4-sinfda "Tovushlar va harflar" bo‘limidagi mavzularni o‘rganish darslari r е jasi va ishlanmasini tuzish. Reja: 1. Boshlang’ich sinflarda fonetika va grafika asoslarini o’rgatish metodikasi. 2. Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan tanishtirish . 3. Bo’g’in va urg’u ustida ishlash. 4. 4-sinfda "Tovushlar va harflar" bo‘limidagi mavzularni o‘rganish darslari r е jasini va ishlanmasini tuzish.

Boshlang’ich sinflarda fonetika va grafika asoslarini o’rgatish metodikasi. Boshlang’ich sinflarda fonetika va grafika asoslarini o’rgatish k ichik yoshdagi o’quvchilar da amaliy malakalar (savodxonlik, to’g’ri talaffuz, to’g’ri yozish) ni shakllantirish va takomillashtirishni ko’zda tutadi. Bunda o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta:  fonetik bilimga asoslangan holda 1-sinf o’quvchilari savod o’rganish davrida o’qish va yozishni bilib oladilar;  fonetik bilim so’zni to’g’ri talaffuz qilish (tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish, urg’uli bo’g’inni ajratish, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi;  fonetik bilim morfologik va so’z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o’quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo’ladi;  fonetik bilim gapni ohangiga ko’ra to’g’ri aytish, logik urg’u va gap qurilishidagi to’xtamlarga rioya qilish uchun zarur;  so’zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va nutqda ongli qo’llash uchun muhimdir; hózir va hozir , átlas va atlás so’zlari ma’nosidagi farq faqat urg’u orqali ajratiladi. So’zning tovush tomonini tasavvur qilish so’zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish va qo’llash uchun zarur. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so’zni aniq va to’g’ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda ko’pincha so’zni tovush tomondan tahlil qilishdan foydalanadi.

Boshlang’ich ta’lim dasturiga muvofiq, boshlang’ich sinf o’quvchilari fonetik-grafik ko’nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo’q jarangli va jufti yo’q ja rangsiz undoshlar; so’zni bo’g’inlarga bo’lish, urg’uli bo’g’inni aj ratish ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o’zlashtiradilar, ammo ular maxsus o’qigunlariga qadar so’zni bo’g’inlarga bo’lishni, so’zdagi tovushlarni izchil ta laffuz qilishni bilmaydilar. 1-sinf o’quvchilarida so’zni to’g’ri talaffuz qilish, bo’g’inlarga bo’lish, undagi har bir tovushni tartibi bilan aniq aytish ko’nikmasini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o’z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy mashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so’z tarkibida bir-biriga ta’siri kabi ayrim elementar bilimlarni o’zlashtirishga imkon beradi. 1- sinfda fonetika va grafikani o’rganishga katta o’rin beriladi, chunki o’quvchilar o’qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi. Tov ushlar v a harfl ar, unli v a undosh t ov ushlarning xususiy at lari bilan t anisht irish. Tovush murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda unga ta’rif berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida to’g’ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so’zdagi tovushlarniig talaffuzi hamda so’zning lek sik ma’nosi so’zdagi tovushlarning tarkibiga bog’liqligi ustida kuzatish hisoblanadi.

So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni so’zni bo’g’inlarga bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi. So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham, so’zni to’g’ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun savod o’rgatishdan so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so’zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur. Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo’linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o’quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi: 1. T alaffuz qilinish usuli 2. O voz va shovqinning ishtiroki 3. B o’g’in hosil qil a oli sh xususiyati

Talaffuz qilinish usuli unli tovushlarni talaffuz qilinganda havo oqimi og’iz bo’shlig’idan erkin ravishda o’tishi, undosh tovushlarni talaffuz qilinganda, havo oqimi og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchrashida ko’rinadi. Ovoz va shovqinning ishtiroki unli tovushlarning faqat ovoz (un)dan iborat bo’lishi, undosh tovushlar talaffuz qilinganda ovozdan ko’ra shovqinning ishtiroki aniq eshitilishi kabilarda ko’rinadi. Bo’g’in hosil qilish xususiyati unli tovushlar asosida bo’g’in hosil qilinishi, undosh tovushlarning bo’g’in hosil qilishda ahamiyatsiz ekanligi, bir so’zda qancha unli tovushlar mavjud bo’lsa, so’zning shuncha bo’g’inga ajralishi kabilarda ko’rinadi. O’quvchilar tovushlarga xos mazkur belgilarni yodlab olishlariga yo’l qo’ymasdan 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko’nikmasini o’stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar 4-sinfga qadar davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni o’zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o’zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini o’stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o’rganadilar. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar bilan ifodalanadi. 1-sinf o’quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim: a) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz; b) harfni ko’ramiz, o’qiymiz va yozamiz;