logo

Sonni o‘rganish darslari rеjasi va ishlanmasini tuzish.

Yuklangan vaqt:

29.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.6669921875 KB
Sonni o‘rganish darslari rеjasi va ishlanmasini tuzish.
Reja:
1. Son turkumini o’tish bo’yicha DTS va dastur mazmuni va talablari ustida 
ishlash.
2.  Son so’z turkumini o’rganishda qo’llaniladigan mashqlar tizimi.
3. Sonni o‘rganish darslari rеjasi va ishlanmasini tuzish Son   t urk umini   o` t ish   bo` y icha   DTS   v a   dast ur   mazmuni   v a
t alablari   ust ida   ishlash .   Son   turkumini   o’tish   bo’yicha   DTS   va   ona   tili
dasturi   talabiga   ko’ra   ”Son”ni   o’rganish   tizimi   ham   son   haqidagi
materialni   leksik   va   grammatik   tomondan   sinfdan-sinfga   o’tgan   sayin
boyitib, murakkablashtirib borishni ko’zda tutadi.
Bunda  son ni  3 yo ’ nalishda o ’ rgani sh talab etiladi:  
1. Sonlarning tala f fuzi va ma’nosi ustida ishlash;
2. Sonning grammatik shakllari ustida ishlash;
3. Sonlarning imlosi ustida ishlash. 
Sonlarning talaffuzi va ma’nosi ustida ishlash   1 -sinfda  boshlanib, 4-
sinfga   qadar   davom   ettiriladi.   O’quvchilar   sonning   ma’no   turlaridan
asosan   miqdor   (sanoq)   va   tartib   son   bilan   tanishadi.   Biroq   mashq
materiallarida   sonning   boshqa   turlari   ham   qo’llanilgan.   Jumladan,
o’ntacha   (chama   son),   ikkala   (jamlovchi   son),   uchtadan   (taqsim   son),
o’ndan   ikki,   yarim   (kasr   son),   beshta,   uch   marta   (dona   son)   kabi
sonlarni   umumiy   holda   miqdor   son   sifatida   o’rgatib   boriladi.   Bunday
sonlarning ma’lum qo’shimchalar asosida hosil bo’lishi, talaffuzi hamda
leksik   ma’nosi   ustida   ishlamasdan   ularda   son   haqida   to’liq   tushuncha
hosil qilib bo’lmaydi. 
Sonning   grammatik   shakllari   ustida   ishlash   3-sinfda   amalga
oshiriladi.   Bunda   ”Son-so`z   turkumi”   tushunchasi   kiritil ib   sonning
mustaqil   so’z   turkumi   sifatida   o’ziga   xos   bo’lgan   morfologik   hamda
sintaktik   belgilari   haqida   ilmiy   tushuncha   beriladi .   O’quvchilarda   son
predmetning   miqdorini   bildirishini   otga   bog’lanib   kelishi   yordamida
aniqlash   ko’nikmasi   o’stiriladi.   Bularni   o’rganishda   sonning   leksik xususiyatlariga   asoslanadi.   Sonning   leksik   ma’nosi   uni   ot   bilan   bog’liq
holda o’rganishni taqazo etadi. 
Sonlarning imlosi ustida ishlash  asosan, 4-sinfda amalga oshiriladi.
B unda o’quvchilarga:
 S anoq va tartib sonlarning harf  bilan yozilishi;  
 T artib sonlarning  arab va  rim raqamlari bilan yozilishi ;
 Qo’sh undoshli sonlar  (to’rtta, uchchala) imlosi;
 G rammatik shakllangan sonlarning (ikkov, o’ntacha, beshtadan)
imlosi ;
 Sonlarning  gramm, kilogramm, metr, litr, so’m, tiyin  so’zlari bilan
qo’llanishi   va   shu   so’z   bilan   bitta   so’roqqa   javob   bo’lishi   o’rganiladi.
O’quvchilarning   sonlarni   otga   bog’lanishi,   so’roqlar   yordamida   sonni
o’zi bog’lagan so’z bilan ko’chirish ko’nikmalari o’stiriladi. 
Xullas,   1-4-sinfda   o’quvchilarda   s on   yuzasidan   quyidagi   bilim,
ko`nikma va malakalarni  shakllantirish  lozim:
Bilim:
1. Son predmetning miqdor va tartibini bildirishi;
2. Necha?, nechanchi?, qancha?, nechta? so’roqlariga javob bo’lishi;
3. Ikkinchi darajali bo’lak vazifasida kelishi;
4. Boshqa so’zlar bilan ohang yordamida bog’lanishi;
5. Sonning arab va rim raqamlari bilan ifodalanishi.
Ko’nik ma:
1.   Sonning sanoq  yoki  tartib ma’no sini ifodalayotganini   farqlash .
2.   Songa   necha?,   nechta?,   qancha?,   nechanchi?   so`roqlarini   to’g’ri
bera  oli sh.  3. Gap va matn tarkibidan sonni so ’ roqlari orqali aniqlay  olish . 
4. Sonlarni  ko’p, ancha, oz, kam  kabi so’zlardan farqlash.
5. Son ni  bog ’ lanib kelgan so`z  bilan birikma holida ajrata olish; 
6.   Sonning   gapda   ikkinchi   darajali   bo`lak   vazifasida   kelishini
aniqlash va  uni to ’ lqinli chiziq orqali belgil ash;
7.   Sonlarni to ’ g ’ ri talaffuz qila olish ;
8.   Sonlardan   og ’ zaki   va   yozma   nutqda   to ’ g ’ ri   va   o ’ rinli   foydalana
olish. 
Malak a:
1.   Sanoq va tartib sonlarning ma’nosini izohlay olish ;
2.   Sonlarning talaffuzi va yozilishini izohlay olish ;
        3. Imlo lug’atdan foydalana olish;
4.   Sonlarni   harfiy   shaklda   arab   va   rim   raqamlarida   imloviy   to’g’ri
yozish;
5.   Sanoq   sonlarni   tartib   sonlarga,   tartib   sonlarni   sanoq   sonlarga
aylantira olish ;
6. Berilgan son ishtirokida birikma va gap tuza olish;
7.   O’qiganlari,   kuzatganlari   va   rasm   asosida   sonlarni   qatnashtirib
kichik hikoyacha tuza olish;
8.   Matndagi   sonlarni   boshqa   miqdor   bildiruvchi   so ’ zlar   bilan
almashtira bilish. 
Son   so’z   t urk umini   o’rganishda   qo’llaniladigan   mashqlar
t izimi.  Son mavzusiga oid matnli, topshiriqli, maxsus mashq turlaridan
hamda quyidagi tahlillardan foydalanish mumkin: 1)  leksik tahlil;
2) morfologik  tahlil; 
3 )  sintaktik tahlil;
4) leksik-grammatik tahlil; 
Lek sik  t ahlil   o’quvchilarga so’z va uning leksik ma’nolari, sema va
sememalari   ustida   ishlash   ko’nikmasini   shakllantirish   imkonini   beradi.
Bunda   mavzu   bo’yicha   darslikda   berilgan   mashq   materiallarida
berilgan   matn   va   gaplar   tarkibidagi   songa   oid   so’zlar   leksik   tahlilga
tortiladi.   Songa   oid   bir   so’zi   nutqda   grammatik   ma’no   bilan   birga
uslubiy   ma’no   ifodalsh   uchun   ham   faol   qo’llanadi.   Son   mavzusi
yuzasidan leksik tahlilda aynan bir so’zini quyidagicha tahlil etiladi: 
L EKSIK  TA HLIL N A MUN A SI
248-mashq (4-sinf  ”Ona tili”, 102-bet)
Qadim zamonda  bir  boy dehqon yerining  bir  chekkasini sotibdi. 
1) Mazkur   gap   tarkibidagi   sonlar   aniqlab   olinadi:   bir   (boy),   bir
(chekka);
2) Bir   so’zining   har   bir   ma’nosi   izohlanadi,   buni   konseptual   jadval
yoki taqdimot shaklida ham tayyorlash mumkin: 
Bir   so’zi   gapda   miqdor,   sanoq   yoki   tartibni   ifodalasa,   son   so’z
turkumiga   oid   so’z   sanaladi,   bunda   -ta,   -inchi   qoshimchalari   yoki
kilogramm,   metr,   so’m,   dona,   tub,   nafar   kabi   hisob   so’zlari   bilan
shakllanadi:   bitta   kitob,   birinchi   mart,   bir   dona   olma,   bir   metr   mato,   bir
tub ko’chat  kabi. Aksariyat   o’rinlarda   bir   so’zi   bir   qator   uslubiy   ma’no   ifodalash
uchun ishlatiladi, bunda aniq miqdor (yoki tartib) emas, balki quyidagi
ma’nolarni ifodalab keladi:
Noaniqlik  ma’nosi:  Sizni bir bola so’rab keldi;

Tenglik  ma’nosi : Qonun oldida hamma bir (teng);

Ayirish-chegaralash  ma’nosi : Sinfda bir Nodira yaxshi o’qiydi;

Kuchaytirish  ma’nosi : Bir yaxshi inson ekan.
Qadim   zamonda   bir   boy   dehqon   yerining   bir   chekkasini   sotibdi
gapida  bir  so’zi ikki o’rinda ham uslubiy vazifa bajarib kelmoqda:
1) bir   boy   dehqon   –   dehqonning   kimligi   aniq   emas,   muallif   ham
o’ziga   notanish   bo’lgan   bir   dehqon   haqida   so’zlab   bermoqda,   bunda
noaniqlik ma’nosi ifodalangan;
2) yerining bir chekkasini  – 
5)  Darsda  bajarish uchun  topshiriq beriladi:  Sonning  imlosi ustida
ishlash.
        6) Uyga vazifa sifatida qoshimcha topshiriq beriladi .
Mashqda   berilgan   boshqa   sifatlar   ham   shu   kabi   leksik   tahlilga
tortiladi.
Morfologik tahlil ko’rib idrok qilingan so’z, gap va matn tarkibidagi
sonni morfologik belgilari asosida tahlil etishdir. Boshlang’ich sinflarda
so’zlarni   morfologik   (belgilari)   shakllanish   qoidalariga   rioya   qilib,
tuzatishlarga   yo’l   qo’ymay   va   tartibli,   so’zlarni   ichidan   aniqlab   olib,
o’rnini almashtirmay, sonning belgilarini boshqasiga almashtirmasdan
aniqlab   yozish   ko’nikmasi   shakllantirilishi   kerak.   O’quvchilarda   bu
ko’nikmani   hosil   qilish   maqsadida   o’qituvchi   alifbe   davridan   boshlab ularga sonning leksik va morfologik belgilari bilan bosqichma-bosqich
1-4-sinflarda izchillik bilan o’rgatib boriladi.
MORFOLOGIK  TA HLIL N A MUNA SI
252-mashq   (4-sinf,   “Ona   tili”104-bet).   Mashq   sharti:   Sonlarni   tahlil
qilish.
Men  to’rtinchi  sinfda o’qiyapman. 
1) Songa oid so’z aniqlab olinadi:  to’rtinchi;
2) So’rog’i aniqlanadi: to’rtinchi -  nechanchi?;
3) So’z turkumi aniqlanadi:  to’rtinchi – son;
4) Ma’no turi aniqlanadi:  tartib son;
5) Tarkibi aniqlanadi:  to’rt  (asos)  +-inchi  (qo’shimcha);
6) Tuzilish turi aniqlanadi:   to’rtinchi   so’zi tarkibi bitta asosdan iborat
bo’lgani uchun  sodda son  sanaladi.
O’quvchilarda   raqamli   sonlarni   harfiy   ifoda   asosida   yoz ish
ko’nikmasini shakllantirishga oid asosiy qoidalarga quyidagilar kiradi: 
1.  Matnda berilgan (raqamli) sonlarni aniqlab  chiq ish . 
2.   Har   bir   gapdagi   sonlarni   birlik,   o’nlik   yoki     yuzlik   ekanini
aniqlash. 
3.  Harfiy ifoda asosida yozilish imlosini o’rganish.
O’qituvchining   qo’ygan   maqsadiga   bog’liq   holda   sonlar   (imlosi)ni
yozishdan oldin unga   tayyorgarlik ko’riladi; bunda imlosi qiyin sonlarni
izohlab   o’qish,   sonning   nima   uchun   shunday   yozilishini   asoslash,
o’rganilgan   qoida   asosida   yoziladigan   so’zlarni   aniqlash   kabi mashqlardan   ham   foydalaniladi.   Bu   ko’nikma   qay   darajada
shakllanganlig i ni aniqlash maqsadida tekshiruv  ( kontrol) ishi o’tkaziladi.
Bunday   mashqlar   grammatik,   leksik   yoki   so’z   tuzilishiga   oid
vazifalarni   bajarish   bilan   birga   olib   boriladi.   Bu   imlo   qoidasini   tatbiq
etishni   yaxshi   bilib   olish   imkonini   beradi.   Chunki   vazifaning   xarakteri
imloviy   malakani   shakllantirishga   nazariy   asos   bo’ladigan   grammatik,
fonetik   bilimlarni   faol lashtirishni   talab   etadi.   Bulardan   tashqari,
kompleks   mashqlar   orfografiya   bilan   birgalikda   nutq   o’stirish
vazifalarini ham bajarish imkonini beradi. 
Mashqlardan namunalar:
1. Quyidagi   mashqda   o’quvchilarga   qanday   topshiriq   berasiz   va   u
o’quvchilarni nimaga o`rgatadi?
______yigitga_____hunar oz.
______mayizni ____kishi bo`lib yebdi.
2. Quyidagi   mashqda   o ’ quvchilarga   qanday   topshiriq   berasiz   va   u
o ’ quvchilarni nimaga o ’ rgatadi?
2 yaproq 1 tanda,
Kezar yozda chamanda.
3. Quyidagi   mashqda   o’quvchilarga   qanday   topshiriq   berasiz   va   u
o ’ quvchilarni nimaga o ’ rgatadi?  
Ma’rifat xonasiga o ’ quvchilar keldilar. 
Yigirma i kkita o ’ quvchi  2-sinfda o ’ qiydi. 
O’ttiz to’rtta o’quvchi 3-sinfda o’qiydi. 
O ’ quvchilar   o`qituvchining   topshirig ’ i   asosida   ik k it a   (necht a?),
t o` rt t a   (necht a?)   so`zlari   sanoq,   ik k inchi,   uchinchi   (nechanchi?) so`zlari   tartib   bildirayotganini     aniqlaydilar   va   guruhlaydilar   (sanoq
bildiruvchi so`zlar, tartib bildiruvchi so`zlar) .
4. Quyidagi   mashqda   o`quvchilarga   qanday   topshiriq   berasiz   va   u
o`quvchilarni nimaga o`rgatadi?
Ik k i+ov , olt i+ov , y et t i+ov , uch+ala, t o` rt +ala.
5. Quyidagi   mashqda   o`quvchilarga   qanday   topshiriq   berasiz   u
o`quvchilarni nimaga o`rgatadi?
Uch-uch, y uz-y uz, qirq-qirq.
Uch  soniga shakldosh so`z toping. U nimani bildiryapti?
1- Topshiriq.
Quyidagi so`zlarning qaysi so`z turkumiga tegishliligini aniqlang.
Bajarish usuli.
O`quvchilar   guruhlarga   bo`linib,   ularga   topshiriqlar   yozilgan
varaqa   tarqatiladi.   Topshiriqni   bajarganlaridan   so`ng   ularning   ishlari
boshqa   guruhdagi   o`quvchilarga   uzatiladi,   oxiri   xato   va   kamchiliklari
tuzatilgan   holda   yana   shu   guruhga   qaytib   keladi.   Keyin   o`qituvchi
to`g`ri javobni ko`rsatadi.
“ Aql charxi“  met odida uy usht iriladigan mashq.
Quyidagi mashqda o`quvchilarga qanday topshiriq berasiz?
Qanday usulda bajartirasiz?
1-o’quvchi: ikki.
2 - o’quvchi: ikki - yetti.
3- o’quvchi: ikki – yetti -  sakkiz
  4- o’quvchi: ikki -  yetti – sakkiz - o`ttiz.
3 ,   4   ta   o ’ quvchi   tanlanadi.   1-o ’ quvchi   berilgan   topshiriq q a   mos   so`z
aytadi. Masalan,   “Tarkibida ikkita bir xil undosh bo`lgan son ayting“. 2- o`quvchi   1-   o`quvchi   aytgan   sonni   qaytaradi   va   o`zi   ham   shunday   son
topib qo`shadi. 3-4-o`quvchilar o`yinni shu tarzda davom ettiradilar.
          O` quv chilarning  oldingi bilimlarini aniqlash  mashqlari .
  Biz   qaysi   so`zlarga   so`roq   berishni   o`rgandik?   (Shaxs   va   narsa,
belgi,   miqdor,   tartib,   harakat   bildirgan   so`zlarga   so`roq   berishni
o`rgandik.)
Kim?, nima? so`roqlari qaysi so`zlarga beriladi?
Qanday?, qanaqa? so`roqlari-chi? 
Nima qildi?, nima qilyati? so`roqlari-chi?
Nechta?, nechanchi? so`roqlari-chi?
Sinf taxtasiga:
         Ak ram   mev ali   daraxt  shoxidan ucht a  shaft oli  uzdi. Sharifa
uchinchi  part ada  o` t iradi   gaplari yoziladi. Bolalar  yuqoridagi savollar
asosida  aniqlaydilar:
narsa   va   s haxs   bildiruvchi   so`zlarni   belgilaydilar:   Akram,   daraxt,
shaftoli, Sharifa, parta ;

belgi  bildiruvchi so`zlarni belgilaydilar:  mevali;

miqdor, tartib   bildiruvchi so`zlarni belgilaydilar : uchta, uchinchi;

harakat bildirgan so`zlar ni aniqlaydilar:  uzdi, o’tiradi;
Sonni o‘rganish darslari rеjasi v a ishlanmasini t uzish
Darsning texnologik xaritasi o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati hamda
unga taqsimlangan vaqt har bir bosqich bo‘yicha to‘g‘ri belgilash uchun
ishlatiladi.   O‘qituvchi   darsga   tayyorgarlik   ko‘rish   jarayonida   mavzular
bo‘yicha   dars   ishlanmasini   tuzib   olishi   lozim.   Dars   rejasi,   ishlanmasini tuzmagan   o’qituvchilar   birinchidan,   darsga   ajratilgan   vaqtdan   unumli
foydalana   olmaydi,   ikkinchidan,   yangi   mavzuni   o’rganish   jarayonida
unga xos DTS talablarini to’laqonli bajarolmaydi.
Maktabda ayniqsa, ona tili darslarida  maxsus dars rejasi, ishlanma
yoki   texnologik   xaritasini   tuzish   va   unga   amal   qilish   har   bir   darsning
muhim shartlaridan biri sifatida qaraladi. 
Quyida   ”Son”   mavzusini   o’rganishga   oid   dars   ishlanmasi
namunalarini ko’rib o’tamiz:
Dars ishlanmasi namunasi
Mav zu:  “Son so’z turkumi” (4-sinf ona tili darsi)
Mav zuga oid t ay anch t ushunchalar:  sonlarning imlosi, rim, arab 
raqamlari asosida yozilishi.
Ajrat ilgan v aqt :  45 minut
O‘quv  jaray onini amalga oshirish t exnologiy asi:
Dars t uri:  yangi tushuncha va bilimlarni shakllantiruvchi dars.
Met od :   Suhbat,   tushuntirish,   “Aql   charxi”,   “Aqliy   hujum”     “Sonlar
imlosi”ga oid mashqlar.
Shak l:  sinfda, yakka tartibda ishlash.
J ihoz:   darslik,   yozuv   taxtasi,   jadval,   rasmlar,   taqdimot   va
multimedia ilovalari.
Nazorat :   o‘quvchilarning   darsda   faolligi   kuzatilib,   hisobga   olib
boriladi.
Baholash:   o‘quvchilar   bilimi   reyting   mezonlari   asosida   baholanib,
dars oxirida e’lon qilinadi.
Darsning maqsadi: 1)   Ta’limiy   maqsad:   o‘quvchilarni   fe’l   yasovchi   qo’shimchalar   bilan
tanishtirish,   fe’llarning   turli   so’z   turkumlaridan   yasalishi,   yasama
fe’llarning   talaffuzi   va   imlosini   o’rgatish,   o’quvchilar   nutqini   yasama
fe’llar asosida boyitish.
2)   Tarbiyaviy   maqsad:   o‘quvchilarning   bilim   egallashga   ishtiyoqini,
kasb tanlashga qiziqishini oshirish, ularda turli kasb egalariga hurmat,
o‘zgalar mehnatini qadriga yetish tuyg‘ularini tarbiyalash.
3)   Rivojlantiruvchi   maqsad:   o‘quvchilarning   fe’lga   oid   o’rganganlari
yuzasidan   savol-topshiriq   tuzish,   fe’lning   yasalishida   asos   va   yasalma
o‘rtasidagi   bog‘lanishni   aniqlash,   test   yechish   malakalarini
rivojlantirish.
         Darsning borishi:
1.Tashk iliy  qism:
1) O’quvchilar davomatini, sinfxonaning tozaligini tekshirish;
2) O’quvchilarni darsga jalb qilish uchun ob-havo haqida ma’lumot
berish.
2. A sosiy  qism:
O’t ilgan   mav zuni   so’rash :   “Sonning   so’roqlari,   ma’nosiga   ko’ra
farqlanishi   –   tartib   yoki   miqdor   son   turlariga   ko‘ra   farqlanishi,
so‘roqlari   asosida   so‘z   ma’nolarini   farqlash,   guruhlash”   mavzusi
bo’yicha uyga berilgan vazifalar og’zaki va yozma ravishda savol-javob
va   analiz   o’tkaziladi.   Dars   jarayoniga   faol   bo’lgan   o’quvchilar
taqdirlanadi   va   baholanadi.   Yangi   mavzu   bilan   bog’liq   tomonlari
qisman izohlanib o’tiladi. Y angi   mav zu   bilan   t anisht irish:   Yangi   mavzu   e’lon   qilinib,
doskaga   yoziladi.   Mavzu   o`quvchilarga   sonni   harfiy   ifoda   hamda
raqamlar   (rim   va   arab)   asosida   yozilishi   hamda   sonning   sintaktik
belgilari   haqidagi   mashg’ulotlardan   biri   sifatida   ahamiyatli   bo’lib,
kelajakda   o’rganiladigan   son   so’z   turkumlari   haqidagi   bilimga   asos
bo’ladi.   Bunda   shaxs  va   narsaning  miqdori  yoki  tartibini  o’quvchilarga
ma’lum   mashq   va   topshiriqlar   vositasida     tahlil   etish   ishlari   amalga
oshiriladi.
Boshlang’ich   sinfda   o’quvchilarga   sonning   ma’nosi,   so’roqlari
savod   o’rgatish   davridanoq   boshlanda-da,   sonning   asosiy   morfologik
va   sintaktik   xususiyatlari   haqidagi   asosiy   bilim   4-sinfda   o’rgatishga
alohida   e’tibor   qilinadi,   chunki   son   mavzusini   puxta   o’zlashtirgan
o’quvchilar   matematikada   o’rganilayotgan   sonni   ham   ongli   ravishda
farqlash va qo’llashni o’zlashtiradi. Shuningdek, sonning nutqda harfiy
va   raqamlar   vositasida   ifodalanishiga   oid   orfografik   malakalar,
ularning   sintaktik   jihatdan   boshqa   so’zlar   bilan   bog’lanib   ma’lum
vazifalarni   bajarishiga   oid   sintaktik   bilimlar   sonning   bundan   keyingi
(yuqori   sinflarda)   har   bir   grammatik   tushunchalarini   shakllantirishga
zamin hozirlaydi.
Yangi   mavzuni   o’qitishda   didaktik,   ko’rgazmalilik,   taqqoslash,
umumlashtirish   prinsiplaridan   foydalanish   mumkin.   Shuningdek,
darslikda berilgan mashqlar va topshiriqlardan tashqari o’qituvchining
o’zi   mustaqil   tayyorlab   kelgan   taqdimot,   tarqatma   materiallardan
foydalanishi ularni mavzuni ongli o’zlashtirishini ta’minlaydi. Y angi   mav zuni   must ahk amlash:   Darsning   bu   qismida   uzog’i
bilan   5-10   daqiqa   yangi   pedagogik   texnologiyalardan   foydalangan
holda   aqliy   hujum,   konseptik   jadval,   aql   charxi   kabi   interfaol
metodlardan   foydalanish   hamda   imlo   diktanti   ham   o’tkazish   mumkin.
Bunda o’quvchilarning mustaqilligi ta’minlanadi, nutqiy va aqliy fikrlash
qobiliyati shakllantiriladi. 
Mavzunu   mustahkamlashda   darslikda   berilgan   mashqlar   ustida
ishlash   bilan   birga   imlo   ustida   ishlash   yoki   leksik,   orfografik,
morfologik, sintaktik tahlil ishlariga e’tibor qaratish mumkin Songa oid
har   bir   mavzuda   imlo   ustida   ishlash   mashg’ulotini   o’tkazish   muhim
sanaladi.   So`zlarni   yozish   o`quvchi   mashqni   mustaqil   uyga   bajarishga
tayyorlaydi:   O`quvchilarga   yozishda   qiynaladigan   so`zlarni  tushuntirib,
amaliy yordam beriladi.
Darsni y ak unlash:
1)   O’quvchilarni   baholash :   dars   jarayonida   faol   bo’lgan   o’quvchilar
baholanadi,   aksincha,   passiv   bo’lganlariga   tanbeh   berilgan   holda
qo’shimcha topshiriq beriladi.
2) Uyga vazifa berish:   Mavzu bo’yicha o’quvchilar uchun darslikdan
uyga  vazifa uchun  maxsus topshiriq hamda  imlosi qiyin  bo’lgan  shaxs
yoki   narsa   buyumning   miqdor,   tartibini   bildirgan   ba’zi     so`zlarga
qanday so`roq berilishi va  ularning imlosi bo’yicha  qisqa izoh  berilgan
holda o’rganish uchun so’zlar qo’shimcha topshiriq sifatida beriladi.
    Ko ’ rgazmali jadvallar
1) 3 -   sinfda     “S on   so’z   turkumi “   mavzusiga   doir   darslarda   qanday
jadvallardan foydalanasiz? 2) 4 -   sinfda   son   so`z   turkumini   o`rganishda   qanday   jadvallardan
foydalanasiz?
3) Son   turkumiga   doir   so`zlar   qaysi   janrdagi   asarlarda   ko`p
uchraydi?
4) Boshlang`ich   sinflarda   son   necha   yo`nalishda   o`rganil ishini
konseptual jadval asosida izohlang.
5) Sonni o’rganishga doir taqdimot tayyorlang.
Nazariy o’rganishga oid mashqlar
1) Sonni   o’rganishning   1-bosqichi   qaysi   vaqtga   to`g`ri   keladi   va
unda son qanday o’rganiladi? 
2) Sonni o’rganishning amaliy bosqichi qaysi sinflarga to’g’ri keladi?
3) Sonni   o’rganishning   nazariy   bosqichi   qaysi   sinflarga   to’g’ri
keladi? 
4) O’quvchilar   son   haqida   tushunchaga   ega   bo’lmagan   vaqtda
qaysi metoddan foydalaniladi? 
5) Son haqida tushunchaga ega bo’lsa-chi? 
6) Son   bo`yicha   bajariladigan   mashqlar   izchil   berilgan   qatorni
toping. 
1. Ajratib ko’rsatilgan so`zlarga so`roq berish. 
2. Ajratib ko`rsatilgan so`zga necha?, nechta? va qancha? so`rog`ini
berish, ular nimani bildirayotganini aytish.
3. Sanoq  va tartib bildirgan sonlarni so`roqlar yordamida aniqlash.
4. Sanoq bildirgan sonlarni o`zi bog`langan so`zlar bilan yozish.
5.   Rasm   asosida   sanoq   va   tartib   bildirgan   so`zlardan   foydalanib,
matn tuzish.  6. Nuqtalar o`rniga so`roqlarga mos so`z qo`yib yozish. 
7.   Ajratib   ko`rsatilgan   so`zga   nechanchi?   so`rog`ini   berish,   ular
nimani bildirayotganini aytish.
  Asosiy   adabiy ot la r:
1. Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev
Sh.  Ona tili o’qitish metodikasi.  –T.: Noshir, 2009.  –  163 b.
2.   Matchanov   S.,   G‘ulomova   X.,   Yo’ld a sheva   Sh.,   A.   Nisanbaeva.
Ana tilin oq ы tu  ә d і stemes і . – T .:  TDPU,  2013.  –    2 7 7   b .
3.   Raxmatullaeva   L.I.   Metodika   prepodavaniya   rodnogo   yazыka
rodnogo yazыka.   –T.: Uchebnoe  posobie. Moliya Iktisod, 2007.
4.   Husanboyeva.Q,   Shodiyev.F,   Hazratqulov.M.   Boshlang’ich
sinflarda adabiyot o’qitish metodikasi. SamDU.2019.332 b.
5.   Ona   tili   va   o’qish   savodxonligi.1-qism.   Darslik.   2-sinf   uchun.   K.
Mavlonova  va  boshq.   -Toshkent:  Respublika  ta’lim markazi,  2021.-
120 b.

Sonni o‘rganish darslari rеjasi va ishlanmasini tuzish. Reja: 1. Son turkumini o’tish bo’yicha DTS va dastur mazmuni va talablari ustida ishlash. 2. Son so’z turkumini o’rganishda qo’llaniladigan mashqlar tizimi. 3. Sonni o‘rganish darslari rеjasi va ishlanmasini tuzish

Son t urk umini o` t ish bo` y icha DTS v a dast ur mazmuni v a t alablari ust ida ishlash . Son turkumini o’tish bo’yicha DTS va ona tili dasturi talabiga ko’ra ”Son”ni o’rganish tizimi ham son haqidagi materialni leksik va grammatik tomondan sinfdan-sinfga o’tgan sayin boyitib, murakkablashtirib borishni ko’zda tutadi. Bunda son ni 3 yo ’ nalishda o ’ rgani sh talab etiladi: 1. Sonlarning tala f fuzi va ma’nosi ustida ishlash; 2. Sonning grammatik shakllari ustida ishlash; 3. Sonlarning imlosi ustida ishlash. Sonlarning talaffuzi va ma’nosi ustida ishlash 1 -sinfda boshlanib, 4- sinfga qadar davom ettiriladi. O’quvchilar sonning ma’no turlaridan asosan miqdor (sanoq) va tartib son bilan tanishadi. Biroq mashq materiallarida sonning boshqa turlari ham qo’llanilgan. Jumladan, o’ntacha (chama son), ikkala (jamlovchi son), uchtadan (taqsim son), o’ndan ikki, yarim (kasr son), beshta, uch marta (dona son) kabi sonlarni umumiy holda miqdor son sifatida o’rgatib boriladi. Bunday sonlarning ma’lum qo’shimchalar asosida hosil bo’lishi, talaffuzi hamda leksik ma’nosi ustida ishlamasdan ularda son haqida to’liq tushuncha hosil qilib bo’lmaydi. Sonning grammatik shakllari ustida ishlash 3-sinfda amalga oshiriladi. Bunda ”Son-so`z turkumi” tushunchasi kiritil ib sonning mustaqil so’z turkumi sifatida o’ziga xos bo’lgan morfologik hamda sintaktik belgilari haqida ilmiy tushuncha beriladi . O’quvchilarda son predmetning miqdorini bildirishini otga bog’lanib kelishi yordamida aniqlash ko’nikmasi o’stiriladi. Bularni o’rganishda sonning leksik

xususiyatlariga asoslanadi. Sonning leksik ma’nosi uni ot bilan bog’liq holda o’rganishni taqazo etadi. Sonlarning imlosi ustida ishlash asosan, 4-sinfda amalga oshiriladi. B unda o’quvchilarga:  S anoq va tartib sonlarning harf bilan yozilishi;  T artib sonlarning arab va rim raqamlari bilan yozilishi ;  Qo’sh undoshli sonlar (to’rtta, uchchala) imlosi;  G rammatik shakllangan sonlarning (ikkov, o’ntacha, beshtadan) imlosi ;  Sonlarning gramm, kilogramm, metr, litr, so’m, tiyin so’zlari bilan qo’llanishi va shu so’z bilan bitta so’roqqa javob bo’lishi o’rganiladi. O’quvchilarning sonlarni otga bog’lanishi, so’roqlar yordamida sonni o’zi bog’lagan so’z bilan ko’chirish ko’nikmalari o’stiriladi. Xullas, 1-4-sinfda o’quvchilarda s on yuzasidan quyidagi bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish lozim: Bilim: 1. Son predmetning miqdor va tartibini bildirishi; 2. Necha?, nechanchi?, qancha?, nechta? so’roqlariga javob bo’lishi; 3. Ikkinchi darajali bo’lak vazifasida kelishi; 4. Boshqa so’zlar bilan ohang yordamida bog’lanishi; 5. Sonning arab va rim raqamlari bilan ifodalanishi. Ko’nik ma: 1. Sonning sanoq yoki tartib ma’no sini ifodalayotganini farqlash . 2. Songa necha?, nechta?, qancha?, nechanchi? so`roqlarini to’g’ri bera oli sh.

3. Gap va matn tarkibidan sonni so ’ roqlari orqali aniqlay olish . 4. Sonlarni ko’p, ancha, oz, kam kabi so’zlardan farqlash. 5. Son ni bog ’ lanib kelgan so`z bilan birikma holida ajrata olish; 6. Sonning gapda ikkinchi darajali bo`lak vazifasida kelishini aniqlash va uni to ’ lqinli chiziq orqali belgil ash; 7. Sonlarni to ’ g ’ ri talaffuz qila olish ; 8. Sonlardan og ’ zaki va yozma nutqda to ’ g ’ ri va o ’ rinli foydalana olish. Malak a: 1. Sanoq va tartib sonlarning ma’nosini izohlay olish ; 2. Sonlarning talaffuzi va yozilishini izohlay olish ; 3. Imlo lug’atdan foydalana olish; 4. Sonlarni harfiy shaklda arab va rim raqamlarida imloviy to’g’ri yozish; 5. Sanoq sonlarni tartib sonlarga, tartib sonlarni sanoq sonlarga aylantira olish ; 6. Berilgan son ishtirokida birikma va gap tuza olish; 7. O’qiganlari, kuzatganlari va rasm asosida sonlarni qatnashtirib kichik hikoyacha tuza olish; 8. Matndagi sonlarni boshqa miqdor bildiruvchi so ’ zlar bilan almashtira bilish. Son so’z t urk umini o’rganishda qo’llaniladigan mashqlar t izimi. Son mavzusiga oid matnli, topshiriqli, maxsus mashq turlaridan hamda quyidagi tahlillardan foydalanish mumkin:

1) leksik tahlil; 2) morfologik tahlil; 3 ) sintaktik tahlil; 4) leksik-grammatik tahlil; Lek sik t ahlil o’quvchilarga so’z va uning leksik ma’nolari, sema va sememalari ustida ishlash ko’nikmasini shakllantirish imkonini beradi. Bunda mavzu bo’yicha darslikda berilgan mashq materiallarida berilgan matn va gaplar tarkibidagi songa oid so’zlar leksik tahlilga tortiladi. Songa oid bir so’zi nutqda grammatik ma’no bilan birga uslubiy ma’no ifodalsh uchun ham faol qo’llanadi. Son mavzusi yuzasidan leksik tahlilda aynan bir so’zini quyidagicha tahlil etiladi: L EKSIK TA HLIL N A MUN A SI 248-mashq (4-sinf ”Ona tili”, 102-bet) Qadim zamonda bir boy dehqon yerining bir chekkasini sotibdi. 1) Mazkur gap tarkibidagi sonlar aniqlab olinadi: bir (boy), bir (chekka); 2) Bir so’zining har bir ma’nosi izohlanadi, buni konseptual jadval yoki taqdimot shaklida ham tayyorlash mumkin: Bir so’zi gapda miqdor, sanoq yoki tartibni ifodalasa, son so’z turkumiga oid so’z sanaladi, bunda -ta, -inchi qoshimchalari yoki kilogramm, metr, so’m, dona, tub, nafar kabi hisob so’zlari bilan shakllanadi: bitta kitob, birinchi mart, bir dona olma, bir metr mato, bir tub ko’chat kabi.