2O‘zbek tilshunosligida ilk bor tayyorlangan mazkur ma’ruzalar kursida “Psixolingvistika” fanining vujudga kelishi, uning psixologik va lingvistik manbalari, asosiy ta’limotlari va maktablari, metodlari, nutq ontogenezi, nutqiy faoliyat va uning turlari, nutqning yaratilishi, nutqni idrok qilinishi, nutqni yaratish va idrok qilish modellari, matnni psixolingvistik yondashuv asosida o'rganish, eksperiinent turlari, patopsixolingvistika hamda etnopsixolingvistika masalalar yoritilgan. Shuningdek, ma’ruzalar kursi so‘nggida psixolingvistik terminlar lug‘ati (glossariy) keltirilgan. Ma’ruzalar kursi filologiya fakultetlarining magistrantlariga mo‘ljallangan. Mas’ul muharrir filol. fan. dokt., prof. H. Dadaboyev Taqrizchilar: filol. fan. nomz. D. Xudoyberganova filol. fan. dokt., prof. M. Qurbonova 5A120102 - Lingvistika (o‘zbek tili) magistratura - mutaxassisligi bo‘yicha ma’ruzalar kursi Ushbu ma’ruzalar kursi Mirzo Ulug'bek nomidagi O‘zMU O'zbek filologiyasi fakulteti O'quv-uslubiy kengashining 2014-yil 2-apreldagi 6- sonli qarori bilan nashrga tavsiya etilgan.

31- MA’RUZA PSIXOLINGVISTIKA NUTQIY FAOLIYAT HAQIDAGI FAN Reja: 1. Psixolingvistikaning obyekti va predmeti 2. Psixolingvistikaning o'ziga xos xususiyatlari 3. Psixolingvistika psixologik fan sîfatida 4. Psixolingvisiika va tilshunoslik Tayancli so‘z va iboralar: obyekt, predmet, freym, individ, kommunikatsiya, nutq subyckti, nutq obyekti, motiv, ehtiyoj, niyat, nutqiy maqsad, nutqiy faoliyat, nutqni yaratish, nutqni qabul qilish, inson omili, vaziyat omili, eksperiment tanioyili, til sistemasi, til materiali. 1. 1. Psixolingvistikaning obyekti va predmeti Psixolingvistikaning asosiy tadqiqot obyekti nutqiy faoliyat subyekti bo’lgan shaxs, til egasidir. Rus tilshunosligida mazkur soha rivojiga katta hissa qo'shgan A.A.Zalevskaya psixolingvistikaning vazifasini “tilning amal qilinishini psixik fenomen sifatida tavsiflash va tushuntirish” bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan edi 1 . Psixolingvisiika fanining obyekti - u o'rganadigan individual obyekilar majmuyidan iborat. Turli fanlarda umumiy, bir tadqiqot obyekti bo'lishi mumkin. Biroq ulaming predmeti bir-biridan farq qilishi, ya’ni ayni obyektga bo’lgan qacashi turlicha boTishi mumkin. Jumladan, inson ham tibbiyot, ham psixologiyaning tadqiqot obyekti sanaladi. Lekin har bir fan unga o'zining qarashidan kelib chiqqan holda yondashadi. Til va til belgilarining tizimi lingvistika, adabiyotshunoslik, antropologiya, dasturlash va psixolingvistika fanlarining tadqiqot obyekti bo'lishi mumkin. Ya’ni mazkur fanlarning umumiy obyekti - turli maqsadlarda va turli vaziyatlarda qo'llaniladigan inson tili va nutqi bo‘lishi mumkin I II . Psixolingvistika fanining obyektini aniqlashtirishda A.A.Leontev qayd qilgan freym tushunchasini keltirish maqsadga muvofiqdir. Freym u yoki bu obyekt yoxud hodisani tasvirlovchi o‘lchovlar tizimini ifodalaydi. Masalan, “Ishlovchining shaxsiy varaqasi” (o‘lchovlari aniq shaklda keltirilgan)da mazkur shaxsning eng kamida uni ishga qabul qilinishi bilan bog'liq xususiyatlarini tasvirlovchi freym mavjud bo'ladi. Fanda modellashtirilgan aniq hodisalar, odatda, freym tamoyiliga ko'ra I Залевская А.А Введение в психолингвистику. Учебник для студентов высших учебных заведений. -М. 1999.-С.25. II Белянин В Г1 Психолингвистика -М., 2004. -С. 8

41ауз!АапаШ. Маза1ап, рз'|хо1с^уа<1а акэапуа1 ИоИагёа “ГаоПуа1 й-еупи” ¡зЫай!а<11. С1п<1а ЬосНза1а^а шиаууап зауоПаг (Мацэас!? М ОЙУ ? ЗйагоИ? Рапёау йаоНуа! Шп? уа И.к.) ЬегПасН уа тагкиг о‘1сЬоу1аг азо.з1да Ко<Пза1аг 1ауз1Йапа<1к Рз1хоПг^1зйка<^1 ШгН уо‘паПзЫаг итг^ оЬуекй Ьо'^ап атц тИц Ьосйза1а1^а Шгк &еут1апн1^ “рпапавГ’ огцаН уопдаБЫзЬасН 1 . В ¡гоя Ьаг цапёау Ьо1а1ёа, гнйяца йаг цагИау те<:о<1ок^к уопс1аз11иус1а изЬЬи &еутпп^ ШгШзЫда гнИя БиЬуекй, пШц оЬуеки уок1 адгеэак тойу уоИ еЬйуор П1уа1 уок1’ т^у таяэаб, т^у тШояоййг^ тагтиги уа рге<1теи, Изоту уок1 зетюйк уоз11а1аг & УЗ 1 Й е’йЬо^а оНпасН. Хи11аз, рз1хойгчгу4зйкаш1Ч? оЬуекй цагкДау ШзЬипШзМап цаПу пахаг, Ьаг <кнт пЫхру Ьо<Иза1аг уок1 т^у уаг^аЙаг та]тиу1<1ап ¡Ьога( Ьо‘1а<Н. Ви оЬуе!Л ШзЬипозНк уа ЬозЬца пи1ц1у йаоПуа! ЬПап ЬНя Гап I аг ЬПап итипну ЫзоЫапасй. I Рз1хо1теу! 5Нкап1Пй уаг1Га1ап«а чиу|<Ьё! 1а<1я1цо1 уа то<1сПаз11Нг1зЫаг к1га<К: I III IV Рз1хо1п^1зйкатг^ ргес1тей ШгП - оЬуекЙаткщ тауЬит йгшп уок1 аупт оЬуекИагтгщ тауЬит Йгпт ЫзоЫапаЬк Рз!хоНг^1зЬка йаштг^ ргеётейт Ъе^ПазЬёа аупт р1зхо1Ь^1зЙагтг^ яагазЫапт ке!йпзЬ о‘ппН ЬоЧасП. АтепкаПк рз1хоНг^1зИапигщ йкпсЬа, “рз!хоНг^13йка зо‘х!оусЬПаг шуайтгщ тахкиг таЛатуагйа цаЬи! 1 Леонтьев А А Основы ПСИХОЛИНГВИСТИКИ : Учебник для студ. высш учеб, заведений. -М.: Смысл, 1999. -С. 15- 16 III п и/цш ге]а1а$к (тИк ’у агйу^п, IV ЬШпйаг га 1ИЛап/оусШап&к техап1гпШл'г1 ¡шИхчЛагпи^ Ш Ьшпи хкакИап - . у Iо'гккЫЫьк техатгт1ап

52 qilingan kodda signallarga aylanishi va bu signallaming tinglovchilar tushunchasiga aylanishi jarayonlarini o‘rganadi. Boshqacha aytganda, psixolingvistika kodlash va dekodlash jarayonlarini 0‘rganadi” 1 . Shunga o‘xshash qarashlami yevropalik psixolingvistlaming tadqiqotlarida ham uchratish munikin. Jumladan, P.Fress psixolingvistikani “til orqali taqdim etiladigan bizning ekspressiv va kommunikativ ehtiyojlarimiz va vositalarimiz o'rtasidagi munosabatlar haqidagi fan”, - deb izohlagan V VI . T.Slama-Kazaku psixolingvistikaning predmeti xususida “muloqot vaziyatining xabarga ta’siri” degan qisqacha xulosaga keladi VII VIII . Rus psixolingvistikasi nazariyasining asoschisi A.A. Leontev shunday yozadi: “Psixolingvistika til tizimi va lisoniy qobiliyat orasidagi munosabatlami o‘rganuvchi fan”’ 1 . Hu o‘rinda tubandagi sharh lozim bo‘ladi. A.A.Leontev F.de Sossyuming til va nutqni farqlashi xususida to‘xtalib, bu farqlash ikki mezondan: til (ijtimoiy) nutq (individual) va til (abstrakt) - nutq (konkret)dan o'tishini ta’kidlaydi. Bu ikkala qarama-qarshilikni faqat ikki tushuncha doirasida birlashtirish qiyin. Shuning uchun bu yerda uchinchi tushuncha, hatto F. de Sossyurning o‘zida ham mavjud bo‘lgan “lisoniy qobiliyat” tushunchasi kerak bo'ladi. Lisoniy qobiliyat ijtimoiy hodisa bo‘lgan tildan farqli o‘laroq, har bir individga tegishlidir. Biroq u nutqdan farqli o‘iaroq, mavhumdir. Lisoniy qobiliyat — individual til, u mavhum ijtimoiy tildan konkret individual nutqqa o‘tish imkonini beradigan ko‘prik hisoblanadi. Chunki, nutqda darhol bevosita ijtimoiy til emas, balki ongda mavjud bo‘lgan uning nusxasi - lisoniy qobiliyat qo‘llaniladi. A.A.Leontevning belgilashicha, psixolingvistikaning predmeti ijtimoiy til va individual lisoniy qobiliyat orasidagi o‘zaro munosabatdir. U psixolingvistikani yanada kengroq tavsiflab: “Nutqiy faoliyat va uni kompleks modellashtirish qonuniyatlari psixolingvistikaning predmeti hisoblanadi”, - deb qayd qiladi. Shuning uchun ayrim adabiyotlarda psixolingvistika termining sinonimi sifatida nutqiy faoliyat nazariyasi termini qo‘ilaniladi. A.A.Leontevning ta’kidlashicha, nutqiy faoliyat nazariyasi termini psixolingvistika shug‘ullanadigan masalalar doirasini aniqroq belgilab beradi. Psixolingvistika nutqiy faoliyatni nutq akti mazmuni bilan so‘zlovchining maqsad-niyati orasidagi aloqadorlik nuqtayi nazaridan o'rganadigan fan. U nutqni idrok etish, tilni egallash kabi masalalami 0‘rganadi. Psixolingvistikaning diqqat markazida individ va kommunikatsiya turadi. Unga ko‘ra, so‘zlovchi nutqni yuzaga chiqarar V Psycholinguistics Л Survey of Theory and Research Problems. 2 й2 cd. -Bloomington, 1965. -P. 3. VI Fraissc P. La psycho-hnguistique // Problems de psycho-linguistique. -Paris, 1965 -P. 5. VII 5 Slama-Cazacu T. Indroduction to Psycholinguistics. -The Hague-Paris, 1973. -P. 57. VIII Леонтьев А А. Язык, речь, речевая деятельность. -M.. 1969.

16ckan, o'zi o'ylagan niyatini ma’lum qoidalar asosida aniq tilning nutq biiliklariga uzatadi. Tinglovchi nutqni qabul qilar ekan, nutq ifodalarining tasliqi shaklida o*z aksini topgan ma’noni chiqarib oladi. Charlz Osgudning fikricha, “Psixolingvistika so‘zlovchi niyatining imiayyan madaniyat kodida (tilida) qabul qilingan signalga aylanishi va bu ■.ignallar tinglovchining interpretatsiyasida qaytadan namoyon bo'lishi piayonlarini o'rganadi. Boshqacha qiiib aytganda, psixolingvistika konununikatsiyaning kodlash va dekodlash jarayonlari bilan shug'ullanadi”. Shuni ta’kidlash joizki, psixolingvistikaning tadqiqoi piednicti faqat kod (til) strukturasi va signal bo'lib qolmay, balki matn yaraiish va uni tushunish bilan bog‘liq jarayonlar, kishilar muloqotidagi barcha inurakkab omillar hisoblanadi. Inson tilni to‘liq egallash imkoniyatiga ega bo‘Iib tug'iladi. Biroq bu imkoniyatni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Buni qanday yuz berishini tushunish uchun psixolingvistika bolalar nutqining rivojlanishini o‘rganadi. Psixolingvistika, shuningdek, nutqiy faoliyat va uning harakatga kelish jarayonining me’yordan chiqib ketish sabablarini tadqiq qiladi. Kattalar va bolalar nutqidagi buzilishlami o‘rganadi. Psixolingvistika ba’zan til va tafakkumi o‘rganadigan fan sifatida belgilanadi. Psixolingvistikaning asosiy maqsadi insonning so‘zlash va tilni tushunish qobiliyati zamirida yotgan struktura va jarayonlami aniqlashdir. Psixolingvistlaming kishilar orasidagi o'zaro til munosabatlari bilan qiziqishlari shart emas. Ular individning ichida kechayolgan hodisalami tadqiq qilishga harakat qiladi.