logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. 13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI

13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

360.4375 KB
Ko'chirib olish
13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... I BOB . YOSH GAND BOLCHILARNI TAYYORLASHDA JISMONIY QOBILIYATLARNING O’RNI .................... 1.1. Yosh sportchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati .................... 1.2. Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. .................................. 1. 3 . Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. .................................. 1. 4 . Tadqiqotning vazifalari, obyekti, uslublari va tajriba mazmuni ...................... I bob bo’yicha x ulosa .............................................................................................. II BOB. SAKROVCHANLIK NING NAMOYON BO’LISHIDA KUCH VA TEZLIK-KUCH QOBILIYATLARINING O’RNI ....................... 2.1. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar .................................................................................. 2.2. Mushaklararo muvofiqlash va mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar .................................................................................. 2.3. Turli mushak guruhlarining kuchini rivojlantirish uchun mashqlar ................. 2.4. K uch, tezlik-kuch, reaktiv kuch qobiliyatlarini rivojlantirish va harakatli o’yinlardan foydalanish usullari .............................................................................. 35 I I bob bo’yicha x ulosa ............................................................................................. III BOB. YOSH GANDBOLCHILARDA SAKROVCHANLIK QOBILIYATINI HARAKATLI O’YINLAR VOSITASIDA RIVOJLANTIRISH USLUBIYATI ...................... 3.1. Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini savolnoma asosida o’rganish ............ 3.2. Yosh gandbolchilarda tezkor- sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi .................................. 54 3.3. Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatini harakatli o’yinlar orqali rivojlantirish samaradorligi ............................................................. 3.4. Yosh gandbolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi ............................................................. 64 II I bob bo’yicha x ulosa ............................................................................................ XULOSA VA TAKILF LAR ................................................................................. 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 1 KIRISH Yangilanayotgan O’zbekistonning mustaqillikka erishishi va istiqlol yilidagi taraqqiyotlari va hozirgi vaqtda o zbek xalqining o z–o zini anglashʻ ʻ ʻ tuyg usi avj olganligi, milliy va madaniy qadriyatlar tiklanganligi, aholining ʻ ko p tabaqasi tomonidan urf–odatlar va marosimlarning amalga oshirilishi ʻ munosabati bilan jismoniy tarbiyaga, xususan, yengil atletikaga zamon talabi hamda milliy an analar ruhida bilim berish va tarbiyalashga asoslanib ʼ yondoshish zarur. Chunki O zbekiston Respublikasi Prezidenti ʻ Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 31 oktyabr kuni jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish bo’yicha yig’ilish o’tkazib, mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish ijtimoiy siyosatning muhim yo'nalishlaridan biri etib belgilangan. Chunki sport aholi salomatligini mustahkamlash, yosh avlodni sog'lom va barkamol etib tarbiyalash orqali jamiyatda sog'lom turmush tarzini qaror toptiradi. Turli kasalliklar, yoshlar o'rtasida zararli odatlarning oldini oladi. Sport yuksak madaniyat, vatanparvarlik tuyg'ularini shakllantirishda ham muhim o'rin tutadi. Bu sohada erishilgan yutuqlar mamlakatni dunyoga tanitadi, barcha yurtdoshlarga g'urur-iftixor bag'ishlaydi. Shuningdek, Istedodli bolalarni tanlash va professional sportchilarni tayyorlash bo'yicha uzluksiz tizim yaratildi. Umumtalim maktablari va bolalar sport majmualaridagi mashg'ulotlarda qobiliyati ko'zga tashlangan o'g'il-qizlar bolalar va o'smirlar sport maktablari, sport kollejlariga olinib, professional yondashuvlar asosida tarbiyalanmoqda. Prezidentimizning 2018 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori sohadagi yana bir muhim hujjat bo’ldi. Ushbu qaror bilan O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish dasturi qabul qilindi. Dasturda 2017-2021 yillarda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish uchun 995,2 milliard so’mdan ziyod mablag’ sarflanishi, sport maktablarining 2 moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida 167 ta sport inshooti, jumladan, 90 ta sport majmuasi va 77 ta suzish havzasini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, jihozlash va qayta jihozlash nazarda tutilgan. Shuningdek ushbu qaror va farmonlar jismoniy va ma naviy sog lom yoshʼ ʻ avlodni voyaga yetkazish, yoshlar o rtasida sog lom turmush tarzi va sportga ʻ ʻ intilishni kuchaytirish, bu ishlarning g oyat muhim sharti sifatida bolalar ʻ ommaviy sportini rivojlantirishni ko zda tutadi. ʻ A h olining salomatligini yaxshilash, me h natkashlarning ish q obiliyati va me h nat samaradorligini oshirish, o’q uvchi yoshlarning ma’naviy - jismoniy kamolotini tarbiyalash y o’ li bilan ularni kasb - xunar egallashlariga y o’ naltirish masalalari Respublika xukumatining di qqa t e’tiborida turibdi. Shu sababdan h am Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2020 yil 24 yanvarda "O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi farmon ni imzola di. Ularning mazmunida uzluksiz ta’lim jarayoni va sportni turlarini amalga oshirish, h amda o’q uvchi yoshlarning jismoniy barkamolligini tarbiyalashda ularni jismoniy tarbiya va sport mash g’ ulotlari h amda ommaviy sport musoba q alariga t o’ la jalb etish va shart-sharoitlar yaratish k o’ zda tutilgan. Respublikada oxirgi yillarda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish, imkoniyatlari cheklangan shaxslarning jismoniy reabilitasiyasi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish hamda mamlakatning xalqaro sport maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash borasida izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, jismoniy tarbiya va sport sohasida aholi sog’lig’ini mustahkamlashga ko’maklashadigan aniq dasturlarni amaliyotga joriy etish, yoshlarni sportga keng jalb qilish va ular orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish, sport turlari bo’yicha yuqori natijalarni ta’minlaydigan mahoratli sportchilar bilan milliy terma jamoalarni shakllantirish va murabbiylar uchun qo’shimcha shart-sharoitlar yaratish zarurati mavjud. 3 Mamlakatda yuksak madaniyatga ega bo’lgan har tomonlama yetuk hamda jismonan sog’lom insonni shakllantirish maqsadida aholining jismoniy tarbiya va sport sohasida malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan ustuvor yo’nalishlarni belgilash, iqtidorli sportchilarni tanlab olish (seleksiya) jarayoniga innovasion shakllar va usullarni joriy etish maqsad va vazifa lar i qo’yilgan;  jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug’ullanayotgan aholining umumiy sonini 30 foizgacha, sport tashkilot va muassasalarida shug’ullanayotgan yoshlarning umumiy sonini 20 foizgacha oshirish;  davlat sport ta’limi muassasalarida murabbiy va mutaxassislarning sifat tarkibi, xususan, oliy ma’lumotli xodimlar sonini bosqichma-bosqich 80 foizgacha yetkazish;  joylarda yoshlar orasidan iqtidorli sportchilarni tanlab olish (seleksiya)ning samarali va shaffof to’rt bosqichli – tashkilot-tuman (shahar)- hudud-respublika tizimini ishlab chiqish va joriy etish va boshqa maqsad va vazifalar belgilangan; Ushbu farmonda Prezidentimiz jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini to’g’ri takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish, iqtidorli yosh sportchilarni tanlash va tarbiyalash, sohani malakali kadrlar bilan mustahkamlash hamda zamonaviy sport musobaqalarida munosib ishtirok etish uchun bugun yoshlarga munosib e’tibor qaratmoq lozim. Bu vazifalar haqida mutafakkirlarimizdan biri «Biz odamni har tamonlama kamol toptirish uchun uning yaxshi yugura olishi, tez va chiroyli yura olishi, uning barcha a’zolari sog’lom bo’lishi, mehnatga va mudofaaga tayyor turishi bilan birga aqliy sifatlari ham o’sib borishini tarbiyalashimiz lozim» degan. Shu nuqtai nazardan qaraganimizda jismoniy tarbiyani insonning bolaligidan boshlash zarur. Buning uchun avalo, bolalarning o’zini sportga qiziqtirish, ular o’rtasida turli xil o’yinlarni musobaqa tarzida tashkil qilish lozimdir, chunki o’yinlarda harakatning xilma – xil qirralari ochiladi. Shu sababli jismoniy tarbiya darslarida o’yinlar qo’llash ijobiy xodisadir. O’yin usulida o’tkaziladigan jismoniy 4 mashqlarning afzalligini barchamiz yaxshi bilamiz. O’yinlarning o’ziga xos turi va uslubini o’qituvchi tanlaydi. Mashg’ulot davomida bolalarning epchilligi, chaqqonligi, tezkorligi, kuchliligi va quvvati aniqlanadi. O’yinlar bolalardagi ana shu sifatlarni rivojlantiradi va ularni darsga jalb qiladi, o’z navbatida bolalarni o’qituvchi bilan yaqinlashtiradi ham. Natijada jismoniy tarbiya fanidan qo’yilgan davlat ta’lim standartlari talablari bajariladi, o’yinlarni yaxshi pedagogik darajada tashkil etish uchun bolalarni yoshi, jinsi va qiziqishlariga mos tarzda ularning jismoniy imkoniyatlarini, psixologik xususiyatlarini xisobga olish muhimdir. Dissertatsiya ishi mavzusining dolzarbligi . Zamonaviy sport amaliyotida jismoniy tayyorgarlik texnik va taktik mahoratni yuksak cho’qqilarga olib keluvchi yagona va hal qiluvchi poydevor bo’lib xizmat qiladi. Binobarin, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlash uchun jismoniy sifatlarini erta yoshlikdan, to’garakka endi kelgan bolalar tomonidan tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga mos ravishda rivojlantirish sport mashg’ulotining muhim shartlaridan biridir. Buning uchun mashqlarni to’g’ri tanlash va amaliyotga joriy etish samaradorligini pedagogik nazorat ostiga olish iste`dodli sport zahiralarini etishtirishda o’ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Shuni ham ta`kidlash muhimki, har bir sport turida o’ziga xoslik mavjud bo’lib, shu xususiyatlar yosh sportchilarni tayyorlashda qaysi bir jismoniy sifatlar ustivor ekanligini belgilab beradi. Gandbolda, tezlik-kuch qobiliyatlari va sakrovchanlik sifati ustun turadi. Yosh gandbolchilarda ushbu sifatni shakllantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish to’liq o’rganilmagan va bugungi kun jismoniy tarbiyasining dolzarb muammolaridan biridir. Dissertatsiya ishning ob’ekti : Bolalar o’smirlar sport maktabida shug’ullanuvchi 13-14 yoshli bolalar bilan olib boriladigan gandbol mashg’ulotlari jarayoni. Dissertatsiya ishning predmeti: Ishning predmeti 13-14 yoshli gandbolchilarning mashg’ulot jarayonida sakrovchanlik jismoniy qobiliyatlarini oshirishda harakatli o’yinlardan foydalanish usullari. 5 Dissertatsiya ishning maqsadi: 13-14 yoshli gandbolchilarning mashg’ulot jarayonida sakrovchanlik jismoniy qobiliyatlarini oshirishda harakatli o’yinlardan foydalanish uslublarini o’rganish va tahlil qilish. Dissertatsiya ishning vazifalari: 13-14 yoshli gandbolchilarni tayyorlashda jismoniy qobiliyatlarning tutgan o’rni va ularni rivojlantirish zarurligi haqida adabiyotlarni tahlil qilish;  Yosh bolalarda sakrovchanlik ni rivojlantirishning yosh xususiyatlarini o’rganib chiqish;  Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini o’rganish  Yosh gandbolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar vositasida shakllantirish uslubiyatini amaliy asoslash. Dissertatsiya ishning yangiligi: O’zbekistonda sog’lom avlod tarbiyasida Olimpiya sport turlarining muhim bo’lagi sifatida gandbol o’yinini bolalarga o’rgatishda, ularning sakrovchanlik sifatini rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanishning ilmiy-uslubiy jihatlari ishlab chiqildi va me`yorida tahlil qilindi. Shuningdek gandbol elementlari bilan boyitilgan harakatli o’yinlar gandbol mashg’ulotlarida, gandbol darslarida sinab ko’rildi, hamda ular vositasida sakrovchanlik ni takomillashtirish yo’llari tajribalarda ko’rib chiqildi. Dissertatsiya ishning amaliy ahamiyati: Ishining natijalari quyidagilarda qo’llanilishi mumkin:  Maktab da jismoniy tarbiya darslari jarayonida;  Sinfdan tashqari gandbol mashg’ulotlarini o’tkazishda;  BO’SM larda gandbol mutaxassisligining bolalar va o’smirlarida sakrovchanlik ni rivojlantirishda foydalanish mumkin. Dissertatsiya ishi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : Ushbu tanlangan muammo bo’yicha, harakat malakalariga o’rgatish, ularni shakllantirish va mahorat darajasiga olib chiqish jismoniy sifatlarning qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi. 6 So’nggi yillarga kelib olimlar o’rtasida malakali sportchilarni tayyorlashda jismoniy tayyorgarlikning o’rni, jumladan jismoniy sifatlarni bir- biriga uzviy bog’liqligi xamda ularni ish qobiliyatiga bo’lgan ta’siri haqidagi muammolar tobora katta qiziqish uyg’otib kelmoqda (V.M. Dyachkov, 1976; V.M. Zasiorskiy, 1970; Yu.V. Verxoshanskiy, 1988; V.N. Platoyenov, 1986; V.P. Filin, 1987; Yu.M. Portnov, 1997; F.A. Kerimov, 2001 va b.). Avvaldan isbot qilinganki, kuch va tezkorlik sifatlarini o’zaro muvofiq tarzda shakllantira borish sportchining ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir etadi. J.M. Nurshin, R.S. Salomov, F.A. Kerimov (1993) va boshqalar umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasining beqiyos ahamiyatini ta’kidlab, ushbu jarayonni texnik mahoratni shakllanishida asosiy omil bulib xizmat qilishini ko’rsatib o’tganlar. V.S. Daxnovskiy va boshqalar (1991) tezkor-kuch va maxsus chidamkorlik sifatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan mashqlar bilan uzoq muddat mobaynida muntazam shug’ullanish natijasida kurashchilarning texnik- taktik mahorati xamda boshqa qobiliyatlari qanchalik sezilarli darajada shakllanishi mumkinligini tadqiqot asosida isbot qilib berganlar. Tadqiqot da qo’llanilgan tadqiqot usul lar i - bu o’ziga xos jarayon , umuman tadqiqot rejasi, o’rganilayotgan muammoning u yoki bu mavzusini har tomonlama oldindan ishlab chiqish natijasidir. 13-14 yoshli gandbolchilarning mashg’ulot jarayonida sakrovchanlik jismoniy qobiliyatlarini oshirishda harakatli o’yinlardan foydalanish usullar ini o’rganish uchun quyidagi tadqiqot uslublarini samaraliroq deb hisoblash mumkin: Adabiyot manbalarini tahlil qilish , pedagogik tajriba (tabiiy, modelli, laboratoriya) , anketa savol-javoblari , matematik statistika uslubi. va boshq alar . Tadqiqot uslublarini tanlash birinchi navbatda ishning muayyan vazifasi hamda mavzuni butunligicha hal etishning maqsadga muvofiqligi bilan aniqlanadi. 7 Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi hajmi. Magistrlik desertasiyasi kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Desertasiya ishining kirish qismida ishning dolzarbligi, maqsadi, vazifasi, predmeti, ishning ob’yekti, ishning yangiligi va uning nazariy hamda amaliy mohiyatlari, tadqiqot o’tkazish bosqichlari va ishning himoyaga chiqariladigan asosiy holatlari kiritilgan. I bobda esa y yosh gandbolchilarni tayyorlashda jismoniy qobiliyatlarning o’rni bo’yicha ma’lumotlar 4 bo’limga bo’lib o’rganilgan. II bobda sakrovchanlikning namoyon bo’lishida kuch va tezlik-kuch qobiliyatlarining o’rni 4 bo’limga bo’lib o’rganildi. III bob yosh gandbolchilarda sakrovchanlik qobiliyatini harakatli o’yinlar vositasida rivojlantirish uslubiyati 4 bo’limdan iborat. 8 I BOB. YOSH GAND BOLCHILARNI TAYYORLASHDA JISMONIY QOBILIYATLARNING O’RNI . 1 .1. Yosh sportchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati . Har qanday harakatni jismoniy sifatlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Sport faoliyatida ijro etiladigan jamiyki harakat malakalari kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlari bilan chambarchas bog’liqdir. Texnik va taktik malakalarning qisqa yoki uzoq vaqt davomida vaziyat talablariga mos ravishda samarali ijro etilishi aynan shu sifatlarning shakllanganligiga bog’liqdir. Jismoniy sifatlarning mohiyati, mazmuni, ularni tarbiyalash vositalari va uslublari yirik ilmiy asarlarda o’z ifodasini topgan (V.M. Zasiorskiy, 1970; L.P. Matveyev, V.N. Platonov, 1986; Yu.V. Verxoshanskiy, 1988 va boshqalar). 1.2. Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. Harakat malakalariga o’rgatish, ularni shakllantirish va mahorat darajasiga olib chiqish jismoniy sifatlarning qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi. So’nggi yillarga kelib olimlar o’rtasida malakali sportchilarni tayyorlashda jismoniy tayyorgarlikning o’rni, jumladan jismoniy sifatlarni bir- biriga uzviy bog’liqligi xamda ularni ish qobiliyatiga bo’lgan ta’siri haqidagi muammolar tobora katta qiziqish uyg’otib kelmoqda (V.M. Dyachkov, 1976; V.M. Zasiorskiy, 1970; Yu.V. Verxoshanskiy, 1988; V.N. Platoyenov, 1986; V.P. Filin, 1987; Yu.M. Portnov, 1997; F.A. Kerimov, 2001 va b.). Avvaldan isbot qilinganki, kuch va tezkorlik sifatlarini o’zaro muvofiq tarzda shakllantira borish sportchining ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir etadi. J.M. Nurshin, R.S. Salomov, F.A. Kerimov (1993) va boshqalar umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasining beqiyos ahamiyatini 9 ta’kidlab, ushbu jarayonni texnik mahoratni shakllanishida asosiy omil bulib xizmat qilishini ko’rsatib o’tganlar. V.S. Daxnovskiy va boshqalar (1991) tezkor-kuch va maxsus chidamkorlik sifatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan mashqlar bilan uzoq muddat mobaynida muntazam shug’ullanish natijasida kurashchilarning texnik- taktik mahorati xamda boshqa qobiliyatlari qanchalik sezilarli darajada shakllanishi mumkinligini tadqiqot asosida isbot qilib berganlar (1-jadval). Tezkor-kuchni rivojlantirishga oid mashqlar bilan shug’ullanish natijasida jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlik ko’rsatkichlarining bir-biriga bog’liqligi (V.S. Daxnovskiy va boshqalar bo’yicha, 1991) Testlar Tajribadan oldin Tajribadan so’ng Ishonchlilik belgisi Tajriba Nazorat I-II I-III II-III M± M± M± 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1. 10 marta tortilish vaqti, s 18,24 4,53 10,82 0,55 13,74 3,17 0,01 0,05  0,01 2. 10 marta o’tirib-turish vaqti, s 16,88 2,86 10,40 0,87 13,09 1,85 0,01  0,01  0,01 3. 0,7 m ga sakrash vaqti, s 8,8 1,90 6,46 0,46 7,69 1,08 0,01  0,05  0,01 4. Oyoqlarni ko’tarish vaqti, s 17,29 1,38 11,45 0,49 12,5 2,44 0,01  0,01  0,01 5. Ulaqtirishlar vaqti, s 19,99 2,14 12,8 0,46 14,41 2,74 0,01  0,01  0,01  6. Hisobga olinadigan kombinasiyalar vaqti, s 57,56 3,88 374,3 1,50 42,7 19,81 0,01  0,05  0,01  7. Maxsus chidamkorlik koeffisiyenti, nis. bir. 118,96 40,38 153,35 10,82 121,82 46,49 0,01  0,05  0,05  8. Garvard test darajasining indeksi 88,9 4,84 93,38 5,26 75,12 18,37 0,05  0,05  0,05  9. Tana kuchi, N 1170 457,8 1820 158,5 1420 449,1 0,01  0,05  0,05  10. Chap panja kuchi, N 491 81,0 650 65,0 503,1 157,9 0,01  0,01  0,01  11. O’ng panja kuchi, N 515,1 67,7 673 50,6 601,1 1259,7 0,01  0,05  0,01  12. Turgan joydan uch hatlab sakrash, sm 405,62 190,29 543,0 61,05 454,4 211,77 0,05  0,05  0,01  13. Yotgan holatda qo’llarni yerga tirab bukib-yozish, N 490 287,4 838 101,0 607,0 284,1 0,01  0,05  0,05  10 So’z jismoniy tayyorgarlik va xususan sportchilarni tayyorlashda harakat sifatlarini (tezkorlik, kuch, chidamkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik) bir-biriga bog’lab shakllantirish muhimligi haqida borar ekan, bu borada tezkor- kuch sifatiga aloxida urg’u berish maqsadga muvofikdir. Har bir sport turida ijro etiladigan harakat malakasi negizida tezkor- kuch sifati hal qiluvchi muhim manba bo’lib hisoblanadi. Masalan, voleybolda to’r ustidan hujum zarbasini ijro etish uchun tezkor-kuch sifati ushbu malaka muvaffaqiyatini ta’minlovchi omildir; boksda esa mazkur sifat hujum yoki qarshi hujum usullarini qisqa vaqtda katta kuch bilan qo’llashda az qotadi. Darhahiqat, kuzatuv natijalariga ko’ra kurash bo’yicha jahon, Olimpiya, Yevropa, Osiyo va boshqa xalqaro musobaqalarda g’alabaga erishgan aksariyat kurashchilar yuksak darajada rivojlangan tezkor- kuch qobiliyatiga ega bo’lganlar. Kurash turlarida chidamkorlik sifati ham g’alabaga yetaklovchi asosiy manbalardandir. Ayniqsa, kurashga oid maxsus chidamkor- likning o’rni beqiyos. Bu borada taniqli tadqiqotchi olim Yu.V. Verxoshanskiy (1985) diqqatni jalb qiluvchi o’ta muhim ma’lumotlarni keltiradi. Chunonchi, sportning yakkakurash turlarida texnik mahoratning nisbatan farq qiluvchi xususiyatlaridan biri – bu o’zgaruvchan musobaqa vaziyatida tezkor-kuch asosida ijro etiluvchi murakkab harakat malakalaridir. Aynan ushbu sifat hal qiluvchi vaziyatlarda o’z yetakchiligini namoyish etadi. Shu bilan bir qatorda uzoq muddat davom etadigan musobaqa jarayonida texnik malakalarni yuqori samarada ijro etish birinchi navbatda maxsus chidamkorlik sifatiga bevosita bog’liqligi isbotni talab qilmaydi. Yu.V. Verxoshanskiyning kuzatuvlariga qaraganda erkin kurash buyicha jahon chempionati ishtirokchilarining musobaqa davomida ijro etgan texnik malakalari olishuvning 3- davrida o’z samarasini keskin susaytirgan. Ushbu vaziyat ana shu kurashchilarning maxsus chidamkorligi yuqori darajada shakllan- ganligini isbotlaydi. Demak, bundan ko’rinib turibdiki, texnik mahorat samarasini musobaqalar davomida uzoq vaqt saqlab turishda maxsus chidamkorlik sifati alohida o’rin egallaydi. 11 Ma’lumki maxsus chidamkorlik umumiy chidamkorlik yaxshi rivojlangan holda samarali shakllanishi isbot qilingan. A.N.Lens (1960) ning fikricha, maxsus chidamkorlikni rivojlantirish uchun kurashchi maxsus mashqlarni uzoq vaqt davomida, hatto charchash asoratlari mavjud bo’lganda ham ijro etishi kerak bo’ladi. Umumiy chidamkorlik o’rtacha shiddatda ko’p hajmli mashqlarni (uzoq masofaga chopish, eshkak eshish, suzish, velosipedda yurish va h.k.) surunkasiga bajarish asosida shakllantiriladi. Gandbolchining maxsus chidamkorligini samarali rivojlantirishda asosiy vositalardan biri tatami ustida ijro etiladigan olishuv usullari – texnik malakalardir (N.N. Sorokin, 1969). Gandbolchilarni tayyorlashda va texnik mahoratni shakllantirishda egiluvchanlik sifati ham zarur omillardan biridir. Yuqori darajada rivojlangan egiluvchanlik qobiliyatiga ega bo’lgan kurashchi «most» holatidan keskin xolis bo’lish, egilib ko’tarib tashlash kabi texnik malakalarni mohirona ijro etishga muyassar bo’ladi. Egiluvchanlik asta-sekin, uzoq muddatli mashg’ulotlar evaziga shakllanadi. Agar egiluvchanlikni rivojlantirishga oid mashg’ulotlar biroz to’xtatib qo’yilsa, bu sifat keskin yo’qolib ketishi yoki susayishi mumkin. Gandbolda qo’llaniladigan usullar – texnik malakalarni o’zi egiluvchanlikni shakllantirib boradi. Lekin, buni o’zi ushbu sifatni to’laqonli rivojlantirish imkoniyatini bermaydi. Bu sifatni samarali takomillashtirish uchun mushak, pay, bo’g’imlarni cho’zish, egish, yoyish, siqish, burash kabi maxsus mashqlarni sekin-asta muntazam qo’llash kerak bo’ladi. Egiluvchanlikni yoshlikdan boshlab shakllantirish maqsadga muvofiqdir.shu bilan bir qatorda bu sifatni rivojlantirish ehtiyotkorlikni talab qiladi. Zo’rma-zo’raki va keskin tarzda qo’llangan mashqlar mushak, pay, bo’g’imlarni shikastlanishiga, hatto og’ir jarohatga olib kelishi mumkin (V.N.Platonov, 1986). Har bir sport turining o’ziga xos mazmuni va 12 mohiyatiga ko’ra shu sport turi bo’yicha malakali sportchi tayyorlashda maxsus jismoniy sifatlarning roli beqiyosdir. Sport o’yinlari turlarida tezkorlik-kuch sifatlari, jumladan sakrovchanlik qobiliyati aloxida ahamiyatga egadir. Hozirgi ushbu sifatni samarali rivojlantirishga oid bo’lgan ilmiy ma’lumotlar doirasi juda keng (A.V. Ivoylov, 1985; Yu.D.Jeleznyak, 1988; M.I. Popichev, 1990; M.Boyirbekov, 2003; Kao Van Tx ы , 1971 va b.). Yu.D. Jeleznyak (1991)ning fikriga muvofiq maxsus jismoniy sifatlarni 10-12 yoshdan boshlab rivojlantirilishi maksadga muvofiqdir. Yuqorida qayd etilgan mualliflarning ta’kidlashicha, sport o’yinlarida yuqori texnik-taktik mahoratga erishish shakllangan maxsus jismoniy sifatlar bilan bog’liqdir. Shu sifatlarning ichida ular tezkorlik-kuch, ayniqsa sakrovchanlik sifatiga katta e’tibor qaratgan. R.A.Piloyan (1991) maxsus jismoniy sifatlarni qaysi yoshdan boshlab rivojlantirish haqida muhim ma’lumotlarni ilgari surgan. Jumladan, tezkorlik- kuch va chaqqonlik sifatlari 8-9 yoshdan boshlab rivojlantirish ma’qul ekan. 11-12 yoshli bolalar mashg’ulotlarida shu sifatlarni shakllantirishga oid mashqlar hajmini oshirish darkor. 13-14 yoshdan boshlab tezkorlik va chidamkorlikni rivojlantiruvchi mashqlar hajmini oshirish tavsiya etiladi. Bu fikr V.P. Filin (1987) tomonidan ham ma’qullangan. A.M. Naraliyev (1987) sakrovchanlik sifati, jumladan vertikal sakrash misolidatezkorlik-kuch sifatini «zarbdor» uslubda rivojlantirish afzalligini ko’rsatib o’tgan. Uning fikricha, «portlovchi» kuchni rivojlantirish aynan shu uslubda amalga oshirilishi yaxshi natija beradi. Ammo, u bu masalani bolalarni imkoniyatiga mos ravishda amalga oshirilishi kerak. 13 1.3. Gandbolchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarni rivojlantirish muammolari Gandbol o’yinida harakat faoliyati turli vaziyatlarga mos bo’lgan o’zgaruvchan asosida amalga oshiriladi. Keskin qarama- karshiliklar bilan bog’liq bo’lgan ushbu vaziyatlarda yuqori natijaga erishish gandbolchilardan shakllangan tezkorlik-kuch, chaqqonlik, chidamkorlik sifatlari bilan bir qatorda turg’un aniq harakat qobiliyatini namoyish etish talab etiladi. Sport o’yinlarida texnik malakalarni aniq, tez va samarali ijro etish, taktik kombinasiyalarni vaziyatga mos mo’ljallangan maqsad sari amalga oshirish har bir sport o’yini turining o’ziga xos xususiyatiga mos jismoniy sifatlar bilan chambarchas bog’liqligi ilmiy asoslab berilgan (L.R. Ayrapetyans, M.A. Godik, 1991). Mazkur mualliflar ayrim sport o’yinlari (futbol, voleybol, gandbol) xususiyatiga mos jismoniy sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan ko’pgina mashqlar majmualarini alohida-alohida guruhlashtirib qo’llashni tavsiya etishgan. Jumladan, 1-guruh mashqlari o’yin qoidalari doirasida ijro etiladi. 2-guruh – o’yin qoidalari doirasidan tashqari vaziyatda, 3-guruh mashqlari yakuniy zarba yoki to’p otish (gandbol, basketbol) bilan tugamaydi (shug’ullanuvchilar faqat bir-biriga to’p uzatishadi). 4-guruh – har bir shug’ullanuvchi yakka holda o’z mahoratini shakllantiruvchi mashqlarni bajaradi. Qator tadqiqotchi olimlar (F.A. Abduraxmanov, V.L. Lemesh- kov, A.N. Liviskiy, Sh.K. Pavlov, A.I. Yaroskiy, 1992) malakali gandbolchilarni tayyorlashda jismoniy nagruzkalarga moslashuv, jismoniy sifatlarni rivojlantirish, o’quv-trenirovka mashg’ulot- larini tashkil qilish, funksional va texnik-taktik tayyorgarlik jarayonlarini boshqarish hamda bu jarayonni ilmiy qirralarini batafsil ochib bergan. V.I. Izaak (1974) e’tiborni jalb qiluvchi ilmiy g’oyani ilgari surgan. Uning fikriga ko’ra, gandbolchi tomonidan trenirovka va musobaqa davomida ijro etiladigan harakat malakalari o’z mohiyati va tuzilishi (strukturasi) jihatidan 14 bir-biridan talaygina farq qilar ekan. Demak, muvofiq malakalar trenirovka va musobaqa davomida turlicha jismoniy sifat asosida ijro etiladi, ya’ni trenirovkada ijro etiladi gan sifat va malaka musobaqa davomida ijro etiladigan sifat va malakadan anchagina farq qiladi. Ushbu tadqiqotchining ma’lumotlariga qaraganda, bir o’yin davomida gandbolchi o’rtacha 4945 m masofani bosib o’tar ekan. Shu jumladan 1225 m qisqa masofalarga, 3720 m uzoq oraliqlarga yugurish to’g’ri keladi. Har bir hujum harakatida 4-10 m, himoya harakatida 2-4 m dan masofa bosiladi. Maydonda harkatlanish tezligi va masofa gandbolchilarning o’yin funksiyalariga bog’liqligi ayon bo’ldi. Bir o’yin mobaynida 44,8 marta hujum qilinsa, bir bora hujumga o’rtacha 27,8 s vaqt ketar ekan, 385 tadan 545 tagacha to’p uzatish 18 dan 22 holatgacha to’pni urib yugurish va 28 tadan 36 tagacha darvozaga to’p yo’llanar ekan. Qizig’i shundaki, o’yinchilarning malakasi qancha yuqori bo’lsa, ular shuncha to’p bilan yugurish harakatini kam bajarar ekanlar. Bu o’yinchilarning bir-biriga tez va aniq to’p uzatish bilan harakat qilishlari evaziga amalga oshirilishi oshkor bo’ldi. Yuqorida qayd etilgan malakalarning soni, texnik qiymati, shiddati va aniqligi maxsus jismoniy sifatlarning qanchalik shakllanganligi va ixtisoslashganligiga bog’liqligi isbot qilindi. L.F. Morarenko (1975) o’z tadqiqotlariga asoslangan holda gandbolchilarning taktik harakati va ijro etiladigan taktik kombinasiyalarning samaradorligi ko’p jihatdan jismoniy sifatlarga, ayniqsa tezkorlik o’yin vaziyatini tez payqay olish va munosib reaksiya asosida tez va aniq harakat qilish kabi sifat va hislatlarni yuqori darajada rivojlangan bo’lishini talab qiladi deb hisoblaydi. I.A. Lat ы shkevich, N.I. Xomutov (1978)lar gandbolchilar jismoniy tayyorgarligini baholashda jismoniy sifatlarni ko’p tomonlama ifoda etuvchi kompleks mohiyatga ega me’yoriy test mashklaridan foydalanish kerakligini ta’kidlaganlar. V.I. Izaak, T.E. Nabiyev (2005) lar gandbolchilarning musobaqa faoliyatini atroflicha talqin etib, musobaqa samaradorligini oshirish uchun 15 ixtisoslashgan jismoniy sifatlarni aloxida shakllantirish zaruriyatini e’tirof etganlar. V.V. Toropov, I.Yu. Kolenkova, V.Ye. Yefremova (2005)lar ham musobaqa davomida .kori natijaga erishish imkoniyati ko’p jihatdan jismoniy va psixik hislatlarga bog’liq ekanligiga e’tibor qaratishgan. Yuqorida qayd etilgan ilmiy ma’lumotlar tadqiqotlar tahlili shuni isbotlamoqdaki, yukori malakali gandbolchilarni tayyorgarlashda umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni dastlabki o’rganish bosqichidan boshlab shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etar ekan. Ko’p yillik tayyorgarlik jarayonida jismoniy sifatlarni rivojlantira borgan sari tanlangan sport turi xususiyatiga moslashtirilishi (ixtisoslashtirilishi) va uning spesifik talablariga javob berishi zarur. Ana shundagina muayyan sport turida texnik-taktik mahoratni shakllantirish va yukori sport natijasiga erishish imkoniyati ortib boradi. Shu bilan bir qatorda adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, gandbol yo’nalishida va xususan gandbolga dastlabki o’rgatish bosqichida maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish nazariyasi va uslubiyatini ilmiy asoslab beruvchi tadqiqotlar hajmi va doirasi juda chegaralangan ekanligi ma’lum bo’ldi. 1.4. Tadqiqotning vazifalari, obyekti, uslublari va tajriba mazmuni Gandbol buyicha BO’SMlarda o’quv-trenirovka jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish ist’dodli yosh sportchilarni tanlash va tayyorlash imkoniyatini kengaytiradi. Ko’p yillik statistik ma’lumotlarga qaraganda Respublikamizning aksariyat BO’SMlarida yuqori malakali, raqobatbardosh sport zahiralarini tarbiyalash va O’zbekiston yoshlar terma jamoalariga munosib sportchilarni yetishtirib berish juda sust amalga oshiriladi. Sirdaryo viloyatida ham faoliyat ko’rsatadigan BO’SMlarda o’quv-trenirovka jarayonini tashkil qilish va rasmiy musobaqalarni o’tkazib turish talab darajasiga munosib deb bo’lmaydi. Mashg’ulotlar ilmiy asoslangan rejalashtiruv hujjatlari asosida o’tkazilmaydi, ularga uslubiy jihatdan ko’r-ko’rona yondoshiladi. Dastlabki o’rgatish 16 guruhlarida (10-12 va 13-14 yosh) shug’ullanayotgan bolalar tarkibi o’xtin- o’xtin o’zgarib turadi. Ushbu vaziyatni e’tiborga olgan holda biz Samarqand shahridagi BO’SMning dastlabki o’rgatish guruhida shug’ullanayotgan 10-11 yoshli bolalarda maxsus jismoniy sifatlarni samarali rivojlantirish bo’yicha pedagogik tajriba o’tkazdik. Ushbu tajriba yakuniy ish talablari doirasida amalga oshirildi. Ishning maqsadi gandbol bilan endi shug’ullanishni boshlagan 10-11 yoshli bolalarda sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini ixtiosolashtirilgan mashqlar yordamida shakllan- tirish samaradorligini isbot qilishdan iborat. Tadqiqotning predmeti 10-11 yoshli gandbolchi bolalar tarkibidan tuzilgan tajriba (10 ta bola) va nazorat (10 ta bola) guruhlarida sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini ikki xil mazmunli (oddiy jismoniy mashqlar va estafetali – o’yin shaklida ixtisoslashtirilgan mashqlar) mashqlar majmuasi yordamida shakllantirish imkoniyatlarini o’rganishga qaratildi. Yuqorida zikr etilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Nazorat va tajriba guruhlarida 6 oy davomida o’tkazilgan 2 xil mazmundagi mashg’ulotlar sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlariga qarab qanday ta’sir etish darajasini o’rganish. 2. Olingan natijalar va ularning tahlili asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish va o’quv-trenirovka jarayoniga tatbiq etish. 3. Sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini rivojlantirish samaradorligini baholash quyidagi test mashqlari yordamida amalga oshirildi: 1. Joydan turib vertikal sakrash (sm); 2. Joydan turib uzunlikka sakrash (sm); 3. Tik turgan holatdan 30 m ga yugurish (s); 4. Tik turgan holatdan 30 m ga to’pni urib yurish (s). 17 Nazorat guruhidagi bolalar bilan o’tkazilgan mashgulotlar an’anaviy mazmunga ega bo’lib, gandbol bo’yicha tasdiqlangan BO’SM dasturi asosida amalga oshirildi. Ushbu guruhdagi bolalarda 6 oy davomida 104 ta mashgulot (208 soat) o’tkazildi. Shu jumladan, umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun 88 soat ajratildi, shundan 32 maxsus jismoniy tayyorgarlikka taqsimlangan edi. Texnik tayyorgarlikka – 68 soat, taktik tayyorgarlikka – 24 soat, o’yin tayyorgarligiga – 28 soat ajratildi (dastlabki tayyorgarlik guruhi uchun bir yillik BO’SM dasturining asl nusxasi rus tilida ilova qilingan). Tajriba guruhidagi bolalar mashg’ulotlarida ham soatlarning tayyorgarlik turlariga taqsimlanishi bir xil qilib olindi. Lekin, ushbu guru h da shu o’ullangan bolalar ham bir mashgulotning tayyorgarlik. Asosiy va yakuniy qismlarida sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan estafetali – o’yin shaklidagi vositalarga asosiy e’tibor qaratilgan. Har bir mashg’ulot davomida o’rtacha 6-8 martagacha qisqa muddatli, sakrovchanlik va maxsus tezkorlikni shakllantirishga ixtisoslashtirilgan estafetali – o’yin mashqlari qo’llanildi. Estafetali o’yinlarning ro’yxati va mazmuni: 1. Ikki kolonnada turib (har kolonnada 5 tadan bola), oyoqlar bog’langan holda sakrab 15 m li marraga birinchi yetib kelish (3 marta); 2. Ikki kolonnada o’ng va chap oyoqlarda sakrab 15 m li marraga birinchi yetib kelish (1 martadan); 3. Ikki kolonnada turib, 30 m ga to’pni urib va 4 ta ko’ndalang qo’yilgan gimnastika o’rindiqlaridan sakrab o’tib marraga birinchi kelish (1 martadan); 4. Ikki kolonnada turib, 30 m ga yugurib kelib, yerda turgan to’pni olib, sakrab devorda chizilgan diametri 1 m li aylana – nishonga kuch bilan aniq otish (2 martadan); 5. Ikki kolonnada turib, orqa tomon bilan 20 m ga birinchi yugurib 18 kelish va sakrab nishonga to’p otish (3 marta); 6. Ikki kolonnada turib, «ilon izi» qilib 1 m kenglikda 3 m li amplituda chizilgan 30 m li marraga to’psiz va to’p bilan (yerga urib) yugurib kelish (1 martadan). Nazorat va tajriba guruhlarida shug’ullangan bolalarning sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarining rivojlanish darajasini aniqlash uchun pedagogik tadqikotdan avval va undan keyin har bir shug’ullanuvchi qayd etilgan test mashqlari yordamida tekshiruvdan o’tkazildi. 19 I BOB BO’YICHA X ULOSA Gandbol o’yinida harakat faoliyati turli vaziyatlarga mos bo’lgan o’zgaruvchan asosida amalga oshiriladi. Keskin qarama- karshiliklar bilan bog’liq bo’lgan ushbu vaziyatlarda yuqori natijaga erishish gandbolchilardan shakllangan tezkorlik-kuch, chaqqonlik, chidamkorlik sifatlari bilan bir qatorda turg’un aniq harakat qobiliyatini namoyish etish talab etiladi. Ushbu vaziyatni e’tiborga olgan holda biz Samarqand shahridagi BO’SMning dastlabki o’rgatish guruhida shug’ullanayotgan 10-11 yoshli bolalarda maxsus jismoniy sifatlarni samarali rivojlantirish bo’yicha pedagogik tajriba o’tkazdik. Ushbu tajriba yakuniy ish talablari doirasida amalga oshirildi. Ishning maqsadi gandbol bilan endi shug’ullanishni boshlagan 10-11 yoshli bolalarda sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini ixtiosolashtirilgan mashqlar yordamida shakllan- tirish samaradorligini isbot qilishdan iborat. Tadqiqotning predmeti 10-11 yoshli gandbolchi bolalar tarkibidan tuzilgan tajriba (10 ta bola) va nazorat (10 ta bola) guruhlarida sakrovchanlik va maxsus tezkorlik sifatlarini ikki xil mazmunli (oddiy jismoniy mashqlar va estafetali – o’yin shaklida ixtisoslashtirilgan mashqlar) mashqlar majmuasi yordamida shakllantirish imkoniyatlarini o’rganishga qaratildi. 20 II BOB . SAKROVCHANLIK NING NAMOYON BO’LISHIDA KUCH VA TEZLIK-KUCH QOBILIYATLARINING O’RNI . 2.1. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar Kuch qobiliyatlari, ularning namoyon bo‘lishi organizmning ta’sirlanishi natijasida ro‘y beradi, u ruhiy, mushak, motor, vegetativ, gormonal funksiyalar sifatlari va organizmning boshqa fiziologik tizimlarining asosida yuz beradi. Bulardan kelib chiqqan xolda kuch qobiliyatlari soddalashtirilgan «mushaklar kuchi» tushunchasiga bog‘liq bo‘lmaydi, chunki bu ularning faqatgina qisqarish xususiyatlarining mexanik tavsifi bo‘lar edi xolos. Mushak kuchi har bir harakat amalining rivojlanuvchi tarkibiy kismidir. U namoyon qilinayotgan tezlik, tashqi qarshilik va ishning davomiyligiga bog‘liq holda sifat tavsifiga ega bo‘lishi mumkin. Mushak kuchi insonning jismoniy imkoniyatlarini tavsiflovchi ko‘rsatkich sifatida bu mushaklar kuchlanishi oqibatida tashqi qarshilikni yengish yoki unga qarshilik ko‘rsatish qobiliyatidir. Kuch qobiliyatlari faol sport yo‘nalishida rivojlanayotgan hollarda, mashg‘ulot samarasi maksimum sarflanayotgan kuch va uning namoyon bo‘lish vaqtiga bog‘liqligini e’tiborga olish lozim. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishda mashg‘ulot zo‘riqishini qo‘llash texnologiyasi quyidagi turli imkoniyatlarning namoyon bo‘lishiga asoslanishi mumkin: bir martalik, qaytarma, davriy yoki nodavriy ishda; kichik yoki katta tashqi qarshilikka qarshi; mashg‘ulot mashqlarining jadal yoki sust tezligi; mushaklarning turli boshlang‘ich – bo‘shashgan yoki taranglashgan holatlaridan. Mushak kuchini belgilovchi muhim jihatlardan biri bu mushaklarning ishlash tartibidir. Harakat amallarini bajarish jarayonida mushaklar kuchini namoyon qilishi mumkin:  o‘z uzunligini kamaytirganda (yengib o‘tuvchi, ya’ni miometrik tartib, masalan shtangani yotgan holda ko‘tarish); 21  uning cho‘zilishida (yon beruvchi, ya’ni pliometrik tartib, masalan yelkada yoki ko‘krakda shtanga bilan o‘tirib turish);  uzunligini o‘zgartirmasdan (ushlab turuvchi, ya’ni izometrik tartib, masalan 4-6 s davomida egilgan holda cho‘zilgan qo‘llarda gantellarni ushlab turish);  uzunlikning o‘zgarishi va mushaklarning taranglashuvi (aralash, ya’ni auksotonik tartib, masalan, halqalarga tiralgan holda ko‘tarilish, tiralgan holda qo‘llarni cho‘zish («krest») va «krest»ni ushlab turish). Birinchi ikkita tartib mushaklarning dinamik, uchinchisi – statik, to‘rtinchisi – statodinamik ishiga taalluqlidir. Mushak ishlarining bu tartiblari «dinamik kuch» va «statik kuch» atamalari bilan belgilanadi. Kuchning eng yuqori kattaligi ko‘nuvchi ishlashda namoyon bo‘ladi, ayrim hollarda izometrik ko‘rsatkichlardan ikki baravar yuqori bo‘ladi. Mushaklar ishlatilishining har qaysi tartibida kuch sekin va tez namoyon bo‘lishi mumkin. Bu ularning ishlash tavsifidir. Ko‘nuvchi tartibda har xil harakatlarda namoyon bo‘ladigan kuch harakat tezligiga bog‘liq va tezlik katta bo‘lgan sari kuch ham katta bo‘ladi. Izometrik sharoitlarda kuch nolga teng. Bundagi kuch pliometrik tartibidagi kuch kattaligidan ancha kamroq. Mushaklar statik va ko‘nuvchi tartiblarga nisbatan kamroq kuchni yenguvchi tartibda rivojlantiradi. Harakatlar tezligining kuchayishi bilan namoyon bo‘layotgan kuchning kattaligi kamayadi. Sust harakatlarda, ya’ni harakat tezligi nolga yaqin kelsa, izometrik sharoitlarda kuch kattaligi kuch ko‘rsatkichlaridan farq qilmaydi. Ba’zi vaqtlarda ishlashning izometrik tartibi yon beruvchi harakatlarda mushaklar uzunligini zo‘rlab uzaytirish hollari kuzatiladi. Bu masalan, amortizatsion bosqichlarda yuqori balandlikdan yerga sakraganda, hamda tushayotgan jismning kinestik quvvatini uchirish zarur bo‘lgan boshqa sakrashlarda namoyon bo‘ladi. Yon beruvchi tartib doirasida mushaklar uzunligini zo‘rlab uzaytirish hollarida ishlashning izometrik tartibida namoyon bo‘ladigan kuchdan ancha kattaroq (1,5-2) kuch namoyon bo‘lishi mumkin. 22 Yenguvchi tartibda mushak kuchlarining namoyon qilish imkoniyatlari izometrik va ko‘nuvchi tartiblarga ko‘ra kamroqdir. Shuni yodda saqlash lozimki. mushaklar qisqarishining tezligi qancha katta bo‘lsa, kamroq namoyon bo‘ladigan va aksincha ya’ni namoyon bo‘layotgan kuch hamda mushaklarning qisqarishi kuchi o‘rtasida teskari proporsional bog‘liqlik bo‘ladi. Kuchni rivojlantirish texnologiyasida izometrik sharoitlarda namoyon bo‘ladigan maksimal kuch hamda og‘irliklar bilan o‘tkaziladigan mashqlardagi kuch va tezlik o‘rtasidagi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish lozim. Quyidagi qoida mavjud – yuklatilmagan mushak, maksimal tezlik bilan qisqaradi. Agar og‘irlik yoki qarshilik kuchi asta-sekin kattalashsa, kattalashuviga mos holda (og‘irlik massasi yoki qarshilik kattaligi bo‘lishidan qatiy nazar) mushaklar kuchi o‘sadi, lekin ma’lum bir vaqtgacha. Bu holat og‘irlik yoki qarshilik kattalashganda ishlab turgan mushaklarning kuchini ko‘paytirmay qolganda keladi. Misol tariqasida rezina koptok va 0,5-1 kg li temir sharni keltirishimiz mumkin. Rezina koptokni otishdagi kuch temir sharni otishdagi kuchdan kamroq bo‘ladi. Koptok og‘irligini asta-sekin og‘irlashtirib borishda jismga ta’sir qiladigan kuch koptok og‘irligiga bog‘liq bo‘lmay qoladi va bo‘g‘imlardagi izometrik kuch rivojlanishi darajasi bilan belgilanadigan payt keladi. Mushaklar ishlashining izotonik tartibi doimiy kuchlanish yoki tashqi yuklama ta’sirida mushakning qisqarishi bilan tavsiflanadi. Bu tartibda, yuklama qancha kam bo‘lsa, mushak qisqarishining tezligi ko‘proq bo‘ladi yoki aksi bo‘lishi mumkin. Bu tartib tashqi qarshilikni yengish bo‘yicha mashqlar uchun xosdir (gantellar, shtangalar, qadoqtoshlar, blok qurilmalardagi og‘irliklar). Izotonik tartibdagi mashqlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, snaryadga qo‘yiladigan kuch kattaligi trayektoriya bo‘yicha o‘zgaradi. Tashqi og‘irlik bilan amalga oshiriladigan mashqlarni bajarishda shuni unutmaslik kerakki, yuqori tezlik bilan gantel yoki shtangada bajariladigan 23 mashqlarda harakat boshidagi mushakning maksimal kuchayishi snaryadga tezlik beradi. Keyingi ish esa asosan snaryad harakatining paydo bo‘lgan inersiyasi fonida bajariladi. Shu munosabat bilan og‘irlashtirishning bunday turidagi teridagi mashqlar tezlik, dinamik kuchni rivojlantirish uchun kutilayotgan samarani bermaydi. Agar bu mashqlar bir maromda sekin yoki o‘rta sur’atda bajarilsa, shuningdek og‘irlik miqdori inobatga olinsa, mushak massasining maksimal kuchi va o‘sishi samarali rivojlanadi. Umuman olganda, gantellar va shtangalar bilan bajariladigan mashqlar hammaga qulay bo‘lganligi uchun ularni bajarish oson, shu jumladan umumiy jismoniy rivojlanishga juda foydali. Berilgan rejimlarga va mushak faoliyatining xususiyatiga mos ravishda insonning kuch qobiliyatlari ikki turga ajratiladi: 1. Statik va sust harakatlar sharoitlarida namoyon bo‘ladigan shaxsiy kuch qobiliyatlari. 2. Yenguvchi va yon beruvchi xususiyatli tez harakatlarni bajarishda yoki ko‘nuvchi ishdan yenguvchi ishga tez o‘tishda namoyon bo‘ladigan tezlik-kuch qobiliyatlari. Insonning shaxsiy kuch qobiliyatlari ma’lum bir vaqt davomida me’yorga yetgan og‘irlikni mushaklarning maksimal kuchayishi bilan ushlab turishda (ishning statik xususiyati) yoki katta og‘irlikdagi jismlarni siljitishda namoyon bo‘ladi. Oxirgi holda tezlikning deyarli axamiyati yo‘q, harakatlar esa maksimal darajaga yetadi (ishning xususiyati sport atamasologiyasi bo‘yicha sust, dinamik). Ishning bu xususiyatiga mos ravishda mushak kuchi statik va sust dinamik bo‘lishi mumkin. Tezlik-kuch qobiliyatlari kuch bilan bir qatorda harakat tezligi ham zarur bo‘lgan holatlarda namoyon bo‘ladi. Bunda, tashqi og‘irlashtirish qancha yuqori bo‘lsa, harakat kuchli tavsifga ega bo‘ladi, og‘irlik qancha kam bo‘lsa, harakat shuncha tez bo‘ladi. 24 Tezlik-kuch qobiliyatlarining namoyon bo‘lish shakllari u yoki bu harakatdagi mushak kuchayishining tavsifiga bogliq. Bu xarakter har-xil harakatlardagi quvvat kuchayishida, uni kattaligida va davomiyligini rivojlantirish tezligida namoyon bo‘ladi. Portlovchan kuch qobiliyati Tezlik-kuch qobiliyatlarining muhim turi «portlovchan» kuchdir. «Portlovchan» kuch - kuchning yukori ko‘rsatkichlarini kam vaqt ichida namoyon etish qobiliyatlaridir. U sprinter yugurishdagi startda, otishlarda, boksda va boshqa turlarda ahamiyati katta. Ko‘rinib turibdiki, sport ustasida nafaqat kuch namoyon bo‘lishining yuqori darajasi mavjud bo‘lib, balki eng muhimi, u kuchning maksimal kattaligiga juda qisqa vaqt ichida erishadi. Portlovchan harakatning tarkibiy qismlari uchta bo‘lib, asab-mushak faoliyatining quyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi: Mushaklarning maksimal kuchi, mushaklar kuchayishining boshlanishida tashqi harakatni tez namoyish etish qobiliyati (start kuchi), qo‘zg‘alayotgan massaning tezlashuvi jarayonida ishchi harakatni o‘stirish qobiliyati – tezlashtiruvchi kuch. Aniqlanganidek, bu xususiyatlar u yoki bu darajada har bir insonga uning yoshi, jinsi, sport bilan shug‘ullanishi, harakat faoliyatining turidan qat’iy nazar taalluqlidir. «Portlovchan» kuchning rivojlanish darajasini quyidagi formula yordamida hisoblanadigan tezlik-kuch indeksi yordamida aniqlash mumkin: J=F max / t max, Bunda: J - tezlik-kuch indeksi; F max-berilgan harakatda ko‘rsatilgan kuchning maksimal ko‘rsatkichi; t max -maksimal kuchga erishish vaqti. Kuchni birdaniga namoyon etish mumkin emas. Maksimal kuchni ko‘rsatish uchun mushaklarga vaqt kerak. Aniqlanganidek, taxminan harakat boshlanishidan 0,3 soniya o‘tgandan so‘ng mushak maksimum 90% ga teng 25 kuchni namoyon etadi. Shu bilan birga sportda 0,3 soniyadan kamroq vaqtda bajaradigan harakatlar ko‘p. Masalan, eng kuchli sprinterlarda yugurish oldidagi itarilishga 100-60 ms, uzunlikka sakrashda 150 ms «fosbyuri-flop» usulida balandlikka sakrashda 180 ms, chang‘i tramplinida 200-180 ms, nayzani otishda taxminan 150 ms. Bu hollarda inson maksimal kuchni ko‘rsatishga ulgurmaydi. Shuning uchun kuch qobiliyatlarini yetakchi omili namoyon bo‘layotgan kuchning kattaligi emas, balki uning o‘sish tezligi, ya’ni kuch gradiyentidir. Sportchilarning malakasi oshgani sari nayzani otishdagi harakatlarda, yadroni itqitishda, yugurishda, sakrashdagi itarilishlarga sarf etiladigan vaqt kamayishi bunga isbot bo‘la oladi. Shunday qilib, tezlik-kuch mashqlarida maksimal kuchning oshishi natijani yaxshilashga olib kelmasligi mumkin. Demak, kuch ko‘rsatkichlari past, lekin yuqori gradiyent ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan sportchilar, kattaroq kuch imkoniyatlariga ega bo‘lgan raqibini yutishi mumkin. Reaktiv kuch qobiliyati Zamonaviy tadqiqotlar natijasida kuch qobiliyatlarining yana bir namoyon bo‘lishi kuzatiladi va mushaklarning qayishqoq deformatsiya energiyasini to‘plash hamda qo‘llash qobiliyati “reaktiv qobiliyat” deb nomlanadi. Bu qobiliyat mushaklarning intensiv mexanik cho‘zilishidan keyin, ya’ni ularning dinamik yuklamasi maksimal rivojlanayotgan sharoitlarda ko‘nuvchi ishdan yenguvchiga tez o‘tishdagi kuchli harakat paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Dastlabki cho‘zilish mushaklarning qayishqoq deformatsiyasini keltirib chiqaradi va ularda ma’lum kuchlanish potensialini (nometabolik energiya) to‘plashni ta’minlaydi. Aniqlanganidek, amortizatsiya bosqichida mushaklar cho‘zilishi qancha keskin bo‘lsa, mushaklar ko‘nuvchi ishlashdan yenguvchi ishlashga shuncha tez o‘tadi, ularning qisqarish kuchi va tezligi ham shuncha yuqori bo‘ladi. Mushaklarning keyingi qayishqoq energiyasini saqlab qolish uchun, yugurishda, sakrashda va boshqa harakatlarda yuqori tejamkorlik natijasini ta’minlaydi. 26 Masalan, gandbolchilarda ko‘nuvchi ishdan yenguvchiga o‘tish vaqti sakrash darajasi bilan keskin bog‘liq. Ijtimoiy tarbiya amaliyotida insonning mutloq va nisbiy mushak kuchini ham farqlaydilar. Jismoniy mashqlarning ko‘p qismiga esa mutloq kuch emas, nisbiy kuch ko‘rsatkichlari muhimrokdir. Kuch qobiliyatlarining rivojlanishi va namoyon bo‘lishi ko‘p omillarga bog‘liq. Eng avvalo, ularga mushaklar jismoniy ko‘ndalangining kattaligi ta’sir etadi. U qancha qalin bo‘lsa, shuncha boshqa teng sharoitlarda mushaklar harakatini rivojlantirish mumkin. Mushaklarning ishchi gipertrofiyasida mushak tolalari miofibrillari soni va hajmi kupayadi, shuningdek, sarkoplazmatik oqsillar konsentratsiyasi oshadi. Bunda mushaklarning tashqi hajmi kam mikdorda kattalashishi mumkin, chunki birinchidan, zichligi kattalashadi, ikkinchidan, mashq qilinayotgan mushaklar ustidagi teri yog‘ining qatlami kamayadi. Inson kuchi mushak tolalarining tarkibiga bog‘liq. «Sust» va «tez» mushak tolalari bir-biri bilan farqlanadi. «Sust» mushak kuchayishi tez tolalarga nisbatan uch barobar kamroq tezlik bilan kuchni rivojlantiradi. «Tez» mushak kuchayishi asosan, tez va kuchli qisqarishlarni amalga oshiradi. Katta og‘irlik va kam takrorlashlar soni bilan bajariladigan quvvat mashqlari «tez» mushak tolalarini safarbar qiladi. Kam og‘irlik va ko‘p sonli takrorlashlar bilan bajariladigan mashg‘ulotlar esa ham «tez», ham «sust» tolalarni faollashtiradi. Jismning turli tolalarida «sust» va «tez» tolalarning foizi bir xil emas va har xil insonlarda keskin fark qiladi. Demak, irsiy nuqtai nazardan ularning kuvvat ishiga nisbatan har xil imkoniyatlari mavjud. Mushak qisqarishlariga ularning egiluvchanlik xususiyatlari, yopishqoqligi, anatomik tuzilishi, mushak tolalarining tuzilishi va kimyoviy tarkibi ta’sir etadi. Sanab o‘tilgan omillar mushak ichidagi muvofiqlashni tavsiflaydi. Shu bilan birga kuch qobiliyatlarini namoyish etishda mushaklar ishida qarama- 27 qarshi yo‘nalishlardagi harakatni amalga oshiradigan sinegist va antogonistlarning muvofiqlashuvi ham ta’sir etadi. Kuch qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi mushak ishini quvvat bilan ta’minlash samaradorligiga bogliq. Bunda anaerob resintez ATF tezligi va kuchliligi, kreatinfosfat miqdori darajasi, mushak ichidagi fermentlar faolligi xamda, qondagi gemoglobin miqdori va mushak to‘qimasining imkoniyatlarida muhim rol o‘ynaydi. Kuch dastlabki badan qizdirish va MAT (markaziy asab tizimi) ning qo‘zg‘alishini optimal darajada ko‘tarish ta’sirida ko‘payadi va aksincha, me’yordan ortiq ko‘zg‘alish va charchash mushaklar maksimal kuchini kamaytirish mumkin. Kuch imkoniyatlari shug‘ullanayotganlarning yoshi va jinsi shuningdek, yashash tartibi, harakat faolligining xususiyati, tashqi muhit sharoitlariga bog‘liq. Kuch ko‘rsatkichlarining eng yuqori tabiiy o‘sishi o‘smirlarda 13-14 va 16-18 yoshda, qiz bolalarda 10-11 va 16-17 yoshlarda kuzatiladi. Eng yuqori sur’at tana va oyoqlarni eguvchi yirik mushaklarning kuch ko‘rsatkichlari ko‘tariladi. Kuchning nisbiy ko‘rsatkichlari esa 9-11 va 16-17 yoshdagi bolalarda bir maromda ko‘tarilib boradi. O‘g‘il bolalarda kuch ko‘rsatkichlari barcha yosh guruhlarida qiz bolalarga nisbatan yuqori. Kuch rivojlanishining individual sur’atlari balog‘atga yetish muddatiga bog‘liq. Bularning hammasini tayyorgarlik usuliyatida inobatga olish zarur 3.2. Kuch qobiliyatlarining rivojlanishi usuliyati. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari. Kuch qobiliyatlarini rivojlatirishda qarshiligi yuqori bo‘lgan mashqlardan foydalaniladi. Qarshilik mohiyatiga nisbatan ular uch guruhga ajratiladi: 1. Tashqi qarshilik bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlar. 2. O‘z tana og‘irligini yengish bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlar. 3. Izometrik mashqlar. Tashqi qarshilik bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlarga quyidagilar kiradi: 28 og‘irliklar bilan amalga oshiriladigan mashqlar (shtanga, gantel, to‘ldirilma koptoklar, qadoqtoshlar), shu jumladan trenajyorlar ham. Bu mashqlar universalligi va tanlanishi bilan qulay; qayishqoq jismlar qarshiligi bilan bajariladigan mashqlar (rezina amortizatorlari, jgutlar, espanderlar, blok qurilmalari va h.k.) tashqi muhit qarshiligini yengish mashqlari (toqqa yugurib chiqish, qumda, qorda, suvda, shamolga qarshi yugurish va h.k.) Tashqi qarshilik mashqlari kuchni rivojlantirishning eng samarali vositalaridan biridir. Ularni tanlab, yuklamani to‘g‘ri aniqlansa, barcha mushak guruhlarini va mushaklarni rivojlantirishi mumkin. Izometrik mashqlar ishlab turgan mushaklar harakat og‘irliklarining maksimal sonini birdaniga kuchaytirish imkoniyatiga ega. Ular quyidagilarga bo‘linadi: mushaklarning sust harakatidagi mashqlar (qo‘llarda, yelkalarda, belda og‘irlikni ushlab turish) ; ma’lum vaqt davomida va ma’lum holatda mushaklarning faol kuchayishidagi mashqlar (yarim bukilgan oyoqlarni to‘g‘rilash.) Nafasni to‘xtatib bajariladigan bunday mashqlar organizmni kislorod bo‘lmagan juda qiyin sharoitlarda ishlashga o‘rgatadi. Izometrik mashqlar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar kam vaqt talab etadi va ularni o‘tkazish uchun kerak bo‘lgan jihozlar juda sodda. Ular yordamida turli xil mushak guruhlariga ta’sir etish mumkin va qisqa vaqt ichida maxsus jihozlar yordamida muhim kuchlanish yaratish imkonini beradi. 2.2. Mushaklararo muvofiqlash va mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar Sportda faqat bitta mushakni ishlatib harakatlarni bajarish mumkin emas. Har qanday harakat masalasini yechish uchun ko‘p mushaklar yoki mushaklar guruhlari ishtirok etadi. 29 Kuchning salohiyat bazasi asosan ko‘ndalang kesishgan mushak to‘qimalaridan, mushaklarning hajmidan, mushaklarning tuzilishidan va mushak ichidagi muvofiqlashlardan iborat bo‘ladi. Bu yana shuni bildiradiki, asab tizimi aniq harakat vazifalarini yechish uchun mushaklarni ishlatishga qaratiladi. Harakatdagi mushak va mushaklar guruhining bu o‘zaro faolligi mushaklararo muvofiqlash deb ataladi. U doim ma’lum bir harakat turi bilan bog‘liq bo‘lib, bir harakatdan ikkinchisiga o‘tmaydi. Antogonist mushaklar bir vaqtda ikkita qarama-qarshi yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatadi. Sinergist mushaklar hamkorlikda ma’lum bir harakatni amalga oshiradi. Sinergist va antogonistlar o‘zaro faoliyat yuritadilar. Sakrovchanlik va kuchlilikda orqa bilan yotgan holda, qo‘l to‘g‘rilanadi va yuqori qarshilik yengiladi, shu bilan bir vaqtda impulslarda birga ishlayotgan tritseps va mushaklar birligining imkoniyatlaridagi harakatlar soni maksimal tezlashadi. Impulslar seriyasida va qisqarish boshlanganda blokirovka signali keladi, shuningdek, mushak to‘qimalari hech qanday boshqaruvsiz qisqarib boradi. Dvigatel birliklaridagi signal blokirovkalari harakatda antogonist birliklar bilan bog‘liq, shuning uchun kuch yo‘qotilmasdan, hech to‘siqlarsiz harakat bajariladi. Gandbolchining oddiy sakrashida mushaklar faolligining dastlabki portlovchanligi amalga oshadi, chunki sinergist mushak qisqaradi, antogonist mushak esa kuchsizlanadi. Bu qo‘l-oyoq harakatining tezlashuviga olib keladi. Keyin tinch oraliq davr keladi. Bu davrda antagonist qisqarishi munosabati bilan qo‘l-oyoq harakati sekinlashadi. Harakat oxirida mushak-antagonistning kuchayishi bu harakatni to‘xtatishi kerak. Sinergist va antagonist ishidagi bu kelishuvchilik mushaklar cho‘zilishiga bog‘liq. Cho‘zilgan mushaklarning afzalligi shundaki, ular tinchlik holatida bir oz kuchlangan bo‘lib, (o‘z uzunligi muvofiqlashining taxminan 15%) bu dastlabki holatdan katta kuchini rivojlantirishga qodir bo‘ladi. Boshqa tomondan ular harakatlarni katta amplituda bilan amalga oshiradi. Bu esa tezlashuvning uzunroq yo‘lini va kuchning mavjud potensialini qo‘llash imkoniyatini beradi. 30 Katta amplituda bilan harakatlarni yumshoqroq, egiluvchan va ravon amalga oshirish mumkin, chunki antogonistlar ularni kechroq tormozlashni boshlaydi. Harakatda qancha ko‘p mushaklar yoki mushaklar guruhi ishtirok etsa, harakat shuncha murakkablashadi, quvvat mashqlarini bajarish uchun mushaklararo muvofiqlash shuncha katta rol o‘ynaydi. Har xil sport turlarining mashg‘ulotlari amaliyotida murakkab texnik harakatlar alohida qismlarga (elementlarga) bo‘linadi. Bunday harakatning maqsadi quvvat mashg‘uloti orqali musobaqa faoliyatining amalga oshirishda bevosita ishtirok etgan mushak guruhlarini rivojlantirishdir. Bu mushak guruhlarini kuchaytirish maxsus mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Mashqlari tuzilishi musobaqa mashqlar strukturasining bir qismigagina mos keladi. Murakkab bo‘lmagan maxsus mashqlar yordamida musobaqa faoliyatida ishtirok etayotgan mushaklarni qattiq kuchaytirish va shu orqali ularni samaraliroq rivojlantirish mumkin. Mushak guruhlari maxsus mashqlar yordamida yaxshi moslashadi va mustahkamlanib, shu sport turi uchun maxsus o‘qitish texnikalarini talab qiladi. Agar mushaklar yetarlicha yaxshi rivojlanmagan, uyg‘unligi buzilgan bo‘lsa, qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Masalan, yadro itqitish sportida maxsus mashqlar yordamida qo‘l va oyoqlarning mushak bukilish joylarida kuch ko‘paytiriladi, lekin gavda mushaklariga e’tibor berilmaydi. Bu esa mushaklar moslashuviga jiddiy buzilishiga olib keladi. Agar mushaklar o‘rtasidagi moslashuv qo‘yilgan talablarni bajarmasa, mushaklarning boshlang‘ich sinergisti faoliyatsizligidan keyingi to‘satdan harakati bioelektrik kuchlarni yo‘qotadi, ya’ni kuchlarning tormozlanishi ertaroq ulansa, juda katta kuch yo‘qotishga to‘g‘ri keladi. Bulardan farq qilgan holda, mushaklar o‘rtasidagi moslashuv darajasi yuqori bo‘lishi uchun harakat silliq, bir xil me’yorda, aniq bajarilsa, kuchlar tejab kolinadi. Yana shuni aytish kerakki, mushaklar orasidagi o‘zaro harakat qoidaga ko‘ra, tekshirilgan harakatlarda yaxshilanadi. 31 Kuchning yuqori potensial bazasini dastlabki shart-sharoitlar tashkil qiladi, lekin bunga, ya’ni harakatni butun kuchi bilan bajarishga ham ishonch yo‘q. Qachonki sportchi o‘zining potensial kuchini ma’lum maqsadlarda ishlatsa, mushaklar orasidagi moslashuv harakatga mos kelsagina tushunib yetadi. Sport bilan shug‘ullangan sportchining shug‘ullanmagan kishilardan farqi shundaki, uning nafaqat mushaklari ko‘p, balki, ular sportda yuqori natijalarni qo‘lga kiritishda o‘z potensial kuchlarini to‘g‘ri ishga soladilar, va yutuqlarga ega bo‘ladilar. 2 . 3 . Turli mushak guruhlarining kuchini rivojlantirish uchun mashqlar Taklif etilayotgan mashqlar katta mushak guruhlarini ishga tushiruvchi, ta’sir mashg‘ulotlari, alohida mushak va mushaklar guruxlari uchun mashg‘ulotlarni o‘z ichiga oladi. Gantellar, shtangalar, rezina va qo‘l ostidagi yasama predmetlar sport anjomi sifatida qo‘llanilishi mumkin. Bo‘yin mushaklari uchun mashq lar : boshni oldinga qilgan holda tayanib, kaftlarni bilan polga tiralib, bo‘yinni oldga-orqaga va yon tomonlarga bukish. Kurash ko‘prigida turib bo‘yinni oldga- orqaga bukish. devorga bosh bilan tayanib turgan holda bo‘yinni oldga-orqaga va yon tomonlarga bukish. Boshni erkin tutib chalqancha yotgan holda, peshonaga og‘irliklar qo‘yib bo‘yinni yon tomonlarga bukish. boshni erkin tutib korin bilan yotgan holda boshga og‘irliklar qo‘yib yuqoriga va pastga ko‘tarib tushirish. Qul va yelka aylanasi uchun mashqlar: Umumiy ta’sir mashqlari . Qo‘llarni yuk bilan turli hollarda bukib- rostlash: ko‘krakdan, turib, yotib, o‘tirib va yonlama taxtada yotib. Bruslarda yotgan holda qo‘llarni bukib-to‘g‘rilash, zarur hollarda ko‘shimcha yuklar bilan. Yakkacho‘pda osilib tortilish. Arqonga oyoqlar yordamisiz ko‘tarilish. 32 Panjalarni rivojlantirish uchun mash qlar . Tennis koptogini, qo‘l espanderini ko‘p martalab qisish. Qo‘l panjalarini bukish, to‘g‘rilash va og‘irliklar bilan tirsak bo‘g‘imida aylanma harakatlar qilish. Arqonda osilib turgan yukni aylanuvchi grifga o‘rash. O‘tirgan holatda qo‘llarda og‘irlik bilan panjalarni yuqoriga va pastga bukib to‘g‘rilash. Yotgan holda kaft bilan tayanchini panjalar tayanchiga almashtirish. Qo‘l bukuvchilarini rivojlantirish mash q lari. Turgan holatda og‘irliklarni pastdan va yuqoridan ushlab qo‘llarni bukib to‘g‘rilash. O‘tirgan yoki yotgan holatda gantellarni ko‘krakka yaqinlashtirib uzoqlashtirish. Turgan holatda gavdani oldga egib shtanga bilan qo‘llarni bukib to‘g‘rilash. Qo‘l rostlovchilarini rivojlantirish mash q lari. Ogirliklarni bosh orqasidan, tirsaklarni yuqorida tutgan holda ko‘tarib tushirish. Rezina tasmaning bir uchini oyoqlar bilan ushlab, tirsaklarni vertikal ushlagan holda, qo‘llar to‘g‘rilangungacha rezinani yuqoriga tortish. Del’tasimon mushaklarni rivojlantirish uchun mash q lar. To‘g‘rilangan qo‘llarda gantellarni ushlagan holda yelka sathigacha yuqoriga va yon tomonlarga ko‘tarish. O‘tirgan holatda, qo‘llarni bir oz bukib, ikki gantelni ko‘tarish. Ko‘krak mushaklarini rivojlantirish uchun mashg‘ulotlar. Yotgan holatda to‘g‘ri qo‘llarda gantel ushlab, ularni bir-biriga yaqinlashtirish va uzoqlashtirish. Mahkamlangan rezinaga yon bilan turgan holda, to‘g‘ri qo‘llar bilan uni ko‘krakkacha cho‘zish. Bel mushaklari uchun mashqlar. Yelkalarda og‘irlik bilan egilish. Tovonlar bilan gimnastik devorga tiralgan holda og‘irlik bilan gavdani bukish. Og‘irliklarni (yadro, tosh, shtanga diski) boshdan oshirib irg‘itish. Rezina ning bir uchini oyoqlar bilan bosgan holda, boshqa uchini ushlab gavdani egish va rostlash. Qorin mushaklari uchun mashqlar. Yerda va yonlama taxtada yotgan holatda, qo‘llar bosh ortida, og‘irlik yoki va ularsiz gavdani ko‘tarish, xuddi shu amal yerda yoki yonlama taxtada 33 yotgan holda. Oyoqlar iblan qimirlaydigan tayanchga ilingan holda gimnastik skameykada o‘tirib gavdani bukib to‘g‘rilash. Yotgan holatda oyoqlar bilan turli harakatlarni bajarish: yuqoriga-pastga, yon tomonlarga, aylana va h.k. Osilgan holatda oyoqlar bilan aylana harakatlar bajarish. Turgan holatda, oyoqlar yelka kengligida, gavda oldinga egilgan, qullar gantellar bilan ikki tomonga yozilgan - gavda burilishlarini bajarish, qo‘llarni chap va o‘ng oyoqlarning uchiga tekkizish. Gimnastik burchak holatini osilgan yoki tayangan holda saqlab turish. Oyoq mushaklari uchun mash q lar. Umumiy ta’sir mashqlari . Ko‘kraklar va yelkalarda og‘irliklar bilan o‘tirib turish. O‘tirgan holatdan og‘irlik bilan sakrab turish. Og‘irliklar bilan sakrash. sonni rostlovchi mushaklar uchun mashqlar. Bir oyoq bilan oldinga qadam tashlab, yelkalarda og‘irlik bilan o‘tirib turish, orqadagi oyoq tizzada bir oz bukilgan. Bir oyokda o‘tirib turish. Sonni bukuvchi mushaklar uchun mashqlar . Qoringa yotgan holda sherikning qarshiligini yenggan holda oyoqlarni bukish. Mahkamlangan rezinani oyoqlar bilan cho‘zish. 2 . 4 . Kuch , tezlik-kuch, reaktiv kuch q obiliyatlarini rivojlantirish va harakatli o’yinlardan foydalanish usullari Kuch qobiliyatlarining yo‘naltirilgan rivojlanishi faqat mushaklar maksimal taranglashgandagina yuz beradi. Shuning uchun kuch tayyorgarligi usuliyatining asosiy muammosi, mashg‘ulotlar jarayonida mushaklar kuchlanishining eng yuqori darajasini ta’minlashdir. Usuliy jihatdan maksimal kuchlanishlar hosil qilishning turli yo‘llari bor: o‘ta og‘ir yuklarni bir necha marta ko‘tarish, katta bo‘lmagan og‘irlikdagi yuklarni ko‘p martalab ko‘tarish; mushaklar doimiy cho‘zilgan holda tashqi qarshiliklarni yengish va h.k. Keltirilgan mushak kuchlanishlarini hosil qilishning quyidagi usullari mavjud: 34 1. Maksimal urinishlar usuli; 2. Chegaraviy bo‘lmagan urinishlar usuli; Izometrik urinishlar usuli; Izokinetik urinishlar usuli; Dinamik urinishlar usuli; «Jadal» usul. Ta’kidlab o‘tish kerakki, usullarning bunday nomlanishi kuch mashg‘ulotlari nazariyasi va amaliyotida keng tarqalgan. Ularning yaxshi tomoni qisqaligida. Lekin ilmiy nuqtai nazardan kuchni rivojlantirish usullarini bunday nomlash juda ham to‘g‘ri emas, chunki masalan, maksimal izotermik va izokinetik urinishlar usullari, qaytarma mashqlar sinfiga ham kiradi. Mushaklarning dinamik qisqarishi nafaqat dinamik urinishlar usuliga, balki boshqa ko‘plab usullar uchun ham xosdir. Maksimal urinishlar usuli. Mazkur usul mashg‘ulotlarni submaksimal, maksimal va o‘ta maksimal og‘irliklar bilan o‘tkazishga asoslangan. Har bir mashq bir necha marta takrorlanadi. Bir urinishda chegaraviy va o‘ta yuqori qarshilikni yenggan, ya’ni og‘irlik 100% va undan ko‘p bo‘lgan holda mashqlarni takrorlashlar soni 1-2 ko‘pi bilan 3 marta bo‘lishi mumkin. Urinishlar soni 2-3, urinishdagi qaytarishlar orasida dam olish 3-4 daq., urinishlar orasida 2 dan 5 daq. gacha. Chegaraga yaqin qarshiliklar bilan mashqlarni bajarishda (maksimaldan 90-95% og‘irlik bilan) bir urinishdagi harakatlar qaytarilishi soni 5-6, urinishlar soni 2-5, mashqlarni qaytarish orasidagi dam olish vaqti 4-6 daq. Va urinishlar orasida 2-5 daq. Harakatlar sur’ati – erkin, tezlik – eng kamdan maksimalgacha. Amaliyotda bu usulning turli yo‘llari bor, ularning asosida og‘irliklarni oshirishning turli usullari yotadi. Nazarda tutish kerakki, chegaraviy yuklamalar harakatlar texnikasini nazorat qilishni qiyinlashtiradi, jarohat olish va ko‘p shug‘ullanib yuborish xavfini kuchaytiradi ayniqsa, bolalarda va boshlovchilarda. Shuning uchun u oliy malakali sportchilarning mashg‘ulotlarida asosiy, lekin yagona bo‘lmagan usuldir. U haftasiga 2-3 marta qo‘llaniladi. Katta vaznlar, ba’zi hollarda 7-14 35 kunda bir marta ishlatiladi. 100% dan ortiq yuklar bilan mashqlar sheriklar yordamida yoki maxsus moslamalarni qo‘llash yo‘li bilan o‘tkaziladi. 16 yoshgacha bo‘lgan bolalarga bunday usulni qo‘llash tavsiya etilmaydi. Qaytarma maksimal urinishlar usuli maksimal dinamik kuchni mushaklar hajmini sezilarli ko‘paytirmasdan oshirish uchun asosiy hisoblanadi. Uni qo‘llash uchun sportchi oldindan tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishi lozim. Ushbu usul o‘smirlarning kuch darajasini baholash uchun o‘tkaziladigan nazorat sinovlari asosida yotishi mumkin. Nazorat uchun mashqlar, masalan, poldan shtangani tortish; gorizontal yotgan holda shtanga ko‘tarish; yelkada shtanga bilan o‘tirib-turish. Takroriy chegaraviy bo‘lmagan urinishlar usuli. Ma’nosi – chegaraviy bo‘lmagan tashqi qarshilikni to qattiq charchaguncha yoki «oxirigacha» takrorlash. Har bir yondashuvda mashqlar tanaffussiz bajariladi. Bir mashg‘ulotda 2- 6 seriya bajariladi. Bir seriyada 2-4 yondashuv. Mashg‘ulotlar orasidagi tanaffus 2-8 daq., seriyalar orasidagi 3-5 daq. Mashg‘ulotlar davomida tashqi qarshiliklar kattaligi maksimaldan 40-80% ni tashkil qiladi. Harakatlar tezligi katta emas. Katta og‘irlik bilan qaytarishlar soni kam bo‘lganda, asosan maksimal kuch rivojlanadi yoki bir vaqtning o‘zida kuchning ko‘payishi va mushaklar hajmining ortishi yuz beradi. Va, aksincha, qaytarishlar soni ko‘p bo‘lib, og‘irlik miqdori kam bo‘lganda asosan, chidamlilik sifati ortib boradi. Bu usulni qo‘llaganda mashg‘ulot samarasiga mashqlarni takrorlashning har bir seriyasi yakunida erishiladi. So‘nggi takrorlashlarda ishlayotgan harakat birliklari miqdori maksimumgacha yetadi, ularning sinxronligi kuzatiladi, fiziologik jarayon xuddi katta qarshiliklarni yengayotganday bo‘ladi. «Oxirigacha» usulining uchta asosiy yo‘li mavjud: 1. Mashqlar bir mashg‘ulotda «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar soni ham «oxirigacha» emas. 2. Bir necha urinishlarda mashqlar «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar soni «oxirigacha» emas. 36 3. Mashqlar har bir urinishda «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar soni «oxirigacha». «Oxirigacha» usulida ishlash energetik jihatdan kam unumli bo‘lsada, amaliyotda keng qo‘llaniladi. U harakatlar texnikasini yaxshiroq nazorat qilish, jarohatlardan saqlanish, mushaklar gipertrofiyasiga ko‘maklashish imkonini beradi. Va nihoyat, bu usul – boshlovchilarni tayyorlash uchun yagona bo‘lgan usul, chunki kuchning rivojlanishi qarshilik kattaligiga bog‘liq emas. Uni hal qiluvchi rolni kuch kattaligi o‘ynagan, namoyon bo‘lish tezligi esa katta ahamiyatga ega bo‘lmagan hollarda qo‘llash maqsadga muvofiq. Izotermik urinishlar usuli. Qisqa muddatli maksimal kuchlanishlarni bajarish bilan ifodalanadi. Izotermik kuchlanishlar davomiyligi odatda 5-10 s. Kuchlanish kattaligi maksimumdan 40-50% bo‘lishi mumkin va statistik kuch majmualari, turli mushak guruhlari kuchini rivojlantirishga yo‘naltirilgan 5-10 mashqdan iborat bo‘lishi kerak. Har bir mashq 3-5 marta, 30-60 s tanaffus bilan bajariladi. Navbatdagi mashqlarni bajarishdan oldin dam olish 1-3 daq. Izotermik mashqlarni mashg‘ulotga haftasiga 4 martagacha qo‘shish mumkin, ularga 10-15 daq. ajratilsa kifoya. Majmuaviy mashqlar o‘zgarmagan holda tahminan 4-6 xafta qo‘llanilishi mumkin, so‘ngra u ba’zi boshlang‘ich holatlarning o‘zgarishi hisobiga yangilanadi. Izotermik mashqlarni bajarishda tana holatini yoki bo‘g‘imlarning burchak kattaligi jiddiy ahamiyatga ega. Yelka oldi bukuvchilarining bo‘g‘imlarining katta burchagida mashg‘ulot kuch o‘sishini kam ta’minlaydi, lekin mashq qilinmayotgan bo‘g‘imlarga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Izotermik kuchlanish bo‘g‘im burchagi 90° da, 120° va 150° ga nisbatan, gavdani eguvchilarning o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Izokinetik urinishlar usuli. Bu usulning o‘ziga xosligi u qo‘llanilganda tashqi qarshilik kattaligi emas, harakatning doimiy tezligi kattaligi berilishidadir. Mashqlar maxsus trenajerlarda bajariladi, ular turli tezliklarda harakat qilishga imkon beradi. Masalan, krol yoki brass bilan suzishda qulochlab eshishning 37 butun amplitudasi bo‘yicha. Bu mushaklarning butun harakat davomida oqilona yuklama bilan ishlashiga imkon beradi. Izokinetik usulda zamonaviy trenajerlarda bajariladigan kuch mashqlari bo‘g‘imlarning harakat tezligini 1 sekundda 0 dan 200 tagacha o‘zgartirish imkonini beradi. Shuning uchun bu usul kuch qobiliyatlarining har xil turlarini - «sust», «tez», «portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun ishlatiladi. Usul suzish, yengil atletika, sport o‘yinlarida – oyoq va qo‘llar bilan zarbalar, koptok irg‘itish va shu kabilarda kuch tayyorgarligi jarayonida keng qo‘llaniladi.Mazkur usuldan foydalanilganda badan qizdirish mashqlari shart emas va shu bilan og‘irliklar yordamidagi mashg‘ulotlardan farqlanadi. Mashqlarni bajarish vaqtida odam o‘zining natijalarini monitor yoki boshka vosita orqali ko‘rib turadi, shu asnoda o‘zi bilan o‘zi boshqa shaxslar bilan bellashishi mumkin. Dinamik urinish usuli. Maksimal tezlik yoki sur’atda katta bo‘lmagan og‘irliklar bilan (30% gacha) mashqlar bajariladi, U tezlik-kuch qobiliyatlarini – «portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun qo‘llanadi. Bir yondashuvda takrorlashlar soni 15-25 marta. Mashqlar 3-6 seriya bilan bajariladi, ular orasidagi tanaffus 5-8 daq. Og‘irlik vazni shunday bo‘lishi kerakki u harakat texnikasining buzilishiga sabab bo‘lmasin va harakatni bajarish vaqtida tezlikni pasaytirmasin. Masalan, gandbolchilarda zarba kuchini rivojlantirish uchun 2 kg li meditsinbol ko‘llanilganda, eng yaxshi natijalar ko‘rsatiladi. «Jadal» usul mushak guruhlarini pastga tushayotgan yukdan yoki tana og‘irligining kinetik energiyasidan foydalangan holda jadal rag‘batlantirishga asoslangan. Bu usul asosan turli mushak guruhlarining «amortizatsiya» va portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun ham qo‘llaniladi. Misol tariqasida oyoqlarning «portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun chuqurga sakrab tushish va sakrab chiqish mashqini keltirish mumkin. Amortizatsiya va undan keyingi yerdan itarilish xuddi bir butunday bajarilishi kerak. 38 Quyidagi usuliyat bilan o‘tkaziladigan bunday mashqning katta samaradorligi tasdiqlangan. Mashq 70-80 sm balandlikdan bir oz bukilgan tizzalar bilan «qo‘nish» va tez, katta kuch bilan yuqoriga sakrashdan iborat. Sakrashlar seriyali bajariladi 2-3 seriya, har birida 8-10 ta sakrash. Seriyalar orasida dam olish vaqti 3-5 daq. Mashg‘ulot ko‘pi bilan haftasiga ikki marta o‘tkaziladi. Qo‘shimcha og‘irlik sifatida shaxsiy vazn ishlatiladi. Amortizatsiyadan sakrashga o‘tish juda tez bo‘lishi kerak, tanaffus mashg‘ulot samarasini kamaytiradi. «Jadal» usulni qo‘llash bu hollarda maxsus tayyorgarlikni qiladi, jumladan, ko‘p hajmda shtanga bilan sakrash. Katta bo‘lmagan balandlikdan boshlash kerak va astalik bilan zarur balandlikkacha ko‘tariladi. Masalan, gimnastlar uchun chuqurlikka 50-60 sm dan sakrash, tepalikka (matlar uyumi) sakrab chiqish yoki plankadan dumalab o‘tish samaralidir. Yuguruvchilar uchun sakrash balandligi 0,75 -1, 1-1,5 m. Sakrash uchun quyidagi miqdorlar oqilona hisoblanadi: 10 martadan 4 seriya – yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan sportchilar uchun va 2-3 seriyada 6-8 martadan – kamroq tayyorgarlik ko‘rganlar uchun. Seriyalar orasidagi dam olish 6-8 daq. davomida yengil yugurish va bo‘shashish uchun mashqlar bajariladi. Og‘irliklar bilan «jadal» usulda mashqlarni bajarishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur: ularni mushaklarni qizdiruvchi maxsus mashqlardan keyin qo‘llash mumkin; «jadal» harakatlar miqdori seriyada 5-8 marta takrorlashdan ortmasligi lozim; «jadal» ta’sir kattaligi yuk vazni va ishchi amplituda kattaligi bilan ifodalanadi. Har bir holda bu ko‘rsatkichlar jismoniy tayyorgarlik darajasiga bog‘liq holda aniqlanadi; tananing boshlang‘ich holati mashg‘ulotda rivojlantirilayotgan ishchi kuchlanishning holatiga mos ravishda tanlanadi. Kuch tezligi qobiliyatini rivojlantirishga. 39 1. To'p boshqaruvchiga. Boshqaruvchi qo'lidagi to'p bilan 2 - 4 qadam orqaga yuradi vagir aylanib o'zjamoasiga o'girilib oladi. So'ng to'pni oldinda turgan jamoadoshiga uzatadi. To'p uzatishlar turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin. To'pni uzatgan o'yinchi kolonnaning oxiriga boribturadi. Boshqaruvchi esa keyingi ishtirokchiga to'pni oshiradi va shunday davom etadi. To’p boshqaruvchiga. 2. Vertikal nishon. O'yinchilardan 8 - 14 m masofa oralig'ida kvadrat yoki aylana shaklida nishon o'rnatiladi yoki bo'lmasa chiziladi. Signalga ko'ra o'yinchilar yugurib turib nishonga to’pni otishadi va orqadagi keyingi ishtirokchiga navbat tegadi. Otib bo'lgan o'yinchi orqaga turib oladi. Shu tariqa o'yin davom etadi. Vertikal nishon. 3. Bir oyoqda finishgacha sakrash. Uzunligi 12 - 14 m bo'lgan yo'lakchaga jamoa a'zolari turishadi. «Marsh!» buyrug'i bilan o'yinchibir oyog'ida (masalan, o'ng oyoqda) bayroqcha o'rnatilgan burchakkacha yugurib, keyin boshqa oyoqda (chapda) qaytib keladi 40 va oldinda turgan sherigiga tegadi. Keyin navbat shu sherigiga keladi. Bir oyoqda finishgacha sakrash. O'yinni ikki jamoa ishtirokida guruhli olib borish mumkin (kim o'zarga). Insonning kuchi mushaklar kuchi orqali tashqi qarshiliklarni yengish yoki ularga qarshi tura olishida aniqlanadi. Gandbolchi doimo o’z toshi va to’p vazni bilan ish tutadi. Boshqacha qilib aytganda u asosan, gavdasi va to’pning inersiyasini bartaraf qilish uchun o’z kuchidan foydalanadi. Harakatning boshlanishi, tezlashtirish, to’xtatish, harakatning yo’nalishini o’zgartirish, sakrash, to’pga zarba berish – mana shu aytib o’tilganlar gandbolchining kuchini namoyon qiladigan sifatlardir. Shunday qilib, o’yin faoliyatining tavsifi o’yinda namoyon qilinadigan kuchning rivojlanish darajasi va xususiyatlarini belgilaydi. Ko’p yillik tadqiqotlar engib o’tilgan qarshilikning miqdori qanchalik kam bo’lsa, mushaklarning qisqarish tezligi ham shuncha ko’p bo’lishini va maksimal kuch me’yorining ahamiyati shuncha kam bo’lishini ko’rsatmoqda. 41 Gandbolchiga muayyan miqdordagi kuch zarur bo’ladi, chunki u bu kuchdan qandaydir qisqa vaqt ichida foydalanishi kerak. Mazkur kuch «Dinamik kuchdir». Hamma mashqlar morfologik jihatdan bir qator dastalardan tizilgan kompleksdan iborat bo’lib, har biri juda ko’p tolalardan tuzilgan . Har bir tola nerv kurtakchasi – aksona bilan bog’langan bo’lib, bu harakat birligini tashkil qiladi. Ana shu morfologik xususiyati tufayli mashqlar bus – butun holda ham, alohida tomirlar guruhi holida ham qisqara oladi. Mushaklar bus – butun holida qisqarmay, balki bir nechtagina harakat birligi hisobiga qisqara olishi harakatlarini koordinasiya qilishda mushaklar tizimining muhim xususiyati hisoblanadi. Mushaklararo va mushaklarning ichki koordinasiyasini gandbolchi qanchalik differensial olib borsa, o’z gavdasi va to’pni shunchalik yaxshi boshqara oladi. Aytaylik, ko’ndalang o’tgan mushak me’yorini oshirishga yo’naltirilgan kuchni maxsus mashqlar yordamida rivojlantirishni mo’ljalladik. Bunday, holda, maksimal vaznning kamida 60 - 70 foizi miqdorida og’irlik snaryadlarini ko’tarishdan foydalanish kerak. Og’irliklarni ko’tarishlarni 2 -6 oy moboynida haftasiga 4 – 5 marta bir yarim - ikki soatdan mashq qilish lozim. Gandbol amaliyotida, odatda maksimum vazndan 40 – 50 foiz miqdorida shtanga va shu singari asboblar yordamida kuchni tarbiyalash 1 – 1,5 oy davom ettiriladiki, bu amalda kuchni oshirmay, mushaklararo koordinasiyaning yomonlashishiga olib keladi. Birinchidan, gandbolchining toshi ortib ketadi, bu esa yaxshi 42 ko’rsatkich sanalmaydi. Ikkinchidan, mushaklarning ichki va mushaklararo koordinasiyasi yomonlashadi. Og’irlik toshlari bilan mashqlar bajarish jarayonida mushaklarning o’zida morfologik o’zgarishlar sodir bo’ladi-yu doimo kuchli ta’sirga duch keladigan mushak tolalari bu ta’sirlarga qarshi turadi. Shu munosabat bilan, bir tomondan, tolalarning bir guruhga «birlashish» ro’y beradi; ikkinchi tomondan esa uzoq muddat davom etgan mashg’ulot ta’siri ostida alohida tolalar har qanday tashqi kuzatishga javoban birgalikda harakat qiladi. Shunday qilib, gandbolchi uchun juda zarur bo’lgan qobiliyat, ya’ni nozik differensiyaga javob harakati yo’qoladi. Kuch mashqlari boshlangunga qadar gandbolchiga «chapga soxta harakat qilib, o’ngga to’p bilan ketib qolish» texnik usulini bajarishni taklif qilamiz. Usul nihoyatda to’g’ri bajarilganda bu harakatda oyoq mushaklari harakat birligining 50 % ishtirok etgani ma’lum bo’ladi. Og’irlik ko’tarish bilan o’tgan, uzoq davom etgan mashg’ulotlardan keyin unga yana o’sha usulni bajarishni topshiramiz. Endi usulni bajarishda 50 % dan ko’proq harakat birligi ishtirok etar ekan. Shundan texnik usulning o’zi ham qo’polroq bajarilar, kuch ham ko’proq sarf bo’lar ekan. Binobarin, kuchni oshirib to’pni olib borish texnikasini, ya’ni gandbolning eng asosiy komponentini yomonlashtirar ekanmiz. Nihoyat, kuch oshgan bilan bu spesifik harakatlarni bajarish tezligiga ijobiy ta’sir etmasligi mumkin. Shuning uchun kuch tayyorgarligi vositalarini tanlaganda, bajarilmoqchi bo’lgan harakat uchun rivojlantirilayotgan kuchning xususiyati va shartini juda ham 43 aniq bilib olish kerak. Chindan ham, gandbolchilar shtangani qo’lda tutgan holda cho’nqayib o’tirar ekan, shtangani yerdan dast ko’tarib olar ekan, uni oyoqda dam ko’tarib, dam tushirar ekan, katta tashqi qarshilik ostida surat jihatidan ham, tuzilishi jihatidan ham musobaqadagidan farq qiladigan mashqlarni bajaradilar. Og’ir narsalar bilan kuchni tarbiyalash usuli: Gandbolchilar mashg’ulotda asosiy mushak guruhlari kuchini tarbiyalashda og’ir narsalar bilan bajariladigan keng foydalaniladi. Biroq muayyan darajada jismoniy kamol topgan, jumladan, kuchga ega bo’lgan malakali gandbolchilar bilan ishlaganda shtangachilarning klassik harakat mashqlaridan tizimtik sur’atdan foydalanish mumkin emas. Bunda og’irlik miqdori maxsus muskul va mushak guruhlari ishidagi zarur o’zaro aloqani buzmasligi va harakatning o’ziga xos strukturasini saqlaydigan bo’lishi kerak. Shu munosabat bilan og’irlashtirilgan belbog’ yoki nimchalardan foydalanish kerakki, ularning og’irligi gandbolchi vaznining 3 – 5 % idan oshmasin ya’ni 3 – 4 kg atrofida bo’lsin. Bunda variantlashtirilgan va qo’shma ta’sir etuvchi usullardan foydalangan ma’qul. Variantlashtirilgan usulining mohiyati og’ir narsalar bilan va ularsiz bajariladigan mashqlardan eng muvofiq miqdorda galma – gal foydalanishdir. Jumladan, yuqorida aytib o’tilgan 7 – 8 sakrashdan iborat mashqlar quyidagi tartibda bajarilishi kerak:  birinchi qism – og’ir narsalarsiz 14 – 16 marta sakrash;  ikkinchi qism – og’ir narsalar (3 – 4 kg. li belbog’ yoki nimcha) bilan 14 – 16 marta sakrash; bunda sakrash mashqini bajarishda qo’yilgan 44 talablarning jismoniy to’la saqlab qolinadi (mashqlar koordinasion strukturasini saqlash, polda depsinishdagi tezkorlik);  uchinchi qism – og’ir narsalarsiz 14 – 16 marta sakrash. Qo’shma ta’sir etuvchi usulning mohiyati shundaki, bunda jismoniy sifatlarni rivojlantirish mashqlarni bajarish texnikasini takomillashtirish bilan uzviy bog’liq holda olib boriladi. Gandbolda bu usulni texnika, taktika va o’yin mashqlarini takomillashtirish jarayonida qo’llanilishi mumkin. Texnik – taktik harakatlarni bajarayotganda gandbolchi vaznining 3 – 5 % teng belbog’ yoki nimchadan foydalaniladi. Tabiiyki, butun mashg’ulot jarayonida mashqlarning hammasi og’ir narsalarni qo’llangan holda bajarilishi shart emas. Darsdan ko’zlangan maqsadga qarab yuklamalarni ko’paytirish yoki kamaytirish, og’ir narsalar bilan mashq bajarishni mashg’ulotning boshida, oxirida yoki o’rtasida qo’llash mumkin. Og’ir narsalarning hisobiga vaznini ortib borishi bilan siltanish, harakatda yo’nalishini o’zgartirish va sakrash vaqtida kenitik energiyani oshirish mumkin. Agar bunda og’ir narsasiz juda qisqa vaqtda bo’lsa ham inersiya yengib o’tilsa, tabiiyki, tezlik – kuchi potensiali o’sadi. Harakat tezligini mazkur mashqlarni bajarishda asosiy shart bo’lib qoladi. Gandbolchilar eng katta tezlikka nihoyatda jadallik bilan erishishga harakat qilishlarini kuzatib borish kerak. Mashqlararo dam olishni 2 minutdan 3 minutga yetkazish kerak, chunki mashqlar og’ir va bir urinishda 6 -10 marta bajariladi. Mashqlar yo seriyali usul bilan yoki mashg’ulatning davra usulida 45 bajarilishi mumkin. Mashqni bajarishda har bir urinish orasidagi, seriyalar orasidagi dam olish alohida e’tibor berish lozim. Gandbolchilarning o’yin faoliyatida gavda mushaklarining ishtirok etishi. Gandbolchilarning o’yin faoliyati gavda mushaklari (yelka kurak va qorin mushaklari) ning yaxshi rivojlangan bo’lishini talab qiladi. Biroq, yuqori yelka kamarining kuchini oshirish unchalik zarur emas. Yuqori yelka kamaring rivojlanib ketishi uni qotib qolishga sabab bo’ladi. Natijada gandbolchi to’p bilan aldab o’tish harakatini yaxshi bajara olmaydi. Butun gavda mushaklarining yaxshi rivojlangan bo’lishi esa murakkab harakatlarni bajarishi va bir tayanch holatda muvozanatni saqlash imkoniyatini beradi. Shuning uchun gandbolchilar bu guruh mushaklarini rivojlantirishga faqat maxsus mashg’ulotlardagina emas, balki ertalabki gimnastika mashqlarida ham alohida ahamiyat berishlari kerak. Gavda mushaklari kuchini rivojlantirish mashqlari. 1. Oyoqlarni juftlab o’tirgan holda gavdani bukish va rostlash (qo’llar ko’krakda, bosh ortida ilgari uzatilgan, yuk ko’tarib turgan holda). 2. Son bilan tayanchda (gimnastika konida) yotish, oyoqlar juftlangan, qolgani xuddi 1 – mashqdagidek. 3. Turnikda osilib turgan holda oyoqni turnika tekkizish. 4. Halqada tebranib turib oyoqni tos balandligida turgan kon ustidan o’tkazish. 5. Juft bo’lib mashq bajarish. Sheriklaridan biri ikkinchisini bo’ynidan ushlaydi, ikkinchisi esa uning gavdasidan tutib 46 navbat bilan goh o’ng, goh chap soniga o’tqazadi. Birinchisi oyog’ini faol harakat qildirib ikkinchisiga yordam beradi. 6. Orqama – orqa turib 8 – 10 kg. keladigan to’ldirma to’pni bir – biriga chapdan, o’ngdan, bosh ustidan, oyoq orasidan uzatish. 7. Chalqancha yotib oyoqlarni ko’tarish, ularni boshdan o’tkazib, chapga va o’ngga tekkizish. 8. 18 – 20 kgli ryugzakni ko’tarib tik turib yoki o’tirib va turli yo’nalishlarda egilish. Mashqlarni bajarayotganda harakat gandbolchilar o’ynayotganida ro’y beradigan darajada tez bajarilishiga e’tibor berish kerak. Erishilgan kuch darajasini yo’qotmaslik uchun hatto musobaqa davrida loqal 10 kunda bir marta bo’lsa ham maxsus mashg’ulot o’tkazib turishni unutmaslik kerak. Bunday mashg’ulotlarning o’tkazib turilmasligi oqibatda kuch sifatining yomonlashishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, quyidagicha xulosa qilish mumkin: 1. Shaxsiy – kuch mashqlarini haddan tashqari oshirib yuborish gandbolchining koordinasion imkoniyatlarini yomonlashishiga olib keladi. 2. Gandbolchilarningsh kuch tayyorgarligi muayyan darajagacha, ma’lum yo’nalishda bo’lganidagina harakat tezligini yaxshilashga olib keladi. Kuchni oshirish mushaklar massasining oshishi hisobgagina emas, mushaklararo va mushaklar ichki koordinasiyasini 47 takomillashtirish, qisqa vaqtda maksimum darajada kuchni namoyon qila olish hisobiga ham oshirish kerak. 48 I I BOB BO’YICHA X ULOSA Maktab davridan boshlab o’quvchilarning ma’naviy, jismoniy va funksional shakllanishida harakatli o’yinlarining o’rni beqiyosdir. Standart mazmundagi vazifa, ko’rsatma yoki mehnat va sport mashqlarini bajarish kishini tez toliqtiradi. Lekin, shunday harakatlarni milliy o’yinlari asosida, ijro etish odamning ruhiyatiga ijobiy ta’sir etib, charchash muddatini orqaga suradi. Shuning uchun sport mashg’ulotlarida, ayniqsa yosh sportchilarni dastlabki tayyorlashda turli mazmunga xos harakatli o’yinlardan foydalanish alohida amaliy axmiyatga egadir. O’yinlar o’zining hammabopligi (universalligi), ko’p funksionalligi va keng ta’sirchanligi bilan xilma-xil toifalarga bo’linadi. Jumladan, jismoniy sifatlarni, nuqtani, talaffuzni, merganlikni, tadbirkorlikni, hisobni va hokazo xislatlarni rivojlantiruvchi o’yinlari shular jumlasiga kiradi. Lekin, qanday o’yin bo’lmasin, unda harakat elementi yoki harakatlar majmuasi mavjud bo’ladi. Harakatli o’yinlari o’z mazmuni va mohiyati jihatidan sport o’yinlaridan tubdan farq qiladi. Harakatli o’yinlar sport o’yinlari kabi maxsus tayyorgarlik, muayyan musobaqa qoidasi, sport kiyimi, muddati, maydoni, ishtirokchilar tarkibi kabi aniq chegaragalangan me’yoriy omillarni talab qilmaydi. Faqat bittagina harakatli o’yinni turli joyda, vaqt davomida, kiyimda, tarkibda (soni jihatidan) o’ynash mumkin. Eng muhimi harakatli o’yin davomida kuzatiladigan erkin va ixtiyoriy harakatlanishlar (nostandart harakat yo’nalishi, qichqiriq, xushchaqchaqlik va hokazo) ijobiy emosional holatni (reaksiyasini) yuzaga keltiradi. Ushbu holat esa o’z navbatida sport mashg’ylotida (yoki standart mashqlar seriyasini ijro etganda) tezroq vujudga keladigan charchash asoratlarini «chetlab» o’tishga yoki kechroq paydo bo’lishiga yordam beradi. 49 I II BOB. YOSH GANDBOLCHILARDA SAKROVCHANLIK QOBILIYATINI HARAKATLI O’YINLAR VOSITASIDA RIVOJLANTIRISH USLUBIYATI 3 .1. Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini savolnoma asosida o’rganish Yosh sportchilarni tayyorlash ko’p bosqichli murakkab pedagogik jarayon bo’lib, mashg’ulotlarni ilmiy asosda tashkil qilishni taqozo etadi. Mashg’ulotlarda ko’llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlar hajmi va shiddati shug’ullanuvchi bolalarning yoshi, jismoniy va funktsional imkoniyatlariga moslab rejalashtirilishi va qo’llanilishi muhim. Ushbu mashqlar hajmi, shiddati, qaytarilishi va davom etish vaqti biologik qonuniyatlarga asoslanishi lozim. Agar mashqlar yuklamasi bolaning imkoniyatidan o’ta yuqori bo’lsa, bunday yuklama shu bolaning organizmiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Aksincha, yuklama imkoniyatdan kam bo’lsa shakllanish jarayoni sustlashishi muqarrar. Ayrim murabbiylar qisqa muddat ichida jismoniy sifatlarni rivojlantirishni jadallashtirish, tezroq malakali sportchi tayyorlash maqsadida maxsus va ixtisoslashgan mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llaydilar. To’g’ri, ayrim hollarda, ya`ni agar bolaning nasliy va iidividual jismoniy imkoniyatlari serzahira bo’lsa, bunday bola tez orada yaxshi sportchi bo’lib etishishi mumkin. Ammo, aksariyat hollarda bunday katta yuklamali mashg’ulotlar bolaning tez charchashi, zo’riqishi, hatto uning kasallanishiga olib kelishi mumkin. Sport amaliyotida shunday holatlar ham uchraydiki, bir-biriga o’xshash muntazam beriladigan mashqlar sport bilan endi shug’ullanishni boshlagan bolada qiziqishni so’ndiradi, unda sportga bo’lgan ixlos yo’qoladi, pirovardida u sport bilan shug’ullanmay qo’yadi. Shuning uchun yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa dastlabki o’rgatash bosqichida jismoniy sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik 50 mahoratni shakllantira borish uchun harakatli o’yinlardan foydalanish juda foydali va o’ta muhimdir. 2 -jadval. Yosh sportchilarni tayyorlashda harakatli o’yinlardan (HO’) foydalanish darajasini aniqlash bo’yicha o’tkazilgan savolnoma natijalari, n= 30 T/r Savollar Ha Yo’q Qism an 1. O’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda HO’ dan foydalanasizmi? 6 20 4 2. Mashg’ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida HO’ dan foydalanasizmi? 14 16 0 3. Sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirishda HO’ dan foydalanasizmi? 8 7 15 4. Mashg’ulotning tayyorgarlik qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 11 13 6 5. Mashg’ulotning asosiy qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 3 18 9 6. Mashg’ulotning yakuniy qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 7 21 1 7. Sport tayyorgarligini oshirishda harakatli o’yinlar foydalanasizmi? 13 9 8 Hozirgi kun sport amaliyotida yosh sportchilarni tayyorlash jarayoni qanchalik o’z tarkibiga harakatli o’yinlarni kiritganligini o’rganish uchun biz murabbiylar o’rtasida so’rovnoma o’tkazdik. Savolnoma natijalari 3-jadvalda aks ettirilgan. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, savolnomada ishtirok etgan 30 nafar murabbiylardan 6 tasi (20%) 1 savolga (o’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) «Ha» deb javob berishgan bo’lsa, 20 tasi (66,7%) «Yo’q» deb, 4 tasi (13,3%) esa «Qisman» deb javob berdi. 51 Ushbu natijalar shuni ko’rsatadiki, tanlov jarayonida aksariyat murabbiylar harakatli o’yinlardan umuman foydalanmas ekanlar. Ma`lumki, har bir sport turiga xos harakatli o’yinlar mavjud bo’lib, ulardan tanlov jarayonida foydalanish bolaning shu sport turiga xos harakat qobiliyatlarini aniqlashga yordam beradi. Muhimi shundaki, harakatli o’yinlar davomida muayyan harakat vazifasini hal etish ixtiyoriy ravishda mustaqil qaror qabul qilish asosida amalga oshiriladi. Shu harakatni ijro etishda bolaga berilgan erkinlik imkoniyati undagi qobiliyatlarni namoyon etilishiga qulay vaziyat tug’diradi. 2-savolga (mashg’ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) 14 ta murabbiy (46,7%) «Ha» va 16 ta (53,3%) «Yo’q» deb javob berdilar. «Qisman» degan javob qayd etilmadi. Demak, savolnomada ishtirok etgan murabbiylarning deyarli teng yarmi «Ha» va «Yo’q» deb javob berganliklari ularning ikki toifaga mansub pedagogik yondoshuv asosida mashg’ulot o’tkazishlaridan darak beradi. Birinchilari – jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun harakatli o’yinlardan foydalanishsa, ikkinchilari bu imkoniyatdan foydalanmay mashg’ulotlarda faqat standart va an`anaviy jismoniy mashqlardan foydalanadi deb xulosa qilish mumkin. Binobarin, ikkinchi guruh murabbiylari harakatli o’yinlarning o’ta muhim amaliy ahamiyatiga e`tibor qilmaydilar yoki ehtimol, harakatli o’yinlarni jismoniy sifatlarni rivojlantirishda samarali vosita deb bilmaydilar. 3-savolga berilgan javoblar ham yuqorida qayd etilgan ko’rinishda, lekin kamroq foizda kuzatildi (jadvalga qarang). Bu savolga «qisman» deb javob berganlar soni ko’proq bo’lib, 50% ni tashkil etdi. 4, 5, 6-savollar tayyorlov mashg’ulotlarini o’tkazish, o’rgatish va sportchilarni murabbiylarning jarayoniga bevosita aloqador bo’lib, faoliyatida va xususan kasbiy-pedagogik mashg’ulotlar samaradorligini oshirishda muhim rol o’ynaydi. Jumladan, respondent murabbiylar «Mashg’ulotning tayyorgarlik qismida harakatli o’yinlarni qo’llaysizmi?» degan savolga 36,7% «Ha», 43,3% «Yo’q» va 20% «Qisman» deb javob berishdi. 52 Mashg’ulotning asosiy qismida faqat 3 tagina murabbiy harakatli o’yinlardan foydalanishlarini bildirdilar. Bu savolga 60% murabbiylar «Yo’q» va 30% - «Qisman» deb fikr bildirishdi. Mashg’ulotning yakuniy qismida esa harakatli o’yinlardan foydalanadigan murabbiylar soni nisbatan ko’proq bo’ldi (43,4%) 30% murabbiylar - «Yo’q» degan javobni bildirdilar. 26,7% respondentlar mashg’ulotning yakuniy qismida harakatli o’yinlardan qisman foydalanar ekanlar. So’rovnoma davomida olingan natijalar va ularning qiyosiy qismida harakatli o’yinlar tahlili shuni ko’rsatadiki, aksariyat respondent murabbiylar yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa jismoniy sifatlarni rivojlantirishda asosan standart mohiyatga ega umumiy yoki maxsus jismoniy mashqlarga ko’proq etibor qaratar ekanlar. Bu borada harakatli o’yinlarga kulay vosita sifatida ikkinchi darajali o’rin berilishi kuzatildi. So’rovnomada ishtirok etgan respondent murabbiylar bilan o’tkazilgan suhbat davomida yana bir ahamiyatli narsa ma`lum bo’ldiki, ularning ko’pchiligi juda keng ommalashgan harakatli o’yinlar, ayniqsa milliy xalq harakatli o’yinlari haqida to’liq ma`lumotga ega emas ekanlar. Ayrim murabbiylar harakatli o’yinlarni shunchaki dam olish yoki bolalarda kayfiyat o’yg’otish vositasi xolos deb o’ylashlari jiddiy tashvishga soladi. Sport mahoratining progressiv shakllanishi va yuqori sport natijalariga erishishi masalasi jismoniy tayyorgarlik jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish zarurligiga e`tibor qaratadi. Ushbu masala nafaqat ilmiy-nazariy jihatdan, balki, amaliy nuqtai nazardan ham mutaxassis-olim va murabbiylar tomonidan qayta- qayta isbot qilinib kelinmokda. Shu bilan bir qatorda jismoniy sifatlarni dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab rivojlantirish muammolariga etarli ahamiyat berilmaydi. Kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, joylarda faoliyat ko’rsatayotgan BO’SM larda jismoniy sifatlarni muvofiq sport turi xususiyatiga moslashtirib shakllantirish masalalari ko’r-ko’rona amalga oshiriladi. Shu sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan mashqlarni yuzaki qo’llash hollari uchrab turadi. Boz ustiga mashg’ulotlarda qo’llaniladigan aksariyat jismoniy 53 mashqlar standart, sterotip xususiyatga egaligi ko’zga tashlanadi. Berilayotgan mashqlar shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional imkoniyatlarini har doim ham nazarda tutmagan bo’ladi. Bu borada, ayniqsa kuch sifatlarini (absolyut kuch, portlovchan kuch, kuch chidamkorligi) rivojlantirishda didaktik prinsiplar va yuklamalarni qo’llash qonuniyatlariga amal qilinmaydi. Jumladan, kuchni rivojlantirishda og’irliklar va trenajyorlar yordamida o’tkaziladigan mashg’ulotlarda yuklamalarni qo’llash yo me`yoridan ortib ketadi yoki meyor darajasiga etmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri yosh murabbiylar mazkur sport turiga tanlov o’tkazishda shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional tayyorgarligini baholovchi me`yoriy mashqlardan yuzaki foydalanadilar yoki to’garakka umuman tanlovsiz qabul qiladilar. Ikkinchi sababi, dastlabki va keyingi mashg’ulotlar jarayonida og’irliklar bilan yoki ularsiz kuchni rivojlantirishiga qaratilgan yuklamalar shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional imkoniyatlariga taqqoslanmaydi. Boshqacha qilib aytganda yuklamalar va shug’ullanuvchilar imkoniyati muntazam nazoratda bo’lmaydi. Uchinchi sababi ushbu yosh murabbiylar o’z mashg’ ul otlarida aksariyat standart va ixtisoslashtirilgan og’irlik mashqlari me`yorini orttirib yuboradilar. Og’irliklar va zarba siz kuchni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni nostandart, o’yin yoki estafeta tarzida qo’llash uslubiyati deyarli pedagogik faoliyatida uchramaydi, uchrasa ham nazorat ostida joriy etilmaydi. Vaholanki, psixofiziologik jihatdan ma`lumki, aynan o’yin-estafeta tarzida beriladigan kuch mashqlari bolalarning zmotsional hissini uyg’otadi, kayfiyatini ko’ t aradi, ularning motivatsion tuyg’ularini faollashtiradi [ 18,19 ]. Natijada, bunday mashg’ulotlar yuklamasi organizmda charchash va zo’riqish alomatlarini muddatidan avval vujudga kelishiga to’sqinlik qiladi. Yuklamalar ta`siri ijobiy kechadi. Demak, murabbiylar o’z faoliyatida, ayniqsa yosh sportchilar jismoniy tayyorgarligini shakllantirishda yuklamalarni yuqorida qayd etilgan prinsipda qo’llashlari lozim bo’ladi. 54 3 .2. Yosh gandbolchilarda tezkor- sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi Zamonaviy gandbolda maxsus sakrovchanlik sifati o’ta muhim harakat qobiliyatlari tarkibiga mansub bo’lib, o’yin davomida yuz beradigan turli vaziyatlarda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Har xil yo’nalishlarda to’psiz va to’p bilan ijro etiladigan harakatlarning tez, aniq va maqsadga muvofiq amalga oshirilishi o’yin yoki uning ayrim lahzalari taqdirini belgilab beradi. Ma`lumki, gandbolchilar sekin harakatlanganda ijro etiladigan o’yin malakasi texnikasi, koordinatsiyasi va aniqligi yuqori bo’ladi. Aksincha, tezkorlik darajasi ortgan sari sport mahoratining bunday ko’rsatkichlari o’z samaradorligini susaytira boshlaydi [8]. Bu borada V.I. Izaak (1974) tadqiqotlari kishi e`tiborini o’ziga tortadi (3- jadval). Chunonchi, jadvaldan ko’rinib turibdiki, har xil o’yin funktsiyasini ijro etuvchi gandbolchilar raqib qarshiligi bo’lmagan holda o’z o’yin zonalaridan dar v ozaga ko’p marta to’p yo’llashlari mumkin ekan, lekin bu harakat malakalarining samaradorliga juda kam ekanligi kuzatilgan. Agar ushbu o’yin malakalari raqib qarshiligida ijro etilsa to’pni darvozaga yo’llash hajmi ham, uni samaradorligi ham yanada susayib ketar ekan. Muallifning fikriga ko’ra to’pni darvozaga aniq yo’llash texnikasi aynan gandbol o’yiniga xos sakrovchanlik asosida shakllantirilishi ustivor ahamiyatga ega bo’lib, bunday mashqlarni raqib qarshiligida shakllantira borish jismoniy va texnik tayyorgarlikning muhim shartlaridan biridir. Turli holatlardan to’pni darvozaga yo’llash malakasini yosh gandbolchilar tomonidan o’zlashtirilishi o’yin va raqib qarshiligi vaziyatlarini modellashtirish asosida amalga oshirilishi o’rgatish samaradorligini ancha oshirishi mumkin ekan. 55 3-jadval Gandbol mashg’ulotlarida to’pni darvozaga yo’llash malakalarining hajmi va sifati (V.I.Izaak bo’yicha, 1974) To’pni yo’naltirish sharti O’yinchilarning funktsiyalari bo’yicha joylashishi 2-chiziqning markaziy o’yinchisi 2-chiziqning qanot o’yinchisi 1-chiziqning qanot o’yinchisi 1-chiziqning markaziy o’yinchisi Raqib qarshiligisiz o’z joyidan 40 12,4 40 13,7 38 8,5 26 6,8 Raqib qarshiligida o’z joyidan 30 27,3 30 28,1 25 32,1 30 27,9 Raqib qarshiligisiz turli joylardan 22 18,7 22 20,4 27 24,3 34 21,6 Raqib qarshiligida turli joylardan 8 41,6 8 31,8 10 35,1 10 43,7 Izoh: mahrajda - to’pni darvozaga yo’llash foizi; nisbatda - samaradorlik foizi Dissertatsiya ish mavzusi yuzasidan o’tkazilgan pedagogik tajriba natijalari gandbol bilan endi shug’ullanishni boshlagan yosh bolalarda maxsus sakrovchanlik sifati nafaqat talab darajasida emasligi, balki kuzatilgan ko’rsatkichlarni sport bilan shug’ullanmaydigan bolalar ko’rsatgachlaridan ham past ekanligini namoyon etdi (3-jadval). Jumladan, tik turgan holatdan 30 m ga yugurish ko’rsatkichlari pedagogik tajribadan oldin nazorat guruhida ham, tajriba guruhida ham talabga javob bermasligi ma`lum bo’ldi. Xususan nazorat guruhida bu ko’rsatkich 5,8 s, tajriba guruhida - 5,9 s ga teng bo’ldi. 56 3-jadval Yosh gandbolchilardan iborat nazorat (n) va tajriba (t) guruhlarida sakrovchanlik sifatini 1 oylik pedagogik tadqiqot davomida rivojlanishi N-n=10 T-n=10 Me`yoriy mashq Tajribadan oldin Tajribadan so’ng n t n t 3 0 m ga yugurish (s) 5,8±0,6 5,9±0,9 5,4±0,7 5,0±0,8 4x6 m ga yugurish 7,0±0,9 7,1±0,7 6,7±0,4 6,2±0,6 4x6 m ga mokisimon yugurish - nazorat guruhida - 7,0 s, tajriba guruhida 7,0 s ni tashkil etadi. Pedagogik tajriba muddati tugaganidan so’ng amaldagi dastur asosida shug’ullangan nazorat guruhida 30 m ga yugurish 5,8 s dan 5,4 s gacha sakrovchanlik sifati yaxshilanadi. Tajriba turuhida bu ko’rsatkich 5,9 s dan 5,0 s gacha ijobiy tomonga o’zgardi. 4x6 m ga mokisimon yugurish birinchi guruhida - 7,0 s dan 6,7 s ga yaxshilangan bo’lsa, ikkinchi, tajriba guruhida ushbu ko’rsatkich 7;1 s dan 6,2 s ga o’zgardi. Demak, pedagogik tajriba davomida qo’lllanilgan sakrovchanlikka oid estafetali -o’yin mashqlari o’ta samarali qiymatga ega ekanligi isbotlandi. Shuni ham alohida e`tirof etish joizki, tajriba guruhiga mansub bolalarda nazorat guruhiga qaraganda nafaqat mokisimon yugurish texnikasi tez sur`atlar bilan shakllana bordi, balki ularda shu mashqni ijro etish koordinatsiyasi ham progressiv yo’nalishida o’zlashtirilayotganligi kuzatildi. Yuqorida qayd etilgan pedagogik tajriba natijalari, sinab ko’rilgan estafetali-o’yin mashqlari faqatgina sakrovchanlik sifatlarini samarali rivojlantirib qolmay, shu sifatlar asosida ijro etilishi kerak bo’lgan o’yin malakalarini ham unumli sayqal topishiga imkon yaratadi. Binobarin, jismoniy va texnik tayyorgarlikning chambarchas bog’liqligi hamda bu jarayonlarga oid 57 mashqlar majmualarini dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab bir-biriga birikkan holda qo’llash texnologiyasi o’zining nazariy -ilmiy va amaliy-uslubiy jihatlardan qanchalik dolzarb zkanligi oshkor bo’ldi. Umuman olganda, yana shu narsani alohida ta`kidlash joizki, dastlabki tayyorgarlik guruhlarida shug’ullanayotgan bolalarning o’quv-mashg’ulot jarayonida pedagogik nazorat ishlarini olib borilishi, ular bajarayotgan xar bir mashqlarga adolatli baho berish shu bolalarda o’ta qiziquvchanlik, faollik fazilatlarini charhlar ekan, mashg’ulotlariga ijodiy va ma`suliyat bilan yondoshishlariga asos bo’lar ekan. Tezlik ni riv ojlant irishga. 1. Y o'lak cha bo'y icha y ugurish. Polga mel bilan chiziq tortiladi yoki bo'lmasa shnur tortiladi. Natijada, 25 - 30 sm kenglikda va 10 - 15 m uzunlikda «yo'lakcha» yaratiladi. Start chizig'idan 10 - 15 m oraliqda bayroqchalar yoki ustunchalar qo'yiladi, shu ustunchalarni yugurish davomida aylanib o'tishadi. Signalga ko'ra yuqori startdan o'yinchilar yo'lakcha bo'ylab yugurishadi, bayroqchalarni aylanib o'tib, yana orqaga qaytishadi. Oldinda turgan birinchi sherigining qo'liga tegib unga startni topshiradi va kolonnaning oxiriga borib turishadi. 58 Y o’lak cha bo’yicha y ugurish. 2. To 'siqlar osha yugurish . Yo'lakchalarda gimnastik o'rindiqlar yoki bo'lmasa katta to'plar singari to'siqlar qo'yiladi, bunda to'siqlar balandligi 35 — 40 sm dan oshmas-ligi lozim, soni esa ikkitadan oshmasligi kerak. Start chizig'idan birinchi to'siqqacha bo'Igan oraiiq 5 — 6 m, ikkinchisi 8 — 9 m ni tashkil etadi. Start chizig'idan burilish burchagigacha masofa 12 — 15 m bo'ladi. Bu o'yin ham oldingisi singari davom etadi, faqat bunda to'siqlarga tegib ketmaslik kerak. Vazifaga qarab maydon uzunligi yoki to'siqlar balandligi o'zgartirilishi mumkin. To’siqlar osha yugurish. 3. Pre dme t ust iga y ugurib k e lib sak rash . Start chizig'idan taxminan 6 — 7 m uzoqlikda 1 — 2 tagimnastik o'rindiqlar o'rnatilib, o'yinchilar buyruqqa asosan yo'lakchadan yugurib kelib, ana shu o'rindiq ustiga sakrab keyin yana yugurishda davom etishadi. Bayroqchadan aylanib o'tib, xuddi shu usulda orqaga startga qaytiladi. 59 Pre dme t ust ida y ugurish. 3 .3. Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatini harakatli o’yinlar orqali rivojlantirish samaradorligi Gandbol musobaqalarida barcha turdagi kuch sifatlari (umumiy va maxsus, mutloq va nisbiy, statik va dinamik, tezkor-portlovchi, kuch chidamliligi) hal qiluvchi ahamiyatiga ega bo’lishi isbotini talab qilmaydi. Shuning uchun o’quv-mashg’ulot jarayonida kuch va kuchlanish turlarini rivojlantirishga e`tibor qaratish malakali gandbolchilar tayyorlashning muhim shartlaridan biridir. Yosh gandbolchilarda har xil turdagi kuch sifatlarini o’rganish qayd etilgan ko’rsatkichlar malakali yosh sportchilar nisbatan sezilarli darajada sayoz ekanligini ko’rsatdi (4-jadval). Jumladan, ikki guruhdagi bolalarni qo’shib hisoblaganda ham ularning ko’rsatkichlari tadqiqot boshlanmasdan avval deyarli farq qilmadi. 4-jadval Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatining darajasi (18 kishi). Kuch turlari Kuch ko’rsatkichlari XL Gavda kuchi, kg 54,2±2,7 Turnikda tortilish 5,3±1,2 Brusyada qo’llarni bukish-yozish 4,5±1,7 60 Gorizontal holatdan qo’llarni bukish-yozish (30 s) 8,1±1,3 Chunonchi, qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi tekshiriluvchi bokschilarda 54,2±2,7 kg ni tashkil etdi. Ushbu ko’rsatkichni taqqoslash maqsadida shu narsa ravshan bo’ldiki, 15-16 yoshdagi dzyudochilarda bu ko’rsatkich 142-182 kg oralig’ida bo’lishi mumkin. 11-12 yoshga to’lgan malakali gandbolchilarda bu ko’rsatkich ancha yuqori darajada qayd etilgan [6, 7]. Turnikda tortilish testi bo’yicha baholanadigan – qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi 5,3±1,2 martaga teng bo’ldi. Qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchi (brusyada qo’llarni bukish-yozish) tekshiruvdan o’tgan ko’rashchilarda 4,5±1,7 martani tashkil etdi. Qo’llarga tayanib gorizontal holatda qo’llarni 30 soniya davomida bukish- yozish o’rtacha 8,1±1,3 martaga teng bo’lib, tekshiruvdan o’tkazilgan gandbolchilarda kuch chidamliligini etarli darajada shakllanmagan deb baholashga asos bo’ldi. Rejalashtirilgan pedagogik tadqiqot samarasini baholash maqsadida kuzatuv va tadqiqot guruhlariga mansub gandbolchilar ko’rsatkichlari alohida statistik tahlil qilindi (4, 5-jadval). 5-jadval Nazorat (kuzatuv) guruhi tarkibiga kiruvchi gandbolchilarda tezlik- kuch sifatining darajasi (n=10) Test mashqlari Ko’rsatkichlar, X±δ Gavda kuchi, kg 53,2±2,6 Turnikda tortilish 5,2±0,8 Brusyada qo’llarni bukish-yozish 4,8±0,5 Gorizontal holatdan qo’llarni bukish-yozish 8,2±1,4 5-jadvaldan ko’rinib turibdiki, kuzatuv guruhida kuchni tavsiflovchi barcha ko’rsatkichlar tadqiqot guruhida qayd etilgan ko’rsatkichlardan xiyolgina 61 past bo’lsada, bir-biridan keskin farq qilmagan. Buning asosiy sabablaridan biri, fikrimizcha, gandbol bilan endigina shug’ulanishni boshlagan yosh bolalar o’z tayyorgarligi nuqtai nazaridan bir-biriga u yoki bu darajada o’xshash bo’lgan. Pedagogik tajriba guruhida ushbu ko’rsatkichlar biroz ustunlikka ega ekanligi ma`lum bo’ladi. Lekin bu ustunlik tadqiqotga jalb qilingan gandbolchilarning umumiy tayyorgarligi oz bo’lsada, yuqoriroq darajada deb xulosa qilishga asos bo’la olmaydi. Ehtimol, mazkur vaziyat pedagogik tadqiqot guruhiga mansub gandbolchilarni alohida e`tibor doirasida ekanligi ularning ruhiy emotsional holatini ijobiy pog’onaga biroz ko’tarilganligidir. Ma`lumki bolalarni maqtash, rag’batlantirish, boshqalardan ustun qilib ko’rsatish yoki ularni o’zgalardan dono, aqlli, kuchli ekanligiga ishontirish ruhiyatga progressiv ta`sir etib, oxir oqibat funktsional jarayonlarni faollashtiradi. 6-jadval Pedagogik tajriba guruhi tarkibiga kiruvchi gandbolchilarda tezlik- kuch sifatining darajasi (n=10) Test mashqlari Ko’rsatkichlar X±& Qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi, kg 53,9±1,9 Qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi (turnikda tortilish soni) 5,4±0,7 Qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchi (brusyada qo’llarni bukish-yozish soni) 4,9±0,7 Gorizontal holatdan ularni bukish-yozish (30 s) 8,0±1,7 6-jadvalda qayd etilgan ko’rsatkichlarga ko’ra shuni ta`kidlash e`tiborliki, qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi (turnikda tortilish) qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchidan (brusyada qo’llarni bukish-yozish) sezilarli darajada kam miqdorni tashkil etdi. Demak, qo’llarni bukuvchi mushaklar nisbatan zaifroq rivojlanganligi ma`lum bo’ldi. Diqqatni jalb qiluvchi yana bir vaziyat shundan iboratki, qo’llarga tayanib gorizontal yotgan holatda qo’llarni 30 sek davomida bukish-yozish soni qo’llarni bukuvchi-yozuvchi mushaklar kuchidan ancha ustun ekanligi namoyon bo’ldi. Bu holat ko’pgina tadqiqotchi-olimlar xulosasiga zid bo’libgina qolmay, 62 aksincha, 10-12 va bundan katta yoshdagi bolalarda kuch sifatini katta og’irliklar bilan meyorsiz rivojlantirishga berilib ketmaslikka e`tibor qaratadi. Qizig’i va murakkabligi shundaki, kuzatilgan aksariyat maktablarda o’quvchilarning nafaqat kuch sifati, balki jismoniy sifatlari ham juda kam rivojlangan. Ayrim bolalar uyalganlaridan hatto turnikda tortilishdan bosh tortadi. Demak, sport to’garaklari yoki BO’SMlarga kelayotgan aksariyat bolalar ham jismoniy jihatdan deyarli etarli rivojlanmagan bo’lishadi. Shuning uchun murabbiylar dastlabki tayyorgarlik jarayonida mashg’ulotlarni shug’ullanishga kelgan bolalarning jismoniy va funktsional imkoniyatlariga moslab rejalashtirishlari zarur bo’ladi. Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatini turli og’irliklar bilan rivojlantirish aslo ijobiy natija bermaydi. Shuning uchun dastlabki shug’ullanayotgan bolalarda tezlik-kuch sifatini noan`anaviy - nostandart mashqlar yordamida rivojlantirish juda muhimdir [16]. Nazorat va tajriba guruhlarida tadqiqot boshlanishi va yakunida qayd etilgan ko’rsatkichlar 7-jadvalda berilgan. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, nazorat va tajriba guruhlarida kuzatilgan natijalar dinamikasi tanlangan mavzuning bosh maqsadi, tadqiqotning asosiy g’oyasi va uning oldiga qo’yilgan ilmiy faraz to’la-to’kis ijobiy hal etilganligini isbot qildi. Chunonchi, qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi tadqiqot guruhidagi gandbolchilarda nazorat guruhidagiga nisbatan 5,8 kg ga o’sdi. Nazorat guruhidagi gandbolchilarda ushbu farq faqatgina 8,1 kg ga teng bo’ldi. Ya`ni nazorat guruhida ushbu ko’rsatkich tadqiqot boshida 53,2 kg ni tashkil etgan bo’lsa, tadqiqot yakunida 56,3 kg gacha oshdi. 7-jadval Yosh gandbolchidarda tezlik-kuch sifatining pedagogik tadqiqot davomida o’zgarishi (n = N -10; T -10) Test mashqlari Guruh Ko’rsatkichlar 63 Tadqiqot boshida Tadqiqot ox irida Gavda kuchi, kg N 53,2±2,6 56,3±3,2 T 53,9±1,9 59,7±2,8 Turnikda tortilish N 5,2±0,8 6,3±1D T 5,4±0,7 3,8±1,7 Brusyada qo’llarni bukish-yozish N 4,8±0,§ 6,0*1,4 T 4,9±0,7 7,2±1,8 Gorizontal holatdan qo’llarni bukish-yozish (30 s) N 8,2±1,4 9,2±2,0 T 8,0±1,7 11,3±2,2 N - nazorat guruhi; T – tajriba guruhi; n – tekshiriluvchilar soni. Tadqiqot guruhida bu ko’rsatkichlar 53,9 va 59,7 kg miqdorida qayd etildi. Qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi taddiqot guruhida 3,4 martaga ortgan bo’lsa, nazorat. guruhida faqatgina 1,1 martaga teng bo’ldi, xolos. Qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchi: nazorat guruhida 4,8-•6,0 marta; tadqiqot guruhida 4,9-7,2 marta miqdorda o’z ifodasini topdi. Qo’llarga tayanib gorizontal yotgan holatda qo’llarni bukish-yozish soni: 8,2-9,2; 8,0-11,3 martaga teng bo’ldi. Qayd etilgan ko’rsatkichlar dinamikasidan ko’rinib turibdiki, tajriba guruhidagi bolalarning tezlik-kuch sifatini belgilovchi barcha natijalar nazorat guruhidagi yosh gandbolchilarnikidan nihoyatda yuksak darajada o’zgarganligidan darak bermoqda. Ushbu vaziyat yana bir bor tajriba guruhi mashg’ulotlari davomida qo’llanilgan nostandart maxsus mashqlar tezlik-kuch sifatini rivojlantirishda o’ta samarali ekanligini isbotlayapti. Shu bilan bir qatorda tajriba guruhida qayd etilgan kuch sifati boshqa sport turi bilan shug’ullanuvchi shu yoshdagi bolalar kuchidan ancha kam rivojlanganligi ma`lum bo’ldi. R.A. Piloyanni (1991) fikriga ko’ra, hatto 8-9 yoshli bolalarda tezkor kuch sifatlari nisbatan o’sgan bo’lar ekan. 11-12 yoshli sport chilar mashg’ulotida tezlik-kuch va chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar 64 hajmini bemalol ko’paytirish tavsiya etiladi. 13-14 yoshli sport chilarda esa, chidamkorlik, 14-15 yoshda egiluvchanlik va tezlik-kuchni rivojlantirishga oid mashqlar hajmini oshirish maqsadga muvofiq deb ta`kidlangan. Ma`lumki, malakali gandbolchilarni tayyorlashda bel, qorin, qo’l va oyoq mushaklariga xos tezlik-kuch sifati nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa bu borada portlovchi kuch (tezlik-kuch) hal qiluvchi xususiyatga egadir. Bizning tadqiqotimizda ishtirok etgan yosh gandbolchilarda eguvchi va yozuvchi mushaklar kuchining sezilarli farq, asosida kam rivojlanganligi shu bolalarning bog’cha yoshidan boshlab tezlik-kuch mashqlari bilan juda kam shug’ullanganligidan dalolat beradi. Binobarin, olingan tadqiqot natijalari yosh gandbolchilarning o’quv- mashg’ulotlarda kuch va tezlik-kuch mashqlari hajmini orttirish chorasini ko’rish taqozo etiladi. Aytish zarurki, bunday mashqlar hajmini oshirish faqatgana standart mashqlar hisobiga bo’lmasdan, balki ko’proq nostandart maxsus mashqlarni musobaqa tariqasida qo’llash yaxshi natija beradi. Bundan tashqari, dastlab o’rgatish bosqichida yosh gandbolchilar tarkibidan tezroq iste`dodli gandbolchi tayyorlash maqsadida kuchni rivojlantirishga oid mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llash ko’ngilsiz oqibatlarga olib kelishi diqqat markazida bo’lishi kerak. Demak, tezlik-kuch ga oid mashqlar bolalarning jismoniy funktsional imkoniyatlariga mos bo’lishi darkor. 3 .4. Yosh gandbolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi Gandbolda o’yin malakalarini (to’p kiritish, uzatish, zarba berish, to’siq qo’yish) sakrab samarali ijro etish har bir o’yin ko’rinishini yoki butun o’yin taqdirini belgilaydi. Demak, shu sifat qancha yuqori rivojlangan bo’lsa shuncha to’p kiritish imkoniyati ortadi. Shuning uchun sakrovchanlik va tezkor sakrovchanlik sifatlarini gandbolga xos xususiyatga moslashtirib rivojlantirish 65 nafaqat sport mahoratini takomillashtirish guruhlarida katta rol o’ynaydi, balki bunday ixtisoslashtirilgan sifatlarni dastlabki o’rgatish bosqichidanoq boshlab shakllantira borish muhim ahamiyat kashf etadi [21]. Yuqorida qayd etilgan nazariy g’oyalar va uslubiy mulohazalar mazkur bitiruv dissertatsiya ish bo’yicha yosh gandbolchilar ishtirokida pedagogik tajriba o’tkazishga da`vat etib olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, yosh gandbolchi bolalardan iborat nazorat va tajriba guruhlariga sakrovchanlik sifatiga oid ko’rsatkichlar pedagogik tadqiqotdan avval deyarli bir xil darajada ekanligi kuzatildi (10-jadval). Jumladan, joydan turib vertikal sakrash nazorat guruhidagi bolalarda o’rtacha 33,4±2,2 sm ni tashkil etgan bo’lsa, tajriba guruhida ushbu ko’rsatkich 32,4±2,6 sm ga teng bo’ldi. 8-jadval 13-14 yoshli gandbolchilardan iborat nazorat (n) va tajriba (t) guruhlarida sakrovchanlik sifati 1 oylik pedagogik tadqiqot, N-n=10; T-n=10 Me`yoriy mashq Tajribadan oldin Tajribadan so’ng n t n t Joydan turib vertikal sakrash (sm) 33,4 ±2,2 32,8 + 2,6 35,2 ±2,3 39,3±3,2 Joydan turib uzunlikka sakrash, (sm) 170,4±3,3 171,0±3,6 176,2 ± 3,2 181,2±2,8 Joydan turib uzunlikka sakrash sifati nazorat guruhida 170,4+3, 7 sm, tajriba guruhida 171,6±3,6 sm ga teng ekanliga kuzatildi. E`tiborga loyiq joyi shundaki, gandbol bo’yicha ishlab chiqilgan BO’SM dasturida shu yoshdagi bolalarda joydan turib uzunlikka sakrash ko’rsatkichi o’rtacha 175 sm ga teng deb meyoriy mezon qabul qilingan. Aniqrog’i 10 yoshli bolalarda - 170 sm, 12- yoshli bolalarda esa 180 sm deb belgilangan. Afsuski ushbu mualliflar tomonidan joydan turib yoki kelib vertikal sakrash sifatlari me`yor sifatida taqdim etilmagan 66 Yosh gandbolchi bolalarda joydan turib vertikal sakrash 40-42 sm miqdorida me`yor qilib olingan. Joydan turib uzunlikka sakrash esa 180-186 sm qilib belgilangan [9]. R.S. Nasimov (1987) shu yoshdagi bolalar sakrovchanligini o’rganib, bu sifatni 39,3-46,5 sm ga teng ekanligini kuzatgan. Ko’rinib turibdiki, turli mualliflar ushbu sifatlarning rivojlanganlik darajasini turlicha baholaganlar. Basketbolda, misol uchun, vertikal sakrash darajasi 10-11 yoshli bolalarda 30 sm deb belgilangan [21]. Fikrimizcha, mazkur sifatlarni shu yoshdagi bolalarda har xil darajada belgilanganiga tadqiqotchilarning tekshiruvga turlicha yondoshishi, tekshiruv shartlarini bir xilda emasligi yoki turli mintaqada yashovchi bolalarniig jismoniy tayyorgarligi turlicha bo’lganligi bilan bog’liqdir. Vaholanki, gandbol, gandbol, basketbol kabi sport o’yinlarida sakrovchanlik sifatlari birdek muhim ahamiyatga egadir. Bizning tadqiqotimizda qo’llanilgan test mashqlari har bir bolada 3 martadan qabul qilinib, eng yaxshi natija tanlab olingan edi. 1 oylik pedagogik tadqiqot natijasida tajriba guruhida olingan ko’rsatkichlar nazorat guruhidaga bolalar ko’rsatgan natijalarga nisbatan talaygina farq qildi. Chunonchi, agar nazorat guruhida tajriba boshlanishidan avval joydan turib vertikal sakrash 33,4 sm ga teng bo’lgan bo’lsa, tadqiqot muddati tugaganidan so’ng bu ko’rsatkich 35,2 sm ga ortdi (farq 1,8 sm). Joydan turib uzunlikka sakrash shu guruhda tadqiqotdan oldin 170,4 sm, tadqiqotdan so’ng 176,2 sm ga teng. bo’ldi (farq 5,8 sm). Pedagogik tadqiqot davomida sakrovchanlik va maxsus sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan estafetali-o’yin mashqlari bilan shug’ullangan tajriba guruhidagi bolalarda o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning o’sish darajasi o’ta samarali rivojlanganligi kuzatildi. Jumladan, pedagogik tadqiqot boshlanishidan avval tajriba guruhida joydan turib vertikal sakrash 32,8 sm ga teng bo’lsa, tadqiqot so’ngida bu ko’rsatkich 39,3 sm (farq 6,5 sm) gacha o’sdi. Joydan turib uzunlikka sakrash - 170,4 sm dan 181,2 sm ga ortgani 67 kuzatildi. Binobarin, pedagogik tadqiqot davomida qo’llanilgan maxsus estafetali-o’yin mashqlari sakrovchanlik sifatini rivojlantirish borasida o’ta samarali ekanligini isbotlab berdi. Alohida shuni ta`kiddash lozimki, tajriba guruhida shug’ullangan bolalarda nafaqat o’rganilayotgan maxsus jismoniy sifatlar tez sur`atlar bilan rivojlanganligi namoyon bo’ldi, balki bu bolalarda faollik va qiziqish alomatlari yaqqol ko’zga tashlandi, o’yin malakalarini o’zlashtirish jarayoni ancha y engil kechayotgani kuzatildi. Bundan tashqari shu guruhdagi bolalarda mashqlarga ijodiy yondoshish alomatlari yaqqol ko’zga tashlandi. Ehtimol qilish mumkinki, mazkur guruhda qo’llanilgan nostandart estafetasimon mashqlar o’yin tarzida tashkil qilingani sababli bolalarda harakat erkinligini vujudga keltirgan. Ma`lumki, o’yin tarzida qo’llaniladigan mashqlar bolalar organizmida (ho’jayra, to’qima, mushak tolalari va h.k.) o’ta charchash yoki zo’riqish alomatlari tez paydo bo’lishini orqaga suradi. Buning sababi, o’yin davomida shu bolalarning emotsional holati ko’tariladi, ular yuklama haqida o’ylamaydilar. Boshqacha qilib aytganda bunday nostandart o’yin yuklamalari bolalarni charchashdan chalg’itadi. Aynan shu holatlar shug’ullanuvchi yosh bolalarda jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishiga turtki beradi. Sak rovchanlik jismoniy sif at ini t arbiy alash va rivojlant irish uslubiy at i. Tushunchaning ta’rifi . Sakrovchanlik yangi harakatlarni tez egallash (tez o’rganib olish qobiliyati) to’satdan o’zgaruvchan vaziyatlar talabiga ko’ra harakat faoliyatini tez qayta ko’ra olish qobiliyatidir. Har qanday harakat biror bir aniq vazifani (harakat vazifasi deb ataladigan vazifani) hal qilishga qaratilgan bo’ladi: mumkin qadar balandroq sakrash, to’pni ilib olish, shtangani ko’tarish va boshqalar kabi. Harakat vazifasining murakkabligi ko’pgina sabablar bilan, 68 jumladan bir vaqtda va ketma - ket bajariladigan harakatlarning bir - biriga uyg’unligiga bo’lgan talablar bilan belgilanadi. Harakatlarning muvofiqlashish murakkabligi sakrovchanlikning birinchi o’lchovi hisoblanadi. Agar harakatning makon vaqt va kuch tavsiflari harakat vazifasiga mos bo’lsa, ya’ni yetarli darajada aniq bo’lsa, harakat vazifasi bajariladi. Harakatning aniqligi tushunchasi harakatning makon vaqt va kuch tavsiflari aniqligidan iborat. Harakatning aniqligi sakrovchanlikning ikkinchi o’lchovidir. 69 Sak rovchanlik ni rivojlant irishga. 1. To'pni t o'g'ri oliby urish . Ikki jamoa a'zolari startga turishadi. Signalga ko'raoldinda turgan o'yinchilar yo'lakchada to'pni avval o’ng qo'llarida bayroqcha yonigacha sakratjb olib borishadi, burilishga kelib esa endi to’pni oyoqda orqaga qaytib olib borishadi. Finishga yaqin turgan sherigiga to'p qoldiriladi va u o'z navbatida shu usulda oldinga yuguradi. To’pni t o’g’ri olib y urish. 2. To'p bilan slalom . Maydondagi yo'lakchalarga har 3 m ga bir nechta bayroqcha yoki ustunchalar qo'yiladi. Jamoa a'zolaridan biri xuddi awalgi usulga o'xshab to'p bilan yugurib borib, qaytib keladi. Birinchi bayroqchadan chap tomondan, ikkinchisidan o'ng tomondan, uchinchisidan yana chap tomondan va h,k. o'tish kerak. Bunda bayroqchalarga tegib ketmaslik hamda noto'g'ri yo'nalishda yugurmaslik kerak. 70 To’p bilan slalom. Sakrovchanlikni tarbiyalash uslubiyatning asoslari. Sakrovchanlikni tarbiyalash birinchidan, harakatlarni muvofiqlashgan jihatdan murakkab harakatlarni o’zlashtirib olish qobiliyatini tarbiyalashdan va ikkinchidan, harakat faoliyatini to’satdan o’zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda qayta qurilish qobiliyatlarini tarbiyalashdan iboratdir, bunda o’z harakatlarni makonda va vaqtda aniq idrok etish («makonni his etish», «vaqtni his etish») muvozanat saqlash, galma - gal zo’r berish va bo’shashtirish qobiliyatlarini, shuningdek boshqa xususiy qobiliyatlarini tanlab takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Sakrovchanlikning tarbiyalashni asosiy yo’li yangi xilma - xil harakat ko’nikma va malakalarini o’rganib olishdir. Bu harakat malakalarining ortib borishiga sabab bo’ladi va harakat analizatorining funksional imkoniyatlariga samarali ta’sir etadi. Yangi harakatlarni o’zlashtirib olish qobiliyati sifatidagi sakrovchanlikni tarbiyalashda har qanday mashqlardan foydalanish mumkin. Lekin ular faqat yangilik elementlari bo’lgani uchungina 71 o’rganiladi. Malaka avtomatlashib borgan sari mazkur jismoniy mashqning sakrovchanlikni tarbiyalash vositasi sifatidagi ahamiyati ancha kamayib boradi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq ravishda qayta qurish qobiliyati sifatidagi sakrovchanlikni tarbiyalash uchun, to’satdan o’zgargan sharoitdagi ta’sirlarga darhol javob berish bilan bog’liq bo’lgan mashqlar qo’llaniladi. Sakrovchanlikning oshirishga qaratilgan yuklamalarning o’zgarishi, shug’ullanuvchilar ancha oladigan kordinasion qiyinchiliklar ortira borish yo’li bilan sodir bo’ladi. Bu qiyinchiliklar asosan qo’yidagi talablardan tashkil topadi. 1) Harakatning aniq bo’lishi: 2) Ularning o’zaro muvofiqligi: 3) Sharoitning to’satdan o’zgarishi: 72 III BOB BO’YICHA XULOSA Ayrim murabbiylar qisqa muddat ichida jismoniy sifatlarni rivojlantirishni jadallashtirish, tezroq malakali sportchi tayyorlash maqsadida maxsus va ixtisoslashgan mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llaydilar, to’g’ri, ayrim hollarda ya’ni agar bolaning nasliy va individual jismoniy imkoniyatlari serzahira bo’lsa, bunday bola tez orada yaxshi sportchi bo’lib yetishishi mumkin. Ammo, aksariyat hollarda bunday katta yuklamali mashg’ylotlar bolaning tez charchashi, zo’riqishi, hatto uning kasallanishiga olib kelishi mumkin. Sport amaliyotida shunday holatlar ham uchraydiki, bir biriga o’xshash muntazam beriladigan mashqlar sport bilan endi shug’ynlanishni boshlagan bolada qiziqishini so’ndiradi, unda sportga bo’lgan ixlos yo’qoladi, pirovardida u sport bilan shug’unlanmay qo’yadi. Shuning uchun yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa dastlabki o’rgatish bosqichida jismoniy sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik mahorati «qisqaroq yo’l bilan» shakllantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish juda foydali va muhim masala bo’lib hisoblanadi. 73 XULOSA VA TAKILFLAR O’zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab ommaviy sportni rivojlantirishga davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida qaralayotganligi o’zining bir qator ijobiy natijalarini bera boshladi. Yurtimiz yoshlari jahonning nufuzli sport musobaqalarida O’zbekiston sharafini munosib himoya qilib, arzigulik yutuqlarga erishdilar. Yurtimizda sportni rivojlantirish faqat jahon chempionlarini yetishtirish emas, balki sportning ommaviyligini ta’minlash, barchaning sport bilan muntazam shug’ullanishiga erishish, sog’lom, barkamol avlodni tarbiyalash hamdir. Bu sohada arzigulik ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, umumta’lim maktablari, akademik liseylar, kasb-hunar kollejlari va oliy o’quv yurtlarida ham jismoniy madaniyat darslariga e’tibor tobora kuchayib bormoqda. Bu esa o’qituvchi va tarbiyachilarni metodik adabiyotlar bilan ta’minlash talabini ham qo’ymoqda. Harakatli o’yinlar vositasida gandbol o’yin texnikasini o’rgatishda harakatli o’yinlardan foydalanish yo’llari muhim ahamiyatga egadir. Birinchidan, ushbu o’yinlarning tegishli adabiyotlarda jamlanishi, ikkinchidan, ularni o’rgatishga doir ma’lum adabiyotlarning mavjudligi, uchinchidan, o’qituvchi va murabbiylarning muayyan tajriba to’plaganligi e’tiborlidir. Fikrimizcha, harakatli o’yinlarni o’rgatish sohasida ma’lum adabiyotlar mavjudligiga qaramasdan, bir qator muammolar ham bor. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, harakatli o’yinlarni o’rgatish jarayonida ko’proq jismoniy mashqlarni bajarishga ko’proq e’tibor beriladi. O’quvchilar, talabalarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi, nutq madaniyatini oshirish, intizomli, qat’iyatli, mard, halol, jasur qilib tarbiyalash kabi asosiy sifatlar ba’zan e’tibordan chetda qoladi. Aslida ma’naviy yetuk, ruhan chiniqqan inson yurt sharafini munosib himoya qiladi, jamiyatda o’z o’rnini topadi, boshqalarga nisbatan mehr-shafqatli, adolatli, har qanday vaziyatda oqilona fikr yuritib, ish ko’radigan barkamol avlod 74 bo’lib voyaga yetadi. Shuning uchun harakatli o’yinlarni o’rgatish jarayoniga kompleks yondashish lozim. Shundagina sportning ma’naviy- axloqiy tarbiyadagi o’rni beqiyos bo’ladi, jamiyat va xalq manfaati, yurt sharafini munosib himoya qila oladigan ongli sportchilar tobora ko’payib boraveradi. 1. Ishda ko’rib chiqilgan adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki, ko’p yillik sport mashg’uloti jarayonida yuqori malakali gandbolchilarni tayyorlash ustivor jihatdan jismoniy sifatlarni rivojlantirish sur`atiga bog’liq. Ya`ni ushbu sifatlar qanchalik shakllangan bo’lsa, shug’ullanuvchilarning yoshidan qat`iy nazar texnik-taktik mahoratining o’sish darajasi shunchalik samarali kechadi. Bu borada sakrovchanlik sifati texnik-taktik tayyorgarlik ko’rsatkichlari bilan uzviy bogliqligi hamda mazkur sifatlar sport mahoratini progressiv taraqqiy etishida muhim rol o’ynashi yana bir bor e`tirof etildi. 2. Sakrovchanlik sifatini tarbiyalashda nostandart o’yin mashqlarini qo’llash tajribasini o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki, murabbiylarning aksariyat qismi yosh gandbolchilarni tayyorlashda harakatli o’yinlardan deyarli foydalanmas ekanlar. 3. Nazorat guruhiga mansub bolalar bilan amaldagi BO’SM dasturi asosida o’tkazilgan 1 oylik mashg’ulotlar boshida va yakunida o’rganilgan sakrovchanlik sifati sust rivojlanganligi kuzatildi. 4. Bu muddat davomida tajriba guruhida sakrovchanlik sifatini rivojlantirish maqsadida qo’llanilgan harakatli o’yinlar qayd etilgan sifatlarni tez sur`atlar bilan rivojlanishiga olib keldi. 5. Sinab ko’rilgan sakrovchanlik sifatini rivojlantirishga qaratilgan harakatli o’yinlar an`anaviy standart mashqlardan ustun ekanligi, hamda harakatli o’yinlar o’zining emotsional mohiyati tufayli mazkur sifatni samarali rivojlantirish qiymatiga ega ekanligi ilmiy jixatdan asoslandi. 6. Yuqori malakali gandbolchilarni tayyorlash bilan bo’lgan ko’p yillik mashg’ulot jarayonida yuqorida qayd etilgan harakatli o’yinlarni muntazam qo’llash nafaqat sakrovchanlik sifatini unumli shakllantirishga imkon yaratadi, 75 balki shu asosda texnik-taktik mahoratni qisqa muddatlarda osonroq takomillashuviga asos bo’ladi. O’qituvchi-murabbiylar mashg’ulot vaqtida yuqoridagilarni hisobga olib mashg’uolotlarini to’g’ri tashkil qilsalar, o’quvchilarni harakatli o’yinlardan foydalanib ularning jismoniy sifatlarini ham to’g’ri shakllanishini yo’lga qo’yish mumkin. 76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Mirziyeyov Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. Toshkent: O’zbekiston, 2017 y . 2. Mirziyeyov Sh.M. Yoshlarni vatanparvarlik ruhida va jismoniy tarbiyalash hamda chaqiriluvchilarni harbiy-texnik mutaxassisliklar bo’yicha tayyorlash tartibini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida . Toshkent. 2018 yil 12 dekabr, pq-4061-son . 3. Mirziyeyov Sh.M. "O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi farmoni. Toshkent. 2020 yil 24 yanvar . 4. Barkamol avlod– O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.T., 1998. 6-b. 5. O’zbekiston Respublikasining jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi qonuni Toshkent 2015 y 4-sentyabr 6. G o ncharova O.V. “Yosh sportchilarning jismoniy q obiliyatlarini rivojlantirish” . T., O’ zDJTI matbaa nashr i yoti b o’ limi , 2005 y. 57-b. 7. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati . Prof. R.Salomovning umumiy tahriri ostida. 1 tom. T., “I TA Press” nashr., 2014. 78-b. 8. Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T., “Zarqalam” nashr., 2004 . 112-b . 9. Nasritdinov F.N., Q osimov A.Sh. O’zbek xal q milliy o’yinlari. T., 1 to’plam. 1993. – 27 b. 10. Po’latov A.A. Voleybol . JTI talabalariga mo’ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993. 15-b. 11. Po’latov A.A. O’rgatish uslubiyatiga noan`anaviy yondoshish masalalari. O’qituvchilar va talabalar ilmiy konferentsiyasi to’plami. T., 1994. 32 - b. 12. Usmonxo’jaev T., Xo’jaev F.. 1001 o’yin. T., “Ibn Sino”nomidagi nashr., 199 0. 45 - b . 13. Usmonxo’jaev T.S., Q osimova M.U. 500 mash q va h arakatli o’yinlar. T.: O’zDJTI nashriyot bo’limi. 1999. – 60 - b. 77 14. Usmonxo’jaev T.S., Xo’jaev F. H arakatli o’yinlar. T.: O’qituvchi, 1992.- 80 - b. 15. Айрапетьянц Л.Р., Годик М.А. Спортивные игры. Т., 1991. 16. Акрамов Ж.А. Обоснование методики контроля и анализа биомеханических характеристик броска по воротам в гандболе. Автореф. кан. пед. наук. М., 1992. 17. Амалин М.Е., Шилов О.С. Методика оценки соревновательной деятельности в спортивных играх. Т., 1980. 18. Годик М.А. Контроль тренировочных и соревновательных нагрузок. М., 1980. 19. Игнатьева В.Я. исследования соревновательных нагрузок гандболистов высших разрядов. Т., 1980. Xo’jaev F., Usmonxo’jaev T. Boshlang’ich sinflarda jismoniy tarbiya darslari. T., 1996. 123-b. 20. T., 1993. 15-b. 21. R.S.Salomov. Sport mashg’ulotlarining nazariy asoslari. T. 2005. 22. R . I . Nurimov . Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash . O ’ zDJTI nashriyot – matbaa bo ’ limi .2005. 23. Rasul o v A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. O’zbek xalq o’yinlari ularning tasnifi va tavsifi. //O’quv qo’llanma. Toshkent, 1996. - 98b. 24. Rasulov A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. O’zbek xalq o’yinlari ularning tasnifi va tavsifi. // O ’ quv qo ’ llanma . Toshkent , 1996. - 98 b . 25. T.Usmonxo’jayev, O’.Tursunov. Jismoniy nazariyasi va uslubiyoti. Toshkent – «O’qituvchi» - 2004. 26. F. Xo’jaev. Basketbol darslarida harakatli o’yinlar. T., 2001. 4-b. 27. www.gandbol.uz . 28. www.ziyonet.uz . 29. www.uzsport.uz . 30. www.yandex.ru . 78

13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... I BOB . YOSH GAND BOLCHILARNI TAYYORLASHDA JISMONIY QOBILIYATLARNING O’RNI .................... 1.1. Yosh sportchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati .................... 1.2. Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. .................................. 1. 3 . Jismoniy sifatlar va ularni o’rgatish jarayonidagi o’rni. .................................. 1. 4 . Tadqiqotning vazifalari, obyekti, uslublari va tajriba mazmuni ...................... I bob bo’yicha x ulosa .............................................................................................. II BOB. SAKROVCHANLIK NING NAMOYON BO’LISHIDA KUCH VA TEZLIK-KUCH QOBILIYATLARINING O’RNI ....................... 2.1. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar .................................................................................. 2.2. Mushaklararo muvofiqlash va mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar .................................................................................. 2.3. Turli mushak guruhlarining kuchini rivojlantirish uchun mashqlar ................. 2.4. K uch, tezlik-kuch, reaktiv kuch qobiliyatlarini rivojlantirish va harakatli o’yinlardan foydalanish usullari .............................................................................. 35 I I bob bo’yicha x ulosa ............................................................................................. III BOB. YOSH GANDBOLCHILARDA SAKROVCHANLIK QOBILIYATINI HARAKATLI O’YINLAR VOSITASIDA RIVOJLANTIRISH USLUBIYATI ...................... 3.1. Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini savolnoma asosida o’rganish ............ 3.2. Yosh gandbolchilarda tezkor- sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi .................................. 54 3.3. Yosh gandbolchilarda tezlik-kuch sifatini harakatli o’yinlar orqali rivojlantirish samaradorligi ............................................................. 3.4. Yosh gandbolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi ............................................................. 64 II I bob bo’yicha x ulosa ............................................................................................ XULOSA VA TAKILF LAR ................................................................................. 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 1

KIRISH Yangilanayotgan O’zbekistonning mustaqillikka erishishi va istiqlol yilidagi taraqqiyotlari va hozirgi vaqtda o zbek xalqining o z–o zini anglashʻ ʻ ʻ tuyg usi avj olganligi, milliy va madaniy qadriyatlar tiklanganligi, aholining ʻ ko p tabaqasi tomonidan urf–odatlar va marosimlarning amalga oshirilishi ʻ munosabati bilan jismoniy tarbiyaga, xususan, yengil atletikaga zamon talabi hamda milliy an analar ruhida bilim berish va tarbiyalashga asoslanib ʼ yondoshish zarur. Chunki O zbekiston Respublikasi Prezidenti ʻ Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 31 oktyabr kuni jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish bo’yicha yig’ilish o’tkazib, mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish ijtimoiy siyosatning muhim yo'nalishlaridan biri etib belgilangan. Chunki sport aholi salomatligini mustahkamlash, yosh avlodni sog'lom va barkamol etib tarbiyalash orqali jamiyatda sog'lom turmush tarzini qaror toptiradi. Turli kasalliklar, yoshlar o'rtasida zararli odatlarning oldini oladi. Sport yuksak madaniyat, vatanparvarlik tuyg'ularini shakllantirishda ham muhim o'rin tutadi. Bu sohada erishilgan yutuqlar mamlakatni dunyoga tanitadi, barcha yurtdoshlarga g'urur-iftixor bag'ishlaydi. Shuningdek, Istedodli bolalarni tanlash va professional sportchilarni tayyorlash bo'yicha uzluksiz tizim yaratildi. Umumtalim maktablari va bolalar sport majmualaridagi mashg'ulotlarda qobiliyati ko'zga tashlangan o'g'il-qizlar bolalar va o'smirlar sport maktablari, sport kollejlariga olinib, professional yondashuvlar asosida tarbiyalanmoqda. Prezidentimizning 2018 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori sohadagi yana bir muhim hujjat bo’ldi. Ushbu qaror bilan O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish dasturi qabul qilindi. Dasturda 2017-2021 yillarda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish uchun 995,2 milliard so’mdan ziyod mablag’ sarflanishi, sport maktablarining 2

moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida 167 ta sport inshooti, jumladan, 90 ta sport majmuasi va 77 ta suzish havzasini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, jihozlash va qayta jihozlash nazarda tutilgan. Shuningdek ushbu qaror va farmonlar jismoniy va ma naviy sog lom yoshʼ ʻ avlodni voyaga yetkazish, yoshlar o rtasida sog lom turmush tarzi va sportga ʻ ʻ intilishni kuchaytirish, bu ishlarning g oyat muhim sharti sifatida bolalar ʻ ommaviy sportini rivojlantirishni ko zda tutadi. ʻ A h olining salomatligini yaxshilash, me h natkashlarning ish q obiliyati va me h nat samaradorligini oshirish, o’q uvchi yoshlarning ma’naviy - jismoniy kamolotini tarbiyalash y o’ li bilan ularni kasb - xunar egallashlariga y o’ naltirish masalalari Respublika xukumatining di qqa t e’tiborida turibdi. Shu sababdan h am Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2020 yil 24 yanvarda "O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi farmon ni imzola di. Ularning mazmunida uzluksiz ta’lim jarayoni va sportni turlarini amalga oshirish, h amda o’q uvchi yoshlarning jismoniy barkamolligini tarbiyalashda ularni jismoniy tarbiya va sport mash g’ ulotlari h amda ommaviy sport musoba q alariga t o’ la jalb etish va shart-sharoitlar yaratish k o’ zda tutilgan. Respublikada oxirgi yillarda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish, imkoniyatlari cheklangan shaxslarning jismoniy reabilitasiyasi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish hamda mamlakatning xalqaro sport maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash borasida izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, jismoniy tarbiya va sport sohasida aholi sog’lig’ini mustahkamlashga ko’maklashadigan aniq dasturlarni amaliyotga joriy etish, yoshlarni sportga keng jalb qilish va ular orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish, sport turlari bo’yicha yuqori natijalarni ta’minlaydigan mahoratli sportchilar bilan milliy terma jamoalarni shakllantirish va murabbiylar uchun qo’shimcha shart-sharoitlar yaratish zarurati mavjud. 3

Mamlakatda yuksak madaniyatga ega bo’lgan har tomonlama yetuk hamda jismonan sog’lom insonni shakllantirish maqsadida aholining jismoniy tarbiya va sport sohasida malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan ustuvor yo’nalishlarni belgilash, iqtidorli sportchilarni tanlab olish (seleksiya) jarayoniga innovasion shakllar va usullarni joriy etish maqsad va vazifa lar i qo’yilgan;  jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug’ullanayotgan aholining umumiy sonini 30 foizgacha, sport tashkilot va muassasalarida shug’ullanayotgan yoshlarning umumiy sonini 20 foizgacha oshirish;  davlat sport ta’limi muassasalarida murabbiy va mutaxassislarning sifat tarkibi, xususan, oliy ma’lumotli xodimlar sonini bosqichma-bosqich 80 foizgacha yetkazish;  joylarda yoshlar orasidan iqtidorli sportchilarni tanlab olish (seleksiya)ning samarali va shaffof to’rt bosqichli – tashkilot-tuman (shahar)- hudud-respublika tizimini ishlab chiqish va joriy etish va boshqa maqsad va vazifalar belgilangan; Ushbu farmonda Prezidentimiz jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini to’g’ri takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish, iqtidorli yosh sportchilarni tanlash va tarbiyalash, sohani malakali kadrlar bilan mustahkamlash hamda zamonaviy sport musobaqalarida munosib ishtirok etish uchun bugun yoshlarga munosib e’tibor qaratmoq lozim. Bu vazifalar haqida mutafakkirlarimizdan biri «Biz odamni har tamonlama kamol toptirish uchun uning yaxshi yugura olishi, tez va chiroyli yura olishi, uning barcha a’zolari sog’lom bo’lishi, mehnatga va mudofaaga tayyor turishi bilan birga aqliy sifatlari ham o’sib borishini tarbiyalashimiz lozim» degan. Shu nuqtai nazardan qaraganimizda jismoniy tarbiyani insonning bolaligidan boshlash zarur. Buning uchun avalo, bolalarning o’zini sportga qiziqtirish, ular o’rtasida turli xil o’yinlarni musobaqa tarzida tashkil qilish lozimdir, chunki o’yinlarda harakatning xilma – xil qirralari ochiladi. Shu sababli jismoniy tarbiya darslarida o’yinlar qo’llash ijobiy xodisadir. O’yin usulida o’tkaziladigan jismoniy 4

mashqlarning afzalligini barchamiz yaxshi bilamiz. O’yinlarning o’ziga xos turi va uslubini o’qituvchi tanlaydi. Mashg’ulot davomida bolalarning epchilligi, chaqqonligi, tezkorligi, kuchliligi va quvvati aniqlanadi. O’yinlar bolalardagi ana shu sifatlarni rivojlantiradi va ularni darsga jalb qiladi, o’z navbatida bolalarni o’qituvchi bilan yaqinlashtiradi ham. Natijada jismoniy tarbiya fanidan qo’yilgan davlat ta’lim standartlari talablari bajariladi, o’yinlarni yaxshi pedagogik darajada tashkil etish uchun bolalarni yoshi, jinsi va qiziqishlariga mos tarzda ularning jismoniy imkoniyatlarini, psixologik xususiyatlarini xisobga olish muhimdir. Dissertatsiya ishi mavzusining dolzarbligi . Zamonaviy sport amaliyotida jismoniy tayyorgarlik texnik va taktik mahoratni yuksak cho’qqilarga olib keluvchi yagona va hal qiluvchi poydevor bo’lib xizmat qiladi. Binobarin, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlash uchun jismoniy sifatlarini erta yoshlikdan, to’garakka endi kelgan bolalar tomonidan tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga mos ravishda rivojlantirish sport mashg’ulotining muhim shartlaridan biridir. Buning uchun mashqlarni to’g’ri tanlash va amaliyotga joriy etish samaradorligini pedagogik nazorat ostiga olish iste`dodli sport zahiralarini etishtirishda o’ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Shuni ham ta`kidlash muhimki, har bir sport turida o’ziga xoslik mavjud bo’lib, shu xususiyatlar yosh sportchilarni tayyorlashda qaysi bir jismoniy sifatlar ustivor ekanligini belgilab beradi. Gandbolda, tezlik-kuch qobiliyatlari va sakrovchanlik sifati ustun turadi. Yosh gandbolchilarda ushbu sifatni shakllantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish to’liq o’rganilmagan va bugungi kun jismoniy tarbiyasining dolzarb muammolaridan biridir. Dissertatsiya ishning ob’ekti : Bolalar o’smirlar sport maktabida shug’ullanuvchi 13-14 yoshli bolalar bilan olib boriladigan gandbol mashg’ulotlari jarayoni. Dissertatsiya ishning predmeti: Ishning predmeti 13-14 yoshli gandbolchilarning mashg’ulot jarayonida sakrovchanlik jismoniy qobiliyatlarini oshirishda harakatli o’yinlardan foydalanish usullari. 5

O'xshashlar

TEXNIK-TAKTIK HARAKATLARNI BAHOLASH
5-6-YOSHLI BADIY GIMNASTIKACHILARNING EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH USULLARI
YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati
O‘SMIR VOLEYBOLCHI QIZLARNI SAKRASH CHIDAMKORLIGINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI