YICHA XULOSA
Ayrim murabbiylar qisqa muddat ichida jismoniy sifatlarni
rivojlantirishni jadallashtirish, tezroq malakali sportchi tayyorlash
maqsadida maxsus va ixtisoslashgan mashqlarni zo’rma-zo’raki
qo’llaydilar, to’g’ri, ayrim hollarda ya’ni agar bolaning nasliy va
individual jismoniy imkoniyatlari serzahira bo’lsa, bunday bola
tez orada yaxshi sportchi bo’lib yetishishi mumkin. Ammo,
aksariyat hollarda bunday katta yuklamali mashg’ylotlar bolaning
tez charchashi, zo’riqishi, hatto uning kasallanishiga olib kelishi
mumkin. Sport amaliyotida shunday holatlar ham uchraydiki, bir
biriga o’xshash muntazam beriladigan mashqlar sport bilan endi
shug’ynlanishni boshlagan bolada qiziqishini so’ndiradi, unda
sportga bo’lgan ixlos yo’qoladi, pirovardida u sport bilan
shug’unlanmay qo’yadi. Shuning uchun yosh sportchilarni
tayyorlashda, ayniqsa dastlabki o’rgatish bosqichida jismoniy
sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik mahorati «qisqaroq yo’l
bilan» shakllantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish juda
foydali va muhim masala bo’lib hisoblanadi.
73](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_73.png)
![XULOSA VA TAKILFLAR
O’zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab ommaviy sportni
rivojlantirishga davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida
qaralayotganligi o’zining bir qator ijobiy natijalarini bera boshladi.
Yurtimiz yoshlari jahonning nufuzli sport musobaqalarida O’zbekiston
sharafini munosib himoya qilib, arzigulik yutuqlarga erishdilar.
Yurtimizda sportni rivojlantirish faqat jahon chempionlarini
yetishtirish emas, balki sportning ommaviyligini ta’minlash, barchaning
sport bilan muntazam shug’ullanishiga erishish, sog’lom, barkamol avlodni
tarbiyalash hamdir. Bu sohada arzigulik ishlar amalga oshirilmoqda.
Ayniqsa, umumta’lim maktablari, akademik liseylar, kasb-hunar kollejlari
va oliy o’quv yurtlarida ham jismoniy madaniyat darslariga e’tibor tobora
kuchayib bormoqda. Bu esa o’qituvchi va tarbiyachilarni metodik
adabiyotlar bilan ta’minlash talabini ham qo’ymoqda.
Harakatli o’yinlar vositasida gandbol o’yin texnikasini o’rgatishda
harakatli o’yinlardan foydalanish yo’llari muhim ahamiyatga egadir.
Birinchidan, ushbu o’yinlarning tegishli adabiyotlarda jamlanishi,
ikkinchidan, ularni o’rgatishga doir ma’lum adabiyotlarning mavjudligi,
uchinchidan, o’qituvchi va murabbiylarning muayyan tajriba to’plaganligi
e’tiborlidir.
Fikrimizcha, harakatli o’yinlarni o’rgatish sohasida ma’lum
adabiyotlar mavjudligiga qaramasdan, bir qator muammolar ham bor.
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, harakatli o’yinlarni o’rgatish jarayonida
ko’proq jismoniy mashqlarni bajarishga ko’proq e’tibor beriladi.
O’quvchilar, talabalarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi, nutq madaniyatini
oshirish, intizomli, qat’iyatli, mard, halol, jasur qilib tarbiyalash kabi
asosiy sifatlar ba’zan e’tibordan chetda qoladi. Aslida ma’naviy yetuk,
ruhan chiniqqan inson yurt sharafini munosib himoya qiladi, jamiyatda
o’z o’rnini topadi, boshqalarga nisbatan mehr-shafqatli, adolatli, har
qanday vaziyatda oqilona fikr yuritib, ish ko’radigan barkamol avlod
74](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_74.png)
![bo’lib voyaga yetadi. Shuning uchun harakatli o’yinlarni o’rgatish
jarayoniga kompleks yondashish lozim. Shundagina sportning ma’naviy-
axloqiy tarbiyadagi o’rni beqiyos bo’ladi, jamiyat va xalq manfaati, yurt
sharafini munosib himoya qila oladigan ongli sportchilar tobora ko’payib
boraveradi.
1. Ishda ko’rib chiqilgan adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki,
ko’p yillik sport mashg’uloti jarayonida yuqori malakali gandbolchilarni
tayyorlash ustivor jihatdan jismoniy sifatlarni rivojlantirish sur`atiga bog’liq.
Ya`ni ushbu sifatlar qanchalik shakllangan bo’lsa, shug’ullanuvchilarning
yoshidan qat`iy nazar texnik-taktik mahoratining o’sish darajasi shunchalik
samarali kechadi. Bu borada sakrovchanlik sifati texnik-taktik tayyorgarlik
ko’rsatkichlari bilan uzviy bogliqligi hamda mazkur sifatlar sport mahoratini
progressiv taraqqiy etishida muhim rol o’ynashi yana bir bor e`tirof etildi.
2. Sakrovchanlik sifatini tarbiyalashda nostandart o’yin mashqlarini
qo’llash tajribasini o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki, murabbiylarning
aksariyat qismi yosh gandbolchilarni tayyorlashda harakatli o’yinlardan deyarli
foydalanmas ekanlar.
3. Nazorat guruhiga mansub bolalar bilan amaldagi BO’SM dasturi
asosida o’tkazilgan 1 oylik mashg’ulotlar boshida va yakunida o’rganilgan
sakrovchanlik sifati sust rivojlanganligi kuzatildi.
4. Bu muddat davomida tajriba guruhida sakrovchanlik sifatini
rivojlantirish maqsadida qo’llanilgan harakatli o’yinlar qayd etilgan sifatlarni tez
sur`atlar bilan rivojlanishiga olib keldi.
5. Sinab ko’rilgan sakrovchanlik sifatini rivojlantirishga qaratilgan
harakatli o’yinlar an`anaviy standart mashqlardan ustun ekanligi, hamda
harakatli o’yinlar o’zining emotsional mohiyati tufayli mazkur sifatni samarali
rivojlantirish qiymatiga ega ekanligi ilmiy jixatdan asoslandi.
6. Yuqori malakali gandbolchilarni tayyorlash bilan bo’lgan ko’p yillik
mashg’ulot jarayonida yuqorida qayd etilgan harakatli o’yinlarni muntazam
qo’llash nafaqat sakrovchanlik sifatini unumli shakllantirishga imkon yaratadi,
75](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_75.png)
![balki shu asosda texnik-taktik mahoratni qisqa muddatlarda osonroq
takomillashuviga asos bo’ladi.
O’qituvchi-murabbiylar mashg’ulot vaqtida yuqoridagilarni hisobga olib
mashg’uolotlarini to’g’ri tashkil qilsalar, o’quvchilarni harakatli o’yinlardan
foydalanib ularning jismoniy sifatlarini ham to’g’ri shakllanishini yo’lga
qo’yish mumkin.
76](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_76.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Mirziyeyov Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. Toshkent: O’zbekiston, 2017 y .
2. Mirziyeyov Sh.M. Yoshlarni vatanparvarlik ruhida va jismoniy
tarbiyalash hamda chaqiriluvchilarni harbiy-texnik mutaxassisliklar bo’yicha
tayyorlash tartibini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida . Toshkent. 2018 yil 12 dekabr, pq-4061-son .
3. Mirziyeyov Sh.M. "O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida"gi farmoni. Toshkent. 2020 yil 24 yanvar .
4. Barkamol avlod– O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.T., 1998. 6-b.
5. O’zbekiston Respublikasining jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi
qonuni Toshkent 2015 y 4-sentyabr
6. G o ncharova O.V. “Yosh sportchilarning jismoniy q obiliyatlarini
rivojlantirish” . T., O’ zDJTI matbaa nashr i yoti b o’ limi , 2005 y. 57-b.
7. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati . Prof. R.Salomovning umumiy
tahriri ostida. 1 tom. T., “I TA Press” nashr., 2014. 78-b.
8. Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T., “Zarqalam” nashr.,
2004 . 112-b .
9. Nasritdinov F.N., Q osimov A.Sh. O’zbek xal q milliy o’yinlari. T., 1
to’plam. 1993. – 27 b.
10. Po’latov A.A. Voleybol . JTI talabalariga mo’ljallangan dastur. Ixtisoslik
kursi. T., 1993. 15-b.
11. Po’latov A.A. O’rgatish uslubiyatiga noan`anaviy yondoshish masalalari.
O’qituvchilar va talabalar ilmiy konferentsiyasi to’plami. T., 1994. 32 - b.
12. Usmonxo’jaev T., Xo’jaev F.. 1001 o’yin. T., “Ibn Sino”nomidagi nashr.,
199 0. 45 - b .
13. Usmonxo’jaev T.S., Q osimova M.U. 500 mash q va h arakatli o’yinlar. T.:
O’zDJTI nashriyot bo’limi. 1999. – 60 - b.
77](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_77.png)
![14. Usmonxo’jaev T.S., Xo’jaev F. H arakatli o’yinlar. T.: O’qituvchi, 1992.- 80 -
b.
15. Айрапетьянц Л.Р., Годик М.А. Спортивные игры. Т., 1991.
16. Акрамов Ж.А. Обоснование методики контроля и анализа
биомеханических характеристик броска по воротам в гандболе. Автореф.
кан. пед. наук. М., 1992.
17. Амалин М.Е., Шилов О.С. Методика оценки соревновательной
деятельности в спортивных играх. Т., 1980.
18. Годик М.А. Контроль тренировочных и соревновательных нагрузок.
М., 1980.
19. Игнатьева В.Я. исследования соревновательных нагрузок гандболистов
высших разрядов. Т., 1980. Xo’jaev F., Usmonxo’jaev T. Boshlang’ich
sinflarda jismoniy tarbiya darslari. T., 1996. 123-b.
20. T., 1993. 15-b.
21. R.S.Salomov. Sport mashg’ulotlarining nazariy asoslari. T. 2005.
22. R . I . Nurimov . Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash .
O ’ zDJTI nashriyot – matbaa bo ’ limi .2005.
23. Rasul o v A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. O’zbek xalq o’yinlari
ularning tasnifi va tavsifi. //O’quv qo’llanma. Toshkent, 1996. - 98b.
24. Rasulov A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. O’zbek xalq o’yinlari
ularning tasnifi va tavsifi. // O ’ quv qo ’ llanma . Toshkent , 1996. - 98 b .
25. T.Usmonxo’jayev, O’.Tursunov. Jismoniy nazariyasi va uslubiyoti.
Toshkent – «O’qituvchi» - 2004.
26. F. Xo’jaev. Basketbol darslarida harakatli o’yinlar. T., 2001. 4-b.
27. www.gandbol.uz .
28. www.ziyonet.uz .
29. www.uzsport.uz .
30. www.yandex.ru .
78](/data/documents/2373e330-acc0-4a2e-b82d-69aba76e7730/page_78.png)
13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... I BOB . YOSH GAND BOLCHILARNI TAYYORLASHDA JISMONIY QOBILIYATLARNING O’RNI .................... 1.1. Yosh sportchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati .................... 1.2. Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. .................................. 1. 3 . Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. .................................. 1. 4 . Tadqiqotning vazifalari, obyekti, uslublari va tajriba mazmuni ...................... I bob bo’yicha x ulosa .............................................................................................. II BOB. SAKROVCHANLIK NING NAMOYON BO’LISHIDA KUCH VA TEZLIK-KUCH QOBILIYATLARINING O’RNI ....................... 2.1. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar .................................................................................. 2.2. Mushaklararo muvofiqlash va mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar .................................................................................. 2.3. Turli mushak guruhlarining kuchini rivojlantirish uchun mashqlar ................. 2.4. K uch, tezlik-kuch, reaktiv kuch qobiliyatlarini rivojlantirish va harakatli o’yinlardan foydalanish usullari .............................................................................. 35 I I bob bo’yicha x ulosa ............................................................................................. III BOB. YOSH GANDBOLCHILARDA SAKROVCHANLIK QOBILIYATINI HARAKATLI O’YINLAR VOSITASIDA RIVOJLANTIRISH USLUBIYATI ...................... 3.1. Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini savolnoma asosida o’rganish ............ 3.2. Yosh gandbolchilarda tezkor- sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi .................................. 54 3.3. Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatini harakatli o’yinlar orqali rivojlantirish samaradorligi ............................................................. 3.4. Yosh gandbolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi ............................................................. 64 II I bob bo’yicha x ulosa ............................................................................................ XULOSA VA TAKILF LAR ................................................................................. 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 1
KIRISH Yangilanayotgan O’zbekistonning mustaqillikka erishishi va istiqlol yilidagi taraqqiyotlari va hozirgi vaqtda o zbek xalqining o z–o zini anglashʻ ʻ ʻ tuyg usi avj olganligi, milliy va madaniy qadriyatlar tiklanganligi, aholining ʻ ko p tabaqasi tomonidan urf–odatlar va marosimlarning amalga oshirilishi ʻ munosabati bilan jismoniy tarbiyaga, xususan, yengil atletikaga zamon talabi hamda milliy an analar ruhida bilim berish va tarbiyalashga asoslanib ʼ yondoshish zarur. Chunki O zbekiston Respublikasi Prezidenti ʻ Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 31 oktyabr kuni jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish bo’yicha yig’ilish o’tkazib, mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish ijtimoiy siyosatning muhim yo'nalishlaridan biri etib belgilangan. Chunki sport aholi salomatligini mustahkamlash, yosh avlodni sog'lom va barkamol etib tarbiyalash orqali jamiyatda sog'lom turmush tarzini qaror toptiradi. Turli kasalliklar, yoshlar o'rtasida zararli odatlarning oldini oladi. Sport yuksak madaniyat, vatanparvarlik tuyg'ularini shakllantirishda ham muhim o'rin tutadi. Bu sohada erishilgan yutuqlar mamlakatni dunyoga tanitadi, barcha yurtdoshlarga g'urur-iftixor bag'ishlaydi. Shuningdek, Istedodli bolalarni tanlash va professional sportchilarni tayyorlash bo'yicha uzluksiz tizim yaratildi. Umumtalim maktablari va bolalar sport majmualaridagi mashg'ulotlarda qobiliyati ko'zga tashlangan o'g'il-qizlar bolalar va o'smirlar sport maktablari, sport kollejlariga olinib, professional yondashuvlar asosida tarbiyalanmoqda. Prezidentimizning 2018 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori sohadagi yana bir muhim hujjat bo’ldi. Ushbu qaror bilan O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish dasturi qabul qilindi. Dasturda 2017-2021 yillarda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish uchun 995,2 milliard so’mdan ziyod mablag’ sarflanishi, sport maktablarining 2
moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida 167 ta sport inshooti, jumladan, 90 ta sport majmuasi va 77 ta suzish havzasini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, jihozlash va qayta jihozlash nazarda tutilgan. Shuningdek ushbu qaror va farmonlar jismoniy va ma naviy sog lom yoshʼ ʻ avlodni voyaga yetkazish, yoshlar o rtasida sog lom turmush tarzi va sportga ʻ ʻ intilishni kuchaytirish, bu ishlarning g oyat muhim sharti sifatida bolalar ʻ ommaviy sportini rivojlantirishni ko zda tutadi. ʻ A h olining salomatligini yaxshilash, me h natkashlarning ish q obiliyati va me h nat samaradorligini oshirish, o’q uvchi yoshlarning ma’naviy - jismoniy kamolotini tarbiyalash y o’ li bilan ularni kasb - xunar egallashlariga y o’ naltirish masalalari Respublika xukumatining di qqa t e’tiborida turibdi. Shu sababdan h am Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2020 yil 24 yanvarda "O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi farmon ni imzola di. Ularning mazmunida uzluksiz ta’lim jarayoni va sportni turlarini amalga oshirish, h amda o’q uvchi yoshlarning jismoniy barkamolligini tarbiyalashda ularni jismoniy tarbiya va sport mash g’ ulotlari h amda ommaviy sport musoba q alariga t o’ la jalb etish va shart-sharoitlar yaratish k o’ zda tutilgan. Respublikada oxirgi yillarda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish, imkoniyatlari cheklangan shaxslarning jismoniy reabilitasiyasi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish hamda mamlakatning xalqaro sport maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash borasida izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, jismoniy tarbiya va sport sohasida aholi sog’lig’ini mustahkamlashga ko’maklashadigan aniq dasturlarni amaliyotga joriy etish, yoshlarni sportga keng jalb qilish va ular orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish, sport turlari bo’yicha yuqori natijalarni ta’minlaydigan mahoratli sportchilar bilan milliy terma jamoalarni shakllantirish va murabbiylar uchun qo’shimcha shart-sharoitlar yaratish zarurati mavjud. 3
Mamlakatda yuksak madaniyatga ega bo’lgan har tomonlama yetuk hamda jismonan sog’lom insonni shakllantirish maqsadida aholining jismoniy tarbiya va sport sohasida malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan ustuvor yo’nalishlarni belgilash, iqtidorli sportchilarni tanlab olish (seleksiya) jarayoniga innovasion shakllar va usullarni joriy etish maqsad va vazifa lar i qo’yilgan; jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug’ullanayotgan aholining umumiy sonini 30 foizgacha, sport tashkilot va muassasalarida shug’ullanayotgan yoshlarning umumiy sonini 20 foizgacha oshirish; davlat sport ta’limi muassasalarida murabbiy va mutaxassislarning sifat tarkibi, xususan, oliy ma’lumotli xodimlar sonini bosqichma-bosqich 80 foizgacha yetkazish; joylarda yoshlar orasidan iqtidorli sportchilarni tanlab olish (seleksiya)ning samarali va shaffof to’rt bosqichli – tashkilot-tuman (shahar)- hudud-respublika tizimini ishlab chiqish va joriy etish va boshqa maqsad va vazifalar belgilangan; Ushbu farmonda Prezidentimiz jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini to’g’ri takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish, iqtidorli yosh sportchilarni tanlash va tarbiyalash, sohani malakali kadrlar bilan mustahkamlash hamda zamonaviy sport musobaqalarida munosib ishtirok etish uchun bugun yoshlarga munosib e’tibor qaratmoq lozim. Bu vazifalar haqida mutafakkirlarimizdan biri «Biz odamni har tamonlama kamol toptirish uchun uning yaxshi yugura olishi, tez va chiroyli yura olishi, uning barcha a’zolari sog’lom bo’lishi, mehnatga va mudofaaga tayyor turishi bilan birga aqliy sifatlari ham o’sib borishini tarbiyalashimiz lozim» degan. Shu nuqtai nazardan qaraganimizda jismoniy tarbiyani insonning bolaligidan boshlash zarur. Buning uchun avalo, bolalarning o’zini sportga qiziqtirish, ular o’rtasida turli xil o’yinlarni musobaqa tarzida tashkil qilish lozimdir, chunki o’yinlarda harakatning xilma – xil qirralari ochiladi. Shu sababli jismoniy tarbiya darslarida o’yinlar qo’llash ijobiy xodisadir. O’yin usulida o’tkaziladigan jismoniy 4
mashqlarning afzalligini barchamiz yaxshi bilamiz. O’yinlarning o’ziga xos turi va uslubini o’qituvchi tanlaydi. Mashg’ulot davomida bolalarning epchilligi, chaqqonligi, tezkorligi, kuchliligi va quvvati aniqlanadi. O’yinlar bolalardagi ana shu sifatlarni rivojlantiradi va ularni darsga jalb qiladi, o’z navbatida bolalarni o’qituvchi bilan yaqinlashtiradi ham. Natijada jismoniy tarbiya fanidan qo’yilgan davlat ta’lim standartlari talablari bajariladi, o’yinlarni yaxshi pedagogik darajada tashkil etish uchun bolalarni yoshi, jinsi va qiziqishlariga mos tarzda ularning jismoniy imkoniyatlarini, psixologik xususiyatlarini xisobga olish muhimdir. Dissertatsiya ishi mavzusining dolzarbligi . Zamonaviy sport amaliyotida jismoniy tayyorgarlik texnik va taktik mahoratni yuksak cho’qqilarga olib keluvchi yagona va hal qiluvchi poydevor bo’lib xizmat qiladi. Binobarin, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlash uchun jismoniy sifatlarini erta yoshlikdan, to’garakka endi kelgan bolalar tomonidan tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga mos ravishda rivojlantirish sport mashg’ulotining muhim shartlaridan biridir. Buning uchun mashqlarni to’g’ri tanlash va amaliyotga joriy etish samaradorligini pedagogik nazorat ostiga olish iste`dodli sport zahiralarini etishtirishda o’ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Shuni ham ta`kidlash muhimki, har bir sport turida o’ziga xoslik mavjud bo’lib, shu xususiyatlar yosh sportchilarni tayyorlashda qaysi bir jismoniy sifatlar ustivor ekanligini belgilab beradi. Gandbolda, tezlik-kuch qobiliyatlari va sakrovchanlik sifati ustun turadi. Yosh gandbolchilarda ushbu sifatni shakllantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish to’liq o’rganilmagan va bugungi kun jismoniy tarbiyasining dolzarb muammolaridan biridir. Dissertatsiya ishning ob’ekti : Bolalar o’smirlar sport maktabida shug’ullanuvchi 13-14 yoshli bolalar bilan olib boriladigan gandbol mashg’ulotlari jarayoni. Dissertatsiya ishning predmeti: Ishning predmeti 13-14 yoshli gandbolchilarning mashg’ulot jarayonida sakrovchanlik jismoniy qobiliyatlarini oshirishda harakatli o’yinlardan foydalanish usullari. 5