Abdurauf Fitrat va uning turkiy filologiya taraqqiyotiga qo’ shgan hissasi Reja: 1. Fitratning turkologiya qo’shgan xissasi. 2. “Tilimiz” maqolasi. 3. “Carf” va “Nahv” asari.

Fitrat XX asr o’zbek madaniyati tarixidagi yorqin siymolardan biridir. Fitrat - uning adabiy taxallusi. Fitrat so’zining lug’aviy ma'nosi Navoiy asarlari lug’atida «tabiat, tug’ma tabiat, yaratilish” ma'nolari izohlangan. Fitrat tilshunos sifatida tilning barcha bo’limlari haqida o’z munosabatlarini bayon etadi. U o’zbek tilining o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishga, o’zbek tilining turkiy tillar tizimidagi o’rnini belgilab berishga harakat qiladi. Adabiy tilning boyishida asosiy manba bo’lib xizmat qiladigan xalq shevalariga diqqatni ko’proq jalb qilish kerakligini alohida uqtiradi. Adabiy tilning shakllantirishda shahar shevalariga emas, balki qishloq shevalariga tayanish kerak ekanligini ta'kilaydilar. Bu haqda Fitrat «Sarf” kitobida shunday yozadi: “Bilamizki, bizning shaharlarimiz yuzlab yillardan beri arab, forsiy adabiyotning hukmi ostida yashaydi, shuning uchun bizda shahar tili buzulg’ondur. Tilimizning sof shaklini daladagi el-aymoqlarimimzda ko’ra olamiz”. Bu bilan singarmonizmli shevalar o’zbek adabiy tilining tayanch shevalari bo’lishi kerak degan fikrni ilgari suradi. Fitratning o’zbek tilining turli masalalariga bag’ishlangan asari “O’zbek tili qoidalari to’g’risia bir tajriba” deb nomlanadi. Bu asar o’zbek tilining fonetikasi, morfologiyasi va sintaksisini izchil ravishda berilgan birinchi grammatikadir. Fitratning fonetik qarashlari o’zbek imlosiga bag’ishlangan bir qator maqolalarida va «O’zbek tili qoidalari to’g’risida bir tajriba. Sarf» asarida o’z aksini topgan. Unlilarni ikkiga bo’ladi. Sof undan iborat bo’lgan fonemalar unlilar, ovozga ega bo’lmagan fonemalarni unsizlarga bo’ladi. O’zbek adabiy tilida 23 ta unsiz fonema mavjudligini ko’rsatib, ulardan x, h, f fonemalari asl turkcha so’zlarda kam uchrashini ta'kidlaydi. Fitrat o’zbek tilida mavjud bo’lgan singarmonizm qonuniyatini aks ettirishini, bu holat esa shahar shevalarida fors tilining ta'sirida bo’lganini, shuning uchun ham umumturkiy fonetik xususiyatni ko’proq saqlab qolgan qishloq shevalariga tayanish

kerakligini alohida uqtiradi. Ana shu asosda unlilarni ikkiga yo’g’onlik va ingichkalik belgisi bilan belgilaydi. yo’g’on (orqa qator) ingichka (oldi qator) a, o’, u, i e, o, y, i Yo’g’onlik-ingichkalik belgisiga ko’ra farqlanishga ega bo’lmagan “e” unlisi ham mavjud ekanligi , jami 9 ta unli fonema borligini ko’rsatadi. Fitrat “Sarf” asarida so’z turkumlari haqida ma'lumot beradi. So’z turkumlarini 4 ga bo’ladi. Ot, sifat, fe'l, ko’makchi. Asarda olmosh, son haqida ham so’z yuritadi, biroq ularni alohida so’z turkumi sifatida ajratmaydi. Otlarni tub va yasama otlarga bo’ladi. Yasama otlarni o’run oti, qurol oti, ish oti, kichiklagan ot, qo’shma otlar kabi mayda bo’laklarga bo’lib, ularga alohida-alohida izoh beradi. Masalan, ish oti atamasi hozirgi tilshunoslikdagi funktsional fe'l shakllaridan harakat nomiga to’g’ri keladi. Ular quyidagi qo’shimchalar orqali yasalishini ko’rsatadi: -moq, -ish, (bilish), -im, -uv, -nch (ishonch) kabi. Sifatni ham ikkiga bo’ladi. Tub va yasama sifatlarga.-li, -siz, -gi, -ki, -g’i, - imtil, -ma, -lik. Yasama sifatlar ma'nosiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 1) nisbat sifati – g’iy, -viy. 2) o’rtoqlik sifati -doshG`dash 3) jins sifati kumush qoshiq, oltin uzuk. 4) o’xshatish sifati kabi, o’xshash, -dekG`day, yanglig’, singari Sonlarni alohida so’z turkumi sifatida bermaydi. Sifat tarkibida aytib o’tadi. Yasama sonlar ma'nosi va yasovchi qo’shimchalariga ko’ra: sira son: –i(nchi), ulush son (–ar), (-tadan), chama son –(lab), sanalmishsiz son (–ov),

o’rtoqlik son (-ala), oshirma son (-larcha), o’lchov sonlari (numerativ) qadaq, yutum kabi. Fitratning fikricha, “ot shrnida almashtirilib” qo’llaniladigan so’zlarga “ ot olmoshlari” yoki “olmosh” deyiladi. Olmoshlar uch turga bo’linadi: 1) ot olmoshlari - u, men, sen, ular, biz-bizlar, siz-sizlar. 2) k o’rsatish olmoshlari – bu-bul, shu-shul, bular-bunlar, shular. 3) s o’rash olmoshi – kim, nima, qanday, nega, nuchuk, nechun kabi. Fe'l so’z turkumi ancha mukammal yozilgan. Fitrat fe'lning shaxs, son, bo’lishli-bo’lishsiz va zamon kategoriyalariga ega ekanligi haqida ma'lumot beradi. Fitrat ko’makchi so’zlar haqida ham alohida to’xtaladi. Hozirgi tilshunoslikda yuklama, bog’lovchi, ko’makchilar hamda modal, undov so’zlar tarkibida o’rganilayotgan lisoniy birliklarning hammasi ko’makchi so’zlar atamasi ostida beriladi. Fitratning sintaktik qarashlari uning «O’zbek tili qoidalari to’g’risida bir tajriba. Nahv» asarida o’z aksini topgan. Bu asar haqida muallif: “O’zbek nahvi to’g’risida mening bir tajribamdir” – deb yozadi. Hali o’zbek tili sintaksisining mundarjasi belgilanmagan, sintaktik tushunchalarni ifodalovchi atamalar tizimi izga solinmagan bir davrda mazkur asarning vujudga kelishi o’zbek tilshunosligi tarixi uchun katta voqea edi. ”Nahv” “butundan qismga” tamoyiliga amal qiladi. Shuning uchun ham sintaksisning asosiy o’rganish birligi bo’lgan gap haqida ma'lumot berishdan boshlanadi. 1 Gap haqida ma'lumot bergandan keyin, tinish belgilari to’g’risida ham so’z yuritadi. Muallif punktuatsion belgilarni «turush belgilar” atamasi bilan 1 Nurmonov A. O’zbеk tilshunosligi tarixi. -T.: O’zbеkiston, 2002, 155-bеt.

nomlaydi. Fitrat 12 ta tinish belgisi va ularning vazifalari haqida ma'lumot beradi. Gap bo’laklari haqida gap ketganda, Fitrat ega va kesimni bosh so’zlar tarkibiga kiritadi. Bosh so’zlardan boshqa barcha bo’laklarni “to’ldirg’ichlar” atamasi bilan nomlaydi. To’ldirg’ichlar quyidagi turlarga bo’linadi: 1) tushum, 2) borish, 3) chiqish, 4) o’run, 5) birgalik, 6) chog’, 7) nechunlilik, 8) nechuklik to’ldiruvchilari. Asarda to’ldirg’ichlarning har bir haqida alohida-alohida to’xtalib o’tadi. Fitrat kirish so’z, kirish gap va kiritmalar haqida ham ma'lumot beradi. Bu uch lingvistik hodisa bir termin – kirish so’z atamasi ostida o’rganiladi. U bu atamaning arablarning “mo’'tariza”, ruslarning “vvodnoe slovo” atamalariga teng kelishini ta'kidlaydi. Kirish so’zlarning gapning boshqa qismlaridan yozuvda vergul bilan ajratilishi, kirish so’zlar gapdan tushirib qoldirilganda ham gapning ma'nosiga zarar yetmasligi haqida so’z yuritiladi. Fitrat ko’rsatib o’tgan sintaksis haqidagi fikrlar bugungi kunda ham mavjudligini darsliklarda ko’rishimiz mumkin. O’zbek tili morfologiyasi va sintaksisining fan sifatida shakllanishida Fitratning xizmatlari katta.U birinchilardan bo’lib o’zbek tili morfologiyasi va sintaksisi haqida izchil ravishda ma'lumot berdi.