logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. 2. sh.usmonova. psixolingvistika

2. sh.usmonova. psixolingvistika

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

507.27734375 KB
Ko'chirib olish
2O‘zbek tilshunosligida ilk bor tayyorlangan mazkur ma’ruzalar kursida “Psixolingvistika” fanining vujudga kelishi, uning psixologik va lingvistik manbalari, asosiy ta’limotlari va maktablari, metodlari, nutq ontogenezi, nutqiy faoliyat va uning turlari, nutqning yaratilishi, nutqni idrok qilinishi, nutqni yaratish va idrok qilish modellari, matnni psixolingvistik yondashuv asosida o'rganish, eksperiinent turlari, patopsixolingvistika hamda etnopsixolingvistika masalalar yoritilgan. Shuningdek, ma’ruzalar kursi so‘nggida psixolingvistik terminlar lug‘ati (glossariy) keltirilgan. Ma’ruzalar kursi filologiya fakultetlarining magistrantlariga mo‘ljallangan. Mas’ul muharrir filol. fan. dokt., prof. H. Dadaboyev Taqrizchilar: filol. fan. nomz. D. Xudoyberganova filol. fan. dokt., prof. M. Qurbonova 5A120102 - Lingvistika (o‘zbek tili) magistratura - mutaxassisligi bo‘yicha ma’ruzalar kursi Ushbu ma’ruzalar kursi Mirzo Ulug'bek nomidagi O‘zMU O'zbek filologiyasi fakulteti O'quv-uslubiy kengashining 2014-yil 2-apreldagi 6- sonli qarori bilan nashrga tavsiya etilgan. 31- MA’RUZA PSIXOLINGVISTIKA NUTQIY FAOLIYAT HAQIDAGI FAN Reja: 1. Psixolingvistikaning obyekti va predmeti 2. Psixolingvistikaning o'ziga xos xususiyatlari 3. Psixolingvistika psixologik fan sîfatida 4. Psixolingvisiika va tilshunoslik Tayancli so‘z va iboralar: obyekt, predmet, freym, individ, kommunikatsiya, nutq subyckti, nutq obyekti, motiv, ehtiyoj, niyat, nutqiy maqsad, nutqiy faoliyat, nutqni yaratish, nutqni qabul qilish, inson omili, vaziyat omili, eksperiment tanioyili, til sistemasi, til materiali. 1. 1. Psixolingvistikaning obyekti va predmeti Psixolingvistikaning asosiy tadqiqot obyekti nutqiy faoliyat subyekti bo’lgan shaxs, til egasidir. Rus tilshunosligida mazkur soha rivojiga katta hissa qo'shgan A.A.Zalevskaya psixolingvistikaning vazifasini “tilning amal qilinishini psixik fenomen sifatida tavsiflash va tushuntirish” bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan edi 1 . Psixolingvisiika fanining obyekti - u o'rganadigan individual obyekilar majmuyidan iborat. Turli fanlarda umumiy, bir tadqiqot obyekti bo'lishi mumkin. Biroq ulaming predmeti bir-biridan farq qilishi, ya’ni ayni obyektga bo’lgan qacashi turlicha boTishi mumkin. Jumladan, inson ham tibbiyot, ham psixologiyaning tadqiqot obyekti sanaladi. Lekin har bir fan unga o'zining qarashidan kelib chiqqan holda yondashadi. Til va til belgilarining tizimi lingvistika, adabiyotshunoslik, antropologiya, dasturlash va psixolingvistika fanlarining tadqiqot obyekti bo'lishi mumkin. Ya’ni mazkur fanlarning umumiy obyekti - turli maqsadlarda va turli vaziyatlarda qo'llaniladigan inson tili va nutqi bo‘lishi mumkin I II . Psixolingvistika fanining obyektini aniqlashtirishda A.A.Leontev qayd qilgan freym tushunchasini keltirish maqsadga muvofiqdir. Freym u yoki bu obyekt yoxud hodisani tasvirlovchi o‘lchovlar tizimini ifodalaydi. Masalan, “Ishlovchining shaxsiy varaqasi” (o‘lchovlari aniq shaklda keltirilgan)da mazkur shaxsning eng kamida uni ishga qabul qilinishi bilan bog'liq xususiyatlarini tasvirlovchi freym mavjud bo'ladi. Fanda modellashtirilgan aniq hodisalar, odatda, freym tamoyiliga ko'ra I Залевская А.А Введение в психолингвистику. Учебник для студентов высших учебных заведений. -М. 1999.-С.25. II Белянин В Г1 Психолингвистика -М., 2004. -С. 8 41ауз!АапаШ. Маза1ап, рз'|хо1с^уа<1а акэапуа1 ИоИагёа “ГаоПуа1 й-еупи” ¡зЫай!а<11. С1п<1а ЬосНза1а^а шиаууап зауоПаг (Мацэас!? М ОЙУ ? ЗйагоИ? Рапёау йаоНуа! Шп? уа И.к.) ЬегПасН уа тагкиг о‘1сЬоу1аг азо.з1да Ко<Пза1аг 1ауз1Йапа<1к Рз1хоПг^1зйка<^1 ШгН уо‘паПзЫаг итг^ оЬуекй Ьо'^ап атц тИц Ьосйза1а1^а Шгк &еут1апн1^ “рпапавГ’ огцаН уопдаБЫзЬасН 1 . В ¡гоя Ьаг цапёау Ьо1а1ёа, гнйяца йаг цагИау те<:о<1ок^к уопс1аз11иус1а изЬЬи &еутпп^ ШгШзЫда гнИя БиЬуекй, пШц оЬуеки уок1 адгеэак тойу уоИ еЬйуор П1уа1 уок1’ т^у таяэаб, т^у тШояоййг^ тагтиги уа рге<1теи, Изоту уок1 зетюйк уоз11а1аг & УЗ 1 Й е’йЬо^а оНпасН. Хи11аз, рз1хойгчгу4зйкаш1Ч? оЬуекй цагкДау ШзЬипШзМап цаПу пахаг, Ьаг <кнт пЫхру Ьо<Иза1аг уок1 т^у уаг^аЙаг та]тиу1<1ап ¡Ьога( Ьо‘1а<Н. Ви оЬуе!Л ШзЬипозНк уа ЬозЬца пи1ц1у йаоПуа! ЬПап ЬНя Гап I аг ЬПап итипну ЫзоЫапасй. I Рз1хо1теу! 5Нкап1Пй уаг1Га1ап«а чиу|<Ьё! 1а<1я1цо1 уа то<1сПаз11Нг1зЫаг к1га<К: I III IV Рз1хо1п^1зйкатг^ ргес1тей ШгП - оЬуекЙаткщ тауЬит йгшп уок1 аупт оЬуекИагтгщ тауЬит Йгпт ЫзоЫапаЬк Рз!хоНг^1зЬка йаштг^ ргеётейт Ъе^ПазЬёа аупт р1зхо1Ь^1зЙагтг^ яагазЫапт ке!йпзЬ о‘ппН ЬоЧасП. АтепкаПк рз1хоНг^1зИапигщ йкпсЬа, “рз!хоНг^13йка зо‘х!оусЬПаг шуайтгщ тахкиг таЛатуагйа цаЬи! 1 Леонтьев А А Основы ПСИХОЛИНГВИСТИКИ : Учебник для студ. высш учеб, заведений. -М.: Смысл, 1999. -С. 15- 16 III п и/цш ге]а1а$к (тИк ’у агйу^п, IV ЬШпйаг га 1ИЛап/оусШап&к техап1гпШл'г1 ¡шИхчЛагпи^ Ш Ьшпи хкакИап - . у Iо'гккЫЫьк техатгт1ап 52 qilingan kodda signallarga aylanishi va bu signallaming tinglovchilar tushunchasiga aylanishi jarayonlarini o‘rganadi. Boshqacha aytganda, psixolingvistika kodlash va dekodlash jarayonlarini 0‘rganadi” 1 . Shunga o‘xshash qarashlami yevropalik psixolingvistlaming tadqiqotlarida ham uchratish munikin. Jumladan, P.Fress psixolingvistikani “til orqali taqdim etiladigan bizning ekspressiv va kommunikativ ehtiyojlarimiz va vositalarimiz o'rtasidagi munosabatlar haqidagi fan”, - deb izohlagan V VI . T.Slama-Kazaku psixolingvistikaning predmeti xususida “muloqot vaziyatining xabarga ta’siri” degan qisqacha xulosaga keladi VII VIII . Rus psixolingvistikasi nazariyasining asoschisi A.A. Leontev shunday yozadi: “Psixolingvistika til tizimi va lisoniy qobiliyat orasidagi munosabatlami o‘rganuvchi fan”’ 1 . Hu o‘rinda tubandagi sharh lozim bo‘ladi. A.A.Leontev F.de Sossyuming til va nutqni farqlashi xususida to‘xtalib, bu farqlash ikki mezondan: til (ijtimoiy) nutq (individual) va til (abstrakt) - nutq (konkret)dan o'tishini ta’kidlaydi. Bu ikkala qarama-qarshilikni faqat ikki tushuncha doirasida birlashtirish qiyin. Shuning uchun bu yerda uchinchi tushuncha, hatto F. de Sossyurning o‘zida ham mavjud bo‘lgan “lisoniy qobiliyat” tushunchasi kerak bo'ladi. Lisoniy qobiliyat ijtimoiy hodisa bo‘lgan tildan farqli o‘laroq, har bir individga tegishlidir. Biroq u nutqdan farqli o‘iaroq, mavhumdir. Lisoniy qobiliyat — individual til, u mavhum ijtimoiy tildan konkret individual nutqqa o‘tish imkonini beradigan ko‘prik hisoblanadi. Chunki, nutqda darhol bevosita ijtimoiy til emas, balki ongda mavjud bo‘lgan uning nusxasi - lisoniy qobiliyat qo‘llaniladi. A.A.Leontevning belgilashicha, psixolingvistikaning predmeti ijtimoiy til va individual lisoniy qobiliyat orasidagi o‘zaro munosabatdir. U psixolingvistikani yanada kengroq tavsiflab: “Nutqiy faoliyat va uni kompleks modellashtirish qonuniyatlari psixolingvistikaning predmeti hisoblanadi”, - deb qayd qiladi. Shuning uchun ayrim adabiyotlarda psixolingvistika termining sinonimi sifatida nutqiy faoliyat nazariyasi termini qo‘ilaniladi. A.A.Leontevning ta’kidlashicha, nutqiy faoliyat nazariyasi termini psixolingvistika shug‘ullanadigan masalalar doirasini aniqroq belgilab beradi. Psixolingvistika nutqiy faoliyatni nutq akti mazmuni bilan so‘zlovchining maqsad-niyati orasidagi aloqadorlik nuqtayi nazaridan o'rganadigan fan. U nutqni idrok etish, tilni egallash kabi masalalami 0‘rganadi. Psixolingvistikaning diqqat markazida individ va kommunikatsiya turadi. Unga ko‘ra, so‘zlovchi nutqni yuzaga chiqarar V Psycholinguistics Л Survey of Theory and Research Problems. 2 й2 cd. -Bloomington, 1965. -P. 3. VI Fraissc P. La psycho-hnguistique // Problems de psycho-linguistique. -Paris, 1965 -P. 5. VII 5 Slama-Cazacu T. Indroduction to Psycholinguistics. -The Hague-Paris, 1973. -P. 57. VIII Леонтьев А А. Язык, речь, речевая деятельность. -M.. 1969. 16ckan, o'zi o'ylagan niyatini ma’lum qoidalar asosida aniq tilning nutq biiliklariga uzatadi. Tinglovchi nutqni qabul qilar ekan, nutq ifodalarining tasliqi shaklida o*z aksini topgan ma’noni chiqarib oladi. Charlz Osgudning fikricha, “Psixolingvistika so‘zlovchi niyatining imiayyan madaniyat kodida (tilida) qabul qilingan signalga aylanishi va bu ■.ignallar tinglovchining interpretatsiyasida qaytadan namoyon bo'lishi piayonlarini o'rganadi. Boshqacha qiiib aytganda, psixolingvistika konununikatsiyaning kodlash va dekodlash jarayonlari bilan shug'ullanadi”. Shuni ta’kidlash joizki, psixolingvistikaning tadqiqoi piednicti faqat kod (til) strukturasi va signal bo'lib qolmay, balki matn yaraiish va uni tushunish bilan bog‘liq jarayonlar, kishilar muloqotidagi barcha inurakkab omillar hisoblanadi. Inson tilni to‘liq egallash imkoniyatiga ega bo‘Iib tug'iladi. Biroq bu imkoniyatni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Buni qanday yuz berishini tushunish uchun psixolingvistika bolalar nutqining rivojlanishini o‘rganadi. Psixolingvistika, shuningdek, nutqiy faoliyat va uning harakatga kelish jarayonining me’yordan chiqib ketish sabablarini tadqiq qiladi. Kattalar va bolalar nutqidagi buzilishlami o‘rganadi. Psixolingvistika ba’zan til va tafakkumi o‘rganadigan fan sifatida belgilanadi. Psixolingvistikaning asosiy maqsadi insonning so‘zlash va tilni tushunish qobiliyati zamirida yotgan struktura va jarayonlami aniqlashdir. Psixolingvistlaming kishilar orasidagi o'zaro til munosabatlari bilan qiziqishlari shart emas. Ular individning ichida kechayolgan hodisalami tadqiq qilishga harakat qiladi. 71. 2. Psixolingvistikaning o‘ziga xos xususiyatlari Psixolingvistikaning asosiy xususiyatlari ■ ÍS ' I -r . .................... 'ММ ,w- ; W ¿ í inson omili vaziyat omili eksperiment ! omili Psixolingvistikaga qiziqish bildirgan tilshunoslaming maxsus adabiyollar bilan tanishish jarayonida o*ziga xos psixik to'siqlarga duch kelishi tabiiy holdir. Chunki, muayyan “ilmiy paradigma” doirasida “tarbiyalangan” tilshunosning boshqa “ilmiy paradigma”ga kirishi, yangi terminologiya, tushunchalar, materiallar va noan’anaviy vazifalami qabul qilishi qiyin kechadi. Shunda (ilshunos o‘zi uchun qulay bo‘lgan yondashuvdan kelib chiqqan holda shunday xulosaga keladi: “Psixolingvistika shug‘ullanadigan masalalar juda qiziqarli boTishi mumkin. Lekin bu tilshunoslik emas!”. Bu oTinda psixolingvist L.V.Saxamiy tomonidan qayd qilingan zamonaviy nazariy tilshunosiikning quyidagi ziddiyatini keltirisli o'rinli bo‘ladi: “Tilshunos tilni kishilaming aloqa qilishi va fikrlash vositasi ekanligini e’ion qiladi, biroq tilni tadqiq etishda til egalarining umuman keragi bo'lmaydi. Til strukturasi uni yaratgan, undan foydalanayotgan inson faoliyatidan mustaqil ravishda tasvirlanadi. Boshqacha qilib aytganda, zamonaviy tilshunosiikning ziddiyati shundaki, inson tilini o'rganayotgan tilshunoslik insonsiz ish ko'radi” 1 . O‘z davrida mashhur psixolog, nutq bo‘yicha mutaxassis N.I. Jinkin shunday yozgan edi: “Agar lingvistika va psixologiya aniq tafakkur jarayonini tadqiq etishni rad etsa, ular juda katta yo‘qotishga, ya’ni inson va uning nutqi tushib qolgan yo‘qotishga uchraydi” IX X . Afsuski, bunday yo‘qotishni tilshunoslik tarixida kuzatish mumkin. Binobarin, XX asming boshida F. de Sossyur (1857-1913) va uning izdoshlari nutqiy faoliyatni “til” va “nutq”, aniq va mavhum, ijtimoiy va individual hodisalarga ajratganda vaziyat murakkablashgan edi XI . IX Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л Изд-во Ленинградского ун-та, 1989. -С.6. X Жинкин Н И. О кодовых переходах во внутренней речи // Вопросы языкознания 1964. -№ 6. -С.28. XI Соссюр Ф. де. Курс общей лингвистки // Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию -М., 1977. -С. 52-55 8Psixolingvistikaning diqqat markazida inson turadi. Uning eng muhim xususiyati inson omili hisoblanadi. Binobarin, inson nutqni yaratadi va uní idrok qiladi. Psixolingvistika bu omilni nafaqat nutqning, balki eng inuliimi - tiining o‘zini ham xarakterini, mohiyatini aniqlaydigan majburiy omil sifatida o‘z modellarining tavsiflari, asos qilib olingan hukmlariga faol latbiq qiladi. Bunda qandaydir mavhum “umuman odam” emas, balki real harakaldagi xotiraga ega real odamlar, ulaming yoshiga oid xususiyatlari, shaxsiy lajribasi, ijtimoiy roli va h.k. nazarda tutiladi. Psixolingvistika nutqni F. de Sossyur tushunchasidek cheklab o'rganmaydi. Agar inson omili hisobga olinsa, nutqiy faoliyatdagi til tilshunoslar tasavvuridagidan butunlay boshqacha “g‘aroyib olam” ekanligi ko'zga tashlanadi. Sossyur va uning izdoshlari tomonidan tuzilgan til modellarida yaxshi “ishlaydigan” til va nutqni farqlash nutqiy faoliyatni psixolingvistik inodellashtirishda jiddiy tahrir talab qiladi. Psixolingvistikaning o‘ziga xos xususiyatlariga inson omilini kiritish bu muhim, biroq u nutqiy faoliyatga psixolingvistik yondashuvni i o . I II OVJ ln yagona jihat emas. Modomiki, so‘zlovchi va tinglovchi omili i n mb’in cktin, o 1 / o‘zidan vaziyat omili ham kiritilgan sanaladi. I i lii qandaydir vaziyatda gapiradi va eshitadi. Buning ustiga i il i iimlndii va/iyahla ■ emas, balki belgilangan, aniqlangan • i a 'i I a ........... h va . luí.uli, Apai lil va nutqni klassik qarama-qarshi i . i, i . i «i . h i i., ni H i iq.ii imiqq.i taalluqli, Higa esa vaziyatlardan ■ 1 1 ■' i " - ................ i iii i i q a il| iu bu I-, a, psixolingvistik yondashuvda -• 1 1 1 i i..> .1 .i.i ■!'> izi.a ..nuil iir.mi omilidck nafaqat nutqda, * 1 ! . 1 1 , 1 ........... .... | . 1- | 1 . . . 1 l.ll ' ■ " ' ................ I' 1 • •lili! l 1 11 1 l • 1 < 11 1 11 a xususiyatini amalda ' - 1 .. ' ................................. > . ..... m ,'iitilhln 1 hmiman, psixolog ham. ' 1 . 1 ....................................................... 1 .... .................. I>l > 1 -Ib qihiif.in 1 lai ikkalasi 1 1. 1 1 ., , 1. I.U || ■ í 1 t > > < l l III 1 11 II 1 1 1 1 | | ma .alaga yondaslmv > 1 1 1 II 1 . 1 . | 1 ., | , . i i>. !> -i ■ ■ 1 1 ti ) i j •• 11» 1 mu '.hal.llanlil i'.li va .11 .... 1, . 1. 1 • 11* | i i • 1111> «i i> 1 ii i . a p a' i ilopl.ii o‘z ' ................................................. . luí 1 . 1' 11> • 11< | ii 11 n 111 1 ii i . 1 .peí imi'iil lai oiqali lu. . I....IÍ 1 .1 1 ........... | u 1 i| »• »1 : i l.ii ■ II II kaliiuet" usulida lili. 1 1 1. 1 1 1 1 1 1 1 .1 | i. | | | | |. | || o (ili) 1 .! .hubli.i hilan qarashadi va | " ........ 1 11 1 1 1 1 . 1 1 1 11 1 1 1 1 11 ' ■ 1 l-.mlipi ha /aii nolo‘)’, l ii nalijalarga olib I' I idi .I> l> <> \la li.uli Htr.liq.ii lia ayigamla, ckspcrimentlardan “g'alati” I niiliii.ic ni n itq.ilai olmj'.mda, iilshunosda darliol mazkur eksperiment ii.iiil-il.ni I II . H I. I niavjud til qoliplarida qandaydir tuzatishlar qilish kerak bo ladi, dcgan shuhlia tug‘iladi. Holbuki, eksperimental natijalar asosida 9nutqiy faoliyatning yanada kuchli va haqiqiy qoliplarini qurish mumkin bo‘ladi'. I. 3. Psixolingvistika psixologik fan sifatida Rus psixolingvistikasi nazariyasining asoschisi A.A. Lcontevning ta’kidlashicha, “psixolingvistika o‘zining rivojlanishining zamonaviy bosqichida uzviy ravishda psixologik fanlar tizimiga kiradi”. Agar A.N.Leontev izidan borgan holda psixologiyani “individlar hayotini bevosita aks ettiradigan reallikning psixik ifodasining shakllanishi, harakatda bo‘lishi va luzilishi haqidagi aniq fan” (A.N.Leontev, 1977, 12- b.), deb tushuniladigan bo‘lsa, u holda, til va nutqiy faoliyat mazkur psixik ifodaning shakllanishi va harakatda bo‘lishi, kishilar faoliyatini aks ettirish jarayonida ishtirok etadi. Shu sababdan psixolingvistika va psixologiyaning boshqa sohalari kategoriya va tushuncha jihatidan birlashadi. Nutqiy faoliyat tushunchasining o‘zi faoliyat turlari (mehnat, bilish, o‘yin va h.k.)ga, uning strukturalari va xususiyatlarining umumpsixologik talqiniga kiradi. Nutqiy faoliyat o'ziga xos xususiyatga ega bo‘lishi bilan birga, har qanday faoliyatning shakllanishi, harakatda bo'lishi va tuzilishi singari umumiy qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Shaxsning u yoki bu talqini bevosita psixolingvistikada aks etadi. Biroq psixolingvistikaning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lgan ma’no bevosita psixik ifoda bilan, xususan, dunyo obrazi konsepsiyasi bilan bog'liq. Bunda psixolingvistika psixologiyaning boshqa sohalari tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlardagi tushunchalar va natijalardan shunchaki foydalanib qolmaydi, balki bu sohalami ular uchun imkonsiz bo‘lgan nazariy va amaliy masalalami hal qilish orqali toMdiradi XII XIII . Psixolingvistika psixologik fan sifatida umumiy psixologiya, ayniqsa, shaxs psixologiyasi va kognitiv psixologiya bilan chambarchas bog‘liq. Psixolingvistika muloqot bilan bevosita munosabatda bo‘lgani uchun ijtimoiy psixologiya va muloqot psixologiyasi bilan ham aloqada bo'ladi. Lisoniy qobiliyat va nutqiy faoliyatning shakllanishi va rivojlanishi psixolingvistika doirasida o‘rganilgani uchun u bolalar va kattalar psixologiyasi bilan chambarchas bog‘lanadi. Shuningdek, u etnopsixologiya bilan ham o‘zaro munosabatga kirishadi. Amaliy jihatdan psixolingvistika psixologiyaning barcha amaliy sohalari: pedagogik psixologiya, patopsixologiya, tibbiyot psixologiyasi, neyropsixologiya, psixiatriya, defektologiya, harbiy psixologiya, sud va XII Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л.: Изд-во Ленинградского ун-та, 1989. -С.7-8. XIII Леонтьев А.А. Основы психолингвистики: Учебник для ссуд. высш. учеб, заведений. -М.: Смысл, 1999. -С. 20- 21 1 0yuridik psixologiya, siyosiy psixologiya, ommaviy kommunikatsiya psixologiyasi, reklama va targ'ibot psixologiyasi bilan o‘zaro bog‘liq. Aynan ana shu amaliy vazifalar psixolingvistikani mustaqil fan sifatida shakllanishiga turtki bo‘lgan. 1. 4. Psixolingvistika va tilshunosiik Tilshunoslikka tilni muloqot vositasi sifatida o‘rganadigan fan, deb qaraladi. Shunga ko‘ra, uning predmeti aniq belgilanmagan. Ma’lumki, tilshunosiik obyekti nutqiy faoliyat (nutq aktlari, nutq reaksiyalari) hisoblanadi. Lingvistikaning predmeti kommunikatsiyada qo‘llaniladigan til vaositalarining tizimi sanaladi. Psixolingvistikaning predmeti lingvistikanikidan farq qiladi. Psixolingvistikani mazkur belgilar tizimining ishlash jarayoni, xususan, belgilaming yaratilish va qabul qilinish jarayonlari qiziqtiradi. Psixolingvistika nutqiy faoliyat haqidagi fan bo'lib, uning obyektini u o'rganadigan induvidual obyektlar majmuyi tashkil qiladi. Lingvistika nutq tuzilishini til qonunlariga ko‘ra o‘rganadi. Psixolingvistika esa nutq hosil qilish, nutqni qabul qilish, shuningdek, ona lili va chct til ¡ni o‘zlashtirish jarayonlariga murojaat qiladi. llozirgi kunda ko‘p tilshunoslar til faktlarini to‘liq tushunish uchun lingvistika rarrikasidan chiqib, individning psixik jarayonlari doirasiga kiiisli lozimligini tan olishadi. Binobarin, til materiali kishi miyasida tashkil (opadi va keiak paytda chiqariladi. Bunday psixik jarayonlar psixolnip.vi .1 ikaning predmeti hisoblanadi. I’sixolmpvisiika tilni psixikaning fenotneni sifatida o‘rganadi. Psixolmgvr.tika qarasliit lia. so'zlovclii va tinglovchi, yozuvchi va o <|iiv< liiiiinp, u lil.i diluyo .i qanday bO*lsa, til liani shu barajada inavjud. Muí bor.. psixoliiipvr.lika laqal nialnlaipina saqlanib qolgan, bu matn Yiii.ituvi liilainunp psixik olanilari bo'lmagan o'lik (illai (masalan, eski slavyan yoki yuiion till.ii i )ui oiganish bilan shug'ullanniaydi Psixoliiigvr.tika tilni o'rgangani uchun tilshunosiik lanlariga, tilni aloluda aspekfda, xususan, psixikaning fenomeni sifatida o'igangani uchun esa psixologiya lanlariga aloqador bo L lgan kompleks fan hisoblanadi. Xullas, psixolingvistika urnumiy tilshunosiik bilan chambarchas aloqada bo'ladi. Bundan tashqari, u sotsíolingvistika, etnolingvistika, ainaliy tilshunosiik va kompyuter lingvístikasi bilan ham o‘zaro bog‘langan. Nazorat uchun savollar: 1. Psixolingvistika fanining obyekti nima? 2. “Freym” tushunchasini nimani ifodalaydi? 1 13. Psixolingvistika fanining predmeti nima? 4. Psixolingvistikaning sinonimi sifatida qanday terrain qo‘llaniladi? 5. Psixolingvistikaning asosiy xususiyatlarini ta’riflang. 6. A.A. Leontevning fikriga ko‘ra, psixolingvistika qaysi fanlar tizimiga kiradi? 7. Nutqiy faoliyat qanday umumiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi? 8. Psixolingvistika qaysi fanlar bilan chambarchas bog‘liq? 9. Qanday amaliy vazifalar psixolingvistikani mustaqil fan sifatida shakllanishiga turtki bo‘lgan? 10. Tilshunoslik va psixolingvistikaning obyekti va predmeti o‘rtasidagi farqlami ko‘rsating. Adabiyotlar 1. Белянин В. П. Психолингвистика. -М., 2004. 2. Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность.-М., 1969. 3. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики: Учебник для студ. высш, учеб, заведений. -М.: Смысл, 199. 4. Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л.: Изд-во Ленинградского ун-та, 1989. 5. Fraisse P. La psycho-linguistique // Problems de psycho-linguistique. - Paris, 1965. 6. Psycholinguistics. A Survey of Theory and Research Problems. 2 nd ed. — Bloomington, 1965. 7. Slama-Cazacu T. Indroduction to Psycholinguistics. -The Hague-Paris, 1973. 1 22- MA’RUZA PSIXOLINGVISTIKANING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI TARIXI Reja: 1. Psixolingvistikaning psixologik va lingvistik manbalari 2. Psixolingvistikaning mustaqil fan sifatida shakllanishi 3. L.S.Vigotskiy - rus psixolingvistikasining asoschilaridan biri Tayanch so‘z va iboralar: umumiylik, xususiylik, jamoa, shaxs, faoliyat, nutqiy harakat, lisoniy qobiliyat, organizmning psixofíziologik faoliyati, individlar psixikasi, individlar tili, nutqiy faoliyat, til tizimi, til materiali, geshtalt, bixeviorizm, stimul, reaksiya, reaktivlik, atomizm, individualizm, avtonom psixolingvistika, kognitiv psixologiya. 2. 1. Psixolingvistikaning psixologik va lingvistik manbalari Dastlabki psixolingvistik g‘oyalar Vilgelm fon Gumboldning antinomiyasida va “yosh grammatikachilar”ning individual psixologiya nazariyasida shakllangan edi. Chunonchi, nutqiy faoliyat va tilning jamoa va shaxs inunosabatlarini chambarchas bog‘lashga xizmat qilishi haqidagi g'oya Guniboldtga (egishlidir. V. fon Gumboldtning talqinicha, tillar xalqlai va aloliida sliaxslarning ijod mahsuli, chunki til nutqiy faoliyat ¡aiayoiiida yuzaga keladi. U til va uning sohibi bo‘lgan jamoa munosabatini bilish zarurligini ta’kidlaydi, zero, til tizimidagi umumiylik va xususiylik bdgilari aynan jamoa va shaxs munosabatlariga borib taqaladi. Bu iminosabatlar.asosida, o‘z navbatida, til tizimining ijtimoiy va individual xususiyatlari qarama-qarshiligi (antinomiyasi) shakllanadi. l'il va tafakkuming o‘zaro bog‘liqligini V. fon Gumboldt ular bajaradigan vazifalar hamohangligida ko'radi. Binobarin, til ham xuddi tafakkur singari ijodiy jarayondir. V. fon Gumboldtning fikricha, til paydo bo'lishining eng birinchi sababi insonning ichki ehtiyoji, ya’ni olam va boshqa shaxslar bilan munosabatga kirishishidir. V. fon Gumboldtning tilning ijodkorona faoliyati, o‘zgaruvchanlik labial i kabi xususiyatlari haqidagi fikrlari nutqiy faoliyat nazariyasi yoki psixolingvistika kabi zamonaviy tilshunoslik yo‘nalishlari uchun tayanch luiqta vazifasini o‘tadi. V. fon Gumboldt tilni “tashqi dunyo hodisalari va inson botiniy dunyosi” oralig‘idagi dunyo sifatida ta’riflagan edi. 1 aoliyalning til dunyosiga ko‘chishi haqidagi g‘oya Gumboldtning muhim kashllyotlaridan biridir. Ushbu g‘oya ko‘p jihatdan mashhur psixolingvistlar L.S.Vigotskiy va A.R.Luriyalaming g‘oyalari uchun asos 1 3bo‘ldi. Haqiqatdan ham, Gumboldt aytganidek, nutqiy faoliyat negizida “lisoniy qobiliyat” yotadi. V. fon Gumboldt individual nutqiy harakatlar vositasida bajariladigan lisoniy ijod faoliyatining uzluksizligini nazariy jihatdan asoslab berdi. Uning ta’kidicha, til mavjudligining shakli taraqqiyotdir va “tilga qandaydir o‘lik mahsulot sifatida emas, balki ijodiy jarayon holida qarash lozim”, u - “to‘xtovsiz faoliyatdir” 1 . XIX asming 60-yillarida maydonga kelgan “yosh grammatikachilar” (G.Paul, K.Brugman, A.Leskin, B.Delbiyuk, G.Ostgofg) nazariyasining asosini individual psixologiya tashkil etgan bo‘lib, ular til hodisalarini ana shu tamoyilga ko‘ra ha! qilishga urindilar. So‘zlovchi shaxsning nutqiy faoliyat mexanizmi, psixologiyasi, tilning ichki taraqqiyoti singan masalalarga e’tibor qaratdilar. “Yosh grammatikachilar” tilni organizmning psixofiziologik faoliyati sifatida talqin etdilar. Ular tildagi o‘zgarishlar sabablarini jamiyatdagi o‘zgarishlardan emas, balki inson ruhiyatidagi o‘zgarishlardan izlashgan. Masalan, ular zamonaviy rus tili uni o‘rganmagan bola uchun o‘lik tildir, lekin o‘lik til hisoblangan lotin tili esa bu tilni mukammal bilgan filolog-klassik uchun tirik til sifatida namoyon bo‘ladi, deb hisoblashgan. Tilshunoslikning rivojlanishiga va psixolingvistikaning shakllanishiga ulkan hissa qo‘shgan olimlardan biri I.A. Boduen de Kurtenedir. U tilni turli- tuman tasawur guruhlaridan tarkib topgan murakkab psixososial mohiyat sifatida talqin qildi. Boduen de Kurtene fikricha, til muayyan bir jamiyatni tashkil qilgan individlar ongida, individlar psixikasida, individlar tili sifatida yashaydi. Shuning uchun Boduen de Kurtene o‘z tadqiqotlarida individ nutqiga asosiy e’tiborni qaratdi. Boduen de Kurtenega ko‘ra, “inson tilining mohiyati faqat psixikdir. Tilning mavjudligi va uning rivojlanishi sof psixik qonuniyatlar bilan bog‘langan. Inson nutqida yoki tilida bironta ham psixik bo‘lmagan hodisa mavjud emas va mavjud bo‘lishi ham mumkin emas” XIV XV . Hozirgi zamon psixolingvistikasi uchun Boduen de Kurtene qarashlarining eng muhim tomoni uning “nutq faoliyatidagi aniq qiymat odamdan ajratilgan til emas, balki odamdir” degan fikri edi. “Havoda uchib yuruvchi qandaydir tillar emas, aksincha til va tafakkurga ega bo‘lgan odamlar mavjud”. Shu bilan birga, u tilda individuallik bilan umumiylikning ajralmasligini, individual xususiyatda bir vaqtning o‘zida umumiy umuminsoniylik mavjud ekanligini bayon qiladi. U insoniyat ijtimoiy guruhlar majmuasi ekanligini e’tirof etadi. XIV Фон Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. -М.» 1984. -С. 82. XV Глухов В.П. Основы психолингвистики. Учеб, пособие для студентов педвузов. -М.: ACT: Астрель, 2008.-С. 14. 1 4XX asr tiishunosiigining asoschisi shvesariyalik tilshunos Ferdinand de Sossyur nutqiy faoliyatni (langage) ikki qarama-qarshi mohiyat: til (langue) va nutq (parole)ga ajratdi. Uning fikricha, til nutqiy faoliyatning faqat bir tomonini tashkil etadi. Til nutqqa ziddir. Til — ijtimoiy hodisa. U til jamoasining barcha a’zolari uchun majburiy belgilar sistemasidir. Til kishilik jamiyatida aloqa quroli, fikmi ifodalaydigan vositadir. Nutq - individual hodisa. Nutq - xohish va fikmi ifodalash akti. F. de Sossyuming ta’limoti L.V.Shcherba tomonidan rivojlantirildi. U mazkur ta’limotga “individning psixofiziologik nutqiy tuzilishi” tushunchasini kiritdi. L.V.Shcherbaning psixolingvistikaga qo‘shgan hissasi uning “Til hodisalarining uch jihati va tilshunoslikda eksperiment haqida” (1974) asari bilan belgilanadi. Mazkur asarda tilshunoslikning predmeti sifatida tilning quyidagi uch jihati taklif qilinadi: Birinchi jihat nutqiy faoliyat bo'lib, unda olim so‘zlashuv va tushunishni nazarda tutadi. Shcherba belgilami tushunish va talqin qilish jarayonining tovushlami talaffuz qilish va so‘zlashuv jarayonidan faolligiga ko‘ra sira ham kam emasligini ta’kidlaydi. Ikkinchi jihat til tizimi bo‘lib, birinchi navbatda lug‘at va grammatikani qamraydi. L.V.Shcherba “to‘g‘ri tuzilgan lug‘at va grammatika mazkur til bilimini to‘liq yoritishi lozim”, - deb yozadi. Til hodisalarining uchinchi jihati til materiali, ya’ni “mazkur ijtimoiy guruh hayotining u yoki bu davridagi muayyan sharoitda so‘zlashuv va tushunishlar majmuyi” hisoblanadi. L. V.Shcherba nutqiy faoliyat va til materiali o‘rtasidagi munosabatni quyidagicha belgilaydi: “Nutqiy faoliyat til materialini yaratadi. Til tizimi tilshunoslar tomonidan til materialidan chiqarib yuboriladi. Nutqiy faoliyat ham til materialini ishlab chiqaradi, ham til tizimiga o'zgartish kiritadi. Shu bilan birga, til hodisalarining barcha uch jihati bir-biri bilan chambarchas bogfiangan” XVI . XIX asming oxiri XX asrning boshlarida psixologiya fanida qator ilmiy ta’limotlar va nazariyalaming vujudga kelishi psixolingvistikaning yuzaga kelishiga sharoit yaratib berdi. Ana shunday nazariyalardan biri M.Vertgeymer, K.Koffka, K.Byuler va boshqa olimlar tomonidan ilgari surilgan “psixologiya geshtalti” (nem. “gestalt” - “obraz”) maktabi, deb nom olgan nazariy tadqiqot edi. Mazkur psixologiya maktabining vakillari inson psixikasidagi “kechinmalar ortida” yotadigan kechinmalar dunyosini va jismoniy dunyoni chegaralab oldilar. Ular kechinmalar dunyosini ikki: jismoniy reallik (miyadagi jarayonlar) va tafakkuming psixik (fenomen) XVI Глухов В.П Основы психолингвистики Учеб, пособие для студентов педвузов. -М.: ACT. Астрель, 2008 -С. 15. 1 5realligi nuqtayi nazaridan tadqiq etishdi. Binobarin, tafakkur dinamik bir butun “maydon”, uning tahlil birligi “geshtalt” - butun bir obraz sifatida talqin qilindi. Jahon psixologiyasida XX asr boshlaridagi ikkinchi muhim yo‘nalish bixevioristik (ingl. behavior “xulq, xatti-harakat”) psixologiya edi. Bu yo‘nalishning ko'zga ko‘ringan namoyondalari J.Uotson va E.Tomdayklar edi. Bixevioristik psixologiya ko‘p jihatdan materialistik psixologiya bilan hamfikr bo‘lgan va shunga ko‘ra, uning asoschilaridan biri rus fiziologi I. P.Paviov hisoblangan. Bixevioristik psixologiya psixikani tadqiq etishning f'aqat obyektiv metodlarini qabul qiladi. Psixikaga kishining hayoti va faoliyati kontekstini kiritadi va uni tashqi ta’sirlar hamda organizmning ii/ioiogik xususiyatlari bilan bog‘laydi. Biroq bixevioristlar agar psixikadagi biron narsani bcvosita kuzatib yoki o‘lchab boUmasa, u holda, bu narsa uiniimim iniivjud einas, deb da’vo qilishdi. Bixeviorizmga ko‘ra, mahluqqa (bu odimi yoki jonivor bo'lishi mumkin va h.k.) ta’sir qiladigan qandaydir stimul (S) vu uslihii slimulga qandaydir reaksiya (R) bor. Nutq tahliliga bixevioristik yondnshuv iiiimuiiasi siliilida ainerikalik tilshunos Leonard Blumlildninp, “Til" ( I96H) itsniiiil kcltirish tnuinkin. Blumfild kishining hayoti vn laoliyatini ehliyojlnr vn bu ditiyojlarni qondirishga qaratilgan harakatlnr, deb talqin qildi. Kishllnr bir biilnii biliin amaliy (nutqsiz) • va nutqli stinmllar yordamida o'zaro munosubutgii kirishadi. Ular mazkur stimullarga ikki xil: nutqli va nutqsiz harakatlnr bilan javob qaytarishadi: nutqsiz reaksiya S ------- ► R nutq vositasidagi reaksiya S ------- ► r ............. s ---------- ♦ R. Blumfildga ko‘ra, nutq amaliy vazifalarni hal qiluvehi vosita va uning asosiy funksiyasi - inson faoliyatini boshqarish. Umuman, XX asr boshlaridagi bixevioriz.ni muayyan evolyutsiyaga erishdi va psixolingvistikaning shakllanishiga zamin yaratdi. 2.2. Psixolingvistikaning mustaqil fan sifatida shakllanishi Psixolingvistikaning birinchi avlodi. “Psixolingvistika” termini birinchi maria amerikalik psixolog N.Pronko tomonidan 1946-yilda ilmiy muomalaga kiritilgan. “Psixolingvistika” psixologiya (yunon. psyche “ruh”) va lingvistika (loti n. lingua “til”) kesishgan nuqtadagi metafan, ya’ni psixologiya va lingvistikaning sintezi hisoblanadi. 1953-yilda AQShning Blumington shahridagi Indiana universiteti huzuridagi Lingvistika va psixologiya qo‘mitasi tomonidan tashkil etilgan universitetlararo seminarda psixolingvistika mustaqil fan sifatida e’lon 1 6qilindi. Mazkur seminar mashhur amerikalik psixologlar Charlz Osgud, Djon Kerroll hamda tilshunos, etnograf va adabiyotshunos olim Tomas Sibeoklaming tashabbusi bilan tashkil qilingan edi. 1954-yilda nashr qilingan “Psixolingvistika. Nazariya va tadqiqot muammolari ocherki” kitobida seminar jarayonida qabul qilingan psixolingvistikaning asosiy nazariy masalaiari, eksperimental tadqiqotlaming asosiy yo'nalishlari belgilandi va u qator fanlararo psixolingvistik tadqiqotlami amalga oshirishda muhim rol o‘ynadi. Psixolingvistika birinchi avlodining o'ziga xos xususiyati reaktivlik bo‘lib, u sof psixologiyaga yo'naltirilgan edi. U bixevioristik “stimul - reaksiya” sxemasiga, muayyan muomala jarayonini, xususan, nutqiy muomala jarayonini talqin qilishga asoslangan edi. Psixolingvistika birinchi avlodining ikkinchi o'ziga xos xususiyati atomizm edi. U alohida so'zlar, grammatik bog'lanishlar yoki grammatik shakllar bilan ish ko'rdi. Psixolingvistika birinchi avlodining uchinchi o'ziga xos xususiyati individualizm bo'lib, unda individning nutqiy muomala nazariyasi jamiyatdan, hatto muloqot jarayonidan “yulib olingan” texnik kommunikatsiya sxemasi edi. Psixolingvistikaning ikkinchi avlodi: N.Xomskiy va J.Miller. 1950- yillaming oxirlarida Ch. Osgud psixolingvistikasining kuchli muxoliflari - N.Xomskiy va J.Miller maydonga chiqdi. Ch.Osgud o'zining psixolingvistik modelini psixologiyadan kelib chiqqan holda tuzgan bo'lsa, N.Xomskiy o'zining transformatsion modelini lingvistika asosida yaratdi. N.Xomskiyning dastlabki tadqiqotlarida hech qanday psixologiya yo'q edi. Uning transformatsion modeli tabiiy til ifodalarini avtomatik sxemalarga solish imkoniÿatinigina yaratgandi. Biroq xuddi shu yillarda J. Miller va uning tarafdorlari transformatsion model g'oyasini ushlab olishdi. J.Miller nutqning kelib chiqishini assotsiativ aloqalar bilan emas, balki rejalashtirilgan xatti-harakatning xususiyati bilan aniqladi. U transformatsion qayta hosil qilishda shunchaki reaktivlikka emas, insonning aktivligiga urg'u berdi. J.Milleming psixolingvistikasida nutqni qabul qilish va nutqni ishlab chiqish jarayonlarining birligi haqidagi tasawurga qadam tashlanadi. Psixolingvistikaning uchinchi avlodi yoki “yangi psixolingvistika” 1970- yillarning o'rtalarida shakllandi. Psixolingvistikaning uchinchi avlodi Amerikada psixolingvist J.Verch va psixolog J. Bruner, Fransiyada 1 7J.Meler, J.Nuaze, D.Dyubua, Norvegiyada talantli psixolingvist R.Rummetfeytlaming nomi bilan bog‘Iiq‘. “Avtonom psixolingvistika”ni ishlab chiqish zarurati J.Nuazening asosiy tezizlaridan biriga aylandi. Bunda avtonomiya deganda, lingvistik modellardan holilik nazarda tutildi. J.Nuazega ko'ra, avtonom psixolingvistik amallar ayrii paytda ham kognitiv, ham kommunikasion tabiatga ega bo'ladi. Ular aniq muloqotda, nutqiy o‘zaro munosabatda amalga oshib, kognitiv xarakter kasb etadi. J.Meler ham psixolingvistikani kognitiv psixologiyaning tarkibi. deb hisoblaydi. J.Verch xabami qayta ishlashda lingvistik va psixologik jihallarni baravar yuz berishiga e’tiborini qaratadi. Psixolingvistikaning uchinchi avlodi N.Xomskiyning ihotalangan maktabini yengib o‘tib, psixolingvistik jarayotilanii talakkur, muloqot, xotira singari keng qamrovda o‘rganadi. Shutting mliitn ham ulatning tadqiqotlarida, asosan, kognitiv psixologiyani rivojlantirish qimitilgan nazariy asos yaratildi. Shunday qilib, psixolingvistikaning uchinchi avlodi o'zlaridan oldingi psixolingvistlaming nafaqat atomizm, balki individualizm nazariyasini ham yengib, o‘z ustunliklarini ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lishdi. 2. 3. L.S.Vigotskiy - rus psixolingvistikasining asoschilaridan biri Psixolingvistikaning nazariy va metodologik asoslarini yaratilishida XX asming yetuk olimlaridan bo'lgan Lev Semenovich Vigotskiyning tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etadi. L.S.Vigotskiy A.N.Leontev, A.R.Luriya, A.N.Sokolov, P.Ya.Galperin, D.B.Elkonin, L.I.Bojovich, A.V.Zaporojes va h.k. olimlar laoliyat olib borgan rus psixolingvistika maktabining asoschisi hisoblanadi. Mazkur maktabning an’analari A.V.Petrovskiy, V.V.Davidov, N.I.Jinkin, V.P.Zinchenko, A.A.Leontev kabi olimlar tomonidan davom ettirildi. L.S.Vigotskiy va uning maktabi nafaqat rus, balki jahon psixologiyasi va pedagogikasining taraqqiyotiga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Rus psixolingvistikasining psixologik manbayi L.S. Vigotskiyning madaniy-tarixiy ta’limoti bilan bog'liq. L.S. Vigotskiyga ko'ra, psixika moddiy mavjudod bo'lgan insonning funksiyasi, xususiyatidir. Inson psixikasi ijtimoiy bo'lib, uning o'ziga xosliklarini biologiyadan yoki “ruhlar qonuni”dan emas, kishiiik tarixi, jamiyat tarixidan izlash kerak. L.S. Vigotskiyning qayd qilishicha, insonning psixik rivojlanishi uning ' Леонтьев А.А. Основы психолингвистики: Учебник для студ, высш учеб, заведений -М: Смысл, 1999. -С. 46. 1 8umuminsoniy madaniy tajribani o'zlashtirish (bu asosan moddîy dunyoni, to'g^rirog'i narsa - buyumlami c/rgana borishi) bilan bog‘liq ravishda ro*y beradi. Inson butun hayoti davomida - bu, ayniqsa, uning bolalik yillarida yaqqol kuzatiladi. Dastlab bolalar fikrlayotganini biz uiaming so'zlari va pichirlashi orqali bilib turamiz, chunki bu vaqtda uiaming og*zi va lablari harakatda bo‘ladi. Faqat 5-6 yoshlardagina bolalarda ichki nutq faol rivojlanadi va ular endi o‘zi bilan o‘zi ovoz chiqarib gaplashmasdan fikr qila ola boshlaydi. Bolalikda tafakkur va nutq bir-biriga chambarchas bog'liq, keyinchalik inson rivojlana borishi bilan tafakkur ma’ium ma’noda tildan ajrala boradi, mustaqil ko'rinishga ega bo‘ladi (u yoki bu darajada ichki nutqiy reaksiyalardan holi bo‘la boradi). L.S.Vigotskiy o‘zini psixologiyaning materialistik yo'nalishi vakillari qatoriga kiritgan edi. L.S.Vigotskiy insonning nutqiy faoliyatini o‘rganish bilan eng ko‘p shug‘ullangan olim bo‘lib, uning nutqqa psixologik yondashuvi psixolingvistik nazariyani shakllantirishga olib keldi. Jumladan, L.S.Vigotskiyning “elementlar bo'yicha tahlil” va “birliklarga ko‘ra tahlil” farqlari ta’limotining fanga kiritilishi, turli psixolingvistik niaktablar tomonidan yaratilgan nutq yaratilishi va qabul qîlinishining qator modellariga, shuningdek, nutqiy faoliyat tuzilishi unsurlarining ajratilishiga asos bo‘lib xizmat qildi. L.S. Vigotskiy ong tuzilishining tizimliligi haqidagi tezizni shakllantiradi. Ùnga ko'ra, belgilar tizimni tashkil qiladi. Beigilar bolalarga tug‘ma beriimagan, aksincha, ular ijtimoiy faoliyat jarayonlarida (dastlab juda ibtîdoiy) o‘zlashtiriladi. Belgilar aynan tizim sifatida vujudga keladi, shuning uchun ham bolada shunchaki awal birinchi belgi, keyin ikkinchisi va h.k. paydo bo‘!maydi. Har qanday yangi belgi otdindan tuzilgan tizimga kiradi va har gai tizimni o‘zgartiradi, aniqlashtiradi, mukammalashtiradi hamda murakkablashtiradi. Nazorat uchun savollar: 1. V. fon Gumboldtning qaysi fikrlari nutqiy faoliyat nazariyasi uchun tayanch nuqta vazifasini o'tadi? 2. V. fon Gumboldtning qaysi g‘oyasi L.S.Vigotskiy va A.R.Luriyalaming g‘oyalari uchun asos bo‘ ldi? 3. “Yosh grammatikachilar” til hodisalarini qaysi tamoyilga ko‘ra hal qilishga urindilar? 4. I.A. Boduen de Kurtene tilni qanday mohiyat sifatida talqin qildi? 5. F. de Sossyur nutqiy faoliyatni qanday mohiyatlarga ajratdi? 6. L.V.Shcherba tilshunoslikning predmeti sifatida tilning qaysi jihatlarini ko'rsatib berdi? 1 97. “Geshtalt” tushunchasi nimani ifodalaydi? 8. Bixeviorizm qanday ta’limot? 9. L. Blumfild kishining hayoti va faoliyatini qanday talqin qildi? 10. “Psixolingvistika” termini birinchi marta qachon va kim tomonidan ilmiy muomalaga kiritildi? 11. Psixolingvistika qachon mustaqil fan sifatida e’lon qilindi? 12. Psixolingvistika birinchi avlodining o‘ziga xos xususiyatlarini aytib bering. 13. Qaysi olimlar psixolingvistikaning ikkinchi avlodi hisoblanadi? 14. Psixolingvistikaning uchinchi avlodi qanday psixologiyani rivojlantirishga asos soldi? 15. L.S.Vigotskiy ta’limotining ahamiyati nimalarda ko‘rinadi? Adabiyotlar 1. Выготский Л.С. Мышление и речь // Собр. соч.: в 8 т. -М., 1982. Т.2. 2. Глухов В.П. Основы психолингвистики. Учеб, пособие для студентов педвузов. -М.: ACT: Астрель, 2008. 3. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики: Учебник для студ. высш, учеб, заведений. -М.: Смысл, 199. 4. Фон Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. -М., 1984. 3- MA’RUZA AMERIKA PSIXOLINGVISTIK MAKTABI: BIXEVIORIZM, NEOBIXEVIORIZM Reja: 1. Psixolingvistika - 54 2. Bixeviorizm, neobixeviorizm Tayanch so‘z va iboralar: psixika, fiziologiya, bixeviorizm, neobixeviorizm, stimul, reaksiya, oraliq o‘zgaruvchi, assotsiativ munosabat, assotsianistik nazariya. 3. 1. Psixolingvistika - 54 1953-yilda AQShning Blumington shahridagi Indiana universitetida Charlz Osgud, Djon Keroll, Tomas Sibeok singari Amerikalik olimlaming tashabbusi bilan universitetlararo seminar tashkil qilindi va mazkur seminarda psixolingvistika termini rasman fan sifatida muomalaga kiritildi. Bu davrda bir tomondan, deskriptiv lingvistika rad etilar, ikkinchi tomondan, deskriptiv an’analar bosim o‘tkazar edi. Deskriptivistlar va nodeskriptivistlar orasidagi eng shiddatli munoqashalardan biri “so‘z” masalasi edi, ya’ni so‘z o‘zi nima, so‘z til birligi sifatida mavjudmi? Deskriptivistika tomonidan ishlab chiqilgan tahlil amallari deskriptivistlaming “morfema” tushunchasi bilan kifoyalanib, “so‘z” tushunchasini inkor qilinishiga olib keldi. Vaholanki, til so‘zlashuvchilari so‘zning obyektiv reallik ekanligini bis qilishadi. Pirovardida psixologiya “so‘z” tushunchasini, deskriptivistika esa “morfema” tushunchasi afzal ko'rdi. Deskriptiv lingvistikada eng kichik birlik fonema hisobianadi. Holbuki, real vaziyatda segmentlangan nutq oqimining “tabiiy” birligi bo'g'in hisobianadi Masalan, dada so‘zi fonemalarga (d-a-d-a) emas, bo’g'inlarga (da da) ajraladi. Sintaksis darajasiga chiqar ekan, deskriptiv lingvistika konstruksiya tushunchasini olib kirdi. Psixologlar esa yanada "sczilib, ko’riiiib turadigan” gap bilan ishlashdi. Shunday qilib, ikki: liiigvistik (fonema, morfema, konstruksiya) va psixologik (bo‘g‘in, so‘z, gap) birliklar qatori yuzaga keldi. Psixolingvistika - 54 da ana shu ikki qatorning to‘qnashuvi muqarrarlashdi. Boshqa tarafdan, XIX-XX asrlarda Yevropa psixologiyasining an'analarida tanazzul holati vujudga kelgan edi. Tabiiy fanlar, xususan, llzika, flziologiyaning shiddatli rivojlanishi natijasida miya tuzilishi, uning inexaniznilar faoliyati haqidagi neyrofiziologik tasawurlar jiddiy ishlab chiqilgandi. Bu bilan bir qatorda, psixik faoliyat sohasi ochiq, tushunarsiz 20 • 2 1edi. Psixika nima degani? Inson qanday o‘ylaydi? Inson tafakkuri, tasawuri, emotsiyalarining asosi nima? Bu sof fiziologiyami? Unda nima? Bular fanda yangicha talqin “psixofizik muammo”ni paydo qildi. Jumladan, fiziologik va psixologik hodisalar mavjud bo‘lib, fiziologiyani aniq eksperimental metodlar bi lan o‘rganish mumkin. Bu “tabiat”, “materiya”. Uning yonida esa qandaydir ilg‘ab bo‘lmas psixologik jarayonlar. Odamlaming miyasi va bioximik jarayonlar bir xil ko‘rinsa-da, har bir odam o‘ziga xos psixikaga ega. Amerika bixeviorizmi (behavior “xulq, xatti-harakat”) Yevropa klassik psixologiyasiga qarshi o‘ziga xos reaksiya sifatida yuzaga keldi. Shu bilan birga, 40-50-yillarda aholining keng ko‘lamdagi ko‘chishi natijasida turli qatlamlarga mansub kishilarga chct tillami o‘rgatishda qator muammoli savollar yuzaga keldi: Bolalarga necha yoshdan chet tilini o‘rgatish mumkin? O‘zga madaniyatlami qanday o‘zlashtirish mumkin? Yangi tilning tuzilishini o‘rganishda ona tilidan tarjima amalga oshiriladimi yoki yangi tafakkur tuzilishi shakllanadimi? Tabiiyki, bunday savollarga chet tili o‘qituvchilari javob bera olmasdilar. Ulami javoblash uchun psixologik bilim talab qilinar edi. Aqli zaif, gung va ko'zi ojiz bolalaming ta’limida ham qator muammolar tug‘ilgandi. Bu kabi muammolami hal qilishda ham psixologning yordami lozim edi. Shuningdek, nutq buzilishining sabablarini o‘rganishda va nutqni qayta tiklashda faqat tibbiyot xodimlarining yordamigina emas, balki psixolingvistlaming ham yordami zarur edi. Yuqorida qayd qilingan sabablaming barchasi scminarning tashkil qilinishiga va psixolingvistikaning yangi fan sifatida shakllanishiga turtki bo‘ldi. Ikki oy davom etgan seminarda psixolingvistikaning nazariy asoslari ishlab chiqildi va uning kelgusidagi istiqbolli yo'nalishlari belgilab olindi. Ushbu seminar natijalari Ch.Osgud va T.Sibeok tahriri ostidagi “Psixolingvistika. Nazariya va tadqiqot muammolari ocherki” (Psycholinguistics: A Survey of Theory and Research Problems/ Ch.E.Osgood & T.A.Sebeok. Baltimore, 1954)da e’lon qilindi. Seminar natijalari (keyinroq “Psixolingvistika - 54” deb nomlangan) butun dunyodagi psixolingvistik tadqiqotlaming rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 3. 2. Bixeviorizm, neobixeviorizm Yevropa psixologiyasidan farqli o‘laroq, Amerika psixologiyasi (bixeviorizm) o'zining aniq pragmatik yo‘nalishini insonni o‘rganib, uning psixofiziologik imkoniyatlaridan maksimal foydalanishga qaratdi 1 . ^Сахарный Л В. Введение в психо лингвистику. -Л , Изд. ЛГУ, 19§9. -С 17 2 2Bixeviorizmga ko‘ra, mahluqqa (bu odam yoki jonivor bo‘lishi mumkin va h.k.) ta’sir qiladigan qandaydir S (stimul) va ushbu stimulga qandaydir R (reaksiya) bor. Nutq tahliliga bixevioristik yondashuv namunasi sifatida amerikalik tilshunos Leonard Blumfildning “Til” (1968) asarini keltirish mumkin. L.Blumfild o‘zining mazkur asarida “Djek va Djill” misoli orqali stimul va reaksiya munosabatini yoritib bergan. Kishilar bir-birlari bilan amaliy (nutqsiz) va nutqli stimullar yordamida o‘zaro munosabatga kirishadi. Ular mazkur stimullarga ikki xil: nutqli va nutqsiz harakatlar bilan javob qaytarishadi: nutqsiz reaksiya S --------- > R nutq vositasidagi reaksiya S --------- > r .............. s ---------- > R. Keyinroq bixeviorizmda yangi oqim - neobixeviorizm (yunoncha neos - “yangi” va inglizcha behaviour - “xulq, xatti-harakat”) vujudga keldi. Bu oqim “qora quti”ning ichiga kirish zarurati tufayli shakllandi. Neobixevioristik tadqiqotlarda bixeviorizmning prinsipial S - R sxemasi mohiyatan murakkablashtirilib, S - R orasida nimadir borligi aniqlandi va “oraliq o‘zgaruvchi” tushunchasi paydo bo‘ldi. Gap endi shunchaki tashqi stimul va reaksiya haqida emas, balki insonda tashqi reaksiya chaqira oladigan va insonning o‘ziga xos individual tajribasini aks ettiradigan (shuning uchun ham turli kishilaming reaksiyalari farqli bo'ladi) oraliq o‘zgaruvchi, ya’ni organizm ichidagi maxsus ichki stimul tushunchasi haqida boradi 1 . Xullas, oraliq o‘zgaruvchining bilvosita ta’siri natijasida tashqi reaksiya yuzaga keladi: Sl-rl ................................ Sn-Rn. Bu o‘rinda obraz, maqsad, ehtiyoj, intellekt, kutish, muvaffaqiyat-muvaffaqiyatsizlik kabi tafakkur doirasining fenomeni bo‘lgan tushunchalar faol qo‘llaniladi. Ch.Osgudning nazariyasi ana shu bixeviorizmga, aniqrog‘i, neobixeviorizmga tayangan bo‘lib, undan to‘g‘ri assotsiativ strukturalarga chiqildi. Ch.Osgud insonning psixikasida kuzatish va tasvirlash mumkin bo‘lmagan hech narsa yo‘q, deb hisobladi. Shundan kelib chiqqan holda so'zlaming konnotativ ma’nosini (baholash, ekspressiv, uslubiy munosabat va h.k.) o‘lchab ko‘rishga harakat qildi va Semantik differensiya metodini ishlab chiqdi. So‘zlaming gradatsiyasini belgiladi. Masalan, \-yaxshi, 2- neytraldan yaxshiroq, 3-yaxshidan neytralroq, 4-neytral, ya’ni yaxshi ham, yomon ham emas, 5-yomondan neytralroq va h.k. Shuningdek, so'zlami turli mezonlarga ko‘ra baholash amalga oshirildi: ona so‘zi otaga nisbatan iliqroq, ota so‘zi onaga nisbatan kuchliroq. Qayd qilinganlar bilan birga, har bir tovush ham muayyan emotsional reaksiyani keltirib chiqaradi. Сахарный Л В Введение в психолингвистику -Л., Изд. ЛГУ, 1989. -С. 17-18. 2 3Ch.Osgudning fikricha, insonning psixikasi uchun stimul va reaksiyaning assotsiativ munosabati, shuningdek, foydali stimullarga bo’lgan barcha reaksiyalaming majmuyi muhimdir. Bundan inson hayvondan faqat nutqi bilangina farqlanadi degan xulosa kelib chiqadi. Uni quyidagi sxema orqali izohlash mumkin: S (stimul) - R (rcaksiya). Ya’ni har qanday stimul insonda o’lchash mumkin bo'lgan reaksiyalarni keltirib chiqaradi. Nutqda individning psixikasiga xos xususiyatlar aks etadi; verbal munosabatlaming tuzilishi individning psixikasiga bog‘liq bo'ladi. Ch.Osgud so‘zlaming assotsiativ aloqalarini tadqiq qilish orqali kommunikatsiya samaradorligi masalasini hal qilishga urindi va o‘zining nutq haqidagi ta’iimotini ishlab chiqdi. Unga ko'ra, nutq insonning turli nutqiy va nutqiy bo‘lmagan stimullarga nisbatan bcvosita va bavosita reaksiyalar tizimidir. Reksiyalar tizimi nutqiy va nutqiy bo'lmagan stimullar orasidagi assotsiativ aloqalaming shakllanishi natijasida yu/aga keladi. Nutq faoliyati nutq stimulini (kirishda) yoki nutq reaksiyasini (chiqishda) ushlab turadigan va qayta shakllantiradigan maxsus liltrlar tizimi (tug‘ma nutq qobiliyati) vositasida namoyon bo‘ladi. Ya’ni inson genetik jihatdan nutqni qabul qilishga moyil va u nutqni turli shovqinlardan ajrata oladi. Nutq inson qabul qüayotgan informatsiyani chegaralashga yordam beradi. Umuman, Ch.Osgudning assotsianistik nazariyasi uch manbaga asoslangan edi: 1) psixolingvistik inanba - bixeviorizm; 2) lingvistik manba deskriptiv lingvistika; 3) matematik manba kommunikatsiya nazariyasi. Ch.Osgud nazariyasida quyidagi kamchiiiklar mavjud edi: 1) Osgud so'zlovchining niyatini o’rganmadi; 2) Osgud mazmun bilan bilimni chegaralamadi; 3) U lil qobiliyatini kognitiv (bilish) bazasi bilan qiziqmadi. Nazorat uchun savoliar: 1. “Psixolingvistika” termini qachon rasman fan sifatida muomalaga kiritildi? 2. Deskriptivistlar va nodeskriptivistlar munoqasha qilgan masala nima edi? 3. Qanday sabablar seminaming tashkil qilinishiga va psixolingvistikaning yangi fan sifatida shakllanishiga turtki bo'ldi? 4. Seminar natijalari qaysi asarda nashrqilindi? 5. Bixeviorizm qanday yo’nalish? 2 46. Neobixeviorizm oqimining mohiyati nimada edi? 7. Ch.Osgudning nazariyasi nimaga tayangan edi? 8. Ch.Osgud so‘zlaming assotsiativ aloqalarini tadqiq qilish orqali qaysi masalani hal qilishga urindi? 9. Ch.Osgudning assotsianistik nazariyasi qanday manbalarga asoslangan edi? 10. Ch.Osgud nazariyasida qanday kamchiliklar mavjud edi? Adabiyotlar 1. Овчинникова И.Г. Ассоциации и высказывание: структура и семантика.-Пермь, 194. 2. Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л., Изд. ЛГУ, 1989. 3. Фрумкина Р.М. Психолингвистика. -М., 2001. 4. Psycholinguistics: A Survey of Theory and Research Problems/ Ch.E.Osgood & T.A.Sebeok (Ed.). -Baltimore, 1954. 5. Osgood Ch.E. Psycholinguistics // Psychology: a Study of Science. - New York, 1963. V.6. 6. http://en.wikipedia.org/wiki/Psycholinguistic . 4- MA’RUZA JORJ MILLER VA NOAM XOMSKIY TRANSFORMATSION MAKTABI Reja: 1. Noam Xomskiyning (ransformatsion-generativ grammatikasi 2. Jorj Milleming kommimikatsiya modeli Tayanch so‘z va iboralar: transformatsion grammatika, sintaktik model, y adro gap, transforma, akliv konstruksiya, passiv konstruksiya, botiniy struktura, zohiriy struktura, lisoniy qobiliyat, lisoniy faollik, mantiqiy muammo, xatti- harakatni rejalaslitirisli, milividtializm. / Amerika psixolingvistika maktablaridan v.ina bin ./ Miller vu ■ Noam Xomskiy transformatsion yo ‘nalishidir. Psucqlinyyistik < mini• ikkinchiavlodi hisoblangan mazkuryo'nalish 60-yillardasliakllqngan, Tranformatsionyo'nalish namoyandalari Ch.Osgudpsixplingvistikastni baholab: “qo 'shni so ‘zlar orasidagi assotsiatsiyalar nutqni va uning yuzaga kelishini tushuntirib bera olmaydi " degan xulosaga kelishdi. v ____________ y 4. 1. Noam Xomskiyning (ransformatsion-generativ grammatikasi Amerikalik tilshunos Noam Xomskiy (Noam Chomsky) transformatsion grammatika (yoki (ransformatsion-generativ grammatika), deb nomlanuvchi nazariyani taklif qikli. N.Xomskiyning fikricha, ‘"ti l - til birliklari va u laming sinflari majtnuyi cmas, balki to‘g‘ri jumlalar tarkib toptiradigan mexanizm”. Sintaksisni Xomskiy jumlalar tuzish tamoyillari va usullari haqidagi ta’limot sifatida belgiladi. N.Xomskiyning 1957-yilda nashr qilingan “Sintaktik strukturalar” (“Syntactic Structures”) asari jahon (ilsliunosligida yangi yo'nalishga asos soldi. Mazkur tadqiqotda Xomskiy “tilning barcha gaplarini bili sh mu mkin emas, til asosid a ayrim chekiangan qoidalar tizimi bo'lishi kerak” degan fikmi ilgari suradi. “Bu qoidalar tizimi esa tilning grammatikasi demakdir. So‘zlovchi ham tinglovchi ham muloqot jarayonida grammatikani uning 2 6vositasida “to‘g‘ri” ifoda qurish, yoki “to‘g‘ri” qurilgan ifodani tushunish uchun vujudga keltiradi”: 1) pie little blue mud make eye girl was non kichkina moviy qum yasamoq ко ‘zli qizcha 2) The little pie with mud eyes was making a blue girl. Kichkina non qum ко ‘zli moviy qizcha yasar edi. 3) The little girl with blue eyes was making a mud pie. Moviy ко 'zli kichkina qizcha qumdan non yasar edi. Eshitilgan tovushlar oqimi tnazkur til grammatikasini bilgandagina ma’no kasbetadi. Xomskiyga ko‘ra, har bir tilda mavjud bo‘lgan son-sanoqsiz gaplar, nutq so‘zlovchisining yangi-yangi gaplami cheklanmagan darajada yarata olish qobiliyati bilan bog'liqdir. Bu o‘rinda ma’no anglatmagan jumlalar ham grammatik jihatdan to‘g‘ri boTishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, har bir kishi o'zining nutqiy faoliyati jarayonida shu paytgacha eshitilmagan yangidan-yangi gaplami yaratishi mumkin va bu yangi gap tinglovchi toinonidan to‘g‘ri tushuniladi. Shu o'rinda tabiiy savol tug‘ilishi mumkin: Tinglovchi qanday qilib shu paytgacha eshitmagan yangi gaplami tushunadi? Buning asosiy sababi sluindan iboratki, tilda mavjud bo‘lgan cheklanmagan miqdordagi gaplar, ina’lum miqdordagi gaplar, ma’lum miqdordagi elementar sintaktik modellardan paydo bo'lgan va elementar sintaktik modellaming (yadro gaplar) soni chegarali va amalda bir nechta bo‘lishi mumkin XVII . Shunga ko‘ra, Xomskiy gaplami yadroli va bu yadrodan qayta o‘zgargan, uning transformasi bo'lgan gaplarga ajratdi. Yadro gaplar, deb sodda, yig‘iq,-darak gaplar tushuniladi. Fe’l kesimli gap bo‘lsa, kesimi aniq nisbatda turadi. Bu eng kichik gaplar har bir tilning sintaktik tizimining asosini tashkil qiladi. Masalan, Ishchilar uy qurishyapti gapi yadro gapga misol bo’ladi. Bunda N1 N2 V. Bu aktiv konstruksiya hisoblanadi. Yadro gaplardan turli shakliy o'zgarishlar asosida asosiy ma’noni saqlagan holda ikkilamchi sintaktik qurilmalaming hosil qilinishi transf'ormasiya deyiladi. Masalan, Uyni ishchilar qurishyapti. N2 N1 V. Bu konstruksiya passiv bo‘lib, u transf'ormasiya amali natijasida hosil qilingan. Shuningdek, yuqorida keltirilgan misollar ham transformalar sanaladi: Qushlar sayrashyapti —> Qushlarning sayrashi (Kimdir) til о ‘rganyapti — » Til о ‘rganish XVII Баскаков НА, Содиков A.C., Абдуазизов A.A. Умумий тилшунослик. —Тошкент: Укитувчи, 1979. - Б. 126. 2 7(Kimdir) yozuvchini taklif qilyapti — » yozuvchini taklif qilish Qayd qilingan barcha transformasiyalarda fe’l harakat nomiga aylangan, ya’ni otlashish amali vujudga kelgan. Modelning 1-variantiga leksika ham fonetika ham kiritilmagan edi. Bulaming barchasi bir necha yildan keyingi ikkinchi modelda paydo bo‘ladi. Ushbu modelda bevosita kuzatishdan yashirin bo’lgan - botiniy struktura gfoyasi ilgari suriladi XVIII . N.Xomskiy transformatsion tahlil doirasida til tizimidagi har qanday jumlani botiniy va zohiriy strukturaga ajratadi. Botiniy strukturani tushunchalaming ma’no tomoni, zohiriy strukturani esa muomaladagi so‘zlar bilan aloqador qiladi. Ya’ni zohiriy struktura bu - biz eshitadigan va o'qiydigan jumlalar, botiniy struktura esa jumlaning ma’nosi bilan bog’liq tomoni. Botiniy stnikturalar zohiriy strukturalarda shunchaki qayta tiklangan yoki transfórmala! shaklida qayta tiklangan bo’lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, realizatsiya qilingan matnda aks etmagan, biroq qandaydir holatda, botinda nimadir mavjud. Masalan, zohiriy strukturasi turlicha bo’lgan va botiniy strukturasi esa bir xil bo‘lgan gaplar (1 va 2), shuningdek, birgina zohiriy strukturaga (3) va ikkita botiniy strukturaga ega (4 i 5) jumlalar mavjud: (1) Politsiya namoyishni tarqatib yubordi. (2) Namoyish politsiya tomonidan tarqatib yuborildi. (3) Uning hibsga olinishi. (4) U hibsga olindi. (5) U hibsga oldi. N. Xomskiyga ko‘ra, transformatsion tahlil sintaktik strukturalaming zohiriydan botiniyga aylanish yo‘li bilan tahlil qilishdir. Haqiqatan ham nutq va tafakkur jarayonlarida botiniy strukturaning o‘mi mavjud. Biroq ushbu “botiniylik”ning qanday va qayerdan paydo bo’lganligi tadqiq qilinmaydi. Ya’ni Xomskiyning modelida hali “tafakkur” yo‘q. N. Xomskiyning dastlabki tadqiqotlarida hali hech qanday psixologiya yo‘q edi. Uning transformatsion modeli tabiiy til ifodalarini avtomatik sxcmalarga solish imkoniyatinigina yaratgandi. Keyinroq N. Xomskiy asta-sekin insonning nutqiy faoliyati muammolari bilan qiziqa boshladi. N. Xomskiy F.de Sossyuming til-nutq dixatomiy asiga muqobil bo’lgan lisoniy qobiliyal (linguistic competence) va lisoniy faollik (linguistic performance) tushunchalarini rivojlantirdi. U lisoniy qobiliyatni tilshunoslik sohasiga, lisoniy faollikni psixologiya sohasiga aloqador qildi va lisoniy qobiliyatni mazkur tilda so‘zlashish qobiliyatini tashkil qiluvchi, XVIII Chomsky N. Aspects of Theory of Sintax -Cambridge, 1965 -P. 141 Ko‘rsatilgan bet. 2 8lisoniy faollikni esa til egasi tomonidan yaratiladigan ifodalar sifatida izohladi 1 . Ma’lumki, kishi tovushlar birikuvi, so‘zlar bog‘lanishi, umuman, tildagi so‘zlar tizimining qo‘llanishini onasidan, tevarak-atrofidagi yaqinlaridan eshitib o‘z ona tilini o'zlashtiradi (ayni holat tilshunos yoki tilni o‘rganuvchi har qanday kishida ham kuzatiladi). Bunday tizimdan foydalanish natijasida inson ona tilidagi cheksiz so‘z turkumlari, jumlalar va matnlami hosil qilish qobiliyatini egallab boradi. Shunga ko‘ra, lisoniy qobiliyatni so‘zlovchi va tinglovchi til bilimining potensiali, deb izohlash mumkin. N. Xomskiy lisoniy faollikni “aniq sharoitlarda tilning kundalik qo‘llanishi”, - deb tushuntiradi. Lisoniy faollik nutqiy faoliyatda lisoniy qobiliyatni amalga oshirishda yuz beradigan jarayondir. Ya’ni lisoniy faollik ona tilini o‘zlashtirgan kishi egallagan til bilimlarini amalda qo‘llay olishidir. N.Xomskiy “lisoniy qobiliyat birlamchi boTib, u lisoniy faollikni belgilaydi”, - deb hisobladi. Transformats ion grammatika tarafdorlari ham asosiy urg‘uni lisoniy qobiliyatga berishdi. Umuman, N. Xomskiyning g‘oyalari psixolingvistikani uch jihatdan shakllantirdi: - tilning bixevioristik talqiniga va tilshunoslik nazariyalariga tanqidiy yondashishlar kognitiv fanlaming rivojlanishida muhim rol o‘ynadi; - N.Xomskiy tomonidan tilni o‘zlashtirish masalasi mantiqiy muammo sifatida shakllantirildi; - eksperimental psixolingvistikaning asosida transformatsion model yotardi. 4. 2. Jorj Millerning kommunikatsiya modeli Psixolingvistikada transformatsion yo‘nalishning asoschisi nutqiy faoliyat sohasida qator tadqiqotlar olib borgan psixolog Joij Miller (George Miller) hisoblanadi. J.Milleming ta’limoti N.Xomskiyning transformatsion grammatikasiga asoslangan edi. J.Miller kommunikatsiyaga quyidagicha yondashadi: 1. Inson o‘z fikrini nutqqa chiqarishdan oldin aytadigan gaplarining dasturini tuzadi. Bunday dastur “reja”, deb nomlanadi. Aytiladigan gaplaming rejasi boTganda, nima deyish haqida aniq tasawurga ega boTinadi. Boshqacha aytganda, so‘zlovchi aytmoqchi boTganlari haqida qandaydir obrazga ega boTadi va rejani amalga oshirish jarayonida u bunga yaqinlashishga harakat qiladi. 2 9Nutqning kelib chiqishi passiv reaktivlik uchun xos bo'lgan assotsiativ aloqalar tizimi bilan emas, balki rejalashtirilgan xatti- harakatning xususiyati bilan aniqlanadi. J.Miller transformatsion hosilalami tahlil qilish orqali xatti-harakatni rejalashtirish jihatini ajratib ko’rsatadi va insonning shunchaki reaktivligiga emas, aksincha, aktivligiga urg'u beradi. 2. Ch.Osgud uchun asosiy hisoblangan xabami ochib bcrishning Statistik mezonlari J.Miller uchun muhim ahamiyat kasb etmaydi. U uchun ifodani transformatsion qayta hosil qilishning qat’iy algoritmik qoidalari muhimdir. Ushbu qoidalarni lo‘g‘ri bajarish natijasida avtomatik ravishda grammatik to‘g‘ri transfonnatsiya olinadi. 3. J.Milleming psixolingvistikasida Ch. Osgud tomonidan oxiriga yetkazilmagan nutqni qabul qilish va nutqni ishlab chiqish jarayonlarining birligi haqidagi tasawurga qadam tashlanadi. 4. Ch.Osgudning atomizm konsepsiyasi barhir.il qilinadi 5. Assotsianistik psixolingvistika so‘z strukturasi bilan shii|’,‘ulhingan bo’l sa, transfor matsjön psixolingvistika so'zdan Initun ilodnlarga. jumlalarga, yoxud t ranfo r masion o ’zRarishlarga ko’tariladi Ch.Osgud ta’limotida hamma narsa o'rganish g’oyasi asosida, J.Miller ta’limotida esa tug‘ma mexanizmlar asosida har qanday strukturadagi tilni egallash mumkin. Hayvonlar orasida katta bo’lgan bolalaming nutqi bo’linaydi. Agar bola 3-4 yoshgacha til asoslarini o‘zlashtirmasa, u til o’rganish inikoniyatini biologik jihatdan yo’qotadi. Transfor matsio n psixolingvistika uchun ham xuddi a ssotsi anistik psixolin gvisti ka singari nutq inexanizmlarini talqin qilishda individualizm xosdir. J.Milleming psixolingvistikasida so’zlovchi kishi Robinzon bo’lib qoladi. Til faoliyatida tug’ma qoidalar g’oyasi muhim o‘rin tutadi (shuning uchun ham transformatsion yo’nalishning tadqiqotchilari bolalar nutqiga katta e’tibor berishadi). Nazorat uchun savollar: 1. Psixolingvistikaning transformatsion yo’nalishi nechanchi yillarda shakllandi? 2. Transformatsion yo’nalish namoyandalari Ch.Osgud psixolingvistikasini qanday baholashdi? 3. Transformatsion grammatika nazariyasi kim tomonidan taklif qilindi? 4. Sintaksisni N.Xomskiy qanday ta’limot sifatida belgiladi? 5. N.Xomskiyning “Sintaktik strukturalar” asari nechanchi yilda nashr qilingan va mazkur tadqiqotda qanday fikr ilgari surildi? 6. Yadro gaplar deganda qanday gaplar tushuniladi? 7. Transformatsiya nima? 3 08. N.Xomskiy transformatsion tahlil doirasida til tizimidagi jumlalami qanday strukturalarga ajratdi? 9. N.Xomskiy F.de Sossyuming til-nutq dixatomiyasiga muqobil bo‘lgan qaysi tushunchalami rivojlantirdi? 10. N.Xomskiyning g'oyalari psixolingvistikaning qaysi jihatlarini shakllantirdi? 11. J.Milleming ta’limoti qaysi nazariyaga asoslangan edi? 12. J. Miller kommunikatsiyaga qanday yondashdi? Adabiyotlar 1. Баскаков H.A., Содиков A.C., Абдуазизов A.A. Умумий тилшунослик. - Тошкент: Укитувчи, 1979. 2. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики: Учебник для студ. высш, учеб, заведений. —М.: Смысл, 199. 3. Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л., Изд. ЛГУ, 1989. 4. Хомский Н. Синтаксические структуры // Новое в лингвистике. -М., 1962. Вып. 2. 5. Chomsky N. Syntactic Structures. -Den Haag, 1957. 6. Chomsky N. On the notion “rule of grammer’7/ Proceedings of Symposia in applied mathematics V.12. -Providence, 1961. 7. Chomsky N. Aspects of Theory of Sintax. -Cambridge: Mass., 1965. 3 15- MA’RUZA NUTQ ONTOGENEZI Reja: 1. Tabiatdagi hayvonlar til i 2. Tilni o‘zlashtirish (nutq ontogenezi) haqidagi qarashlar 3. Bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlari Tayanch so‘z va iboralar: belgi, ramz, muloqot, tovushga taqlid so‘zlar, lisoniy qobiliyat, ontogenez, tilni o'zlashtirish, intellekt, sensomotor intellekt, konseptual mantiq, verballashuv, egosentrik nutq. 5. 1. Tabiatdagi hayvonlar tili Inson nutqining juda kam qismini tashkil qiladigan pishillash, chirqillash, pishqirish, o'kirish, g‘o‘ng'illash va h.k. kabi kommunikatsiya vositalari hayvonlarda ham uchraydi. Hayvonlaming aksariyati o‘zaro muloqotda bo‘lishi mumkin, ammo ulaming hech bin insonlar singan gaplasha olmaydi, ya’ni biron bir hayvon so'zdan foydalanmaydi. Qushlar sayraydi, boshqa qushlar uchun tushunarli bo‘lgan tovushlami chiqaradi. Hayvonlar halokat, tahdid, hujum, shodlik, g'azab, qo‘rquv singari biologik holatlar haqidagi irfformatsiyani tovushlar, harakatlar, hidlar kabi turli modal signallar vositasida bir-birlariga uzatishadi. Shuningdek, hayvonlar va hasharotlar biron joyda yemishning mavjudligi haqida xabar berish yoki o‘zlarining ahvoli va maqsadi haqida signal berish imkoniyatiga ham ega. Masalan, arilarda ancha rivojlangan kommunikatsiya tizimini kuzatish mumkin. Chunonchi, yo‘l boshlovchi ari qator ma’noli harakatlar vositasida gul shirasining ari uyasiga uzoqligi, miqdori va yo‘nalishi haqida boshqa arilarga xabar beradi. Delfinlar ham 32 ta belgidan tashkil topgan kommunikatsiya tizimiga ega. Ular juda yuqori to‘lqinli tovushlar vositasida dengiz ostida o‘zaro muloqotga kirisha oladilar. Ammo inson nutqi juda murakkab jarayon va birorta hayvon uni takrorlashga qodir emas. Buning asosiy sabablaridan biri insonda butun boshli organlar turkumining mavjudligidir. Inson mazkur organlar yordamida so‘zlami tarkib toptiradigan tovushlami talaffuz qiladi. Insonning tovush tilchasi alohida usulda titraydi, bo‘g‘iz, og‘iz va burun bo‘shliqlari muayyan usulda sozlanadi, lablar, tishlar, pastki jag‘, til va tanglay o‘ziga xos usulda harakat qiladi. Nutq organlarining barchasi unli va undosh tovushlami talaffuz qilishga moslashgan, ulami hayvonlar takrorlashga qodir emas. Hayvonlar so‘z va gap tuzish uchun tovushlaming butun bir turkumini talaffuz qilolmaydi. 3 2Hayvonlaming gapira olmasliklarining yana bir muhim sababi bor. Ma’lumki, so‘zlar predmetlar, xatti-harakatlar, tajribalar va g‘oyalaming ramzidir. Masalan, “qush” so'zi uchadigan jonli obyektni ifodalash uchun qo‘llaniladigan ramzdir. Boshqa bir guruh so‘zlar esa uning rangi, shakli, uchishi va sayrashini ifodalaydi. Yana bir boshqa guruhdagi so‘zlardan qush va uning xatti-harakatlari haqidagi fikmi ifodalash maqsadida foydalanish mumkin. Biron bir kishi bilan muloqotda bo‘lish maqsadida so‘zlami qoMlash ma’lum yo'sinda uyushtirilgan ramzlardan foydalanishni anglatadi. Buning uchun ma’lum darajada aql-idrok bo’lishi talab etiladi. Aql-idrok esa hayvonlarda mavjud bo’lmaydi. Shuning uchun ular insonlardek gapira olmaydi. Hayvonlar tilining inson tilidan farqlanuvchi eng muhim xususiyati unda semantik funksiyaning mavjud emasligidir. Hayvonlar tilining unsurlari tashqi predmetlami o’zicha aks ettirmaydi, ulaming mavhum xususiyatlari va munosabatlari hamisha aniq vaziyatlar va aniq xususiyatlar bilan bog'liq bo'ladi hamda aniq maqsadlarga xizmat qiladi. Shu bilan birga, hayvonlar tilida insonlar nutqida muhim ahamiyat kasb etgan bo‘lishsizlik funksiyasi ham mavjud bo‘lmaydi. Hayvonlar bo‘lib o‘tgan voqeaning aniq vaqtini ko'rsatib bera olmaydi, istak maylidagi konstruksiyalar va h.k.ni tuza olmaydi. Hayvonlar va hasharotlarda har bir signal ortida muayyan ma’no mustahkamlangan bo’ladi. Hayvonlardagi aksariyat signallar, mantiqiy to'plangan informatsiya sifatida emas, balki mexanizm sifatida harakat qiladi. Hayvonlar chiqarayotgan tovush faqatgina tug‘ma impulslar bilan chegaralanib qoladi. Hayvonlaming bolasi tovush chiqarishga o‘rganmaydilar. Binobarin, barcha mushuklar qayerda bodishlaridan qat’iy nazar, bir xil miyovlaydilar yoki hamma kuchuklar bir xil vovullaydilar. Hayvonlar tili genetik jihatdan mustahkamlangan bo‘lib, u chegaralangan muayyan signallar majmuasidan tashkil topgan yopiq tizim hisoblanadi. Inson tili esa aksincha, genetik jihatdan mustahkamlanmagan ochiq tizim bo'lib, u doimo rivojlanishda, o‘zgarishda bo‘ladi. Hayvonlarga inson tilini o‘rgatish uzoq davrlardan beri ko’pchilikni qiziqtirib kelgan. Qator olimlaming tadqiqotlari insonlarga xos bo‘lgan intellekt yoki lisoniy qobiliyatning hayvonlarda yetishmasligi masalasini yoritishga bag’ishlangan. Inson tilini o'rganishga eng munosib “nomzod” sifatida shimpanze ko'rsatilgan. Chunonchi, shimpanze genetik kodining 98,4% insonniki bilan mos kelgan. 1940-yillarda amerikalik zoologlar Keti va Keyt Xayeslar o'zlarining o‘g*li bilan birga tarbiyalash maqsadida oilalariga urg'ochi shimpanzeni olishgan. Uch yildan so‘ng maymun Viki 3 3(Vicki — the speaking chimp) inglizcha to‘rt so‘znigina talaffuz qilishga 0‘rgangan 1 . Hayvon o'rgangan so‘zlar Transkripsiyasi Tarjimasi 1 mama mama oyi 2 papa papa dada 3 up ap yuqori 4 _ kap chashka Amerikaiik tadqiqotchi Gerbert Terras shimpanzega shaklan o‘zgartirilgan kar-soqovlar tilini o'rgatishga harakat qilgan. Maymun ikki, uch, hatto to‘rt so‘zli gaplami tuza oigan (15-19). Biroq Nim yoyiq gaplarni tuzayotganda, asosan, o‘qituvchining imo-ishoraiarini takrorlagan. Shundan so‘ng tadqiqotchi shimpanze tilning eng sodda jihatlari va alohida so‘zlarinigina o‘zlashtirishi mumkin, degan xulosaga kelgan. Mazkur xulosa Xomskiyning “hayvonlar tilni o‘zlashtira olmaydi”, degan fikrini yana bir karra isbotlab berdi (hatto tnaymunga Noam Xomskiy (Noam Chomsky)ga taqlidan Nim Chimpsky, deb ism qo'yilgan edi) XIX XX . Hayvon 0‘rgangan iboralar So‘zma-so‘z tarjimasi (15 ) more drink yana ichimlik (16 ) tickle Nim Nimni 0 ‘ynat (17 ) banana Nim eat banan Nim yemoq (18 ) eat drink eat drink yemoq ichmoq yemoq ichmoq (19 ) banana me eat banana banan menga banan yemoq N. Xomskiyning qayd qilishicha, h ayvon l ard a lispniy qobiliyat mavjud bo‘lmagani uchun ular gapira olmaydilar. Fransuz psixologi Jan Piaje va boshqa qator olimlaming fikrlariga ko‘ra, hayvonlarda inson tilidek murakkab hodisani o‘rganish uchun kerak bo‘lgan umumiy intellekt mavjud bo‘lmaydi. XIX Белянин В. П. Психолингвистика. -М., 2004. -С. 36. XX Ko‘rsatilgan asar, 38-bet. 3 45. 2. Tilni o‘zlashtirish (nutq ontogenezi) haqidagi qarashlar Ontogenez — organizmdagi biron narsaning (organ, funksiya, tuzilish) tug‘ilishidan to o‘lguniga qadar bo‘lgan izchil rivojlanishi. Psixolingvistikada ontogenez termini inson lisoniy qobiliyatlarining shakllanishini anglatadi. Nutq ontogenezi nutqiy faoliyat nazariyasining tarkibiy qismi bo‘lib, u individda nutq mahsulining shakllanishi, nutqiy qobiliyat ko‘nikmasining paydo bo‘lishini o'rganadi. Nutq ontogenezi bola nutqining tug‘ilishdan to 7 (9,11) yoshgacha bo‘lgan davrida har tomonlama izchil rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda tilni o‘zlashtirish (nutq ontogenezi) nazariyasi keng qamrovli soha hisoblanib, o'ziga xos mustaqil maqomga ega. Kishilar tilni ular ma’lum til bilimlari bilan ta’minlanib tug‘ilganliklari uchun o'zlashtirishadimi? Yoki ular turli muammolami hal qila oladigan o‘ta aqlli mahluq bo‘lganliklari uchun tilni o‘rgana olishga qodirmilar? kabi savoilami javoblantirish uchun olimlar tomonidan turlicha qarashlar ilgari surilgan. 1. Xatti-harakatga asoslangan qarash. Ushbu qarashga ko‘ra, bolalar tilni boshqa narsalami o‘rgangandek o'rganishadi. Atrofdagi bir qancha tovushlami guruhlantirish, shakllantirish va shunga o‘xshash holatlarda mazkur tovush va ta’slrlami yuzaga chiqarish amalga oshiriladi. Bola onasi va atrofidagi yaqin kishilarining ko‘rsatgan ta’sirlarini vaqti vaqti bilan tilga chiqaradi. Shuningdek, go‘daklaming ko‘p eshitgan tovushlarga taqlid qilishlari ham nutqning shakllanishida muhim o‘rin egallaydi. 2. Ijtimoiy ta'sirlarga asoslangan qarash. Bu qarash ham yuqoridagi qarashning davomi bo'lib, unda til o'zlashtirish to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqlid qilish va qoliplar olish asosida talqin qilinib, ijtimoiy va madaniy muhitga urg‘u beriladi. Chaqaloq tug'ilishi biian ma’lum bir madaniy muhitga tushadi. Shunday ekan ijtimoiy (madaniy) me’yorlar, eng awalo, mana shu madaniy belgilar orqali go‘dakka o'zlashadi. U rivojlanish jarayonidagina jamoa (sotsium)ning a’zosiga aylanadi. Mazkur jarayon esa kamida ikki munosabatlar tizimi - go‘dakning odamlar bilan muloqotga kirishishi hamda uni o‘rab turgan moddiy narsa- buyumlami o‘rgana borishi orqali shakllanadi. Bu munosabatlar tizimini egallash bir vaqtning o'zida bir- biridan ajralmagan holda amalga oshadi. 3. Ona tiliga asoslangan qarash. Mazkur qarash til o‘zlashtirishni genetik jihatiga e’tibor qaratadi. Barcha insonlar oldindan tilni o‘zlashtirish vositalariga ega bo'ladi. Odam paydo bo'lgan vaqtdan boshlab til ham paydo boigan. U avloddan-avlodga o‘tib, takomillashib bordi. Natijada insonning gapirish qobiliyati uning ruhiga shunchalik chuqur joylashdiki, u nasldan-naslga o‘tish xususiyatiga ega bo‘Idi. Har bir yangi tug‘ilgan 3 54. go‘dak tilni yangidan o‘rganmasdan, balki organizm balog‘atga yetishi bilan uning lisoniy qobiliyati ham organizm bilan birga rivojlanadi. Demak, inson zoti gapirishni uni o‘rab turgan jamiyat a’zolari tomonidan o‘rganmay, ular yordamida bosh miyasiga joylashgan mavjud tizimni tiklaydi, aks holda bu qarashga ko‘ra, bolalar tildek murakkab bir hodisani bunchalik tez va mukammal o‘rganib olishlari mumkin bo‘lmasdi. 5. Biologik asoslarga tayangan qarash. Noam Xomskiy va Erik Lennerberg kabi tilshunoslar tilni o‘zlashtirishdagi atrof-muhitdagi sharoitlar ahamiyatini e’tirof etganlari holda uni biologik asoslarga bog'lashgan. Olimlaming fikricha, barcha bolalarda tilni o‘rganish jarayonini boshqaradigan tug‘ma qobiliyat mavjud. N.Xomskiyning qarashicha, insonda tilni o'rganish uchun “tug‘ma” (innatc, inbom) maxsus mexanizm mavjud bo‘lib, u bolani atrofida gaplashilgan tilni singdirishiga, tushunib o‘rganishiga, vanihoyat, uning muayyan qoidalarga mos ravishda gapirishini ta’minlaydi. N.Xomskiyning taxminicha, bolada tug'ma til strukturalari mavjud. Shunga ko’ra, olim “tug‘ma bilimlar” nazariyasini ilgari suradi. N.Xomskiy til tizimidagi har bir ifodani botiniy va zohiriy strukturaga ajratadi. Botiniy strukturani tushunchalaming ma’no tomoni, zohiriy strukturani esa muomaladagi so‘zlar bilan aloqador qiladi. Bolalar tilni o'rganishda dastlab tovushlaming ma’nolarini tushunib oladilar, keyin esa ulami botiniy strukturaga aylantiradilar. L.S.Vigotskiyning fíkricha, til tafakkur bilan birga parallel holda rivojlanadi. U til o‘rganishning kishining ongli ñkrlash qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatishini qayd qiladi. L.S.Vigotskiyga ko‘ra, so‘z predmetning strukturasiga yo‘nalib, funksional ma’no kasb etadi. Shu bilan birga, olim bola mavjud bo'lgan til muhitining fikrlash tizimiga ta’sir qilishini ham alohida ta’kidlaydi. Insonning psixik rivojlanishi uning umuminsoniy madaniy tajribani o'zlashtirishi (bu asosan moddiy dunyoni, aniqrog‘i, narsa-buyumlami o‘rgana borishi) bilan bog‘liq holda ro‘y beradi XXI . Biologik va ijtimoiy o‘zaro munosabat haqidagi masalani fransuz psixologi Jan Piaje asosli ravishda javoblantiradi. Jan Piaje asosiy e’tiborini bola tafakkurining xususiyatlari, borliqdagi hodisalami go‘dak ongida qay tarzda namoyon bo‘lishi va h.k.ga qaratadi. J.Piaje bolada tafakkur va tilning rivojlanishi uzluksiz ravishda emas, balki bosqichma- bosqich amalga oshishini qayd qiladi. J.Piaje bolaning rivojlanishida ikki bosqichni qayd qiladi va intellektni birinchi planga chiqaradi. Tilning rivojlanishi umumiy intellekt o‘zgarishlarini boshqaradi XXI Выготский Л.С. Избранные психологические исследования Мышление и речь. Проблемы психологического развития ребенка. -М., 1956. -С 63. 3 6va intellektual rivojlanish tildan ta’sirlanadi. Birinchi sensomotor mantiq bosqichida 3 7bolada harakatlar mantig‘ini tushunishga yordam beradigan sensomotor intellekt rivojlanadi. Ikkinchi bosqichda harakatlar mantig‘idan konseptual mantiqqa o‘tiladi. U bola hayotining ikkinchi yilida yuz beradi. Mazkur bosqichda bola tilni semiotik vosita sifatida o‘zlashtiradi. U kattalaming imo-ishoralarini takrorlaydi va unda ramzlar funksiya rivojlanadi. Bolaning dastlabki so‘zlari haqiqiy ramzlar emas. Chunki bu ramzlar ko‘rilgan narsalar va hodisalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Bolalar atroflarida mavjud bo‘lmagan narsalar haqida gapirishga boshlaganda haqiqiy, asosiy ramzlami qo‘llay boshlaydilar 1 . J.Piajening fikricha, bola ongi dastawal toza, sof bo‘ladi. U jamiyatga kirib borishi bilan bolaning ongida ham ijtimoiylashuv yuz bera boradi. Bolaning intellekti uni o‘rab turgan muhit bilan munosabatiga ko‘ra shakllanib boradi. Munosabat qaysi til orqali amalga oshirilsa, bola tafakkuri shu tilda o‘sadi, biroq til o‘z holicha bu o‘sishni belgilab berolmaydi XXII XXIII . L.S.Vigotskiy va J.Piaje fikrlarini birlashtirib qaraydigan bo‘lsak, til rivojlanishini tashqi olamdagi narsalaming mental ramzlashishi bilan amalga oshishi ma’lum boTadi. Til bir tomondan fikrlash uchun xom ashyo tayyorlarkan, ikkinchi tomondan fikrlay olish qobiliyatiga parallel ravishda faoliyat ko‘rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, til bolaning mavhum fikrlash qobiliyatiga tashqi olamdan ramzlashtirilgan ma’nolami biriktirishiga yordam beradi. Ya’ni til va tafakkur bir-biri bilan chambarchas bog'langan bo‘lib, ular o‘zaro aloqadadir. Shuning uchun bola tilni yetarli darajada tushunadi va uning tushunchaviy fikrlash qobiliyati ortgan sari tili ham rivojlanadi. 6. 3. Bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlari Inson tilni to‘liq o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo'lib tug‘iladi. Biroq oldinda ushbu imkoniyatni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Buni qanday kechishini tushunish uchun psixolingvistika bola nutqining rivojlanishini o‘rganadi. Bolalar nutqining rivojlanishi uch bosqichda kechadi: 1. Verballashuvgacha bo'lgan davr. Bu bosqichda bola gapirmaydi. Biroq bolada o‘zining atrofidagi yaqinlari bilan so‘zlashish jarayoniga qadar bo‘lgan ko‘nikmalar hosil bo‘ladi, kelgusidagi nutqiy faoliyati uchun zaruriy sharoitlar yuzaga kela boshlaydi. XXII Пиаже Ж. Схемы действия и усвоение языка // Семиотика. -М., 1983. -С. 133-136. XXIII Пиаже Ж. Речь и мышление ребёнка. -М.-Л., 1932. 3 8Go‘dak tilni o‘zlashtirishni tovush shakllarini o‘zlashtirishdan boshlaydi. Go‘dakning o‘zi ham g‘uvur-g‘uvur qilib turli tovushlar 3 9chiqaradi (a-aa, uu-u, g'u, ag'i, ba-ba, da-da). Bu o'ziga xos bir o'yin bo'lib, bola undan zavqlanadi. Go‘dak bir necha daqiqa davomida bir xil tovushni takrorlashi mumkin va o‘zining bu harakati bilan nutq tovushlari artikulyatsiyasini sozlagan bo'ladi. Odatda, go‘dakning dastlabki guvranishida onasi u bilan gaplasha boshlaydi. Bola bu tovushlami ilg'ab oladi va ulami takrorlashga harakat qiladi. Bola boshqa tovushlar orasidan nutqiy tovushlami ajrata boshlaydi, ovozga qarab gapirayotgan shaxsni ajratadi, yaqinlarining ovozini, nutqini taniydi. Nutq ovozining xosligini baholay oladi (¡ahí bilan gapirilsa yig'laydi, kulgili ohangga kulib javob qaytaradi, erkalatish yoki buyruq ohangidagi so'zlami tushuna boshlaydi). Verbal lashuvgacha bo'lgan bosqich bolaning kattalar tomonidan aytilgan oddiy, sodda gaplarini tushunishi hamda passiv nutqqa kirishishi bilan yakunlanadi. 2. Bolaning aktiv nutqqa o ‘tishi. Bu davr, odatda, bola umrining 2- yilida kechadi. Bolaning fonematik eshitish qobiliyati rivojlanadi. U ilk so'zlarini, masalan, oyi, aya, opa, apa, ada, dada kabilar aytadi. So‘zlardagi ayrim tovushlaming lushirilishi va noto'g'ri talaffuz qilish (Jcel o'miga te, ovqat o‘miga okat) hollari kuzatiladi. Ba’zan kattalar tomonidan aytilgan so'zni bola qisqaroq yoki ayrim qismlarini ikki marta qaytarib, bo‘g‘inlarga ajratib talaffuz qiladi (masalan, qo'g'irchoq o'miga choq, kompot o'miga pot va h.k.). Bola nutqining dastlabki davrlarida takrorlanuvchi bo‘g‘iníardan iborat so‘zlami talaffuz qilish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Shuning uchun ham kattalar aytgan ayrim bir bo‘g‘iñli so‘zlami bola ikkilantiradi (masalan, osh so'zi o'miga ashsha, non so‘zi o'miga nanna). ikki so'zni bir-biriga bog'lab ifoda hosil qilishga urinish 1,5 yoshda yuz beradi. Asta-sekin buyruq mayli o'zlashtiriladi. Bola nutqi rivojlanishining birinchi va ikkinchi bosqichlarida uning nutqining rivojlanishi uchun kattalar bilan bo'ladigan muloqot muhim omil hisoblanadi. Bola va katta odam o'rtasida emotsional kontakt vujudga keladi. Ular o'rtasida muloqot paydo bo'ladi va bu muloqot nutqiy elementlar bilan boyitiladi. 3. Nutqning muloqot uchun asosiy vositaga aylanishi. Bu bosqichda so'zlovchining maqsadi, voqealaming borish jarayoni va mazmuni aniqlashadi. Bolaning lug'at boyligi kengayib, grammatik konstruksiyalar murakkablashadi, uning talaffuzi tiniqlashadi. Ikki yoshdan so'ng bola so'zlar morfemikasi va so'z yasalish qonuniyatlariga muvofiq so'z boyligini kengaytiradi. Ikki yarim yoshli bola nutqida ikki so'zdan iborat sodda so'z birikmalari (bular ko'proq fe’liy birikmalar bo'ladi) ifodalana boshlaydi. Bola birlik va ko'plikni farqlash hamda qo'llash, ba’zi kelishik qo'shimchalarini ifodalashni o'rganadi. Uch 4 0yoshdan so‘ng bola sodda gaplami, keyin esa murakkab gaplami nutqida qo‘llay boshlaydi. Nutqiy rivojlanishi me’yorda kechgan bola uch yoshni to‘ldirish arafasida taxminan 1000 ta so‘zni bilsa, 6-7 yoshlarda uning so 4 z boyligi 3000- 4000 ta so‘zdan tashkil topadi. Nutqning grammatik qurilishi bolalarda uch yoshning boshlarida shakllana boshlaydi. Bola maktab yoshiga yetar chog‘ida deyarli barcha so‘z yasash, so‘z o‘zgartish ko‘nikmalarini hosil qiladi. O‘zaro bog‘langan, grammatik shakllangan kontekstli nutq paydo bo‘ladi. Maktab davrida bola ta’lim jarayoni orqali nutqqa ongli ravishda egalik qila boshlaydi. Yozma nutq va o‘qish ko'nikmalari shakllanadi. Bu esa nutqning leksik, grammatik, Stilistik tomonlarini boyishiga, og‘zaki va yozma nutqning takomillashuviga olib keladi. Bolalar nutqidagi o‘ziga xos hodisalardan biri egosentrik nutqdir. O‘z genezisiga ko‘ra egosentrik nutq maktab yoshigacha bo‘lgan bolaning o‘yin yoki boshqa mashg‘ulotlar jarayonida o‘zi bilan gaplashishidan shakllanadi. Bolaning bu nutqi suhbatdoshining bor-yo‘qligidan qat’iy nazar, amalga oshadi. Jan Piaje mazkur hodisaga xos ikki holatni ajratib ko‘rsatadi: 1) suhbatdoshsiz nutq (kommunikatsiyaga qaratilmagan nutq) 2) suhbatdosh fikri inobatga olinmaydigan, bolaning o‘z nuqtayi nazariga asoslangan nutq. J.Piajega ko‘ra, 3-4 yoshdagi bola nutqining 40%ni egosentrik nutq tashkil qiladi. Bola maktab yoshiga yetganda, bu nutq asta-sekin yo‘qoladi. Umuman, bola nutqining shakllanishi 3-11 yoshgacha bo‘lgan davrlami qamrab oladi. Bolaning nutqi aynan ana shu davrlarda shakllanib, individual nutqning asosiy ko‘rsatkichlarini hosil qila boshlaydi. Shunday qilib, shaxsning psixik rivojlanishi ijtimoiy rivojlanishdir. Shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni mazkur jamiyat madaniyatining o'zlashtirilishidir. Tilni o‘zlashtirish shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi jarayonidagi hal qiluvchi omildir. Til bolaning ongiga jamoaning ijtimoiy tajribasi doirasida kirib boradi va bu ijtimoiylashuv natijalarini to'plash vositasi sanaladi. Nazorat uchun savollar: 1. Hayvonlar halokat, tahdid, hujum va h.k. biologik holatlar haqidagi xabami nima vositasida bir-birlariga uzatishadi? 2. Hayvonlar insonlardek gapira olmasliklarining sababi nimada? 3. Qaysi hayvonning genetik kodi insonniki bilan ko‘proq mos keladi? 4. Nutq ontogenezi nima? 5. Xatti-harakatga asoslangan qarashning mohiyati nimadan iborat? 4 16. Ijtimoiy ta’sirlarga asoslangan qarashning mohiyati nimadan iborat? 7. Biologik asoslarga tayangan qarashning mohiyatini tushuntiring. 8. N.Xomskiy qaysi nazariyani ilgari surgan? 9. J. Piaje o‘zining qarashlarida asosiy e’tibomi nimalarga qaratgan? 10. Bola nutqining verballashuvgacha bo‘lgan davrida qanday holatlar kuzatiladi? 11. Bolaning aktiv nutqqa o‘tish davridagi o‘ziga xos xususiyatlami aytib bering. 12. Nutqning muloqot uchun asosiy vositaga aylanish davri qanday jarayonlami o‘z ichiga oladi? 13. Bola maktab yoshiga yetar chog'ida qanday ko‘nikmalami hosil qiladi? 14. Egosentrik nutq qanday hodisa? Adabiyotlar 1. Белянин В. П. Психолингвистика. -М., 2004. 2. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. Мышление и речь. Проблемы психологического развития ребенка. - М., 1956. 3. Пиаже Ж. Схемы действия и усвоение языка И Семиотика. -М., 1983. 4. Пиаже Ж. Речь и мышление ребёнка. -М.-Л., 1932. 5. Aksan Dogan. Her Yönüyle Dil. Ana Qizgilenyle Dilbilim. 1. -Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 190. 4 26- MA’RUZA NUTQIY FAOLIYAT VA UNING TURLARI Reja: 1. “Nutqiy faoliyat” tushunchasi 2. Nutqiy faoliyatning tuzilishi 3. Nutqiy faoliyatning psixologik mexanizmi 4. Nutqiy faoliyat turlari 5. Nutqiy faoliyatning predmetlik (psixologik) mohiyati 6. Nutqiy faoliyatda til va nutqning funksiyalari Tayanch so‘z va iboralar: faoliyat, nutqiy faoliyat, ongli faoliyat, nutqiy ifoda, til va nutq, muloqot shakli, til belgilari, stimul-vosita, xabar, so‘zlovchi va tinglovchi, bosqichli tuzilish, qo‘zg‘atuvchi- motivatsion, yo’naltiruvchi-tadqiqot, ijro, ehtiyoj, motiv, nutq niyati, faoliyatni dasturlash, nutqni rejalashtirish, mexanizm, miya mexanizmi, nutq mexanizmlari, nutqni anglash, nutqni xotirada tutish, nutqni oldindan aytish, so'z.lash, eshitish, yozish, o‘qish, verbal muloqot, tug‘ma tayyorgarlik, kommunikativlik, nutqiy kommunikatsiya, ichki nutq. 6. 1. “Nutqiy faoliyat” tushunchasi F. de Sossyur tomonidan til va nutqning farqlanishi psixolingvistik tadqiqotlarda “nutqiy faoliyat” tushunchasining yanada aniqroq bo‘lishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. A.A.Leontev fikriga ko‘ra, F.de Sossyur nutqiy faoliyatni til va lisoniy qobiliyatning birligi sifatida tushuntirgan. L.V.Shcherßa esa nutqiy faoliyatni so'zlash va tushunish jarayonlarining umumlashmasi, deb belgilagan*. Ye.S.Kubryakovaning ta’kidlashicha, aynan L.V.Shcherba til hodisalariga oid bo‘lgan nutq, uning real asosi hamda nutqiy jarayon mahsulini ajratib ko‘rsatgan. Shuningdek, olima nutqiy faoliyat termini ostida nutq yaratilishi va uning qabul qilinishiga oid barcha hodisalami tushunish kerakligini alohida qayd etgan XXIV XXV . A.A.Leontev nutqiy faoliyatni “nutqiy jumlalaming nutqiy bo'lmagan subyektiv kodlarorqali dasturlashtirilishi” sifatida baholaydi XXVI va uni predmetlik, aniq bir maqsadga qaratilganlik, motivlashganlik, pog‘onalilik hamda bosqichlilik singari alohida xususiyatlarga ega bo‘lgan, boshqa inson faoliyatlari chog‘ida muloqot vositasi sifatida tildan foydalanish jarayoni, deb izohlaydi. “Nutqiy faoliyat o‘zining barcha XXIV ’ Основы теории речевой деятельности. -М.. 1974. -С. 64. XXV Кубрякова ЕС Номинативный аспект речевой деятельности. -М., 1986. -С. 9. XXVI Леонтьев А.А. Речевая деятельность // Основы теории речевой деятельности. -М., 1974. -С. 25 4 3mezonlariga ko‘ra, masalan, tashkil bo'lishiga ko‘ra eng murakkab faoliyat turlaridan bin hisoblanadi. Nutqiy faoliyat mustaqil, tugallangan faoliyat akti sifatida kamdan-kam holatlarda namoyon bo‘ladi. U odatda, faoliyatning tarkibiy qismi sifatida ishtirok etadi. Jumladan, odatdagi nutqiy ifoda boshqa odamning xatti-harakatini boshqaruvchi ifoda hisoblanadi. Biroq shuni alohida ta’kidlash joizki, bunday boshqaruv muvaffaqiyatli tamomlangandagina faoliyat tugallangan sanaladi. Masalan, stolda yoningizda o‘tirgan kishidan bir bo‘lak non uzatib yuborishini iltimos qildingiz. Agar bu holatga butunligicha qaraladigan bo‘lsa, faoliyat akti hali tugallanmagan. Yoningizda o'tirgan kishi nonni sizga uzatib yuborgandagina maqsadga erishilgan bo‘ladi”'. I.A.Zimnayaga ko‘ra, nutqiy faoliyat faol, aniq bir maqsadga qaratilgan, til vositasida amalga oshiriladigan va holatlardan kelib chiqqan holda insonlar o‘rtasida o‘zaro ta’sir qilish, muloqot qilish jarayonidir. Nutqiy faoliyat boshqa kengroq masalan, ijtimoiy-ishlab chiqarish (mehnat), bilish faoliyatiga ham kirishi mumkin. Biroq u mustaqil faoliyat bo'lishi mumkin. Nutqiy faoliyatning har qaysi turi o‘zining “kasbiy timsoli”ga ega bo‘ladi, masalan, gapirish - ma’ruzachining, yozish - yozuvchining kasbiy faoliyatini ko‘rsatadi XXVII XXVIII . Umumiy psixologiyada nutq insonlar moddiy faoliyatining shakllanishi jarayonida tarixan vujudga kelgan til vositasidagi muloqot shakli, deb belgilanadi. Nutqiy faoliyat deganda til belgilari “stimul-vosita” sifatida ishtirok etadigan faoliyatni tushunish mumkin. Bu faoliyatda nutqiy ifodalar shakllanadi va ulardan oldimizga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun foydalanamiz. Nutq to‘liq muloqot yoki xususiy faoliyatni to‘liq boshqarish va nazorat qilish uchun xabami yaratish va uni qabul qilish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Zamonaviy psixologiya nutqni universal muloqot vositasi, nutqiy ifodani hosil qiladigan va uni qabul qiladigan ikki subyekt ishtirok etadigan ongli faoliyatning murakkab shakli sifatida talqin qiladi. Psixolingvistikani tilning “subyektiv” jihati, uning aniq nutqiy ifodaning shakllanishidagi roli qiziqtiradi. Nutqiy faoliyatga berilgan ta’riflardan ko‘rinadiki, u ba’zan turg‘un hodisa sifatida (masalan, matn), ba’zan esa harakatdagi hodisa sifatida (masalan, so'zlash va eshitish) talqin qilinadi. Nutqiy faoliyatga berilgan mazkur ilmiy ta’riflar bir-biridan turli jihatlariga ko‘ra farq qilsa-da, XXVII 'Леонтьев A.A. Психофизиологические механизмы речи //Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка. -М., 1970. - С..314-370. XXVIII Глухов В П. Основы психолингвистики Учеб пособие для студентов педвузов. -М.: ACT: Астрель, 2008. -С. 33. 4 4и1агшп^ ЬагсЬаз!Ьа ¡кк1 отП, уа’Ы БО ЫЫ УС Ы уа Ь Г ^1 ОУС Ы ГаоНуаИ пагагба Ш^^апИ^п! ко‘пзЬ титкт XXIX . 7. 2.1\1Яд!у ГаоПуа1п1Пё (их!11вЬ{ 1пзошш^ ЬагсЬа ЬоБЬца ГаоНуаНап каЫ пЫгру ГаоНуа! Ьат <1ага]аН уоЫ Ьс^сЬН ega. 1.А.7пппауапп^ АкпсЬа, тйц1у ГаоНуаГ до^'аШусЫ-тойгазюп, уо'паШггыскЫас^дсХ уа уго каЫ исЬ Ьозц1с11<1ап Шг^ап ЬоЧаЬЬ ШппсЫ Ьозд1сЬ/1а ГаоНуаГ еЬЬуоДаг, тойу1аг уа тадвасИагтг^ о‘гаго 1а’з1г1Ла ата^а оэЬаЛ. Вип<1а ГаоПуа^г^ аэоэгу тапЬаэ! еЬ11уоЗ<Иг. итигту рз1хо1<^1уаЧа еЬ11уо] зЬахэт ГаоНуагт ата^а оз1нпз1^а Ьо‘^ап хоЫэЫ, тЬНзЫ, иптзЫ, ЧеЬ ¡гоЫапасй. Вит пШц1у faoliyatga ‘^артвЬш хоЫаутап” уоИ “^т Шго1таутап” ко'птзЫЬа 1аЧЬ1ц цШэЬ титкт. Ыи1ц1у ГаоНуаЬш^ ЬагсЬа ко‘пшзЫапс!а итг^ аэс^у тапЬаэ! коттиткаЙУ- ЬШзЬ еЬ1]уо]1 уа иг^а тоэ Ьо‘^ап коттиткаиу-ЫНзЬ тойуг ЫзоЫапасИ. Ви еЬЬуо] пи1ц1у ГаоВуаШ^ ргеЧтеРЧа о‘г о‘п^а ega boЧgandagina Пкг1аг тагкиг ГаоПуаГшг^ motiviga ауктаЧп Ыи1ц1у ГаоНуаГ ЫгтсЫ Ьс^сШтпд тиЫт ГагЫЫу Ц1зт1ап4ап Ып пик] туаН Ьо‘ПЬ, и еЬЬугуш тЬцшг^ Ьн^‘ип motiviga ау!ашзЫЬа каЬа го1 о‘упау<Ь. ЫШц туа11 т^1у ГаоНуаГ эиЬуекйшг^ Ьи ГаоПуаЬп ата^а oshiгishga цагаЬ^ап огщк ЬоЧаэ! уа Ь1зз1с11г. кЧиГцгу ГаоНуаШп^ ¡кктМ ЬснуиМт ГаоИуайп ата^а озЫпэЬ зЬагоЫапт o‘rganishga, ГаоНуа1 ргеётеРт атц belgilashga уа ипп^ хизиз’1уа11апт yoгitishga цагай^ап уо‘па1ЬгиУсЫ-1аЬц1цоГ (уок1 апаИЬк) ц!зт ЫзЬкП цПасН. Аут рауаЧа Ьи ЬозцгсЬ пЫхру &оиуаЬм1^ ге]а1азЬЬпНзЫ, ЬазПаНатзЫ уа ¡сЬкьта’пгму ЬгаНзЫсИг. Ви ЬозцюЬтг^ ЫппсЫ ипэип пи1ц!у ГаоНуаГ зиЬуекЬтг^ Ьи ГаоНуайй эЬагоШа^а ата^а oshirishdagi (ЫгтсЫ galda пШд1у коттитка1з1уа sharoitida) ШгНсЬа plandagi уо‘паПзЫш ко‘гЬа tutadi. и пЫц!у каоНуа! зиЬуекЬ уо‘паНзЫпп^ quyidagi зауо11аг Ьо‘уЫЬа “Кип ЬПап”, “(^ауегЧа”, “(^асЬоп”, “Рауэ1 уац1 ога^ЧЧа” пЫхру каоНуаГ ата^а оэЫзЫЫ ко‘гЧа tutadi. 1кктсЫ bosqichdagi тагкиг ипзитй^ эхетаэт! quyidagicha ко‘гзайзЬ титкт: XXIX Кубрякова ЕС Номинативный аспект речевой деятельности. -М., 1986. -С 25. 4 5^Nutqiy iiiuloqotning holati | ---------------------------- jKim bilan gap fflsíun7i?^| J [ bir nccha kishi bila n J j Qayerda? "] qulay/noqulay sharoitda J-H- rasmiy muhitda | [rasmiy bo‘Imagan muhitda p ---------- j Qaysi maqsadda muloqot xabar Mazkur bosqichning ikkinchi unsuri nutqiy faoliyat doirasidagi muhim ongli harakatlar - nutqiy ifodalami rejalashtirish va dasturlashga asoslanadi. Psixologiyada rejalashtirish faoliyatning (nutqiy harakatlar va ulami tarkib toptiruvchilar) asosiy bosqichlarini ajratishga va ulami amalga oshirishdagi ketma-ketlikni aniqlashga qaratilgan aqliy harakat sifatida tushuniladi. Umuman, harakatlar ikki xil tashqi (masalan, amaliy) va ichki (aqliy) bo‘ladi. Genetik jihatdan aqliy harakatlar (faoliyat tizimidagi) tashqi harakatlardan (masalan, nutq organlarining faolligi) kelib chiqqan bo‘lib, ular oxirgi interiorizatsiya (lot. interior —ichki; tashqi ijtimoiy strukturalami o’zlashtirish natij asida inson psixikasining ichki strukturasining shakllanishi) jarayonining natijasi sanaladi. O‘z navbatida faoliyatni dasturlash tuzilgan rejani kengaytirish, faoliyat dasturiga aylantirishni bildiradi. Bu o‘rinda rejalashtirish sifatida nutqning turli shakllari va ko‘rinishlari, dasturlash sifatida til belgilari ishtirok etadi. Nutqni rejalashtirishga yoyiq nutqiy ifodaning (toiiq matnning) rejasini tuzish, unda bayon qilinajak asosiy ma’noviy qismlami (matn tarkibidagi ost sarlavhalar, abzaslami) aniqlash mis^J bo‘la oladi. Bunga matnning kompozision tuzilishida ishtirok etadigan kirish, asosiy qism, xulosa va ulaming asosiy ma’nosini umumlashtirish va aniqlash ham kiradi. Keyin ifodani dasturini tuzishda bu asosiy ma’noviy qismlar predmetlik mohiyati nuqtayi nazaridan (matnni mikromavzularga, ma’noli axborot unsurlarga va h.k. ajratish asosida) batafsil aniqlashtiriladi; shuningdek, nutqiy faoliyatdagi nutq predmetining ifoda shakli tanlanadi, nutq uslubi aniqlanadi, ba’zi til ifoda vositalari tanlanadi. ] ta’sir etish J[ birkishi bilan 4 6иМпсЫ Ьо$д1сЬ уго Ьозц1сЫсПг. Ви Ьоэц1сЬ птрру ¡АэсШагти ата1§а оэЫпзЬ (уок1 цаЬи1 цШэЬ уа 1:изЬитзЬ)т, эЬи Ы1ап Ы^а, ГаоНуаРт ата^а озЫгЫш уа игиг^ паРуа1агпй пагогаР атаПагйп о‘г ¡с1112а о1аЫ. 6. 3. 1ЧиРц1у Р’аоиуаРпт§ рз1хок^1к техапьгпн 8о‘г^1 у111аг<1а “техатгт” ГакаГа, рз!хо1о^уа, рз1хо1й^1зйка уа Игц2у15Рка зоЬа1ап<1а кег^ цо'ИатЬ кеПптоцсРа. Виоц Ра<1ц1доРсЫ1ат^ ЬесЬ Ып тагкиг зо^а ашц Ра’пТ Ьеппа§ап. итг^ та’псшгн Гауаг kontekstga цагаЬ сЫцапЬ О П Б Ь титкт. Аупт РаскрдоРсЬПаг техатгт оэИск Ыгоп пагзатгщ РигШзЫш, ипп^ эРгикРига хизиз1уаР1апт РизЬишвЙза, ЬозЬца1ап аупт ЬагакаР уа атаИаг уоЫ ]агауоп1аг та]тиут1, уапа Ыг §игиЬ тиаШАаг еэа эРгикРига уа ]агауоп1агтг^ о'гаго типозаЬаРтр эРгикРига, ]агауоп уа итп£ паРуа1ап, Еткз1уа1ап уа уРтЫу зЬаплР1агт РизЬишзЬаШ. 1.А.гпппауаш1Щ Ра’касПазЫсЬа, “т1уа техашгпй", ш1ц техатгт1ап’’ уа Ь.к. теРаГопк та’поёа цо‘ ПапПасИ. Аз Ида “техатгт” ШзЬипсЬаз1 “Ыгоп пагват Ыгоп пипа уоз1Раз1<1а harakatga кеШйзЫ’т ¡АхЫауЫ XXX . Ь1иРц оНу рз1х1к Рипкз1уа1ат^ егщ тигаккаЬ зЬакПапЛап Ып запаРасН. ЫЫхру ЕаоПуаР ко‘р та’поННк, ко‘р «ЗагауаН эРгикРига, ЬагакаРсЬапНк уа ЬоэЬца рэРхРк РилкэРуакг Ы1ап а1оца<1ог^ Ы1ап РаузРАападк ЫШхру ГаоПуаРп^ ата^а оэЫэЫ цаРог тигаккаЬ рэРхок^к техатгтРаг Ы1ап ta’minlangan Ьо‘1аЫ. XXX З ИМНЯЯ И. А П СИХОЛОГИЯ обучения неродному языку -М., 1989. -С 166. 4 7Nutqni anglash nutqiy faoliyatning asosiy mexanizmi hisoblanadi. Bu mexanizm nutqning mazmun (birinchi navbatda) hamda tuzilish tomonini fikrlash analizi bilan ta’minlaydi. Nutqni anglash mexanizmi miya katta yarim shari qobig'ining anaiitik-sintetik faoliyati vositasida - barcha asosiy aqliy harakatlar va amallaming ta’siri (qiyoslash, taqqoslash, toidirish, tasniflash, analiz va sintez) orqali amalga oshiriladi. Anglash uchun birinchi navbatda nutq predmeti (nutqiy faoliyatda borliqdagi fragment, hodisa, voqealami aks ettiradigan) lozim boriadi. Mazkur mexanizm asosida nutq kommunikatsiyasining motivi va maqsadi to‘liq ravishda tushuniladi. Nutqiy faoliyat va uning natijalarini nazorat qilish mumkin bo‘ladi. Shuningdek, bu mexanizmning ishtirokisiz nutqiy faoliyatni rejalashtirish va dasturlashni amalga oshirib bo'lmaydi. Nutqni xotirada tutish, shuningdek, nutqiy xotira mexanizmining ahamiyati ham nutqni anglash mexanizminikidan qolishmaydi. U nutq jarayonining barcha tomonlarini, xususan, nutqning “mazmun jihati” va uning lisoniy ifodasini ta’minlaydi. Nutqda uning predmetining aks etishi, ya’ni borliqdagi u yoki bu hodisani - inson xotirasidagi bilimlari va atrofni o‘rab oigan dunyo haqidagi tasawurlarining faollashuvisiz mavjud bodishi mumkin emas. Shuningdek, uning ongda mavjud bo‘lgan til belgilari haqidagi obrazlar tasawuri va ulami nutqiy muloqot jarayonida qo‘llash qoidalarining faollashuvisiz ham bo‘lishi mumkin emas. Nutqni oldindan aytish mexanizmi psixolingvistikada hali to‘liq o‘rganilmagan. Bu o‘rinda N.A.Bemshteyn tomonidan harakatni psixofiziologik tashkil qilish nazariyasi doirasida yaratilgan “kelajakning modellari”dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. N.A.Bemshteyn erkin harakatni yuzaga kelishi va amalga oshishini tadqiq qilar ekan, uning ketma-ketligini quyidagi bosqichlarda ko'rsatib beradi: 1) vaziyatni idrok qilish va baholash; 2) faollashuv natijasida vaziyat qanday boiishini aniqlash; 3) buning uchun nima qilish kerak; 4) buni qanday qilish lozim. Shunday qilib, nutqiy faoliyatning har qanday turi murakkab mexanizm vositasida amalga oshadi. -7 Q 6. 4. Nutqiy faoliyat turlari Nutqiy faoliyat so‘zlash, eshitish, yozish va o‘qish vositasida amalga oshiriladi. Mazkur vositalar kishilaming o‘zaro munosabat turlari sifatida verbal muloqot jarayonida yuzaga chiqadi. Nutqiy faoliyatning barcha turlari umumiy jihatlarga ega bo'lish bilan birga, bir qator mezonlarga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. 4 8LA.Zimnayaning fikricha, bunday o'lchovlaming asosiylariga: a) verbal (nutqiy) muloqotning xarakteri; b) verbal muloqotda nutqiy faoliyatning roli; d) xabarni qabul qilish va uzatishda nutqiy faoliyatning biror maqsadga qaratilganligi; e) fikmi shakllantirish usuli bilan aloqasi; f) tashqi ifodalashning xarakteri; g) nutqiy faoliyatning qarama-qarshi aloqadorlik jarayonidagi o‘zaro ta’sir xarakteri kabilar kiradi. Nutqiy faoliyat turlarining o‘ziga xos xususiyatlarini qayd qilingan mezonlardan kelib chiqqan holda quyidagicha tahlil qilish mumkin: Nutqiy faoliyat nutqiy muloqotning o'ziga xosligiga ko’ra og’zaki muloqot va yozma muloqot vositasida amalga oshiriladi. Nutqiy f faoliyatning birlamchi turlariga so‘zlash va eshitish kiradi. Nutqiy faoliyatning mazkur turlari ontogenezda insonni boshqalar bilan muloqot qilish usullari sifatida birinchi shakllanadi. Nutqiy faoliyatning bu turlariga nisbatan insonda “tug‘ma tayyorgarlik” mavjud bo‘ladi. Birinchidan, ushbu “tug‘ma tayyorgarlik” insonda psixik intellektual faoliyatni amalga oshirishga mo‘ljallangan maxsus apparat - bosh miya qobig‘i katta yarim sharlarining mavjudligi bilan belgilanadi. Insonni nutqiy faoliyatni egallash imkoniyati bilan ta’minlovchi miyaning ustki qobig‘ining qismlari tug’ilishgacha ma’lum darajada (taxminan uchdan ikki) shakllangan bo‘ladi. U bola hayotining dastlabki yilida faol rivojlanadi va nutqiy faoliyatning “nutqgacha bo‘lgan davri”, deb nomlanadi. Ikkinchidan, “tug‘ma tayyorgarlik” ko‘pincha inson organizmining muayyan anatomik qismlari, xususan, nutq apparatining periferik (sirtqi) tuzilishi bilan belgilanadi. Bolaning tug‘ilish vaqtida nutqning mazkur anatomik-fiziologik apparati ma’lum darajada shakllangan bo‘ladi. Bolaning “nutqgacha bo‘lgan davri”da uning “psixofiziologik tayyorgarligi” yuz beradi. Nutqiy faoliyatning ikkilamchi turlariga o‘qish va yozish kiradi. Nutqiy faoliyatning ushbu turlari eshitish va so’zlash asosida shakllanadi. Kelib chiqishiga ko‘ra ikkilamchi bo‘lgan o‘qish va yozish nutqiy faoliyatning murakkab turlari hisoblanadi. Pedagogik amaliyotning / ko'rsatishicha, bola nutqiy faoliyatning mazkur turlarini egallashi uchun aniq bir maqsadga qaratilgan maxsus ta’lim kerak bo‘ladi. Muloqot jarayonida bajarayotgan roliga ko‘ra nutqiy faoliyat reaktiv va inisial turlarga bo‘linadi. So'zlashish va yozish nutqiy muloqotning initsial jarayoni bo’lib, ular eshitish va o’qishni qo‘zg‘atuvchi omil hisoblanadi. O‘z navbatida, bunga javoban eshitish va o‘qish nutqiy muloqotning reaktiv jarayonini ifodalab, so’zlashish va yozish jarayoni uchun zaruriy shartlardan sanaladi. 5 17- MA’RUZA NUTQNING YARATILISHI Reja: 1. Ch. Osgudning til darajasi nazariyasi 2. L.S.Vigotskiy modeli 3. A.R. Lunya modeli 4. A.A. Leontev modeli Tayanch so‘z va iboralar: ifoda modeli, nutq yaratilishi, ichki so‘z, ichki nutq, ichki reja, yoyiq nutq, yig‘iq nutq, dinamik, motivatsiya, nutqiy maqsad, nutqiy ifoda, ichki dasturlanish, botiniy sintaktik struktura, zohiriy sintaktik struktura, tashqi nutqiy ifoda, semantik qayd, chiqish sxemasi, referent ma’no, fiziologik aktivlik, yuqori bosqich, quyi bosqich, evristik faoliyat, chiziqli xususiyat, prcdikatsiya akti, motorli dasturiash. 7.1. Ch. Osgudning til darajasi nazariyasi Charlz Osgud nutqning yaratilishi va nutqni idrok qilish masalalarini til darajasi nazariyasi nuqtayi nazaridan hal qilishga urindi. U til darajasi nazariyasini taklif qilar ekan, nutqning yaratilish jarayonida (nutqni kodlashda) quyidagi to‘rt bosqichning mavjudiigini taxmin qiladi: 1. Motivatsiya bosqichi (motivational level). Motivatsiya bosqichining birligi sifatida keng nogrammatik tushunchadagi gap tushuniladi. Bu bosqichda so‘zlovchi tomonidan umumiy xarakterdagi qarorlar qabui qilinadi: a) gapirish yoki gapirmaslik; b) agar gapiriladigan bo‘lsa, qanday shaklda - darak, so‘roq yoki buyruq shaklida; d) agar shakl tanlangan bo‘lsa, uni gapda ifodalash uchun qanday vositalardan foydalanish kerak - masalan, faol yoki nofaol shakl; e) mantiqiy urg‘uda nima ajratiladi, intonasiyaning qanday modeli tanlanadi. 2. Semantik bosqich (semantic level). Mazkur bosqichda so‘zlovchi gapdagi muayyan ketma-ketlikdagi so'zlami - funksional guruhlami tartibi bilan ajratadi. Osgudga ko'ra, har qanday gap kodlangan birliklarga ajralishi mumkin: Talantli rassom - qiziqarli rasm - chizyapti. 3. Ketma-ketlik bosqichi (sequentional level). Ushbu bosqichning birligi semantik birlik emas, balki so‘z, ya’ni fonetik so‘zdir. Kodlash 5 24. jarayonining bu bosqichida ketma-ketlik sifatida quyidagi mexanizmlar ishtirok etadi: a) tovushlar ketma-ketligini aniqlash; b) “katta segmentlar” bilan ish ko‘redigan grammatik ketma-ketliklar mexanizmi. 5. Integratsion bosqich (integrational level). Mazkur bosqichning birligi sifatida bo‘g‘in ishtirok etadi. Bu bosqichda kodlashning motor mexanizmlari faoliyat ko'rsatadi va o‘rganib chiqilgan ifodaning tovush tomoni shakllanadi. Taqdim qilingan ushbu model nutqning yaratilish jarayoni haqida umumiy tasavvur beradigan dastlabki urinish edi. 7. 2. L.S.Vigotskiy modeli L.S.Vigotskiy nutq yaratilishi jarayonining mohiyatini aniqlash uchun “fikrdan ma’noga, ma’nodan so‘zga” degan ta’limotni ilgari surdi. L.S.Vigotskiyga ko‘ra, “Markaziy g‘oya umumiy formulada ifodalanishi mumkin: fikming so‘zga nisbatan munosabati, awalo, narsa emas, jarayondir. Bu munosabat fikrdan so‘zga va aksincha, so‘zdan fikrga bo‘lgan harakatdir... Fikming ushbu yo'nalishi ichki harakat sifatida qator rejalar orqali amalga oshadi...” 1 . L.S.Vigotskiyning “ichki so‘z” haqidagi g‘oyasi ichki nutq to‘g‘risidagi fikrlaming rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Unga ko‘ra, ichki nutq “fikr va so‘z o‘rtasidagi dinamik munosabatlar oralig‘i bo‘lgan botiniy nutqning alohida ichki rejasidir”. Olim ichki nutqning quyidagi xususiyatlarini qayd qiladi: - u fonasiyadan, ya’ni tovushlaming talafíuz qilinishidan xoli; - u predikativ (ega tushiriladi va unda har doim kesim mavjud) bo'ladi; - u qisqartirilgan nutq (so‘zsiz nutqjdir XXXI XXXII . Oxirgi xususiyatni o'rganish jarayonida L.S.Vigotskiy ichki nutq semantikasining shunday o‘ziga xosliklarini ta’kidlaydi: ma’noning so‘zdan ustunligi; so‘z ma’nolarining qo'shilib ketishi; ichki nutq semantikasining so‘z semantikasi bilan mos kelmasligi. “Har qanday fikr, - deb yozadi L.S.Vigotskiy, nimanidir nima bilan bog'lashga intiladi va harakatga ega bo’ladi. Fikming mazkur oqimi va harakati yoyiq nutq bilan bevosita va bilvosita mos kelmaydi. Chunonchi, fikr birligi va nutq birligi nomutanosibdir”. Olimning qarashicha, “ichki nutqni tashqi nutqqa o‘tishi predikativ va idiomatik nutqning boshqalar XXXI Выготский Л.С. Мышление и речь // Собр. соч.: в 8 т. -М., 1982. Т.2. -С. 305. XXXII Белянин В. П. Психолингвистика. -М., 2004. -С. 81. 5 3uchun tushunarli, sintaktik bo‘lakli nutqqa aylanadigan murakkab dinamik transformatsiyadir”. L.S.Vigotskiyning fikricha, fikr nutqqa aylanguncha bir necba bosqichlami o‘tishi lozim. 60-70-yi!larda rus psixolingvistikasi tomonidan ishlab chiqilgan nutq yaratilishining barcha psixolingvistik modellarida L.S.Vigotskiy tomonidan taklif qilingan ta’limotning rivojlantirilganligi va aniqlashtirilganligini ko‘rish mumkin. Binobarin, nutq yaratilishining birinchi bosqichi uning motivatsiyasidir. Nutq yaratilishining ikkinchi bosqichi fikr bo‘lib, u nutqiy maqsad (niyat) tushunchasiga mos keladi. Uchinchi bosqich ftkming ichki so‘z vositasida ifodalanishi bildirib, u zamonaviy psixolingvistikada nutqiy ifodaning ichki dasturlanishiga muqobil bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich ftkming tashqi so‘zlaming ma’nolari orqali ifodalanishi yoki ichki dastuming amalga oshishidir. Vanihoyat, oxirgi beshinchi bosqich ftkming so‘zlar vositasida ifodalanishi yoki nutqning akustik-artikulyatsion amalga oshishidir. 7. 3. A. R. Luriya modeli L.S.Vigotskiy nutq yaratilishining shakllangan modelini taklif qilmagandi, u faqat umumiy psixologik tamoyillamigina ko'rsatib bergandi. L.S.Vigotskiyning g‘oyalari keyinchalik neyrolingvistika yo‘nalishiga asos solgan rus psixologi Aleksandr Romanovich Luriya (1902-1977) tomonidan rivojlantirildi. Olim ifodaning dinamik sxemasi haqidagi ta’limotni ishlab chiqadi. Unga ko'ra, mazkur dinamik sxema ifoda fikr bosqichining qismi hisoblanadi. A.R. Luriya modelida ifoda shakllanishining markaziy muammosi ftkming ma’noga aylanishidir. Nutqiy ifodaning yaratilishi bir necha bosqichlami o‘z ichiga oladi. Jaiyonning boshida motiv turadi. Undan so‘ng fikr paydo bo‘ladi va u keyinroq ifodaga aylanadi. So‘ng jarayonga ichki nutq qo‘shiladi va u botiniy sintaktik strukturalaming shakllanishiga olib keladi. Vanihoyat, zohiriy sintaktik strukturalarga asoslangan tashqi yoyiq nutqiy ifodalar yuzaga keladi XXXIII . A.R. Luriya modelidagi bosqichlaming batafsil izohini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: 1. Birinchi bosqich “semantik qayd” yoki chiqish sxemasidir. Semantik qayd “keyinchalik bir-biri bilan uzviy bog'langan so'zlar tizimiga aylanishi lozim bo‘lgan yig‘iq nutqiy ifoda xususiyatiga ega bo'ladi”. Ifodaning chiqish sxemasi yoki “semantik qaydi” ikki qism: tema va remadan tarkib topadi. Nutqiy ifodaning chiqish sxemasiga aylanishi ichki nutq vositasida amalga oshiriladi. Boshqacha aytganda, nutq yaratilishining XXXIII Лурия A.P. Речь и мышление. -М., 1975. 5 4dastlabki jarayonida sxema o‘ta yig‘iq va bo‘laklarga ajralmagan bo‘lib, uning birliklar majmuyiga aylanishi keyinroq sodir bo'ladi. 2. Ichki nutq. Nutqiy ifoda shakllanishining ushbu bosqichida ichki fikr “nutqiy ma’nolaming yoyiq sintaktik tizimiga” o‘tadi. “Semantik qayd”ning birgalik sxemasi bo‘lajak yoyiq sintaktik ifodaning tarkibiy strukturasida qayta kodlashadi. 3. Yoyiq nutqiy ifodaning shakllanishi. A.R.Luriyaning fikricha, yoyiq nutqiy ifoda bir tomondan, muloqot va xabami uzatish jarayoniga kiritilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, “uning tarkibiga bir emas, balki o‘zaro aloqadagi bir necha gaplar silsilasi kiradi”. Olimning ta’kidlashicha, yoyiq nutqiy ifoda tarkibiga kiradigan ¡bora yoki gaplami kontekstdan tashqarida 0‘rganish mumkin emas. Bundan tashqari, yoyiq ifoda tarkibiga kiruvchi gaplar referent ma’no (til birligi ifodalaydigan tushuncha - Sh.Usmanova) bi lan birga, muloqot jarayonida yuzaga chiqadigan ijtimoiy-kontekst ma’nolariga ham ega bo‘ladi. Aynan shuning uchun ham “ifoda shakllanish jarayonini lingvistik tahlil qilishning o‘zi yetarli bo‘lmaydi. Bu jarayonni muloqot vaziyati, so‘zlovchining motivi, xabaming mazmuni va bu xabarga tinglovchining munosabati va h.k. hisobga olgan holda keng qamrovli psixologik (hatto ijtimoiy-psixologik) tahlil qilish lozim bo‘ladi”'. Qayd qilingan barcha xususiyatlar A.R.Luriyaga nutqiy ifodani boshqa psixik faoliyatlar kabi psixologik strukturaga ega bo'lgan nutqiy faoliyatning alohida turi sifatida tadqiq qilishiga asos berdi. Shunday qilib, A.R.Luriyaga ko‘ra, nutqiy ifoda o‘zining motivlari, chiqish vazifalari ega bo‘lgan muayyan faoliyat turidir. 8. 4. A. A. Leontev modeli A.A. Leontev modelining mohiyatini to'liq tushunish uchun uning fiziologik aktivlik nazariyasiga e’tibor qaratgani xususida to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiqdir. A.A. Leontev aktivlik nazariyasini (individ faoliyatining) reaktivlik nazariyasiga (S-R) qarama-qarshi qo‘ydi. Hayvonlar va insonlarning faoliyati muayyan maqsadga erishishga yo‘naltirilgan bo'ladi. Masalan, trolleybus bekatiga borish maqsadini (N.A. Bemshteynning harakat fiziologiyasidan) olaylik. Mazkur maqsadga erishish uchun oldindan dastur tuziladi. Dastur bir nechta tadbirlami o‘z ichiga oladi (uydan chiqish, zinadan tushish, yo'lakdan chiqish, hovlidan o‘tish, ko‘chaga chiqish va h.k.). Inson ko‘zlagan maqsadiga erishishi uchun har doim eng maqbul yo‘lni tanlaydi. Bunda insonga tabiatni o‘zi ham ko‘maklashadi. Chunonchi, inson uchun tabiatan orqaga emas, balki oldinga (o‘z tanasining yo‘nalishiga ko‘ra) harakatlanish qulay. Trolleybus 1 Белянин В П. Психолингвистика. -М., 2004. -С. 82-83. 5 5bekatiga borguncha “oyoqni yerdan uzish”, “uni oldinga tashlash”, “tana og‘irligini oldinga tashlash” va h.k vazifalami bajarish kerak bo'ladi. Lekin kattalar bu harakatlami bajarayotganda, ya’ni yurib ketayotganda nima qilayotganliklari haqida o'ylashmaydi. Chunki ularda bunday harakatlar avtomatlashgan bo'ladi. Biroq har doim ham bunday bo'lmaydi. Binobarin, endigina tetapoya qilayotgan bola oyoqni qanday qilib yerdan uzish, oyoqni qayerga qo'yish, qanday qilib muvozanatni saqlash, yiqilib tushmaslik kabi vazifalami hal qilishiga to‘g‘ri keladi. Yoki kattalarda ham ayni holat kuzatilishi mumkin. Masalan, u sirpanchiq, muzli yo‘lda ketayotganida odatdagidek tezroq trolleybus bekatiga yetib olishni emas, balki muzda yiqilmasdan muvozanatni saqlab qadam bosish haqida o‘ylaydi. Faoliyatning yuqori va quyi bosqichi farq qiladi. Keltirilgan misolda quyi bosqichda nimadir “to'xtab qoldi”, bunday holatda kishi vaqtinchalik yuqori bosqichni nazorat qila olmaydi va u quyi bosqichga tushadi. Ayni holat nutqiy muomalada ham kuzatiladi. Nutqiy faoliyat bir-biri bilan uzviy bog'langan jarayonlar natijasidir. Har bir bosqichning o‘z vazifasini to‘la- to‘kis mustaqil bajarishi to‘g‘ri matnlaming yaratilishi bilan yakunlanadi. Kishi o‘z ona tilini yaxshi bilganda, uning nutqiy muomalasining yuqori bosqichi - bu strategik, aloqaviy nutq bosqichi bo'ladi. U nutq tuzilishini to‘la nazorat qila oladi. Bunda nutqdagi so‘zlar o‘z-o‘zidan quyilib keladi. Aytaylik, u tutilib qoldi, biron so‘zni esidan chiqarib qo‘ydi yoki mos bir so‘z izlayapti. Bunday holatda semantik doirada so‘z tanlash yuqori bosqich hisoblanadi. Agar so‘zlovchi biron so‘zning talaffuzida urg‘uning qaysi bo‘g‘in berishga ikkilansa, u holda, nazorat quyi bosqichga tushadi. Demak, yuqori bosqich tushunchasi o‘zgaruvchan, shartli bo‘ladi. Har qanday quyi bosqich yuqori bo‘lishi mumkin. Nutqning bunday qarama-qarshi xususiyatidan til egasining so‘zga qarama-qarshi munosabatini ko'rsatish mumkin. So‘z bir tomondan, biron yoyiq matnning yaratilishidagi qism, unsur hisoblanadi. Boshqa tomondan, kishi ongli nazorat mexanizmini o'zgartirganda, u so'zdan foydalanish amalidan so‘zni anglash amaliga o‘tadi. Tabiiyki, qayd qilingan qarama-qarshilik nafaqat so‘zga, balki sintaktik konstruksiyalar, morfemalar, fonemalar, intonatsiyalar va h.k.ga ham xosdir XXXIV . 1960-yilning oxirlariga kelib, A.A. Leontev T.V. Ryabova (Axutina) bilan birgalikda ifoda yaratilishining mufassal modelini ishlab chiqdi. Mazkur modelning o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagicha ko'rsatish mumkin: 1. L.S. Vigotskiyning g'oyasiga tayangan holda tahlil elementlar asosida emas, balki birliklar asosida amalga oshiriladi. XXXIV Сахарный Л В Введение в психолингвистику. -Л., Изд. ЛГУ, 1989. -С. 41-43. 5 6Tadqiqotning asosiy predmeti sifatida matnning segmenti emas, faoliyatning barcha xususiyatlariga ega bo‘lgan ayrim oddiy harakatiar, oddiy “hujayra” olinadi. Masalan, ifodani bunday “hujayra” hisoblash mumkin. Shuning uchun ham model ifoda modeli sifatida tuziladi. 2. N.A Bemshteyn tomonidan ajratilgan faoliyatning barcha xususiyatlarini hisobga olish lozim. Bunda birinchidan, ifoda tuzilishiga ko'ra faoliyatning uch bosqichi nazarda tutiladi: dastumi rejalashtirish; dastumi amalga oshirish; qiyoslash (nazorat, kerak bo‘lganda tahrir qilish). Ikkinchidan, harakatning muayyan maqsadga qaratilganligi va motivlanganligi: inson faqat biron narsaga munosabat bildirish uchun gapirmaydi, u o‘z faoliyatini, xususan, nutqiy faoliyatini muayyan maqsadni ko‘zlab amalga oshiradi. Uchinchidan, fiziologik tuzilishning darajali g‘oyalari bilan bog‘liq bo‘lgan harakatning psixofiziologik shartlangan pog'onali tuzilishi. 3. Evristik. Chunonchi, psixolingvistika insonning nutqiy faoliyatini uning boshqa aqliy va ruhiy qobiliyatlari bilan bir qatorda o‘rganadi. Ifoda yaratilishi modeli mohiyatan evristik faoliyatdir. Ya’ni inson u yoki bu strategiyadan foydalanishi, o'ziga ma’qul bo'lgan yo‘lni tanlashi mumkin. 4. Kelajakni oldindan aytish (prognoz qilish) ehtimolligi mexanizmini hisobga olish. Inson o‘zi bo'lishni xohlagan kelajakni oldindan aytadi. Bu har qanday faoliyatning, jumladan, nutqiy faoliyatning ham tamoyilidir. Oldindan aytish har doim ba’zi ehtimollami taxmin qiladi. Agar kishi qandaydir matn yaratmoqchi bo‘lsa, u o‘zi aytmoqchi bo'lgan narsaning o‘zi xohlaganday ifodalab berishiga 100% ishona olmaydi. A.A. Leontev va T.V. Ryabovalaming modeli quyidagi bosqichlardan iborat: {.Ifodaning grammatik-cemantik tomonlarini das turlash. Bu bosqichda birinchi navbatda ichki dastur tuziladi, shuningdek, mazkur dastumi ichki nutqdan farqlash lozim bo‘ladi. Ichki dasturlash nutqiy faoliyatining eng botiniy mavhum bosqichini namoyon qiladi. Ichki dasturlashda muayyan aniq til bilan emas, balki nutqni bo'laklarga ajratishga, ifodalami yaratishga qaratilgan qandaydir umuminsoniy qobiliyatlar bilan bog‘liq elementlar mavjud bo'lishi mumkin. Ichki dasturlash bosqichining realligini nutqiy buzilish ma’lumotlari ham isbotlashi mumkin. Jumladan, dinamik afaziya holatlarida bemorlarda ichki dastuming yo'qligi bois ular xotiralaridagi so‘z boyliklaridan kerakli so‘zlami topa olmaydilar, boshqa bir guruh bemorlar so‘zlami ajratib olsalar ham ulaming morfologik shakllarini aniqlashda qiyinchiliklar sezadilar, yana bir guruh bemorlar sintaktik qurilmalar tanlashda ojizlik qiladilar va h.k. 5 7Birinchidan, dastur strukturasining chiziqli xususiyatga egaligi taxmin qilinadi. Bu tabiiy bir hoi, chunki insonning tashqi nutqi ham chiziqli xususiyatga ega. Ikkinchidan, dastur korrelyat (o'zaro bogdangan, munosabatdor bodgan ikki yoki undan ortiq til birliklaridan biri) so'zlami emas, balki yirik korrelyat!ar hisoblangan subyekt, predikat va obyekt (ya’ni kimdir nimagadir yo‘nalgan nimadir qiladi)ni o‘z ichiga oladi. Uchinchidan dastuming strukturasi so c zlaming ijtimoiy mustahkamlangan ma’nolari bilan emas, balki shaxsiy “mazmunlar” bilan bogdiq bodadi. To’rtinchidan, ichki dasturlash mohiyatan predikatsiya aktlarini, ya’ni nimaning nima bilandir bogdanish amallarini namoyon etadi. Demak, ichki dasturlash shunchaki bir turdagi elementlaming kettna- ketligi bo‘lmay, balki ulaming bogdanish tizimi, qator predikativ amallardir. Predikativ amallar tun, sukunat, qahraton singan so‘zlar majmuyini Tun. Sukunat. Qahraton. kabi gaplar tizimidan ajratadi. Masalan, tun - oddiy so‘z bodmasdan, balki tun bodganini tasdiqlashdir. 2. Ifodaning grammatik realizatsiyasi va so'z tanlash. Mazkur bosqichda so’zlovchi aniq til tomon jiddiy qadam tashlaydi, shuning uchun ham u tilni yaxshi, hech bodmaganda yetarli darajada bilishi lozim bodadi. Biroq ushbu bosqichda qat’iy majburiy amallar yo‘q. Kishi nutq yaratish uchun oldin so‘z tanlab oladi va unga mos morfologik shaklni aniqlaydi yoki bu amal aksincha ham bodishi mumkin. Bu kommunikatsiyaning xususiyatiga bogdiq. 3. Sintagmalarni motorli dasturlash. Bu bosqich fonetik, tovush dasturlarini tuzish, tovush tanlash bilan bogdiq bodadi. Ana shundan keyin “chiqish”ga motor komandasi beriladi. Ya’ni ifoda ovoz va nutq organlari ishtirokida talafiuz qilinadi. Xullas, nutq yaratilishi bir qancha murakkab ruhiy va jismoniy jarayonlami o‘z ichiga oladi. Demak, nutq - faoliyatdir. Har qanday faoliyat biron motiv bilan bogdiq. Inson o‘z niyatini amalga oshirish yodida harakat qiladi. Har bir harakat o‘z oldiga biror maqsadni qo'yadi: bir yoki bir necha maqsadning bajarilishi niyatning ushalishiga olib keladi. Biron maqsadni amalga oshirish o‘z navbatida bir qancha tadbirlami o‘z ichiga oladi. Qisqasi, niyatning ushalishi birin-ketin ma’lum tartibda joylashgan bosqichlardagi faoliyatlar yigdndisi bilan bogdiq. Faoliyatning ikkita yetakchi va yordamchi turlari farqlanadi. Yetakchi faoliyatning bajarilishi ong ishtirokida, yordamchi faoliyatning bajarilishi ong ishtirokisiz amalga oshiriladi. Nutqning paydo bodishining boshlangdch nuqtasi ruhiy, yakuniy nuqtasi jismoniydir, chunki u nutq organlarining harakati natijasida sodir bodadi. Ana shu ikki nuqta orasidagi jarayon psixolingvistikani qiziqtiradigan masaladir.' 5 8Yuqorida ko‘rib chiqilgan nutq yaratilishi nazariyalari va modellari bir- biriga juda yaqin bo‘lib, mohiyatan ular bir-birini to'ldiradi. Ulami umumlashtirgan holda shunday ko‘rsatish mumkin: motiv«—botiniy semantik bosqich— »zohiriy semantik bosqich—»botiniy sintaktik bosqich—» zohiriy sintaktik bosqich«—botiniy morfologik bosqich—»zohiriy morfologik bosqich —»botiniy fonologik bosqich va nihoyat fonetik bosqich. Shunday qilib, nutq yaratilishi jarayoni so‘zlovchining muayyan qoidalar asosida o‘z fikrlarini aniq tilning nutqiy birliklariga uzatishi bilan yakunlanadi. Nazorat uchun savollar: 1. Ch. Osgudning modelida nutqning yaratilishi jarayonidagi qanday bosqich ko‘rsatilgan? 2. L.S.Vigotskiy nutq yaratilishi jarayonining mohiyatini aniqlash uchun qanday ta’limotni ilgari surdi? 3. L.S.Vigotskiyning “ichki so‘z” haqidagi g‘oyasi qanday fikrlaming rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi? 4. L.S.Vigotskiy ichki nutqning qaysi xususiyatlarini qayd qiladi? 5. Rus psixolingvistikasining nutq yaratilishi modellarida kimning ta’limoti rivojlantirildi? 6. A.R. Luriya modelida ifoda shakllanishining markaziy muammosi nima? 7. A.R. Luriya modelidagi birinchi bosqichni izohlang. 8. A.R. Luriya modelidagi ikkinchi bosqichni tushuntirib bering. 9. A.R. Luriya modelidagi uchinchi bosqich qanday nomlanadi? 10. A.A. Leontev aktivlik nazariyasini qaysi nazariyaga qarama-qarshi qo‘ydi? " ' 11. N.A. Bemshteyn harakat fiziologiyasini qanday izohlaydi? 12. A.A. Leontev va T.V. Ryabovalar ifoda yaratilishi modelining o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? Adabiyotlar 1. Белянин В. П. Психолингвистика. -M., 2004. 2. Выготский Л.С. Мышление и речь И Собр. соч.: в 8 т. -М., 1982. Т.2. 3. Леонтьев А.А. Психофизиологические механизмы речи //Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка. -М., 1970. С. 112-125. 4. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики: Учебник для студ. высш, учеб, заведений. — М.: Смысл, 199. 5. Лурия А.Р. Речь и мышление. -М., 1975. 6. Лурия А.Р. Язык и сознание. -М., 1979. 7. Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л., Изд. ЛГУ, 1989. 5 98- MA’RUZA NUTQNIIDROK QILINISHI Reja: 1. Nutqni idrok qilish va tushunish 2. Nutqni idrok qilish modellari 3. Matnni psixolingvistik yondashuv asosida o‘rganish Tayanch so‘z va iboralar: nutq idroki, retsipiyent, motorli nazariya, sensorli nazariya, kommunikatsiya, kod, xabar, peredatchik, aloqa kanali, signal, so‘zlovchi, tinglovchi. 8.1. Nutqni idrok qilish va tushunish So‘zlovchi tomonidan yaratilgan matn talaffuz qilingach, havo to‘lqinlari orqali tinglovchining qulog‘iga yetib keladi. Ana shu ondan boshlab nutq tovushlari birikmasidan tashkil topgan matn so‘zlovchining jamiyatdoshi tomonidan idrok qilina boshlaydi. Idrok qilish ham uzundan- uzoq bir murakkab jarayonni tashkil qiladi. Tinglovchining oldida turgan vazifa bir to‘da tovushlar birikmasidan uning asosida yotgan mazmunni chiqarib olib, unga yo nutqiy, yo jismoniy javob qaytarish, yoxud murojaatni e’tiborga-olib qo‘yishdir'. Nutqni idrok qilish murakkab va ko‘p qamrovli psixik jarayon bo‘lib, u ham boshqa idrok turlari kabi umumobyektiv qonuniyatlar asosida yuz beradi. Nutqni idrok qilish faoliyatini: idrok obrazining birlamchi shakllanishi va shakllangan obrazni tanish kabi tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Nutqni idrok qilish til elementlarini eshitish yoki ko‘rish resepsiyasi (qabul qilish), ulaming o‘zaro aloqasini aniqlash va ulaming mazmuni haqidagi tasawurlaming shakllanishini o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, nutqni idrok qilish ikki bosqichda - nutqiy ifodani idrok qilish va tushunish orqali amalga oshadi . Psixologiyada tushunish bevosita idrok qilinadigan nutq (tovushlar) oqimi ortida turgan umumiy mazmunni ochish sifatida talqin qilinadi. Bu idrok qilinadigan nutq orqasida turgan ma’noning haqiqiy mazmunga aylanish jaryonidir. Masalan, “Sovuq!” ifodasining ma’nosi qanday “nutqsiz kontekstda” va kim tomonidan aytilganiga ko‘ra turlicha bo'lishi mumkin. Agar bu onaning o‘z bolasiga murojaati bo‘lsa, u holda, bola uni 1 Ирискулов M. Тилшуносликка кириш. -Тошкент: Укитувчи, 1992. -Б. 248. 2 Глухов В.П. Основы психолингвистики. Учеб, пособие для студентов педвузов. -M.i ACT: Астрель, 2005 -С. 117. 6 03 issiqroq kiyinish haqidagi maslahat sifatida qabul qiltshi mumkin. Agar mazkur ifoda biron kishi tomonidan ochiq turgan darchaga qo‘l bilan ishora qilib aytilgan bo'lsa, u holda, uni oynani yopish haqidagi iltimos sifatida qabul qilish mumkin. Yoki ayni ifoda biron kishiga subyektiv (salbiy) munosabat bildirish maqsadida ham aytilgan boTishi mumkin. Tushunish jarayonida retsipiyent mazkur ifodaning ma’noviy mazmun majmuyini tashkil etuvchi so’zlar o‘rtasidagi ma’noviy bogflanishlami aniqlaydi. Anglash natijasi o‘laroq retsipiyent ifodaning ma’noviy mazmunini tushunishi yoki tushunmasligi mumkin. Shuni qayd qilish joizki, tushunish jarayoning o‘zi psixologik nuqtayi nazardan teranlik va aniqlikning turlichaligi bilan tavsiflanadi. Nutqni tushunish jarayoni axborotlar oqimidan muliim jihatni, muhim mazmunni ajratib olishdir. Inson o‘ziga yo'naltirilgan nutqning har bir tarkibini alohida idrok etmay, undagi asosiy g‘oyalami ajratib olib, ulami bir-biriga bog‘laydi va yaxlit mazmun yaratadi. Nutqni tushunish nutqning faol qo'Uanishini ham o‘z ichiga oladi. L. S. Vigotskiyning flkricha, nutqning ma’no jihatida tushunish o'zining rivojlanishida butundan qismga, gapdan so'zga tomon harakatlanadi, nutqning tashqi jihatida esa so‘zdan gapga tomon harakatlanadi XXXV . A. A. Brudniy va L. S. Svetkovaning (35, 254), nazariy ta’limotiga ko‘ra, tushunishning dastlabki dar aj asi faqat ifodaning asosiy predmetini tushunish, ya’ni nima haqida gap borayotganidan iborat bo‘ladi. Mazkur darajada retsipiyent faqat unga nima haqida gapirilganini aytishi mumkin, biroq aytilganning mazmunini qayta aks ettira olmaydi. Eshitilganning ma’noviy mazmuni retsipiyentning ifoda asosiy predmetini aniqlashida fon bo‘lib xiZmat qiladi. Ikkmchi daraja — ma’noviy mazmunni tushunish bosqichi bo‘lib, u so 4 zlovchi yoki yozuvchi fikriari bayonidagi butun jarayonni, uning rivojlanishi va dalillanishini tushunish bilan belgilanadi. Mazkur daraja nafaqat nima haqida aytilganini tushunish, balki nima aytilganini (ya’ni ifoda remalari) ham tushunish bilan tavsiflanadi. Oiiy daraja nafaqat nima haqida va nima aytilganini tushunish, balki nima uchun (ya’ni qaysi maqsadda) aytilgani tushunish bilan belgilanadi. Ta’bir joiz boTsa, so‘zlovchining qanday lisoniy vositalar yordamida o‘z flkrini ifodalagani ham aniqlanadi. Nutqning ma’noviy mazmuniga bunday yondashish tinglovchining so’zlovchi nutqi motivlarini, ifodaning ichki mantig’ini to‘liq tushunishiga imkon beradi. Tushunishning ushbu darajasi so'ziovchi yoki yozuvchi tomonidan fikr ifodalashda foydalanilgan lisoniy vositalami baholashni ham o‘z ichiga oladi. XXXV Выготский Л.С, Мышление и речь. -М., 1996. -С. 117. 6 1Nutqni idrok qilish haqidagi nazariyalar (model lar)ning aksariyatida idrok qilish jarayonining motor yoki sensor xarakteriga katta e’tibor qaratilgan. Motorli nazariyaga ko‘ra, inson nutqni eshitish jarayonida xabami yaratish uchun zarur bo‘lgan motorli signallar bilan boshqariladigan ma’nolami aniqiaydi. A. A. Leontevning fikricha, nutqni idrok qilishning sensorli nazariyasi “toza ko‘rinishda” mavjud bo'lmaydi. Sensorli nazariyaga muvofiq, nutq idroki jarayonining motorli tarkibiga ikkinchi darajali hodisa sifatida qaraladi. Asosiy psixofiziologik mexanizm sifatida esa nutq signalini sensor etalon bilan akustik belgiga ko'ra qiyoslash belgilanadi. 8.2. Nutqni idrok qilish modellari Psixolingvistikada nutqni idrok qilishning bir necha modellari mavjud. Charlz Osgud tomonidan nutqni idrok qilishning quyidagi modeli taklif qilingan: kod (til) 1-xabar 2-xabar kodlash r dekodlash Ch. Osgud tomonidan taklif qilingan mazkur modelni quyidagicha talqin qilish mumkin: So‘zlovchida qandaydir 1-xabar paydo bo'ldi. So‘zlovchi nutq organlari (peredatchik) yordamida bu xabami kodlaydi. Signal (havo tebranishi) aloqa kanali orqali uzatiladi. U so‘zlovchining eshitish organlari 6 2(priyomnik)ga yetib keladi. Dekodlash amalga oshadi, ya’ni signal 2- xabarga aylanadi. Kommunikatsiya vujudga kelishi uchun kodlash va dekodlash bir kod (til) asosida olib borilishi kerak. Shuningdek, aloqa kanalida xabaming buzib talqin qilinishiga sabab bo'ladigan shovqinlar ham vujudga kelishi mumkin. Natijada 1-xabar 2-xabarga mos kelmasligi mum kin. Kommunikatsiyaga informatsiya nazariyasidan yondashish qiziq va muhim xulosaga olib keladi. Har qanday aloqa kanali muayyan o‘tkazish qobiliyatiga ega bo‘lib, u informatsiya miqdoridan ortig'ini o‘tkaza olmaydi. Shuning uchun aloqa kanalidan foydalanish samaradorligini oshirish juda muhim. Masalan, bir xil xabami aloqa kanali orqali tez yoki sekin uzatish mumkin. Tabiiyki, samaradorlik qancha ko‘p bo‘lsa, aloqa kanalidan shunchalik yaxshi foydalaniladi, xabami uzatishda shuncha kam vaqt va kuch sarflanadi. Shuning uchun kishilar xabarlami imkon qadar qisqa va lo‘nda uzatishga harakat qilishadi. Bu lingvistikada tejamkorlik tamoyili, deb nomlanadi. Biroq kommunikatsiya jarayonida nafaqat tejamkorlik, balki ishonchlilik ham muhim tamoyil hisoblanadi. Turli shovqinlar tufayli har doim ham 1-xabar 2-xabarga mos kelavermaydi. Odatda, so‘zlovchi tinglovchi bilan qandaydir matnni tezda gapirib tugatish uchun emas, balki so‘zlovchi aytmoqchi bo‘lgan narsani tinglovchi mos holda qabul qilishi uchun muloqotga kirishadi. Shuning uchun har qanday muloqotning vazifasi 2-xabaming 1-xabarga maksimal darajada mos kelishiga erishishdir. Demak, 2-xabaming 1-xabarga mos kelish darajasi ishonchlilik deb nomlanadi. Tinglovchi so‘zlovchini yaxshi tushunishi va xabar ishonchli bo‘lishi uchun so‘zlovchi xabami dona-dona, sekinroq, takrorlab- uzatishi kerak. Samaradorlik va ishonchlilik o*z xususiyatiga ko‘ra antagonistik oTchovlardir. Samaradorlik qancha yuqori bo 4 lsa, ishonchlilik shuncha past bo‘ladi yoki aksincha. Bir o‘lchovning ikkinchisidan oshib ketishi turli anglashilmovchiliklarga olib kelishi mumkin 1 . Buni quyidagi xanda misolida yaqqol ko‘rish mumkin: Ona tili muallimi so‘radi: - Men uxlayapman, sen uxlayapsan, u uxlayapti. Qaysi zamon? O‘quvchi: - Ayni tun! Shuning uchun kommunikatsiya ishtirokchilari imkon qadar muvozanatni saqlashlari kerak. Charlz Osgud va Vilbur Shxrammlaming navbatdagi modelida kommunikatsiya sirkulyar jarayon sifatida quyidagicha izohlangan: ’ Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л., Изд ЛГУ, 1989. -С. 19-20. 6 3Message Nutqni idrok qilish va tushunish jarayonlarining sodda va ixcham modeli L. S. Svetkova tomonidan taklif qilingan. Mazkur modelda nutq idrokining har ikki tomoni - nutqni idrok qilish jarayoni va uni tushunish jarayoni (ulaming chambarchas o‘zaro aloqasini hisobga olgan holda) aks ettirilgan. Tadqiqotchi tomonidan nutqni idrok qilish jaryoni til belgilarini tushunish, tanish, nutqning tarkibiy qismlarini ajratish jarayoni sifatida talqin qilingan. L. S. Svyetkova nutqni tushunish jarayonini quyidagicha izohlaydi: “Barcha tomonidan e’tirof qilingan qarashga ko‘ra, nutqni (ifodani) tushunish so‘zlar va ulaming aloqasi, gaplar va abzaslaming aloqasini tushunishni ta’minlaydi. So‘zni tushunish uchun, awalo, uni tarkib toptiruvchi tuvushlami analiz va sintez qilish lozim bo'ladi. Gap tarkibidagi so‘zlaming ma’nosini tushunish ulaming shu gapdagi mantiqiy-grammatik aloqasiga bog'liq bo'ladi. Nutqni tushunish strukturasidagi mazkur uzviy qism mantiqiy-grammatik konstruksiyalami ma’no birligida qayta shifrlanishini ta’minlaydi”. L. S. Svetkova nutqni tushunishdagi ikki tomonning mavjudligiga e’tibor qaratadi. Nutqni tushunishning butun bir ifodani tarkib toptirgan so‘z va so‘z birikmalari ma’nolari hamda gaplaming ma’nolari vositasida ifodalanishidan tashqari, nutqiy faoliyatning ajralmas, boshqa tomoni ham mavjud. Bu insonning ifoda predmetiga nisbatan shaxsiy munosabatini belgilaydigan motivatsion sohadir. Qayd qilingan tarkibiy qismlar o‘zaro chambarchas aloqada bo‘lgandagina nutqni toTiq tushunishga erishiladi. Ulardan biri taqdim etilgan xabaming predmet mazmuni haqidagi axborotni dekodlasa, boshqasi xabaming mazmuniga chuqurroq kirishni ta’minlaydi. Encoder Interpreter Decoder Message Decoder Interpreter Encoder 6 48.3. Matnni psixolingvistik yondashuv asosida o‘rganish Hozirgi kunda ko'pchilik tilshunoslar ayrim til faktlarini todiq 0‘rganish uchun lingvistik ramkadan chiqib, inson miyasida tashkil bodadigan til materialini zarur momentda olish uchun individning psixik jarayonlari sferasiga kirish kerakligini tan olishadi. Mantni lingvistik nuqtayi nazardan odganishda tadqiqotchini birinchi navbatda matnning umumiy mohiyati va emotsional mazmunini ochib beradigan til vositalari qiziqtiradi. Matnni psixolingvistik nuqtayi nazardan tahlil qilishda esa, matnni yaratadigan va uni qabul qiladigan individning til va tafakkur faoliyati, ya’ni “til sistemasi elementlari yordamida haqiqatni ongda aks ettira oladigan til shaxsi” diqqat e’tiborda bodadi. Agar tilshunoslik matnga “ma’lum til faktlarini kuzatishga xizmat qiladigan material, real aytilgan (yozilgan) jumlalar yoki jumlalar yigdndisi” sifatida qarasa, psixolingvistika matnga “kommunikatsiya aktining shakli, kommunikatsiya predmetining zaruriy tarkibiy qismi, muallif va resipiyent” sifatida qaraydi. Bunda barcha main aniq kommunikativ holat ramkasida o'rganiladi, matnlaming shakli va mazmuni kommunikatsiyaning ishtirokchilari - individlaming psixologik xususiyatlari orqali aniqlanadi. Psixologik nuqtayi nazardan matn yaratish va uning mazmuniy idroki individning nutqiy tafakkuri mahsuli, obyektiv borliqni til tizimi vositasida aks ettirish qobiliyati sifatida namoyon bodadi. Bunda matnning shakli va mazmuni muayyan kommunikativ vaziyat qatnashchisi - konkret shaxsning psixologik xususiyatlari asosida aniqlanadi XXXVI . Psixolingvistik tadqiqotlarda matnning matn tuzuvchi - matn - resipiyentdan iborat uchlik nuqtayi nazaridan tadqiq etilishi unda xususan shaxs omiiining rolini chuqur o'rganishni taqozo etadi. Rus tilshunosi va psixologi V.P.Belyanin matnning psixolingvistik xususiyatlari yoritilgan “Основы психологической диагностики (модели мира в литературе)” nomli asarida matnga lingvistik va psixologik yondashuv haqidagi quyidagi konsepsiyasini yaratdi: 1. Nutq ortida nafaqat til tizimi, balki psixologiya ham turadi (nutq yaratilish jarayoni nazarda tutilgan). 2. Har xil matn ortida har xil psixologiya turadi (matn tuzuvchining matnda aks etuvchi subyektiv xususiyatlari nazarda tutilgan). 3. Badiiy matn tuzilishi aksentuallashgan ong tuzilishiga muvofiqdir (ong psixik tuzilishining matn tuzilishiga ta’siri nazarda tutilgan). XXXVI Зорькина О.С. О психологическом подходе к изучению текста // Язык и культура. -Новосибирск, 2003. -С 210. 6 54. Emotsional-mazmuniy dominante badiiy matnning semantik, morfologik, sintaktik xususiyatlari, shuningdek, uning uslubiyati namoyon bo'lishida asosiy rolni bajaradi. 5. Matn voqelik - ong olam manzarasi - til - matn tuzuvchi - o'quvchi — matn proyeksiyasidan iborat tizim unsuri hisoblanadi (matn yaratilishi va idrokining barcha lisoniy va nolisoniy omillari qayd qilingan). 6. O‘quvchining badiiy asar haqídagi o‘z talqini bo‘lishi mumkin. Bu lalqin matn bilan birga o'quvchining psixologiyasiga ham bog'liq bo'ladi (matn idrokining xususiy hodisa ekanligi ta’kidlangan) 1 . V.P.Belyaninning fikricha, har bir o‘quvchi muayyan matn haqida o'z interpretatsiyasiga ega bo'lishi mumkin. Matn idroki natijasida yuzaga keluvchi interpretatsiya xarakteri faqat matnning emas, balki o‘quvchining ham psixologik xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Muallif bilan o'quvchi psixologik jihatdan qanchalik yaqin bo'lsa, ulaming matn haqidagi talqini shunchalik muvofiq bo‘ladi XXXVII XXXVIII . Barcha psixolingvistik tadqiqotlarda matnni qabul qilish va tushunish pirayonlarining murakkabligi va ko‘p planliligi ta’kidlanadi. I. A. Zimnaya nutqni qabul qilishning uch asosiy darajasini ajratadi. Aniqlash darajasida har bir kiruvchi tovush signali resipiyentning xotirasida allaqachon mavjud bo'lgan etalon bilan alohida solishtiriladi. Aniqlik darajasida ikki yonma yon turgan tovushning birikuv imkoniyati e’tiborga olinadi. Keyingi bosqichda ijobiy yoki salbiy natijaga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan tartibga solingan tovush birikuvlarini (so'zlar va butun sintaktik strukturalar) anglash yuz beradi. Anglash bosqichining ijobiy natijasi tushunish hisoblanadi. Shuning uchun ham nutqni qabul qilishga mazmuniy qabul qilish deyiladi. Shunday qilib, matnni qabul qilish va tushunish jarayoni quyi, sensor (tovushlami bilish), yuqori, mazmuniy darajalar o'zaro chambarchas aloqaga kirishgan pog'onali tizimni namoyon qiladi. Matnni anglashdagi pog‘onalilik alohida so'zlar ma’nosining talqinidan asta-sekin butun ifodalar ma’nosini tushunishga, undan matnning umumiy g‘oyasini aniqlashga o'tishda ko'rinadi. Biroq bu jarayonlar, ya’ni alohida so‘zlar va ifodalami tushunish yordamchi amallar rolini 0‘ynaydi. Chunki resipiyent matnga murojaat qilar ekan, u hech qachon alohida so'zlar va ifodalami tushunishni o‘z oldiga maqsad qilib qo'ymaydi. Tushunish jarayoni xabaming umumiy mazmunini izlashdan, gipotezalami ilgari surishdan boshlanadi. Keyin sensor (tovushlami bilish), leksik (alohida so‘zlami qabul qilish) va sintaktik (alohida jumlalami qabul qilish) kabi quyi XXXVII Белянин В.П. Основы психологической диагностики (модели мира в литературе). -М.: Тривола, 2000. -С.8- 9. XXXVIII Белянин В.П. Курсатилган асар, 8-бет. 6 6darajalarga o'tiladi. Ya’ni matnni tushunishning real jarayoni xabar kelib tushgan tartiblar bilan to‘g‘ri kelmaydi. Resipiyent matn bilan dastlab tanishganda undagi yo‘nalishni aniq beigilab olish maqsadida turli tayanchlardan foydalanadi. U notanish bo'lgan chet tilida, hatto sun’iy tildagi matnni qabul qilayotganda so‘zlar orasidagi probellarga, tinish belgilariga, takroriy ifodalarga va so‘zlarga qarab, darrov qandaydir ma’noti qismlarni ko‘rishga harakat qiladi. Bunda Struktur tayanchlar muhim rol o'ynaydi. Ulaming funksional mohiyati resipiyentning nutqiy tajribasi ko'ra shakllanadi. Matnni angtash natijasida individda bu matnning proyeksiyasi (tasviri) shakllangan bo'lishi kerak. Matnning proyeksiyasi resipiyentda belgilar mahsulotining o'zaro ta’siri natijasida shakllangan tasawurlar tizimini tashkil qiladi. Shu bilan birga, ayni matn turli resipiyentlar tomonidan turlicha talqin etilishi ham kuzatiladi. Bu ko‘pincha badiiy matnga aloqador bo‘ladi. Shuning uchun matnni qabul qiluvchi o'zi uchun boshqa resipiyentlaming va hatto muallifning fikridan ham farqli bo‘Igan shaxsiy proyeksiyasini yaratishi mumkin. Ayni matnning qabul qilinishidagi variantlilikni qator psixologik sabablar bilan izohlash mumkin. Bunga birinchi galda shaxsning motivatsion, kognitiv va emotsional sferasini, ya’ni kishining mazkur matnga murojaat qilishga undagan ehtiyojlari, motiv va maqsadlari, matnni qabul qilish vaqtidagi emotsional holati, xabami qabul qilishdagi diqqatining jamlash darajasi va h.k.ni kiritish mumkin. Shuningdek, matnni anglashda individ, albatta, o‘zining dunyo haqidagi bilimlariga, tasavvurlariga suyanadi. Shunga ko'ra, matnni qabul qiluvchi individning jinsi va yöshi alohida e’tiborga olinishi lozim bo'ladi. Nazorat uchun savoilar: 1. Nutqni idrok qilish faoliyatini qanday tarkibiy qismlarga ajratiladi? 2. Nutqni idrok qilish qaysi bosqichlar vositasida amalga oshadi? 3. A.A. Brudniy va L.S. Svetkovaning nazariy ta’Iimotiga ko'ra, tushunishning qanday darajalari mavjud? 4. Motorli nazariyaga ko'ra, inson nimalami aniqlaydi? 5. Ch. Osgud tomonidan taklif qilingan modelni izohlab bering. 6. L. S. Svetkova tomonidan taklif qilingan modelni tushuntiring. 6 7Adabiyotlar 1. Белянин В. П. Психолингвистика. -М., 2004. 2. Выготский Л.С. Мышление и речь. -М., 196. 3. Глухов В.П. Основы психолингвистики. Учеб, пособие для студентов педвузов. -М.: ACT: Астрель, 2005. 4. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики: Учебник для студ. высш, учеб, заведений. -М.: Смысл, 199. 5. Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л., Изд. ЛГУ, 1989. 9- MA’RUZA PSIXOLINGV1STIK TADQIQOT METODLARI Reja: 1. Psixolingvistikada eksperimentning roli 2. Assotsiativ eksperiment 3. So‘z va so‘z guruhlarini ekperiment asosida o‘rganish Tayanch so'z va iboralar: eksperiment, assotsiativ eksperiment, sintagmatik munosabat, assotsiativ guruhlar, stimul-so'z, reaksiya-so'z, paradigmatik assotsiatsiya, sintagmatik assotsiatsiya, erkin assotsiativ eksperiment, yo'naltirilgan assotsiativ eksperiment, zanjirli assotsiativ eksperiment. 9.1. Psixolingvistikada eksperimentning roli Psixolingvistika birinchi galda eksperimental fan hisobianadi. Nutq faoliyatini eksperiment asosida o'rganish qator afzalliklarga ega. Tayyor matndagi oddiy nutqni an’anaviy metodlar asosida o'rganayotgan tadqiqotchi passiv kuzatuvchi rolini bajarsa, eksperiment asosida o'rganishda u faoliyatning aktiv qatnashuvchisiga aylanadi, eksperiment jarayoniga va uning xarakteriga ta’sir qila oladi. Tadqiqotchi holatni modellashtirish mobaynida tayyor matnni tahlil qilishga nisbatan nozik nutq mexanizmlarini ko'proq o'rgana oladi; oddiy kuzatish metodiga nisbatan qisqa vaqt ichida ko'proq materialga ega bo Ta oladi. Shu bilan birga, eksperiment an’anaviy tilshunoslikda quyidagi e’tirozlarni tug'diradi: 1. Eksperiment materiallari juda qiziqarli, biroq eksperimentda haqiqatan ham til qoidalari aniqlanadimi? Buni eksperiment olib boruvchilar qanday isbotlashadi? 2. Eksperimentda oddiy, tabiiy nutq uchun xarakterli boTmagan sun’iy holatlar yuzaga keladi. 3. Oddiy nutqda hech qanday eksperiment bilan tashkil qilib boTmaydigan holatlar boTadi, ya’ni eksperiment metodlarining imkoniyatlari cheklangandir. Bunday e’tirozlarni psixolingvistika quyidagicha javoblaydi: I. Avvalo, eksperimentda til yoki nutq o'rganiladimi? degan savolga javob berish kerak. An’anaviy tilshunoslik tilga faqat nutq orqaligina chiqilishini tan oladi. Agar til oddiy matnlar orqali o'rganiladigan bo'lsa, u holda, nega uni eksperiment asosida olingan matnlar orqali o'rganib boTinaydi? 6 92. Garchi eksperimentda sun’iy holatlaming mavjud bo‘lishi ehtimoli bo‘Isa-da, eksperimentda aniqlangan nutq faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari eksperimentdan tashqaridagi holatlar uchun ham xosdir. Tipik va tipik bo‘lmagan, tabiiy va sun’iy holatlar orasiga aniq chegara qo'yish mumkin emas. 3. Eksperiment psixolingvistik tadqiqotning yagona metodi emas. Psixolingvistika an’anaviy tilshunoslikda qo'llaniladigan materialni ham, kuzatish metodini ham inkor qilmaydi. Psixolingvistika bu materialdan loydalanadi, biroq undan boshqacharoq, ya’ni kengroq kontekstda, kengroq material va metodlar asosida foydalanadi. Eksperiment natijalarining to‘g‘riligini tekshirish uchun turli l i .perimental metodikalardan foydalanish so‘ngra olingan ma’lumotlami qiyoslash tavsiya etiladi. Eksperiment natíjalari bilan eksperimentsiz xulosalar o‘rtasidagi o‘zaro bog'lanishni aniqlashda hamfoyda bor. Nihoyat, o‘rganilayotgan nutqiy faoliyatníng qonuniyatlari juda mtirakkab bo‘lgan¡ uchun turli variantlardagi eksperimentlami o‘tkazish maqsadga muvoftq bo’ladi. Masalan, bir xii topshiriqni bir paytning o‘zida ham talabalarga, ham o’quvchilarga berish mumkin. Tilshunoslar o‘rtasida fonetika bo'yicha eksperimental ishlar ancha yaxshi tanilgan. Eksperimental fonetika nutq tovushlarini tadqiq qilishda eksperimental metoddan foydalaniladi. Eksperimental fonetik meted nutq tovushlarini, prosodemik hodisalami (masalan, intonatsiya, pauza, ritm) o'rganishda tovushlami yozib oluvchí, ularni, mohiyatidan kelib chiqib, fallid qiluvchi maxsus texnik vositalardan, asboblardan foydalaniladi. Eksperimental - fonetik metod o‘z ichida somatik, pnevmatik va elektroakustik turlarga bo‘linadi. Semantika sohasidagi tadqiqotlarda ham qator qiziqarli eksperimental metodikalar ishlab chiqilgan va yaxshi natijalar qo'lga kiritilgan. Biroq semantika sohasidagi tadqiqotlar oz va ular fonetik tadqiqotlar singari mashhur emas. Shuning uchun semantika sohasidagi eksperimentlar xususida to‘xtalish joiz boTadi. 9. 2. Assotsiativ eksperiment So‘z sintagmatik munosabatga (til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan ketma-ketlik xususiyatlari asosidagi munosabatlari: U/ ertalabdan kechgacha/ ishlaydi) kirishi bilan birga, nutqiy jarayondan tashqarida boshqa so‘zlar bilan umumíylik belgisiga ko‘ra so‘zlovchi til xotirasida assotsiatsiyalashadi va bu assotsiatsiyalashgan birliklar xotirada muayyan guruhlami hosil qiladi. 7 0Guruh birliklari o‘rtasida esa xilma-xil munosabatlar mavjud bo‘ladi. Masalan, ishla so‘zini aytishimiz bilan beixtiyor xayolimizda bir tomondan so'zla, tuzla, muzla singari so‘zlar guruhi, ikkinchi tomondan, ishchi, ishsiz, ishli kabi so‘zlar guruhi keladi. Yoki rus auditoriyasidan poet so‘ziga harqanday so‘z bilan tezda javob berishini so’rasangiz, rus auditoriyasining taxminan lOOdan 90tasi shubhasiz Pushkin deb javob beradi. Mohiyatan stimul (poet) berildi va bu stimulga reaksiya (Pushkin) olindi. Lisoniy birliklaming bunday munosabati sintagmatik munosabatdan tubdan farq qiladi. Bu munosabat sintagmatik munosabatdan farqli ravishda ketma-ketlikka asoslanmaydi. Balki so‘zlovchi xotirasida o‘zaro bog‘langan holda joylashadi. Ongimizda hosil bo‘lgan assotsiativ guruhlar ma’lum umumiy belgisiga ega bo‘lgan munosabat a’zolarining yaqinlashuvi bilan chegaralanmaydi. Ong har bir munosabatda munosabat a’zolarining bog'lovchilar xarakterini ham qamrab oladi. Natijada nechta assotsiativ qator bo'lsa, shuncha farqli munosabatni hosil qiladi. Masalan, 0‘zakdoshlik asosida birlashgan so'zlar guruhi qo‘shimchadoshlik asosida birlashgan so'zlar guruhi. Har qanday so‘z o‘zi bilan assotsiatsiya munosabatida bo‘lishi mumkin bo'lgan so‘zni doimo esga soladi. Sintagmatik munosabatda elementlar ketma-ketligi va o‘zaro almashinishi haqida tasawurga ega bo‘lsak, assotsiativ guruh a’zolarining esa xotiramizda aniq miqdori va aniq ketma-ketligi mavjud bo’lmaydi. Bir qarashda bunday qorishiq manzaradan qandaydir qonuniyatni aniqlab olish qiyin ko‘rinadi. Shuning uchun ham uzoq vaqtgacha tilshunoslar tarafidan assotsiativ strukturalami tushunish qiyin bo’lib kelgan. Assotsiatsiyani ma’lum turlarga, xususan, paradigmatik va sintagmatik assotsiatsiyalarga ajratish mumkin. Paradigmatik assotsiatsiyalarda stimul va reaksiya koordinatsiya (stul-taburetka), subordinatsiya (meva-olma) yoki superordinatsiya (stul-mebel) munosabatida bog‘langan bo’Iishi mumkin. Koordinatsiyali paradigmatik assotsiatsiyalar sinonim (do‘st-o‘rtoq) va antonim (do‘st-dushman) munosabatlarga ajratilishi mumkin. Sintagmatik munosabatlarda turkumlarga ko‘ra bo‘lish mumkin: ot-fe’l (do‘st-kelmoq), ot-sifat (do‘st- sodiq) va h.k. Lekin assotsiatsiya munosabatlarida bunday tasniflar ham yetarli bo‘lmaydi. Ular yana mavzular bo‘yicha yosh, jins, kasb-kor va h.k. bo‘yicha davom ettirish mumkin. Shuningdek, turli xalqlaming madaniy- tarixiy ana’analari bilan bog‘liq qiziqarli assotsiatsiyalami kuzatish 4^ fl i i-i cjccyhrnumkin: non stimuliga ruslar tuz, o‘zbeklar choy, fransuzlar vino, koreyslar shirinlik, deb reaksiya qilishadi. Semantik tadqiqot metodlari orasida erkin assotsiatsiya metodikasi iiloliida o‘rin tutadi. 1910-yilda birinchi lug‘at - “Ingliz tilining assotsiativ me’yorlari” nashr qilinadi. 1977-yilda Moskvada ““Словарь ассоциативных норм русского языка” kitobi nashr qilinadi. Unda birgina <>/»)'.■ stimul-so'ziga 209 ta javob berilgan: товарищ - 39, враг - 30, черный -29, хороший - 16, л/ой-10, недруг - 9, близкий -5 vah.k. Assotsiativ eksperiment (associative experiment) semantikaning psixolingvistik tahlili eng ko‘p ishlangan texnika hisoblanadi. Assotsiativ eksperimentning o'tkazish tartibi. Tajriba o'tkaziluvchilarga yoki respondentlarga muayyan stimul so‘zlarning nfyxati beriladi va ulardan xayollariga birinchi kelgan reaksiya so‘zlami nylish so‘raladi. Odatda, har bir respondentga lOOga yaqin so‘z beriladi va iilarga 7-10 daqiqa ichida javob berish so‘raladi. Assotsiativ lug‘atlardagi reaksiya so‘zlarning aksariyati univcrsitet va kollejlardagi stimul til ona tili bo'lgan 17-25 yosh orasidagi talabalardan olingan. Eksperiment maqsadi: rcspondentning internet haqidagi lasavvurlarini, xususan, internet bilan bog‘liq o‘rtacha assotsiativ qatorlami lu .liiinishi; so'zlar orasidagi assotsiativ munosabatlaming joylashuvi va i.ihlili, ulaming obyektiv qonuniyatlarga asoslanganligini aniqlash. Eksperiment sharti: Auditoriyaga anketa ko‘rinishidagi intemetga ин! stimul-so‘zlar ro‘yxatini o‘z ichiga oigan stimul material tarqatiladi. Anketani oigan respondents stimul-so'zlami o‘qishadi va bu so'zlami o'qisli jarayonida xayollariga birinchi kelgan bitta reaksiya-so‘zni darhol ■;( imul-so‘zlaming qarshisiga yozishadi. Eksperiment vaqti: 3 daqiqa. ANKETA 1. Ismi-sharifi 2. Kursi 3. Yoshi u-vt- 7 2yonaltirilgan assotsiativ eksperimeiit Erkin assotsiativ eksperiment&a. respondentlaming reaksiyasiga hech qanday chegara qo’yilmaydi. Yo'naltirilgan assotsiativ eksperimentAa respondentlardan ma’lum grammatik yoki Semantik guruhdagi assotsiatsiyalami (masaian, otlarga mos sifat topish) berish so‘raladi. Zanjirli assotsiativ eksperimentAa. respondentlardan bir qancha stimul so‘zlarga (masaian, 20 soniya ichida 10 ta reaksiya so‘z berish) assotsiatsiyalar berish so‘raladi. Xullas, assotsiativ eksperiment ishonarli lingvistik va psixolingvistik informatsiya beradi. Ommaviy eksperiment materiallari tilning ma’lum assotsiativ guruhlari, madaniy xususiyatlari, ijtimoiy differensiatsiyasini aniqlashda, sotsiologik va ijtimoiy-psixologik tadqiqotlami amalga oshirishda qo‘l keladi. 9.1. So‘z va so‘z guruhlarini eksperiment asosida o‘rganish Erkin assotsiatsiya metodikasi ko‘p narsalami belgilay olsa-da, u cheklangandir. Chunonchi, u nomlaming standart, chastotali assotsiativ aloqalarini yaxshi aniqlarkan, botiniy aloqalami aniqlashda yaxshi ishlay Möco/ 7 veb-sahifa o-oedt < xf öfocrux). 8 informatsiya ( a/k'o. A uo-* laA’x 9 kommunikatsiya 10 l’log Q AC V .-V L M giltst < ’ 11 skype 4* Jjj KSu'rt-i 12 parol See. \ KO cu^ v Assotsiativ ekspcrimentning quyidagi turlari mavjud: 7 3olmaydi. U holda, botiniy assotsiativ aloqalami qanday o‘rganish mumkin? degan savol tug'iladi. Bunga faqat bir yo‘l bilan, ya’ni assotsiatsiyani “cikin” emas, “yo'naltirish” orqali erish mumkin. Boshqacha aytganda, assotsiativ hududni qisqartish orqali botiniy assotsiativ aloqalami aniqlash mumkin bo‘Iadi. Bunda so‘zning antonimlari qo‘l keladi. So‘zning antonimini berish assotsiatsiyani “yo‘naltirilgan” qiladi. Masalan, sovuq so‘zining antonimi fiirli kontekstlarda olinadi: sovuq - issiq 63, iliq 29, va b. 8; sovuq suv — issiq suv 89, iliq suv 9, va b. 2 kostryulkadagi sovuq suv — kostryulkadagi issiq suv 84, kostryulkadagi iliq suv 10, va b. 10; daryodagi sovuq suv — daryodagi issiq suv 8, daryodagi iliq suv 85, va b 7. Xullas, botiniy assotsiativ strulcturalarda ham zohirda bo‘lgani kabi assotsiativ aloqalaming qonuniyatlari mavjudligini ko‘rish mumkin: kuchli aloqalar kuchsizlami “unutadi”, shu bilan birga, assotsiatsiyalar “yo‘naltirilgan”da kuchsiz aloqalar faollashishi ham mumkin. Kontekstlarni kengaytirish va yo‘nalishni kuchaytirish orqali botiniy assotsiativ strukturalarga shunchalik chuqur kirib borish mumkin. Biroq bunday assotsiatsiyalaming xususiyatlari ulaming shunchaki oddiy nutqiy hodisalar emasligini, aksincha, aniq, ijtimoiy mustahkamlangan kontekst tomondan asoslangan strukturalarekanligini ko'rsatadi. Nazorat ucliun savollar: 1. 1’sixolingvistika qanday fan hisoblanadi? ?. Nutqiy faoliyatni eksperiment asosida o‘rganish qanday afzalliklarga cga? 1. Eksperiment an’anaviy tilshunoslikda qanday e’tirozlami tug‘diradi? ■I. Eksperiment natijalarining to‘g‘riligini tekshirish uchun nimalar tavsiya ctiladi? 5. Assotsiatsiyani qanday turlarga ajratish mumkin? 6. Assotsiativ eksperiment o‘tkazish tartibini tushuntirib bering. 7. Assotsiativ eksperimentning qanday turlari mavjud? 8. Erkin assotsiativ eksperimentning boshqa assotsiativ eksperimentlardan farqi nima? Adabiyotiar 1. Белянин В. П. Психолингвистика. -М., 2004. 2. Глухов В.П. Основы психолингвистики. Учеб, пособие для студентов педвузов. -М.: ACT: Астрель, 2005 3. Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л., Изд. ЛГУ, 1989. 7 410- MA’RUZA PATOPSIXOLINGVTSTIKA Reja: 1. Afaziya va uning turlari 2. Alaliya va uning ko‘rinishlari Tayanch so‘z va iboralar: nutq patologiyasi, afaziya, total afaziya, qisman afaziya, motor afaziya, sensor afaziya, harakat afaziyasi, akustik afaziya, semantik afaziya, telegraf usuli, alaliya, sensor alaliya, motor alaliya, sensomotor alaliya, Broka markazi, Vemike zonasi. 10.1. Afaziya va uning turlari Nutqiy patologiya jarayonini o‘rganish juda qiyindir. Chunki nutqida kamchiliklari mavjud insonlar muloqotga kam kirishadilar va o‘rganish obyekti sifatida o‘zlarining ustida eksperiment olib borishni uncha xohlamaydilar. Klinik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, miya faoliyatining buzilishi, nutqiy faoliyatning buzilishiga olib keladi. Hatto alkogol, qattiq toliqish, qo‘rqinch tufayli vaqtincha miya buzilishi inson nutqiga ta’sir qiladi. Tilshünoslar uchun nevropotologlar tomonidan o‘rganiladigan afaziya hodisasi muhim hamiyatga ega. Miya qismlarining shikast topishi tufayli vujudga kelgan nutq buzilishiga afaziya (yunoncha a - inkor, fasis - nutq, ya’ni nutq yo‘qotilishi) deyiladi. Afaziyani o‘rganish miyada nutqiy markazlami joylashishini aniqlash imkonirii' berdi. Nutqiy patologiya yo‘nalishining eng yaxshi ishlangan bo‘limi afaziologiya hisoblanadi. Bugungi kunda nutqiy mexanizmlaming detalli modeli ishlab chiqilgan. O‘ng qo‘lda ish qiladiganlar, yozadiganlarda (95 %) nutqiy zonalar chap yarim sharda joylashgan. Shunday ekan afaziologiya chap yarim shaming tadqiqi bilan shug‘ullanadi. Afaziya miyaga qon quyilishi (insult), miya o‘simtasi, biror bir mexanik shikast tufayli vujudga keladi. Agar miyadagi nutqiy zonalaming hammasi shikastlansa, total afaziya yuzaga keladi. Bunday holatda nutq umuman yo‘qoladi va uni tushunish amalga oshmaydi. Agar miyaning nutqiy zonalaridan biri ishlab ketsa, qisman afaziya vujudga keladi. Motor afaziya inson miyasidagi Broka zonasi shikastlanganda maydonga keladi. Afaziyaning bu turida inson nutqni tushuna oladi, lekin gapira olmaydi. Broka markazini 1861-yilda fransuz olimi P.Broka kashf qilgan. U miyaning chap peshona pastki orqa burmasida joylashgan. 7 5Ikkinchi nutqiy zona nemis olimi K.Vemike tomonidan 1874-yili I i hl qilingan. U miyaning yuqori chakka burmasida joylashgan. Bunda ml.mil.u nutqga ega bo'ladilar, lekin o‘zga nutqni tushunmaydilar. Al t -i vaning bu turi sensor afaziya, deb nomlanadi. Miyada joylashgan li,it.ik.it inarkazi (Broka zonasi) va eshitish markazi (Vemike zonasi) bir lan hilan uzviy bog'liqdir. Harakat afaziyasida bemor so‘zlami talaffuz qila olmaydi, garchi u mi;. 1 ,a aytilgan nutqni tushunadi, bunda miyaning chap peshona pastki orqa Innmalarida joylashgan Broka markazi shikast yegan bo‘ladi. Agar bosh miyaning yuqori chakka miyasida joylashgan Vemika markazi liik.istlansa, akustik afaziya sodir bo‘ladi. Bunday holda bemor gapira oladi, lekin nutqni tushunmaydi, unda “fonematik eshitish qobiliyati” buziladi. U so‘zlami tushunib bo'lmaydigan shovqindek qabul qiladi, m.i'nosiga tushunmaydi. U hamma tovushlarni eshitadi, lekin ulami mnumlashtirish va ajratish qobiliyatini yo'qotadi. Bulaming hammasi ikkilamchi buzilishlarga - so‘zlaming noto‘g‘ri talaffuz qilinishiga, yozish qobiliyátining buzilishiga olib keladi. Bosh miya quyi qismi faoliyatining shikasti nutqni qisman inshunishga olib keladi. Bunday holda semantik afaziya yuz beradi. Bemor iiiaiitiqiy grammatik munosabatlami tushunmaydi. Masalan, “otamning ukasi”, “akamning otasi” yoki “yoz bahordan keyin’’, “bahor yozdan keyin’’ kabi so‘z birikmalarini farqlay olmaydi. Miyaning chakka qismlarining shikasti markaz faoliyatining Im/.ilishiga, ya’ni nutqiy elementlaming ketma-ket bog‘liqligini uzluksiz .iloqaga olib kelishini ta’minlay olmay qoldi. Bunda bemor nutqni tushunadi va o‘zi gapira oladi, lekin to‘liq bir gapni tuza olmaydi, li. unmaga ma’lum grammatik qoidalar- ega va kesimni bog’lanishiga rioya qilolmaydi. U uzib-kesib "telegraf usulida" gapiradi. Bu misollardan ko'rinib turibdiki, bosh miya funksiyasi buzilishini o‘rganish, tilning grammatik, fonetik, semantik jihatidan nutq jarayonini tahlili uchun material bo‘la oladi. Nutq markazlarini o'rganish ichki nutq jarayonini o'rganishga yo‘l ochib beradi. Bu jarayonda inson ichida o’ylaydi, o‘z fikrini ovoz chiqarib uamoyon qilmaydi. Odatda, ichki nutq eshittirib aytilgan so'zlami oldini oladi. Ichki nutqda Broka harakati markazi to'xtab qoladi, lekin o‘chmaydi. 10.2. Aialiya va uning ko‘rinishlari Alaliya (yunon. a- inkor yuklamasi va qad. yunon. lalia - nutq) - nutqiy buzilishning bir ko‘rinish¡ bo’lib, u aqli raso, eshitish qobiliyati 7 6bekam-ko‘st bo'lgan bolalarda nutqning bo‘lmasligi yoki nutqning juda kech paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Ko‘ pincha ona qomida yoki tug‘ilish vaqtidagi bola miyasi chap yarim sharining shikastlanishi, shuningdek, uning nutqiy davrigacha bo‘lgan miya kasalliklari va jarohatlari alaliyaga sabab bo‘ladi. Keyinchalik bunday bolalaming nutqni egallashlarida muayyan qiyinchiliklar kuzatiladi: so‘z boyligi juda sekinlik bilan shakllanadi, ifodalami qiyinchilik bilan yanglish tuzishadi. Masalan, Мальчик горка санках катается - Bola tepalik chanada uchyapti” (Мальчик катается на санках с горки — Bola tepalikda chanada uchyapti). Ba’zan bunday bolalaming o‘zining nutqi bo‘ladi. Masalan, “Ляля киля гиля (Девочка катается на лыжах - Qizcha changada uchyapti). Alaliyada nutq quyidagicha rivojlanishi mumkin: Nutq umuman paydo bo‘lmasligi yoki juda sekin paydo bo‘lishi mumkin. Bola 10-12 yoshlarga kelib 2-3 yoshli bolalardek gapirishi, ya’ni grammatik jihatdan tugallanmagan ifodalar qo‘llab, tovushlami buzib, juda noaniq, noto‘liq gapirishi mumkin. 5-6 yoshdan keyin faol yoki nofaol holatda nutq boshlanishi mumkin. Biroq maktabga borish vaqtida baribir yaxshi ko‘rsatkichlarga erisha olmaydi. Shuning uchun uning umumiy maktablarda ta’lim olishi imkonsiz bo‘ladi. Har qanday holatda ham alaliyali bolalarda nutqiy nuqsonlar tufayli intellektual rivojlanishda qoloqlik vujudga keladi. Odatda, bolalarda alaliyaning mavjudligi haqida uch yoshdan keyin aytiladi. Ungacha nutq rivojlanishining kechikishi deyish maqsadga muvofiqdir. Odatda, nutq rivojlanishining kechikishi bola tomonidan mustaqil ravishda yengib o‘tiladi (ko‘pincha o‘zidan keyin tovushlami to‘liq talaffuz qila olmaslik asoratini qoldiradi). Shunday holatlar ham bo‘ladi-ki, (deyarli o‘g‘il bolalarda, ko‘pincha irsiy ko‘rinishda) uch yoshgacha hech gapirmay jim yurgan bola birdaniga aniq, lo‘nda va to‘liq ifodalar bilan gapira boshlaydi. Shunga ko‘ra, nutq rivojlanishining kechikishini alaliyadan farqlash murakkab bo‘ladi. Shuning uchun gapirmagan bolalami ikki yoshida logoped maslahatiga olib borish kerak. Mashg‘ulotlami iloji boricha ertaroq boshlash lozim. Maktab yoshigacha bo‘lgan alaliyali bolalar uchun maxsus maktabgacha ta’lim va tibbiyot muassasalari (logoped guruhlari yoki og‘ir nutq buzilishlari kuzatilgan bolalar bog‘chalari, statsionarlar va sanatoriyalar) mavjud. Ularda tibbiyot-pedagog xodimlar maxsus mashg'ulotlar olib borishadi. 7 7Maktab yoshida bo'lgan alaliyali bolalar uchun maxsus ta’lim niuit'.'.n.alai i kerak bo'ladi. Maxsus maktablarda nutqi cheklangan bolnliitning har tomonlama ta’lim va tarbiya oiishlari uchun sharoitlar Mimtib beriladi. Alaliyali bolalaming aksariyati bolalar poliklinikasi va P'.ixoncvrologik dispanserlaming logopedlaridan boshlag‘ich yordam oliidilar. Alaliyaning uch ko‘rinishi mavjud: / Sensor alaliya - impressiv (lot. impressio taassurot) nutqning norasoligi, unda so‘zlaming ma’nosi va tovush ifodasi o'rtasida uzilish kii/atiladi. Sensor alaliyada bolada yaxshi eshitish qobiliyati bo'lishiga qaiamasdan, unda atrofdagilar nutqini tushunishda buzilish kuzatiladi. Ya’ni bola nutq tovushlarini farqlay olmagani, xuddi ulami ’cshitmayotgani” uchun gapirishni o‘rganmaydi. Holbuki, bunda har qanday boshqa “nutqiy bo'lmagan” tovushlami juda yaxshi eshitadi va ularning ta’siriga yaxshi javob qaytaradi. Bunday bolaning xususiy nutqi lo liq mavjud bo'lmasligi yoki ayrim alohida poyma-poy so‘zlar, • xolaliyalar (faqat hozirgina eshitgan so'zini takrorlash)dan iborat bo'lishi iiiumkin. Sensor alaliyaning paydo bo'lishiga eshitish-nutq analizatori (Vemika markazijning miya qobig'i oxiri va uni o'tkazish yoilarining larohatlanishi sabab bo'ladi. 2. Motor alaliya — ekspressiv (lot. expressio ifoda) nutqning norasoligi. Unda bola nutqni to‘la tushunadi biroq o'zining nutq organlarini (til, lab, pastki jag') yaxshi boshqara olmaganligi bois gapirishni o'rgana olmaydi. Motor alaliyada bolaning mushaklari sogiom bo'ladi, faqat ulami o‘zi xohlagandek harakatlantira olmaydi. Ya’ni nutq harakatlarini I tajara olmaydi yoki yomon bajaradi (nutq tovushlarini, binobarin so‘zlami lalaffuz qila olmaydi), biroq nutqsiz harakatlaming barchasi joyida bo‘ladi (u ovqat mahalida og'zini ochadi, chaynaydi, yalaydi, kuladi va h.k.). Motor alaliyaning paydo bo'lishiga nutq- dvigatel analizatori (Broka tnarkazi)ning miya qobig'i oxiri va uni o'tkazish yo'llarining larohatlanishi sabab bo'ladi. 3. Sensomotor alaliya - sensor va motor alaliyaning kombinatsiyasidan vujudga kelgan bo'lib, unda turli darajada eshitish va dvigatel buzilishlari mavjud bo'lib, eng og'ir nutqiy defekt hisoblanadi. Nazorat uchun savollar: 1. Nutqiy faoliyatning buzilishiga nimalar sabab bo'ladi? 2. Afaziya qanday hodisa? 3. Afaziyani vujudga keltiruvchi sabablami ko'rsating. 7 84. Qachon total afaziya yuz beradi? 5. Broka zonasi shikastlanganda qanday afaziya vujudga keladi? 6. Vemika markazi shikastlanganda qanday afaziya vujudga keladi? 7. Qanday holatlarda semantik afaziya yuz beradi? 8. Alaliya qanday hodisa? 9. Bolalarda alaliyaning mavjudligi haqida necha yoshdan keyin aytiladi? 10. Sensor alaliya nima? 11. Motor alaliya nima? 12. Sensomotor alaliya nima? Adabiyotlar 1. Белянин В. П. Психолингвистика. -М., 2004. 2. Глухов В.П. Основы психолингвистики. Учеб, пособие для студентов педвузов. -М.: ACT: Астрель, 2005 3. Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. -Л., Изд. ЛГУ, 1989. 7 911- MA’RUZA LAKUNALAR Hcjn: I "I iikiinu” (ushunchasi I nktinaltiming turlari I I akiiiialarni bartaraf qilish yo‘llari I ayandi so‘z va iboralar: lakuna, bo‘shliq, zid so‘zlar, oraliqlar, futili leksika, realiya, madaniyatlararo muloqot, muqobil, verba!, noverbal, I "iiimiKiikatsiya, muloqotning uzilishi, lisoniy to'qnashuv, madaniy shok, aihyektiv lakunalar, milliy-psixologik Iakunalar, faoliyat-kommunikativ I il mudar, matniy lakunalar, madaniy tnakondagi lakunalar, etnografik lakunalar, retsipiyent, assotsiatsiya to'ldirish usuli, kompensatsiyalash u .uli, laktmologiya. 11. 1. “Lakuna” (ushunchasi “Lakuna” termini ilk bor kanadalik tilshunoslar J.P. Vine va J, I ).n bl indar tomonidan ilmiy muomalaga kiritilib, unga shunday ta’rif In i ilj’.an: “Bir tildagi so‘z boshqa tilda muqobilini topa olmagan o‘rinlarda li и doim lakuna hodisasi voqelanadi” XXXIX XL .! V.G. Gak lakunalarni “tilning leksik tizimidagi bo‘shliqiar, bor bolishi kerakdek ko‘ringan so‘zlaming mavjud emasligi” 2 , deb inshuntiradi! iTadqiqotchi lakunalarni mazkur jamiyatda tushunchalaming m.ivjudligi, biroq ulami ifbdalovchi so‘zlaming yo‘qligi, bunday ur.liurichalar uchun boshqa tilda alohida leksik ifodalaming mavjud lni'lishi deb hisoblaydi. Lakunalarga misol tariqasida fransuz tilida rus litiga qiyosan сутка va кипяток so‘zlarining mavjud emasligini keltiradi» \ Lakunalar (J.P. Vine va J. Darbelne, V.L. Muravev), oraliq, lakuna (K Xeyl), zid so‘zlar, oraliqlar, lakunalar yoki til xaritasidagi oq dog‘lar lY.S. Stepanov), tarjima qilib bo‘lmaydigan so'zlar (V.G. Chemov), muqobilsiz, nol so‘z (I.A. Stemin), muqobilsiz yoki fonli leksika (L.S. Harxudarov, Y.M. Vereshagin, V.G. Kostomarov), tasodifíy lakunalar, i.irjimasiz leksika (L.S. Barxudarov) va h.k. qo‘llanilganini ko‘rish mumkirtj S.Vlaxov va S.Florinlar lakuna hodisasini ifoda vositalarining alohida kategoriyasi bo‘lgan realiyalar, ya’ni “biron xalqning maishiy, madaniy, XXXIX ' Vinay JT., Darbelnet 1 Stylistique comparee du fraicais et de Tangíais. -París, 1958. -P. 10. XL I ак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. -Л.: Просвещение. Лекингр. от-е, 1977 .-С. 261. 8 0ijtimoiy va tarixiy hayoti uchun xarakterli va boshqa xalq uchun begona bo‘lgan, boshqa tilda aníq muqobili bo'lmagan so‘z va so‘z birikmalari” 1 sifatida talqin qilishgan. O.A. Ogursovaning fikricha, mazkur leksemalar qiyoslanayotgan tillarda o‘xshashi bo’lmagan so‘zlardir. Olima lakuna terminini qo‘llashni ma’qul ko’radi va uni so‘z birikmasi emas, konnotatsiyadan holi bo’lgan qisqa so‘z ekanligini; tasvirlanayotgan hodisani farqlilik darajasi xususida so‘z yuritish mumkin bo‘lgani uchun unga nisbatan muqobilsiz terminini qo'llashning o'rinsiz ekanligini qayd qiladi. “Lakuna qiyoslanayotgan tillaming birida mavjud bo‘lgan va boshqasida uchramaydigan grammatik kategoriya, so'zlar va so‘z birikmalaridir” XLI XLII . ^Aksariyat tadqiqotchilaming tillar va madaniyatlardagi farqliliklami iahlil qilishda “lakuna” (lot. lacuna - bo'shliq, chuqurlik, cho‘nqir joy; frans. lacune — bo‘shliq, bo‘sh joy) terminini qo'llashlari bejiz emas. A.M.Proxorovning tahriri ostidagi “Советский энциклопедический словарь” (M., 1981)da tilshunoslik va adabiyotshunoslikdagi lakunalar “matnda bo‘sh qolgan, tushib qolgan joy” deb izohlangan. Bunga o‘xshash izohni “Словарь иностранных слов” (M.,1984)da ham uchratish mumkin. . Muayyan xalqning madaniyatida boshqa madaniyat vakillari XLI Влахов С , Флорин С. Непереводимое в переводе -М.: Высш шк., 1986. -С 55. XLII Огурцова О.А. К проблеме лакунарности //Функциональные особенности лингвистических единиц: Сб трудов Кубанского ун-та Вып.З Краснодар Изд-во Кубанского ун-та., 1979.-С. 79.« tomonidan qabul qilinmaydigan stereotip xarakterdagi bir qator o‘ziga xos unsurlar mavjud bo'lib, ular Y. A. Sorokin va l.Y.Markovinalar tomonidan lakunalar deb nomlanadi. Retsipiyent bar doim ham o‘zga madaniyat matnini to'liq tushuna olmaydi. Matndagi ayrim birliklar unga g‘alati tuyuladi va ular maxsus izoh talab qiladi. Bunday birliklar matn yaratilgan madaniyatning o'ziga xos milliy-madaniy xususiyatlari, lakunalami yuzaga chiqaradi. ' Lakunalar madaniyatlararo muloqotda tillar va madaniyatlar o‘rtasidagi farqlami ko‘rsatib beruvchi muhim omil hisoblanad^ Lakunalar, asosan, tillaming qiyosida seziladi. Masalan, ingliz tilida “yurist, advokat” ma’nosini anglatgan lawyer so'zidan boshqa advokatlik kasbining turli- tumanligini ifodalaydigan attorney “vakil”, barrister “oliy sudlarda ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan advokat”, solicitor “mijozlarga va tashkilotlarga maslahat beruvchi; quyi sudlarda ishtirok etish huquqiga ega”, counsel “yuristkonsult”, counsellor “maslahatchi”, advocate “oliy darajadagi advokat” (Великобритания, 1978) kabi so’zlar ham qo‘llaniladi. Mazkur ifodalarga o‘zbek va rus tillaridagi faqat advokat so'zigina muqobil bo‘la oladi. 1 8 1<> l»< l tilida onaning onasiga ham otaning onasiga ham buvi, • 'n. mini' nim.iga ham, otaning otasiga ham buva deyilsa, turk tilida uiWiiwii' babaanne, koreys tilida otaning onasiga halmoni, otaning HI . I . I |', I hatnboji, onaning onasiga vihalmoni, onaning otasiga viharaboji • i '.il nil Yoki koreys tilida abba “aka” ayollaming, hyörj “aka” < d al laming, onni “opa” ayollaming, nuna “opa” erkaklarning nutqida hlilnlilndi" 1 J ko tinadiki, o‘zbek tilida onaning onasi// otaning onasi, onaning ■ H I ........... ng otasi kabi tushunchalar mavjud bo‘lsa-da, ulami ifodalash u> Inin t.iq.it ikki so‘z: buvi va ówvadan foydalaniladi. Turk va koreys nil a nía esa bu tushunchalaming har bin alohida so‘zlar (anneanne, biibiiiinrte, halmoni, vihalmoni, haraboji, viharaboji) vositasida ilmlalangan. 11 Ictnak, tnazkur so‘zlar o'zbek tilida lakunalami yuzaga chiqaradi. * 11.2. Lakunalarning turlari Madaniyatlararo verbal va noverbal kommunikatsiya jarayonida niiiloqotning uzilishi”, “muloqotning muvaffaqiyatsizlikka uchrashi”, unqtilay aloqa”, “lisoniy to‘qnashuv”, “madaniy shok” va h.k. ijtimoiy- mml.iniy lakunalarni keltirib chiqaradi. Ijtimoiy-madaniy lakunalami ■ |in idagicha tasniflash mumkin: I. I'urli lingvomadaniyat jamoalari vakillarining milliy-madaniy II usiyatlarini aks ettiradigan subyektiv lakunalar. Subyektiv yoki milliy- •K.'lof’ik lakunalar madaniyatlararo muloqot jarayonida i litirokchilaming milliy- psixologik qarashlari bir-biriga mos kelmaganda II ig.i kcladi. Masalan, nemislar o‘ta tartibliligi bilan boshqa xalqlardan iiialib tursa, koreyslar aksariyat hollarda kech qolishi bilan boshqa Mik |kudan farqlanadi. Koreys muloqotida salomdan keyin kattalarga shiksa h.ixhoxsoyo? (ovqat yedingizmi?) yoki kichiklarga bab mokossoyo (ovqat ■ iliugmi?), deb so‘rash odat (bu odat Koreyadagi urush yillaridagi og‘ir in liiirchilik paytida hol-ahvol so'rash oqibatida shakllangan) bo‘lsa, ■ ■ -lick muloqoti uchun bu holat notabiiy sanaladi. Yapon jamiyati muloqot linkllaridagi “o‘ziniki-begona” qarama-qarshiligi ham subyektiv yoki milliy-psixologik lakunalami aks ettiradi. Yaponiyada “o'zinikilar” bilan ilinlcktlar vositasida muloqotga kirishilsa, “begonalar” bilan, xususan, chet < • lliklar bilan adabiy tilda muloqot qilinadi 2 . XLIII XLIV XLIII \\ MttHOBa III. Makati totrnapapo MyjiOKorna jiatcyHajiapHHHr ypHH // JI MHCBMCT . K JIMHW MaKOJianap TynnaMH. XLIV ToLUKeHT: “Akademnashr”, 2013. -E . 152-156. ' 1)’sha betda. 8 22. Turli faoliyatlaming o‘zaro aloqasida milliy-madaniy xususiyatlami aks ettiradigan faoliyat-kommumkativ lakunalari. Mazkur guruhga muayyan madaniyatga xos bo‘lgan xatti-harakat va imo-ishoralar, urf-odatlar, an’analar bilan bog‘liq maishiy yoki kundalik muomala, shuningdek, muomala madaniyati kiradi. Masalan, “Bu kitob sizniki emasmi?” yoki "Ertaga band emasmisiz?” savoliga deyarli barcha madaniyatlarda “Yo'q, meniki emas”, "Yo'q, band emasman", deb inkor ma’nosida bosh chayqab javob beriladi. Koreyslar (yaponlar ham) “Ne, ne cheki animnida” (“Ha, mening kitobim emas”) va ‘We, babiji ansimnida” (“Ha, band emasman”), deb tasdiq ma’nosida bosh irg'ab javob beradi. Chunki koreys muloqotida asosiy e’tibor suhbatdoshga qaratilgan bo‘lib, uni hurmatlash birmchi o’rinda turadi. Yoki aksariyat xalqlaming so'zsiz muloqotida bosh barmoqni ko'tarish holati “juda yaxshi”, “juda zo*r” ma’nolami ifodalasa, koreys muloqotida “boshliq”, “erkak” va “muhr” ma’nolarini anglatadi. 0‘zbeklar yoki ayrim xalqlarda qo'lini oldinga uzatib, ко 'rsatkich barmoq bilan “bu yerga kel”, deb ishora qilinsa, koreys yoki yaponlarda bu ishora itlarni chaqirish uchun qoMlaniladi 1 . Bunday lakunalaming voqelanishi nafaqat u yoki bu muloqotning noto‘g‘ri tushunilishiga, balki madaniyatlararo to’qnashuvlami ham yuzaga chiqarishi mumkin. Ba’zan turli xalqlar madauiyatida ranglar ifodalagan ramziy ma’nolar ham o‘ziga xos lakunalaming shakllanishiga sabab boTishi mumkin. Masalan, rus lingvomadaniyatida yoshlik “зелёный юнец”, “зелен виноград” yashil ningning konnotatsiyalari vositasida ifodalansa, Xitoy an’analarida mazkur ma’no uchun oq rang konnotatsiyasidan foydalaniladi: bai mian shu shen - “tajribasiz yoshlar, ilmga yangi kirib keigan” XLV XLVI . 3. Matnlaming xususiyatlari (matnning mazmuni, matnni yaratish va uni tushunish, muayyan retsipiyentga yo'nalish, muallif poetikasi va h.k.)dan kelib chiqadigan matniy lakunalar. Masalan, retsipiyent ona tilida bo‘lmagan matnni o‘qish jarayonida unga “begona” bo‘lgan madaniyat bilan to'qnashadi va uni o‘zining milliy madaniyati doirasida qabul qilishga harakat qiladi. Natijada retsipiyent “begona” madaniyatning o‘ziga xos xususiyatini noto‘g‘ri talqin qiladi. Bunday holatlarda lakunalar matnni tushunmaslikdan yuzaga keladi. Shuningdek, muallif va kitobxon orasidagi zamonda (zamonaviy kitobxon klassik asarlami tushunmasligi mumkin) ham farq bo’lishi mumkin. XLV ’ Usmanova Sh O*zbekcha va koreyscha so‘zsiz muloqotning milliy-madamy xususiyatlari // International Journal of Central Asian Studies. Vol-9. -Seoul, 2004. -Б. 51. XLVI Вань Ланьсяосюань, Национально-культурные особенности картин мира русского в китайского языков (на материале коннотаций - цветообозначений) http://jurnal.org/articles/2OIO/fill28.htrnl 8 3•I Madaniy makondagi lakunalar u yoki bu lingvomadaniyat jamoasi viiklllai iniiig madaniy makon va ichki ko‘rinishni baholashdagi mmmi.mo'.ibligini ifodalaydi. Muloqot jarayoni keng ma’noda olinganda m.n/.imr makondagi lakunalar, tor kommunikativ akt miqyosida olinganda /4/ ko'rinish lakunalari deb yuritiladi. Madaniy makon deganda har qmidav madaniyat tashuvchisini o‘rab oigan muhitning cheksizligi m luiniladi. Madaniy makonning tarkibiga quyidagilar kiradi: ii yoki Im lingvomadaniyat jamoasi vakillarining atrof-muhitga i| indny aliamiyal berishi; ui a. I. ui jamoa vakillarining turmush tarzi, hayoti; ma. luir jamoa vakillarining bilimlar zaxirasi, madaniy fondi. Madaniy makon va uni tarkib toptiruvchi atrof-muhit, turmush tarzi, l>d im lat zaxirasi, madaniy fond kabi unsurlar boshqa madaniyat limioa-.ining vakili uchun lakuna hosil qiluvchilar sanaladi. Madaniy lakunalaming o‘ziga xos turlaridan biri etnografik l. ikunalardir. Ular ma’lum bir madaniyatga oid bo'lib, boshqa mahalliy niadaiiiyatda mavjud bo‘lmaydi. Etnografik lakunalar ko‘pincha maishiy liayiit predmetlarini tavsiflash uchun xizmat qiladi. Boshqa madaniyat i< i apiyenti ular haqida tasavvurga ega bo‘lmaydi, bunday tushunchalaming i ir.iy ma’nosi anglay olmaydi. Masalan, koreys turmushidagi "o'ndol" m huiu liasi koreys uylaridagi pol ostidagi isitish tizimini anglatadi. Yoki n’/bek maishiy hayotidagi "tancha” tushunchasi isim'sh jihozini bildiradi. i ilmyki, boshqa madaniyat retsipiyentlari mazkur predmetlar haqida i i i\ vur hosil qilishga, bu tushunchalaming ma’nolari anglashga qiynaladi. i n'imadiki, etnografik lakunalar maishiy hayot predmetlariga xos bo‘lib, ul u lasviriy va tavsifiy izohlarni talab qiladi 1 . V.Muravev etnografik lakunalaming paydo bo‘lishini qiyoslanayotgan madaniyatlardan birining sohibida boshqa madaniyat 1 il■ ilida bofigan turli ijtimoiy-madaniy omillar natijasida yuzaga kelgan Imgvo-etnografik assotsiatsiyaning yo‘qligi bilan bog‘laydi 2 . 11.3. Lakunalarni bartaraf qilish yo'Ilari Madaniyatlar aralashgan bugungi kunda turli tillar, xalqlar, ulaming m. idaniyatlariga qiziqish, ulami tadqiq etish muhim ahamiyat kasb ■ Imoqda. Ikkita milliy madaniyat hech qachon bir-biriga to‘liq mos in lunaydi. Retsipiyentning boshqa madaniyatdagi matnni o‘z madaniyati XLVII XLVIII XLVII 1 V» макова Ш. Маданиятляраро мулокотда лакуналарнинг урни И Лингвист. Илмий маколалар туплами. XLVIII I ошкснт: “АкадетдазЬг”, 2013. -Б . 154. Муравьев ВЛ. Лексические лакуны (на материале лексики французского и русского языков). - Ниадкмкр» 1975. -С.38 8 4doirasida qabul qilishi o 4 sha madaniyatni tushunmaslikka, ayrim hollarda madaniyatlararo to'qnashuvlarga sabab bo‘ladi. Lisoniy to‘siqlar mavjud bo‘lmagan holatlarda ham aynan madaniyatlardagi farqlar madaniyatlararo muloqotga xalaqit qilishi mumkin. U yoki bu lingvomadaniyat jamoasining milliy xususiyatlarini ¡fodalovchi lakunalar chet tillami o'rgatishda o'ziga xos to'siq sanaladi. Biroq madaniyatlararo muloqot tajribasi mazkur madaniyatlaming milliy o'ziga xos farqlaridagi qiyinchiliklami bartaraf qilishda turli usullaming mavjudligini ko'rsatadi. Binobarin, G. A. Antipov, O. A. Donskix, I. Y. Markovina va Y. A. Sorokinlar ijtimoiy lakunalami bartaraf qilishning ikki: to 'Idirish va kompensatsiyalash usullariga ajratishadi 1 . Lakunalami to 'Idirish retsipiyent uchun boshqa madaniyatga tegishli bo‘lgan ayrim tushunchaning ma’nosini ochib berish jarayonidir. Lakunalami to'ldirishning eng ko'p tarqalgan turi main tarjimasida milliy- madaniy xususiyatga ega bo'lgan unsurni saqlab qolishdir. Masalan, In der Gaststätte bestellte er Hackepeter. U restoranda ziravorlangan xom go ‘shtdan tayyorlanadigan xakepeter alib kelishni buyurdi XLIX L . Ijtimoiy lakunalami bartaraf qilishning yana bir usuli kompensatsiyalash bo'lib, uning asosiy vazifasi milliy o'ziga xos to'siqni olib tashlashdir. Matndagi lakunalami kompensatsiyalashning eng sodda turi boshqa madaniyatga oid bo'lgan parchani retsipiyent tilida berishda muallif tomonidan realiyalardan foydalanishdir. Masalan, " У него (дерева) густая раскидистая крона, продолговатые листья, как у нашей черемухи, только в несколько раз крупнее LI . Bunda havola va iqtiboslar keltirish kompensatsiyalash usulining asosiy uñsuri bo'lib xizmat qiladi. 1 Shunday qilib, lakunalar bir tomondan milliy madaniyatning o'ziga xos belgisi, mentalitet xususiyatlari darajasining ko'rsatkichi bo'lsa, ikkinchi tomondan madaniyatlararo o'zaro ta’sir sharoitida o'zga ko'rinishga kira oladigan birliklar hisoblanadi\ ^Lakunalami tadqiq qilish lakuno logiya fanini sh akllant irishga, uning tushunchaviy-terminologik apparatini va tadqiqot metodlarini ishlab chiqishga, til lar va madaniyatla r o'rtasidagi farqlami ko'rsatib berishga, madaniyatlararo muloqotda to'siqfami yengíshga, chet tillami o'rgatishda samaradorlikni oshínshga xizñiat qiládE XLIX Антипов Г. А., Донских О. А., Марковина И. Ю , Сорокин Ю. А. Текст как явление культуры. Новосибирск, 1989. L Папнкян А В Социокультурные лакуны гипология, причины появлениям способы заполнения при изучении иностранных языков. - С. 481. Электрон вариант. LI 5 Пилянкнн Б. Восточная и Южная Азия. М., 1981.- С. 175 Nazorat uchun savollar: I i il HIH " termini ilk bor kim tomonidan ilmiy muomalaga kiritildi? ? I il iiii.ip.i fa'rif Bering. I il iiiiiilnr qanday aniqlanadi? d I: h, ,di ,il;n ijtimoiy-madaniy lakunalami keltirib chiqaradi? 1 l> I tiv ynki tuilliy-psixologik lakunalar qanday yuzaga keladi? ft I h\ .it kommunikativ lakunalarga nimalar kiradi? I ' IIH I. IX lnktinalarga matniy lakunalar deyiladi? H i I d, ни у tnakondagi lakunalar nimani ifodalaydi? 9 I I, any makonning tarkibiganimalar kiradi? 10 I iii >)'iafik lakunalar nima? II I il iiii.ilarni to‘ldirish qanday usul? 11 il utialarni kompensatsiyalash qanday usul? Adabiyotlar 1 I lopotij.en B.B. Лингвокультурология: теория и методы. -М., 2008. Маслова В. А. Лингвокультурология. Учебное пособие для п i n I < ni высших учебных заведений. —М.: Изд. Центр «Академия», IMII 208 с. | Муравьев В.Л. Лексические лакуны (на материале лексики фр HI I iy зского и русского языков). -Владимир, 1975. - 176 с. | « 11|юкин Ю.С. Лакуны как сигналы специфики лингвокультурной ■ IIIIIOCTH // Аспекты изучения текста. -М., 1981.-С. 93-101. I манова Ш. Маданиятлараро мулокотда лакуналарнинг урни // Ниш вист. Илмий маколалар туплами. V. -Тошкент: “Akademnashr”, •ОН. Б. 152- 156. Инопсихолингвистика. -М.: Наука, 1988. - 190 с. Usmanova Sh. O‘zbekcha va koreyscha so‘zsiz muioqotning milliy- Biiulaniy xususiyatlari // International Journal of Central Asian Studies. Vol.I X. - Seoul, 2004. -Б. 48-60. ') Vinay J.P., Darbelnet J. Stylistique comparée du fraicais et de l'anglais. 8 612- MA’RUZA BILINGVIZM VA UNING TURLARI Reja: 1. Bilingvizm hodisasi 3. Bilingvizmning turlari 4. Interferensiya Tayanch so‘z va iboralar: bilingvizm, ikki tillilik, ko‘p tillilik, koordinativ bilingvizm, aralash bilingvizm, subordinativ bilingvizm, interferensiya. 12.1. Bilingvizm hodisasi (Ichki til) diglossiyasi (yun. di “ikki” va gloss “til”) deganda, bir milliy tilning turli subkodlarida gapira olisb, .haroit va muloqot doirasiga bog'liq holda tilning bir subkodidan ikkinchi bit subkodiga ko‘chish, bir til doirasidagi turli uslublardan foydalana olish tushuniladi. Masalan, italyan tili sohiblari uyda, do'stlar doirasida malialliy dialektni qo‘llashadi, biroq boshqa dialekt vakillaii bilan muloqot qilishganda yoki ommaviy chiqishlarida adabiy tibian lovdalanishga o'tishadi. Bunday hodisani xorazmliklar mitqida ham kuzalish murnkin. Xorazm shevasi aksariyat hollarda xorazinlikl.ii orn-.ida qo'llaniladi. Xorazmliklar boshqa sheva vakillaii bilan muomalada boMganda yoki Toshkentda (yoki boshqa viloyatlarda) yrishashganda adabiy tilda so'zlashadilar. "Diglossiya" termini nafaqat bir milliy tilning turli subkodlarida j’.ipn i .li. balki turli tillami bilish va ulami muloqot vaziyatiga ko‘ra galma- gal qo'llay olishni ham anglatishi murnkin. Bunday hollarda “ichki til” aniqlovchisi chiqarib tashlanib, “diglossiya" terminining o‘zi qo‘Uaniladi. “Diglossiya” termini ilmiy muomalaga amerikalik tadqiqotchi C.A. Ferguson tomonidan 1959-yilda kiritilgan LII . Bungacha tilshunoslikda xalqaro “bilingvizm” va uning muqobili “ikki tillilik” (zullisonayn) terminlari qo‘llanilgan (va qo'llanishda davom etmoqda). Ko‘p tillar mavjud bo‘lgan holatlarga nisbatan “ko‘p tillilik” (ingl. multilingualism, frans. plurilinguisme) terminidan foydalanish qabul qilingan. I “Ikki tillilik” va “ko‘p tillilik” termínlarining nomlaridan ham ko‘rinib turganidek, bu biron jamiyatda (odatda davlatda) ikki va undan ortiq tillaming faoliyat ko'rsatishini bildiradi. Bugungi kunda qator davlatlarda ikki yoki ko‘p tillilik mavjud. Mazkur hodisalami Rossiya (rus tili bilan LII Ferguson C, A. Diglossia // Word. -N 15. 1959. -P 325-340. 8 7lili i, boshqird, tatar, yoqut, buryat, osetin va h.k. tillar qo'llaniladi), Ab I i, Belgiya, Gana, Hindiston, Kanada, Paragvay (misollarni barcha iiiini.iqalarc^n olinganini ko'rish mumkin) va boshqa davlatlarda kuzatish iiiiinikin. i Ikki tillilik va ko‘p tillilikni bir qancha tillami biladigan shaxslarga nlvbatan ham ishlatish mumkin. Binobarin, bilingvizm (ikki tillilik) ih'gimda, ikki tilda erkin fikrlasha olish, ikki tilni bir xilda egallaganlik Iniliuniladi.t Ikki tillilik va ko'p tillilikdan farqli o‘laroq, diglossiya ikkita mir i.iqil tilni yoki bir tilning turli subkodlarini bilishni ifodalaydi. Bu tillar va ubkodlar vazifasiga ko‘ra taqsimlangan bo'ladi: agar gap ko‘p tilli im a vallar haqida borayotgan bo'lsa, unda masalan, rasmiy vaziyatlarda, < liunonchi, qonunchilik, ish yuritish, davlat tashkilotlari orasidagi .n.-i'limalarda rasmiy til (yoki davlat tili)dan foydalaniladi; maishiy, i mui. ilik hayot va oilaviy muloqot sharoitlarida esa rasmiy maqomga ega Im Itnagan boshqa tillar va subkodlardan foydalaniladi. So'z.lovchilaming ongli ravishda turli kommunikativ vositalardan liliini tanlashi va uni muvaffaqiyatli muloqot uchun qo‘llay oiishi illglos iy.itiing irmliim sharti hisoblanadi. 12.2. Bilingvizmning turlari Individual bilingvizmning uch asosiy turi farqlanadi: Koordinativ (soj) bilingvizmáa ikki til mutlaqo avtonom boTib, har bin o zining tushunchalar majmuyiga mos keladi, ikki tilning grammatik l in i'nriyalari ham mustaqil bo'ladi: Italyan tilida ALBERO (tushuncha) daraxt Albero (fonema shakl) Ingliz tilida TREE (tushuncha) daraxt tri (fonema shakl) Masalan, “tana qo'yib, shox va novdalar chiqarib, tomir otib <> idigan ko‘p yillik o'simlik” (daraxt) fizik obyekti uchun ikki tushuncha ■ i ikki xil fonemalar shakli qo'llaniladi: albero “soyabonli italyan q.irag'ayi”, tree “daraxt“. 8 8Aralash bilingvizm nutq analizi va sintezining yagona mexanizmini nazarda lutadi, birga mavjud bo'lgan tillar esa faqat ustki struktura darajasida farqlanadi. Masalan, ALBERO va TREE tushunchalari aralashib, lalberol va Itril akustik obrazlari qo‘shib yoziladigan ALBEROTREE koTinishidagi super tushunchani hosil qiladi: ALBERO/ TREE daraxt /albero/ /tri/ Subordinativ bilingvizmte so‘zlashuvchilar ikkinchi tilni ona tilining ta’siri vositasida qabul qiladi: tushuncha ona tilining Icksik birliklari, qolganlar esa ikkinchi til birliklari bilan o'zaro munosabatda bo‘ladi. Bu turdagi bilingvizmda odatda ikkinchi til tarjima qilish usuli bilan o‘rganiladi: Itril shakli /albero/ni ifodalaydi, shuning uchun italyancha ALBERO/alberoning o'zi belgining belgisi, ya’ni nictabelgi hisoblanadi: ALBERO /albero/ /tri/ 12.3. Interferensiya Ikki tilni biladigan sliaxs (bilingv)laming nutqida u qo‘llaydigan tillaming o'zaro ta’siri kuzatiladi. Bu o'zaro ta’sir nutqda, tilda, shuningdek, liar qanday til osti tizimlarida: tonetikada, grammatikada, leksikada namoyon bo'lishi mumkin. Intcrfcrensiya keng ma’noda ikki tillilik sharoitida til sistemalarining o'zaro ta’sirini; ikki tilli shaxslar nutqida u yoki bu til me’yorining buzilishini ifodalaydi. Tor ma’noda ikki tilli shaxsning og'zaki va yozma nutqida ona tili ta’sirida ikkinchi til me’yorlarining buzilishini anglatadi LIII . Umuman, ikki tilni biladigan shaxsning bir tilining ikkinchi tilga ko'rsatgan har qanday ta’siri va bu ta’siming natijasi interferensiya deyiladi. Odatda interferensiya deganda, faqat nazorat qilib bo'lmaydigan jarayonlar tushuniladi, ongli ravishdagi o'zlashmalar unga taalluqli bo'lmaydi. Interferensiyaning yo'nalishlari turlicha bo'lishi mumkin. Ona tilining ikkinchi tilga interferensiyasi ko'proq kuzatiladi. Biroq ikkinchi til asosiy tilga aylanganida u ham ona tiliga ta’sir ko'rsatishi mumkin. LIII CnoBapb coijMOJiwHrBMCTMHecKHx TepMHHOB. -M., 2006. -C, 82. daraxt 8 9Masalan, o’zbek bolasi ruslar yashovchi hududga ko'chib boradi va rus •nal tullida o'qiy boshlaydi. Asta-sckin rus lili uning ona tilisiga ta’sir qila !•<> Iilaydi va u ko’proq rus tilida gapira boshlaydi. Masalan, uning nutqida ujin qilamirtni?", “Ponedclnlk kuni fizkultura bor". Yoki ko‘p ill u ilavotnida cliel clda muliojii bo’lib yashagan o'zbeklaming nutqida iiini bu la uni ko'risli miitnkm Ma .alan, “Hammasi okey bo'ladí”, “O, i, d Xo’r Ьо'МГ. I I ’ II avadar, i bu oilaidan biiidapi savdogarlar nutqida “Такой прайс ni i’ ■ i i. ni'i 4i>h ¡ ni lai 'idai'i inglizcha leksik interferensiya asosida i'iidl'aii orilla (iiiiilaui l-ntrli muinkin. Mazkur matnda ruscha цена N i i nía iiniii' и itur i Inpli/i lia price so'zi individual qo’llanilgan bo‘lib, nuil nli i\n li iiinliiilovl. mavz.u (tijorat), holat (bozor) va maqom > I I H hinl ) singan ijiimoiy oinillar ishtirok etgan. Inii iii n nsiya li.oniy aloqalar nazariyasida markaziy tushunchalardan i in ln nlil inadi II til darajasiga muvofiq ravishda quyidagi ko’rinishlarda iiiiiuoyon bo'ladi: I) lonetik interferensiya; ') i'iarnmatik interferensiya; i) sintaktik interferensiya; 11 li-l. .ik-semantik interferensiya. I ■•neiik interferensiya ikki tilli shaxs nutqida aloqadagi tillaming i un ul n/iniidagi o‘zaro ta’sir hodisasi bo‘lib, talafüizdagi aksentda "ii bo'ladi. Masalan, koreyslaming o‘zbekcha nutqida <r> va <1> iiiulii .lilai ining farqlanmasligi (karavot —» kalavot, marta —+ malta), <z> ■ ni i" .liiiung <j> (Zuhra —> Juhra, zo‘r —» jo‘r, zirak —» jirak), <f> Ii' .liiiiiug <p> deb talafíuz qilinishi (hafta —*hapta, fasl —» pasl) yoki ni i o'zbekcha nutqida <q> ning <k> (qiz —> kiz, qara —» kara), II niii)' ■ g> (tog‘ — > tog, og'rimoq — > ogrimoq) deb talafíuz h.k. < irammatik interferensiya - ikki tilli shaxs nutqida ona tili i uninalik tuzilishining ta’siri. Bu kelishiklami qorishtirish (uyga boradi • inda boradi), fe’l zamonlarini nomuvoflq qo'llash (ertaga keldi), юн * ni i larqolipini qo'llash (ikki kishilar) va h.k. Sintaktik interferensiya - ikki tilli shaxs nutqida ona tili sintaksisi •' suida sintaktikqoidalariningbuzilishi(Keldi u biznikigakecha). I eksik-semantik interferensiya - aloqadagi tillaming leksik-semantik I и и .idagi o'zaro ta’siri, so'zdagi ma’nolar farqliligi natijasida ikki tilli h i nutqida me’yorlarning buzilishi; so'zlaming bog‘lanishidagi buzilish; |i u.ilu/iya (nutqda biron so'zni boshqa so'z o’mida noto'g'ri qo’llash) va h l Masalan, dugonam uylandi', og'aynim turmushga chiqdi. 9 0Xullas, interferonsiya individlarga xos hodisa. Lekin ommaviy ikki tillilik holatlarida bir turdagi interferension jarayonlar ko‘pchilikning nutqini xarakterlashi ham mumkin. Masalan, sobiq Sho‘rolar davrida rus tili ommaviy ravishda turli til egalarining nutqiga ta’sir ko‘rsatgan. Nazorat uchun savoiiar: 1. Tilshunoslikda xalqaro “bilingvizm” va uning muqobili bo‘lgan “ikki tillilik” (zullisonayn) tcrminlarini qiyoslang. 2. Ikki tillilik va ko‘p tillilik keng muomalada bo‘lgan davlatlarni sanang. 3. Individual bilingvizmning asosiy turlarini farqlang, uiarga misoliar keltiring. 4. Interferensiya nima? 5. Interferensiyaningyo‘nalishlarini ayting. Adabiyotlar 1. Беликов В. И., Крысин Л. Г1. Социолингвистика. -М., 2001. 2. Словарь социолингвистических терминов. Отв. ред.: В.Ю. Михальченко -М., 2006. 3. Ferguson С.А. Diglossia // Word N. 15. 1959. 4. Jakobson R. Linguistics in ns relation to other sciences//Main Trends of 5. Research in the Social and Hum.in Sciences. -Paris, 1970. 6. Miriam Mcyeilioll Inn*><ln< mg Sociolinguistics. -New York: Routledge 2006. 9 1I’SIXOLINGVISTIK TERMINLAR LUGATl (GLOSSAR1Y) Al' AZIYA (yunon. a inkor,/a.v/.v - nutq, ya’ni nutq yo'qotilishi) — ini', a <|ismlarining sliikast (opishi (ul'ayli vujudga kelgan nutq buzilishi. >li sil.uli. Alaziya iniyaga qon quyilishi (insult), tniya o'simlasi, biror bir nn s.uuk sliikast tiifayli vujudga kclaili Xgat iniyadagi nuiqiy zonalaming hiiiniiuisi sliikastknisii, total a/a;iva yu ag.i I cladi. Bunday liolatda nutq iiiiiiiniiin yo'qoliidi VII uni lir.himr.lt uii.dg.i islunaydi. Agar miyaning miiqiv ziiiiiiluililnn Imi isliliib kctsu, ¡¡isi tya vujudga keladi. AlkUSIIK Al 1 AZIVA bosh miyaning yuqori cliakka miyasida |n\ liislii'iiii Vi'iulkit mmkii/i sliikiisfliinganda yirzaga keladi. Bunday holda briiiui giipliu nliidi, Irkin nufqni liishiininaydi, unda "Ibnematik eshitish ■ liiliiliviib" bii/ilndi II so'zlarni tusliunib bo'lmaydigan shovqindek qabul qilndi, inn'iiosipji tusliuninaydi. II haniina tovushlami eshitadi, lekin ulami umuiiilashlirish va ajratish qobiliyatini yo'qotadi. Bulaming hammasi il kilninchi buzilishlarga - so'zlarning noto‘g‘ri talaffuz qilinishiga, yozish quliiliyaliiiiiig buzilishiga olib keladi. A LA 1.1Y A (yunon. a- inkor yuklamasi va qad. yunon. lalia - nutq) - iiutqiy buzilishning bir ko‘rinishi bo‘lib, u aqli raso, eshitish qobiliyati In l.uni ko'sl bo‘lgan bolalarda nutqning bo'lmasligi yoki nutqning juda I n h paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. ARALASH BILINGVIZM - nutq analizi va sintezining yagona iiusanizinini nazarda tutadi, birga mavjud bo‘lgan tillar esa faqat ustki ii uk I m a darajasida farqlanadi. ASSO TSIATSIYA - til birliklarining shakli va yoki mantiqiy- ■ iiiaiilik belgisiga ko‘ra o‘zaro ta’siri. ASSOSIATTV STRUKTURA - stimul-reaksiya juftligi. BILINGVIZM (IKKI TILLILIK) - ikki tilda erkin iikrlasha olish, il l.i lilni bir xilda egallash. BIXEVIORIZM (ingl. behavior ‘xulq, xatti-harakat’dan)ga ko‘ra, maliliiqqa (bu odam yoki jonivor bo‘lishi mumkin va h.k.) ta’sir qiladigan q.mdaydir S (stimul) va ushbu stimulga qandaydir R (reaksiya) bor. Is is hilar bir-birlari bilan amaliy (nutqsiz) va nutqli stimullar yordamida o'/aro munosabatga kirishadi. Ular mazkur stimullarga ikki xil: nutqli va nutqsiz harakatlar bilan javob qaytarishadi: nutqsiz reaksiya S—»R; nutq vositasidagi reaksiya S—> r ...... s —> R. BROKA MARKAZI - miyaning chap peshona pastki orqa burmasida joylashgan qism, harakat markazi. DEKODLASH (decode) - jumlani tushunish. 9 2DINAMIK AFAZIYA - bemoming so'zning tovush tomonini farqlay olmasligi, ya’ni so'zlami talaffuz qila olmasligi. ELLIPSIS - nutq unsurining tushib qolishi. ERKIN ASSOTSIATIV EKSPER1MENT - respondentlaming reaksiyasiga hech qanday chegara qo'yilmay o'tkaziladigan eksperiment. ETNOPSIXOLINGVISTIKA - nutqiy faoliyatda muayyan an’analar bilan bog‘liq bo‘lgan muomala elementlarining qanday paydo bo‘lishini, turli til egalarining verbal va noverbal muloqotidagi farqlarni o‘rganadi. Nutqiy etiket va “dunyoning rangli manzarasi”ni, turli xalqlardagi ikki tillilik va ko‘p tillilik hodisalarini tadqiq etadi. FREYM - u yoki bu obyekt yoxud hodisani tasvirlovchi o'lchovlar tizimini ifodalaydi. Masalan, “Ishlovchining shaxsiy varaqasi” (o'lchovlari aniq shaklda keltirilgan)da mazkur shaxsning eng kamida uni ishga qabul qilinishi bilan bog‘liq xususiyatlarini tasvirlovchi freym mavjud bo'ladi. Psixologiyada aksariyat hollarda “faoliyat freyrni” ishlatiladi. Unda hodisalarga muayyan savollar (Maqsad? Motiv? Sharoit? Qanday faoliyat turi? va h.k.) beriladi va mazkur o'lchovlar asosida hodisalar tavsiflanadi. Psixolingvistikadagi turli yo‘nalishlar lining obyekti bo‘lgan aniq nutq hodisalariga turli freymlaming “prizmasi” orqali yondashishadi GESHTALT - nemischa so'z bo'lib, u “obraz, tuzilma, yaxlit shakl” ma’nolarini anglatadi. Geshtalt yaxlit obraz hisoblänadi, ya’ni biron bir obyektni butunicha idrok qilinishi geshtalt, deb tushuniladi. Geshtaltlar konseptual bog'lanishlar bo'lib, ular inson psixikasining botiniga tegishli bo'lgan va tabiiy tilning kalegoriyalari doirasidan tashqarida yotgan universal tasawurlar mohiyatidir. HÄRAKAT AFAZIYASI - bemor so'zlami talaffuz qila olmaydi, garchi u unga aytilgan nutqni tushunadi, bunda miyaning chap peshona pastki orqa bunnalarida joylashgan Broka markazi shikast yegan bo'ladi. ICHKI NUTQ - so'zlovchining ma’lum xabami bevosita muloqotga chiqarishdan old in uni ovozning ishtirokisiz qaytarib olishi. INTERFERENSIYA - ikki tilni biladigan shaxsning bir tilining ikkinchi ti liga ko'rsatgan har qanday ta’siri va bu ta’siming natijasi. KOD - muloqot vositasi bo'lib, u tabiiy tillar (o'zbek, rus, ingliz va h.k.) hamda sun’iy tillar: esperanto yoki zamonaviy mashina tillari, morze aiifbosi, turli signallar va boshqalami o'z ichiga oladi. KODLASH (encode)-jumlani hosil qilish. KOORDINATIV (SOF) BILINGVIZM - ikki til mutlaqo avtonom bo'lib, har bird o'zining tushunchalar majmuyiga mos keladi, ikki tilning grammatik kategoriyalari ham mustaqil bo'ladi. 9 3I.AKUNA (lot. lacuna “bo'shliq, chuqurlik, cho'nqir joy”; frans. i i< IIIIC “bo'shliq, bo‘sh joy”) biron xalqning maishiy, madaniy, ijtimoiy > i t.irixiy hayoti uchun xaraktcrli va boshqa xalq uchun byegona bo'lgan, i-.i.hq.i tilda aniq muqobili bo'lmagan so'z va so'z birikmalari. Lakunalar i|i\u'.lanayotgan tillarda o'xshashi bo'lmagan so'zlar bo'lib, ular, asosan, nil lining qiyosida seziladi. LISONIY QOBILIYAT (linguistic competence) tushunchasi n Xmnskiy tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. N.Xomskiy lisoniy < I* >l iili vuli ii ina/kur tilda so'/lashish qobiliyatini tashkil qiluvchi sifatida i dll.ijaii M.i’liniiki, kislii tovushlar birikuvi, so'zlar bog'lanishi, mi.in. nld.igi n /l.ii tizirnining qo'llanishini onasidan, tevarak- \ i.iinl.itul.m eihitib o'z ona tilini o'zlashtiradi (ayni holat HI Innin. \.4i ulni o’rganuvchi liar qanday kishida ham kuzatiladi). IIUIK I M ii/iiinlaii loydalanish natijasida inson ona tilidagi cheksiz so'z link mill. HI , imiil.ilar va matnlami hosil qilish qobiliyatini egallab boradi. •luini'.i ko'i.i, lisoniy qobiliyatni so'zlovchi va tinglovchi til bilimining Iin n .iali, deb izohlash mumkin. N.Xomskiy “lisoniy qobiliyat birlamchi I in lih, u lisoniy faollikni belgilaydi”, - deb hisobladi. Transformatsion gmniiiiatika tarafdorlari ham asosiy urg'uni lisoniy qobiliyatga berishdi. I ISONIY FAOLLIK (linguistic performance) tushunchasi ham N mir kiy tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. N.Xomskiy lisoniy 11.dlil ni psixologiya sohasiga aloqador qildi va uni til egasi tomonidan I II itiladigan ifbdalar sifatida izohladi. N. Xomskiy lisoniy faollikni “aniq ii mutlaida tilning kundalik qo'llanishi”, - deb tushuntiradi. Lisoniy faollik . . . . . ... faoliyatda lisoniy qobiliyatni amalga oshirishda yuz beradigan | II ivondir. Ya’ni lisoniy faollik ona tilini o'zlashtirgan kislii egallagan til i iliiiil.iiini amalda qo'llay olishidir. MOTOR AFAZIYA - inson miyasidagi Broka zonasi ini r.tlanganda maydonga keladi. Afaziyaning bu turida inson nutqni in luma oladi, lekin gapira olmaydi. Broka markazini 1861-yilda fransuz ■linn I’.Broka kashf qilgan. U miyaning chap peshona pastki orqa inun.isida joylashgan. NFOBIXEVIORIZM (yunon. neos - “yangi” va ingl. behaviour - ‘ ill I xatti-harakat”)da bixeviorizmning prinsipial S R sxemasi lie .nan murakkablashtirilib, S — R orasida nimadir borligi aniqlandi va i .iliq o'zgaruvchi” tushunchasi paydo bo'ldi. Gap endi shunchaki tashqi muni va reaksiya haqida emas, balki insonda tashqi reaksiya chaqira ni nlif .tn va insonning o'ziga xos individual tajribasini aks ettiradigan liuning uchun ham turli kishilaming reaksiyalari farqli bo'ladi) oraliq Io‘zgaruvchi, ya’ni organizm ichidagi maxsus ichki stimul tushunchasi haqida boradi. NUTQ - tilning amaliyot shakli, voqelanishi; so‘zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va shunday jarayon natijasida yuzaga keiadigan hodisa. NUTQ APPARATI - nutq a’zoiari majmuyi (lab, tish, til, tanglay, kichik til, og‘iz bo‘sh!ig‘i, burun bo‘shlig‘i, bo‘g‘iz usti bo‘shlig‘i, o‘pka, bronxlar, diafragma, bo‘g‘iz, nafas yo‘li). NUTQIY FAOLIYAT - faol, aniq bir maqsadga qaratilgan, til vositasida amalga oshiriladigan va holatlardan keiib chiqqan holda insonlar o'rtasida o‘zaro ta’sir qilish, muloqot qilish jarayonidir. Nutqiy faoliyat so‘zlash va tushunish jarayonlarining umumlashmasi, nutq yaratilishi va uning qabul qilinishiga oid barcha hodisalardir. Nutqiy faoliyat mustaqil, tugallangan faoliyat akti sifatida kamdan-kam holatlarda namoyon bo‘ladi. U odatda, faoliyatning tarkibiy qismi sifatida ishtirok etadi. NUTQIY MATN - mazmun jihatdan tugallikka ega bo‘lgan, o‘z tarkibidagi so‘z va iboralarning ma’nolarini belgilashga imkon beradigan nutq parchasi ONTOGENEZ - organizmdagi biron narsaning (organ, funksiya, tuzilish) tug‘ilishidan to o‘lguniga qadar bo‘lgan izchil rivojlanishi. Psixolingvistikada onlogenez termini inson lisoniy qobiliyatlarinin shakllanishini anglatadi. Nutq ontogenezi nutqiy faoliyat nazariyasining tarkibiy qismi bodib, u individda nutq mahsulining shakllanishi, nutqi) qobiliyat ko‘nikmasining paydo bo'lishini o‘rganadi. Nutq ontogenezi bol ■ nutqining tug‘ilishdan to 7 (9,11) yoshgacha bo‘lgan davrida lull tomonlama izchil rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda tilill o‘zlashtirish (nutq ontogenezi) nazariyasi keng qamrovli soha hisoblatiib o‘ziga xos mustaqil maqomga ega. OPERANT -yadro gap, ya’ni transformatsiya uchun asos bo‘lg#| gap- PERSEPSIYA - sezgilar yordamida qabul qilish, idrok qili h tushunish. PSIXOLINGVISTIKA termini birinchi marta amerikalik psivl N.Pronko tomonidan 1946-yilda ilmiy muomalaga kiritilg M “Psixolingvistika” psixologiya (yunon. psyche “ruh”) va lingvistika (lollH lingua “til”) kesishgan nuqtadagi metafan, ya’ni psixologiya lingvistikaning sintezi hisoblanadi. 1953- yilda AQShning Blumin shahridagi Indiana universiteti huzuridagi Lingvistika va psixolupl qo‘mitasi tomonidan tashkil etilgan uni vers itetlararo semui" 1 » psixolingvistika mustaqil fan sifatida e’lon qilindi. Psixolingvistika IIUII )M 94 9 5lanío. niil iiiilq nkli iiutz.fniiiii bilmi so zlovchining maqsad-niyati orasidagi i .14 iui<|t.iM n.i/at ul.m o'rganadigan fan. U nutqni idrok etish, tilni i .11 h i il'i in.i .il.il, uni o’rganadi. Psixolingvistikaning diqqat markazida linio i 1 v i I iiiiiiimiiikatsiya furadi. (Inga ko'ra, so‘zlovchi nutqni yuzaga t hk|H* " ■ • ui. o/i o'ylagan niyatini ma’lum qoidalar asosida aniq tilning iiuiii hlilikliingji ti/aladi. Tinglovchi nutqni qabul qilar ekan, nutq llhilni ii innig i.i-.liqi shaklida o‘z aksini topgan ma’noni chiqarib oladi. III MA gapning aktual bo‘linishida temadan keyin yangi xabami lillilliiiillgiin qisin. III 1 SIPI YEN T matnni (yoki xabami) qabul qiluvchi, tinglovchi. M MANTIK AFAZIYA - bosh miya quyi qismi faoliyatining «I I II UIM II IIII I’ I I II nalijasida bemor mantiqiy grammatik munosabatlami iinliiiniiniydl Masalan, “otamning akasi”, “akamning otasi” yoki “yoz I HI I H Hilan keyin", “bahor yozdan keyin” kabi so‘z birikmalarini farqlay iilllliiydl IIIIGRAF USULI - bemoming to‘liq bir gapni tuza olmasligi, nnliig giainmatik qoidalar ega va kesimni bog‘Ianishiga rioya qilmasligi. I EMA gapning aktual bo’linishida ma’lum (tanish) bo’lgan narsani lliiiliiliivelii, yangi narsani ifodalashga o‘tish uchun asos xizmatini qiluvchi I | I MII IOTAL AFAZIYA - miyadagi barcha nutqiy zonalaming •hihi*» llanishi. I RANSFORMATSIYA - asosiy sintäktik tuzilmani til qonun- «(tililiilii 1 1 asosida o‘zgartirib, ikkinchi bir tuzilma hosil qilish. VERN1KE ZONASI - eshitish markazi. VADRO GAP — transformatsiya uchn asos bo‘lgan gap, ya’ni Hfwnillil YETAKCHI FAOLIYAT - ong ishtirokida amalga oshiriladigan hnliyai Y( »RDAMCHI FAOLIYAT - ong ishtirokisiz amalga oshiriladigan hnlivai YO'NALTIRILGAN ASSOTSIATIV EKSPERIMENT - l»*| Hiiulentlaming ma’lum grammatik yoki Semantik guruhdagi »»»nl’iHtksiyalami (masalan, otlarga mos sifat topish) berishi. ZANJIRLI ASSOTSIATIV EKSPERIMENT - respondentlaming lili i| iincha stimul so‘zlarga (masalan, 20 soniya ichida 10 ta reaksiya so‘z kihli) assotsiatsiyalar berishi. 9 6 MUNDARIJA 1- ma’ruza. Psixolingvistika nutqiy faoliyat haqidagi fan __ ___ _____ ______ 1.1. Psixolingvistikaning obyekti va predmeti .................. ........ ..................... 1 2. Psixolingvistikaning o'ziga xos xususiyatlari ............................................... 1.3. Psixolingvistika psixologik fan sifatida ......... ................... ...................... 1.4. Psixolingvistika va tilshunoslik ................................................... .............. 2- ma’ruza. Psixolingvistikaning shakllanishi va rivojlanishi tarixi ........ 2.1. Psixolingvistikaning psixologik va lingvistikmanbalari .... 2.2. Psixolingvistikaning mustaqil fan sifatida shakllanishi ............................... , 2.3. L.S.Vigotskiy - rus psixolingvistikasining asoschilaridan biri .................. ... 3- ma’ruza. Amerika psixolingvistik maktabi: bixeviorizm, neobixcviorizm .......................................................................... . .................... 3.1. Psixolingvistika - 54 .......................................................... ... ........... ....... 3.2. Bixeviorizm, neobixeviorizm ........... ..... .................................................. 4- ma’ruza. Jorj Miller va Noam Xomskiy transforniatsion maktabi ....... 4.1 Noam Xomskiyning transformatsion-generativ grammatikasi . . . . ...... ....... 4.2. Jorj Milteming kommunikatsiya modeli ................................................... 5- ma’ruza. Nutq ontogenezi . .......................... . . ......................................... 5.1. Tabiatdagi hayvonlar tili .................................................... ...................... 5.2 Tilni o'zlashtirish (nutq ontogenezi) haqidagi qarashlar ........................... 5.3. Bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlari ......................... .............. ....... 6- ma’ruza. Nutqiy faoliyat va uning turlari ........................ ...................... 6.1. “Nutqiy faoliyat” tushunchasi ........................................................... 6.2. Nutqiy faoliyatning tuzilishi ........................................................ ..... . . . 6.3. Nutqiy faoliyatning psixologik mexanizmi .................. . ............................ 6.4. Nutqiy faoliyat turlari ....................................................................... 6.5. Nutqiy faoliyatning predmetlik (psixologik) mohiyati ........................ 6.6. Nutqiy faoliyatda til va nutqning funksiyalari ............ ...... ................. 7- ma’ruza. Nutqning yaratilishi . . . ................. ....... . . . . .... ............. ...... . 7 1 Ch. Osgudning til darajasi nazariyasi ................................... . ............. 7.2. L S.Vigotskiy modeli .................................................... — ............. 7.3. A.R. Luriya modeli ..................................................................... ...... 7.4. A.A. Leontev modeli .......... . . . .... . . . . . . ........... . ......... ..... . . . 8- ma’ruza. Nutqni idrok qilinishi .................... . . . . ............................... 8.1 Nutqni idrok qilish vatushunish ......................................................... 8.2. Nutqni idrok qilish modellari ............................................................. 8.3. Matnni psixolingvistik yondashuv asosida o'rganish ......... ....... ....... 9- ma’ruza. Psixolingvistik tadqiqot metodlari ................... , .... ......... 9.1 Psixolingvistikada eksperimentning roli .......................................... .. 9.2. Assotsiativ eksperiment ........................................... ....................... 9.3. So‘z va so‘z guruhiarini ekperiment asosida o‘rganish. ............. 10- tna’ruza. Patopsixolingvistika ...................................................... 10.1. Afaziya va uning turlari ............ ...................................................... 10.2. Alaliya va uning ko'rinishlari ........................................................... 11- ma’ruza. Lakunalar ......................................................................... 11.1 “Lakuna” tushunchasi 11.2. Lakunalaming turlari ...................... 11.3. Lakunalami bartaraf qilish yo'IIari... 12- ma’ruza. Bilingvizm va uning turlari 12.1. Bilingvizm hodisasi ........................ 12.3 Bilingvizmning turlari ......................... 12.4. Interferensiya ................... ............ 3 3 7 9 10 12 12 15 15 20 20 21 25 25 28 31 31 34 36 40 40 42 44 45 48 49 51 51 52 53 54 59 59 61 64 68 68 69 72 74 74 75 79 79 81 83 86 86 87 88

2O‘zbek tilshunosligida ilk bor tayyorlangan mazkur ma’ruzalar kursida “Psixolingvistika” fanining vujudga kelishi, uning psixologik va lingvistik manbalari, asosiy ta’limotlari va maktablari, metodlari, nutq ontogenezi, nutqiy faoliyat va uning turlari, nutqning yaratilishi, nutqni idrok qilinishi, nutqni yaratish va idrok qilish modellari, matnni psixolingvistik yondashuv asosida o'rganish, eksperiinent turlari, patopsixolingvistika hamda etnopsixolingvistika masalalar yoritilgan. Shuningdek, ma’ruzalar kursi so‘nggida psixolingvistik terminlar lug‘ati (glossariy) keltirilgan. Ma’ruzalar kursi filologiya fakultetlarining magistrantlariga mo‘ljallangan. Mas’ul muharrir filol. fan. dokt., prof. H. Dadaboyev Taqrizchilar: filol. fan. nomz. D. Xudoyberganova filol. fan. dokt., prof. M. Qurbonova 5A120102 - Lingvistika (o‘zbek tili) magistratura - mutaxassisligi bo‘yicha ma’ruzalar kursi Ushbu ma’ruzalar kursi Mirzo Ulug'bek nomidagi O‘zMU O'zbek filologiyasi fakulteti O'quv-uslubiy kengashining 2014-yil 2-apreldagi 6- sonli qarori bilan nashrga tavsiya etilgan.

31- MA’RUZA PSIXOLINGVISTIKA NUTQIY FAOLIYAT HAQIDAGI FAN Reja: 1. Psixolingvistikaning obyekti va predmeti 2. Psixolingvistikaning o'ziga xos xususiyatlari 3. Psixolingvistika psixologik fan sîfatida 4. Psixolingvisiika va tilshunoslik Tayancli so‘z va iboralar: obyekt, predmet, freym, individ, kommunikatsiya, nutq subyckti, nutq obyekti, motiv, ehtiyoj, niyat, nutqiy maqsad, nutqiy faoliyat, nutqni yaratish, nutqni qabul qilish, inson omili, vaziyat omili, eksperiment tanioyili, til sistemasi, til materiali. 1. 1. Psixolingvistikaning obyekti va predmeti Psixolingvistikaning asosiy tadqiqot obyekti nutqiy faoliyat subyekti bo’lgan shaxs, til egasidir. Rus tilshunosligida mazkur soha rivojiga katta hissa qo'shgan A.A.Zalevskaya psixolingvistikaning vazifasini “tilning amal qilinishini psixik fenomen sifatida tavsiflash va tushuntirish” bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan edi 1 . Psixolingvisiika fanining obyekti - u o'rganadigan individual obyekilar majmuyidan iborat. Turli fanlarda umumiy, bir tadqiqot obyekti bo'lishi mumkin. Biroq ulaming predmeti bir-biridan farq qilishi, ya’ni ayni obyektga bo’lgan qacashi turlicha boTishi mumkin. Jumladan, inson ham tibbiyot, ham psixologiyaning tadqiqot obyekti sanaladi. Lekin har bir fan unga o'zining qarashidan kelib chiqqan holda yondashadi. Til va til belgilarining tizimi lingvistika, adabiyotshunoslik, antropologiya, dasturlash va psixolingvistika fanlarining tadqiqot obyekti bo'lishi mumkin. Ya’ni mazkur fanlarning umumiy obyekti - turli maqsadlarda va turli vaziyatlarda qo'llaniladigan inson tili va nutqi bo‘lishi mumkin I II . Psixolingvistika fanining obyektini aniqlashtirishda A.A.Leontev qayd qilgan freym tushunchasini keltirish maqsadga muvofiqdir. Freym u yoki bu obyekt yoxud hodisani tasvirlovchi o‘lchovlar tizimini ifodalaydi. Masalan, “Ishlovchining shaxsiy varaqasi” (o‘lchovlari aniq shaklda keltirilgan)da mazkur shaxsning eng kamida uni ishga qabul qilinishi bilan bog'liq xususiyatlarini tasvirlovchi freym mavjud bo'ladi. Fanda modellashtirilgan aniq hodisalar, odatda, freym tamoyiliga ko'ra I Залевская А.А Введение в психолингвистику. Учебник для студентов высших учебных заведений. -М. 1999.-С.25. II Белянин В Г1 Психолингвистика -М., 2004. -С. 8

41ауз!АапаШ. Маза1ап, рз'|хо1с^уа<1а акэапуа1 ИоИагёа “ГаоПуа1 й-еупи” ¡зЫай!а<11. С1п<1а ЬосНза1а^а шиаууап зауоПаг (Мацэас!? М ОЙУ ? ЗйагоИ? Рапёау йаоНуа! Шп? уа И.к.) ЬегПасН уа тагкиг о‘1сЬоу1аг азо.з1да Ко<Пза1аг 1ауз1Йапа<1к Рз1хоПг^1зйка<^1 ШгН уо‘паПзЫаг итг^ оЬуекй Ьо'^ап атц тИц Ьосйза1а1^а Шгк &еут1апн1^ “рпапавГ’ огцаН уопдаБЫзЬасН 1 . В ¡гоя Ьаг цапёау Ьо1а1ёа, гнйяца йаг цагИау те<:о<1ок^к уопс1аз11иус1а изЬЬи &еутпп^ ШгШзЫда гнИя БиЬуекй, пШц оЬуеки уок1 адгеэак тойу уоИ еЬйуор П1уа1 уок1’ т^у таяэаб, т^у тШояоййг^ тагтиги уа рге<1теи, Изоту уок1 зетюйк уоз11а1аг & УЗ 1 Й е’йЬо^а оНпасН. Хи11аз, рз1хойгчгу4зйкаш1Ч? оЬуекй цагкДау ШзЬипШзМап цаПу пахаг, Ьаг <кнт пЫхру Ьо<Иза1аг уок1 т^у уаг^аЙаг та]тиу1<1ап ¡Ьога( Ьо‘1а<Н. Ви оЬуе!Л ШзЬипозНк уа ЬозЬца пи1ц1у йаоПуа! ЬПап ЬНя Гап I аг ЬПап итипну ЫзоЫапасй. I Рз1хо1теу! 5Нкап1Пй уаг1Га1ап«а чиу|<Ьё! 1а<1я1цо1 уа то<1сПаз11Нг1зЫаг к1га<К: I III IV Рз1хо1п^1зйкатг^ ргес1тей ШгП - оЬуекЙаткщ тауЬит йгшп уок1 аупт оЬуекИагтгщ тауЬит Йгпт ЫзоЫапаЬк Рз!хоНг^1зЬка йаштг^ ргеётейт Ъе^ПазЬёа аупт р1зхо1Ь^1зЙагтг^ яагазЫапт ке!йпзЬ о‘ппН ЬоЧасП. АтепкаПк рз1хоНг^1зИапигщ йкпсЬа, “рз!хоНг^13йка зо‘х!оусЬПаг шуайтгщ тахкиг таЛатуагйа цаЬи! 1 Леонтьев А А Основы ПСИХОЛИНГВИСТИКИ : Учебник для студ. высш учеб, заведений. -М.: Смысл, 1999. -С. 15- 16 III п и/цш ге]а1а$к (тИк ’у агйу^п, IV ЬШпйаг га 1ИЛап/оусШап&к техап1гпШл'г1 ¡шИхчЛагпи^ Ш Ьшпи хкакИап - . у Iо'гккЫЫьк техатгт1ап

52 qilingan kodda signallarga aylanishi va bu signallaming tinglovchilar tushunchasiga aylanishi jarayonlarini o‘rganadi. Boshqacha aytganda, psixolingvistika kodlash va dekodlash jarayonlarini 0‘rganadi” 1 . Shunga o‘xshash qarashlami yevropalik psixolingvistlaming tadqiqotlarida ham uchratish munikin. Jumladan, P.Fress psixolingvistikani “til orqali taqdim etiladigan bizning ekspressiv va kommunikativ ehtiyojlarimiz va vositalarimiz o'rtasidagi munosabatlar haqidagi fan”, - deb izohlagan V VI . T.Slama-Kazaku psixolingvistikaning predmeti xususida “muloqot vaziyatining xabarga ta’siri” degan qisqacha xulosaga keladi VII VIII . Rus psixolingvistikasi nazariyasining asoschisi A.A. Leontev shunday yozadi: “Psixolingvistika til tizimi va lisoniy qobiliyat orasidagi munosabatlami o‘rganuvchi fan”’ 1 . Hu o‘rinda tubandagi sharh lozim bo‘ladi. A.A.Leontev F.de Sossyuming til va nutqni farqlashi xususida to‘xtalib, bu farqlash ikki mezondan: til (ijtimoiy) nutq (individual) va til (abstrakt) - nutq (konkret)dan o'tishini ta’kidlaydi. Bu ikkala qarama-qarshilikni faqat ikki tushuncha doirasida birlashtirish qiyin. Shuning uchun bu yerda uchinchi tushuncha, hatto F. de Sossyurning o‘zida ham mavjud bo‘lgan “lisoniy qobiliyat” tushunchasi kerak bo'ladi. Lisoniy qobiliyat ijtimoiy hodisa bo‘lgan tildan farqli o‘laroq, har bir individga tegishlidir. Biroq u nutqdan farqli o‘iaroq, mavhumdir. Lisoniy qobiliyat — individual til, u mavhum ijtimoiy tildan konkret individual nutqqa o‘tish imkonini beradigan ko‘prik hisoblanadi. Chunki, nutqda darhol bevosita ijtimoiy til emas, balki ongda mavjud bo‘lgan uning nusxasi - lisoniy qobiliyat qo‘llaniladi. A.A.Leontevning belgilashicha, psixolingvistikaning predmeti ijtimoiy til va individual lisoniy qobiliyat orasidagi o‘zaro munosabatdir. U psixolingvistikani yanada kengroq tavsiflab: “Nutqiy faoliyat va uni kompleks modellashtirish qonuniyatlari psixolingvistikaning predmeti hisoblanadi”, - deb qayd qiladi. Shuning uchun ayrim adabiyotlarda psixolingvistika termining sinonimi sifatida nutqiy faoliyat nazariyasi termini qo‘ilaniladi. A.A.Leontevning ta’kidlashicha, nutqiy faoliyat nazariyasi termini psixolingvistika shug‘ullanadigan masalalar doirasini aniqroq belgilab beradi. Psixolingvistika nutqiy faoliyatni nutq akti mazmuni bilan so‘zlovchining maqsad-niyati orasidagi aloqadorlik nuqtayi nazaridan o'rganadigan fan. U nutqni idrok etish, tilni egallash kabi masalalami 0‘rganadi. Psixolingvistikaning diqqat markazida individ va kommunikatsiya turadi. Unga ko‘ra, so‘zlovchi nutqni yuzaga chiqarar V Psycholinguistics Л Survey of Theory and Research Problems. 2 й2 cd. -Bloomington, 1965. -P. 3. VI Fraissc P. La psycho-hnguistique // Problems de psycho-linguistique. -Paris, 1965 -P. 5. VII 5 Slama-Cazacu T. Indroduction to Psycholinguistics. -The Hague-Paris, 1973. -P. 57. VIII Леонтьев А А. Язык, речь, речевая деятельность. -M.. 1969.

16ckan, o'zi o'ylagan niyatini ma’lum qoidalar asosida aniq tilning nutq biiliklariga uzatadi. Tinglovchi nutqni qabul qilar ekan, nutq ifodalarining tasliqi shaklida o*z aksini topgan ma’noni chiqarib oladi. Charlz Osgudning fikricha, “Psixolingvistika so‘zlovchi niyatining imiayyan madaniyat kodida (tilida) qabul qilingan signalga aylanishi va bu ■.ignallar tinglovchining interpretatsiyasida qaytadan namoyon bo'lishi piayonlarini o'rganadi. Boshqacha qiiib aytganda, psixolingvistika konununikatsiyaning kodlash va dekodlash jarayonlari bilan shug'ullanadi”. Shuni ta’kidlash joizki, psixolingvistikaning tadqiqoi piednicti faqat kod (til) strukturasi va signal bo'lib qolmay, balki matn yaraiish va uni tushunish bilan bog‘liq jarayonlar, kishilar muloqotidagi barcha inurakkab omillar hisoblanadi. Inson tilni to‘liq egallash imkoniyatiga ega bo‘Iib tug'iladi. Biroq bu imkoniyatni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Buni qanday yuz berishini tushunish uchun psixolingvistika bolalar nutqining rivojlanishini o‘rganadi. Psixolingvistika, shuningdek, nutqiy faoliyat va uning harakatga kelish jarayonining me’yordan chiqib ketish sabablarini tadqiq qiladi. Kattalar va bolalar nutqidagi buzilishlami o‘rganadi. Psixolingvistika ba’zan til va tafakkumi o‘rganadigan fan sifatida belgilanadi. Psixolingvistikaning asosiy maqsadi insonning so‘zlash va tilni tushunish qobiliyati zamirida yotgan struktura va jarayonlami aniqlashdir. Psixolingvistlaming kishilar orasidagi o'zaro til munosabatlari bilan qiziqishlari shart emas. Ular individning ichida kechayolgan hodisalami tadqiq qilishga harakat qiladi.

O'xshashlar

KRIMINALISTIKA VA SUD PSIXOLOGIYASIDAGI PSIXOLINGVISTIKA
Islom dini 2
ANTROPOGEN LANDSHAFTLAR 2
AXBOROTNI HIMOYALASHNING KRIPTOGRAFIK USULLARI. 2
KAMPYUTER TARMOQLARI amaliy ish 2