Yangicha ma’rifatparvarlik va milliy uyg’onish adabiyoti, mavzu ko’lami, janrlar yangilanishi va takomili.
![Yangicha ma’rifatparvarlik va milliy uyg’onish adabiyoti, mavzu
ko’lami, janrlar yangilanishi va takomili.
Reja:
1. Yangicha ma’rifatparvarlik.
2. Buxoro adabiy muhiti. Ahmad Donish ijodi. Mirza Sahbo ijodi.
3. XX asr boshlarida adabiy bahslar va adabiy-estetik tafakkur.
4. Mavzu ko’lami, janrlar yangilanishi va takomili.
5. Xorazm adabiy muhiti. Komil Xorazmiy ijodi. Ahmad Tabibiy ijodi.
6. Jadid adabiyotida Sharq va G’arb madaniyati masalalari talqini.](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_1.png)
![Buxoro adabiy muhitida an’anaviy ikki tillilik rivojlandi. Amir
Abdulahadxon (1859-1910) nafaqai siyosiy hayotning, adabiy ijodning ham
eng e’tiborli vakili edi. Ayniqsa, bu uning amirlik davri (1885-1910)da
yaqqol namoyon bo’ldi. Uning bobosi Amir Haydar (1800-1826) ham
“Sayyid” taxallusi bilan she’rlar mashq qilardi. Abdulahadxon esa “Ojiz”
taxallusi bilan tanilgan sobdevon shoir edi. Xukmdorlarning adabiyotga
yaqinligi shu darajada ediki, ayrim tuman hakimlari, masalan, Hisor hokimi
Avliyoqumbek “Husayniy” taxallusi bilan davom tortib qilgan edi.
Abdulahadxonning rag’bati va himmati bilan Afzal Pirmastiy (1915 y
v.b.), Ne’matullo Muhtaram (1920 y. v.b.), Mirsiddiq Holimat (amirning
ukasi), Abdi kabilar tazkiralar tuzib, an’anaviy tazkirachilikni yangi-yangi
asarlar bilan boyitdilar.
X1X asrning oxiri XX asr boshi Buxoro tazkirachilik maktabining ida,
shubhasiz Qori Rahmatulloh Vozoq (1818-1894) turadi. Uning 1871 yilda
tuzilgan “Tuhfatul ahbotfi tazkiratiya - ashob” (“Suhbatdoshlar zikrida
do’stlar tuhfasi”) tazkirasi XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlari
Turkiston shoirlarini qamrab olgan edi. Afzal Maxdum Pirmastiyning
“Afzaluit – tazkor fi zikrish – shuaro val - ai’or” (“SHoirlar va she’rlar
haqidagi Afzal tazkirasi”) (1904) X1X asr oxiri XX asr boshida o’lkamizda
yashagan 135 shoir haqida ma’lumot beradi. Ne’matulla Muhtaram (1910),
Mirsuddin Hashmat va Abdullarning “Tazkiratuli shuaro”lari, Hoji
Hakimxonning “Munexatut - tovorix” (“Tanlangan tarixlar”), Sadr Ziyoning
“SHuorayi mutaaxxarin va fuzaloyi muasirin” (“So’nggi shoirlar va
zamondosh fozillari”) asarlari mazkur davr adabiy muhiti o’rnida muhim
manba bo’lib xizmat qiladi. Hajviy asarlariga “Bepul” deb taxallus qo’ygan
Abduqodir Savdo (1823-?) tojik tilida she’riy sayohatnomalari yozgan
Jonmuhammad Joniy (1839-1881), “TarixgaSalimiy”si bilan shuhrat topgan](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_2.png)
![Mirzo samimiy (1850-1930), ham ishqiy, ham ijtimoiy she’rni baravar tutgan
SHamsiddin SHohik (1853-1893)larni keltirilgan.
XX asr boshida Bahrombek Davlatjon o’g’li (1873-1933), Mirzo
Sirojiddin (1877-1912), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdurauf Fitrat
(1886-1938)lar ijod etdilar.
Buxoro adabiy muhiti na xarakterli xususiyatlardan, bir kunlab tazkiralar
tuzilishi bo’lsa, ikkinchisi, hajv va she’riy sayohatnomalarning udumga
kirishidir.
Amir Haydarning daftordori (moliya vaziri) jondorlik Mirza Sodiq
Munshiy (1753-1819)ning “Dahmon shohon” (SHohlarning qabrlari)
masnaviysining qisqacha mazmuni shunday: shoir Buxoroning sobiq
hukmdorlari altarxoniylar dasmasi yonidan o’tar ekan bizdan sado
eshitadilar. Yaqin borsa Subxonqumxon (1680-1706) o’zi qilgan
haqsizliklardan so’zlamoqda. Qilmishlaridan so’zlab avlodlarga nasihat
beryapti. SHoir Ubaydullaxon (1702-1711), Abdulfayzxon (1711-1747)
daxmalar yonidan o’tadi. Ular ham o’z tarixlaridan, fojealaridan so’zlaydilar.
O’z so’zlari bilan idoralarining tartibsizligi va nizomsizligini aytadilar,
o’zlarini fosh etadilar.
Oradan yuz yil o’tgach, Mirzo Abdulazim Somiy ham xuddi shu nomda
masnaviy yozdi va amirlar ro’yxatini qilgan joyidan mang’itlar sulolasini
boshlab bordi. Rahimbiydan Muzaffarxongacha olib keladi. Abdurahmon
Tamkin degan yana bir shoir ushbu mavzuda asar yozib, “Dahman shoh
Dabbus” va “Dahman Amir Temur”ni ilova qildi. XX asrning 10-yillarida
samarqandlik Siddiqiy Ajziy “Anjumani arvoh” (“Ruhlar yig’ini”)
masnaviysini yozdi. SHoir hajdan qaytar ekan, Misrga tushibdi va arvohlar
anjumanidan chiqibdi. Buxoro amirlari anjumani ekan Amir Muzaffar so’z
olib, noqisligi, tepsa-tebranmasligi bilan mashhur bu hukmdor barcha
qilmishlarini hikoya qilibdi.](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_3.png)
![Mirzo Sodiqning “Dahmam shohon”i X1X asrning 2-yarmida
Usmonxo’ja Xolis tomonidan o’zbekchaga tarjima qilingan.
Jonmuhammad Joniy SHarq adabiyotida qadim an’analarga ega bo’lgan
Sayohatnoma janriga yangi ruh berdi. X1X asrni 70-yillarida Buxoro-Nurota
safari haqida tojik tilida “Sayohatnoma” nomli asar yozdi. Unda muallifni
800 chaqirimdan uzoqroq masofadagi hozir Buxoro, samarqand, Sirdaryo
hamda Qozog’istonning CHimkent viloyatlarida joylashgan 50 qishloqni
tabiati, manzaralari, odamlari haqida xotiralar o’z ifodasini topadi. Joniy
1839 yili G’ijduvonni Nayman qishlog’ida tug’ilgan. 1881 yili Amir
Muzaffar buyrug’i bilan Qarshida qatl qilingan.
“Ahmad Kalla”, “Ahmad Maxdum” nomlari bilan shuhrat qozongan va
ilmiy-adabiy tafakkurning yangilanishiga sezilarli ko’rsatgan Ahmad Donish
X1X asr Buxorosining qadimiy ilm egalaridan edi. U Buxoroda shofirkonlik
mudarris oilasida tug’ildi. Otasi madrasasida ta’lim oldi. Yoshligidan
naqqoshlik, rassomlik, xattotlik, tarix va falsafani o’rgandi.
1857 yilning kuzida Amir Nasrulloning Rusiya imperatori Nikolay I
vafotiga ta’zim bildirish va valiahd Aleksandr I ning taxtga chiqishini
qutlash uchun yuborilgan elchi Mullajon Miroxurga kotiblik qiladi.
Peterburg uch oyo san’at-madaniyat obidalari bilan tanishadi. 1869 yilda
yangi shart-sharoit taqazosi bilan Amir Muzaffar Peterburgga yana elchi
yubordi. Bu elchilik yarim vassalga aylangan davlatni hokimi mutloq
ko’nglini olish harakatida edi. Uning ham kotibligi Ahmad Donish tanlandi.
1873 yil oxirida Ahmad Donish uchinchi marta elchilik tarkibida Rusiyaga
yo’l oldi.7874 yil yanvarь-mart oylarida Peterburgda bo’ldi. Aleksandr II
bilan uchrashdi. So’ngra bular qog’ozga tushirdi.
Muallifning “Navodirul -voqeo” asari 15 yil davomida, 1870-1885 yillar
oralig’ida yozilgan tarixi, falsafiy, memuar asardir. 23 bobdan tashkil topgan](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_4.png)
![bu asar haligacha to’la nashr etilmagan. Bir qismi 1964 yilda o’zbekchaga
tarjima qilingan va bosilgan.
Kitobning 2 bobida Rusiya safari taassurotlari berilgan. VII bob
A.Donishning 1869 yilda Rusiya safariga bag’ishlangan. VIII bob podshoh
Aleksandr II ni qizi Maryaning 1874 yilda bo’lgan nikoh to’yiga yuborilgan
elchi Abduqodirbek safari haqida. Qolgan boblar, masalan, ota-ona va
farzand munosabatlari (1-bob), mol-dunyo (2-bob), tarix (3-bob), olim va
johil taqdiri (4-bob), vaqt qadri (5-bob), safar qilish foydalari (6-bob), ilm-fan
manfaati (9-bob), haqiqiy va majoziy ishq hamda uning odobi (10-bob),
nikoh (11-bob), taqdir (12-bob), kasb-kor (13-bob), jism va ruh (14-bob), yer
tuzilishi va maydonlar (16-bob), tush ta’biri (19-bob), Bedil baytlari (20-
bob), ayrim hodisalar talqini (22-bob), inson axloqini belgilash (23-bob) kabi
tamaddun (madaniyat) haqidagi risola (15-bob) va xilma-xil voqeiy
hikoyalar (18, 21-boblar) ham undan joy olgan. Ularni har biri muhim va
ahamiyatlidir. Masalan, so’nggi risolada podshohning xalq oldidagi
mas’uliyat 10 mart asosida ko’rsatib berilgan. SHu jihatdan u Yusuf Xos
Hojibni “Qutadg’u bilig”, ikkinchi yondosh Rusokin “Ijtimoiy shartnomasini
yodga soladi.
SHuningdek, uning “Majmuai hikoyati Ahmad Kolla” (“Ahmad Kolla
hikoyatlari to’plami”) (1877), “Isloh miyoni shis va sunn” (“SHia va sunniyni
yarashtirish haqida nasihat”) kabi risolalari, “Daftari taqvim”
(“Kundaliklar”)i ham muhim ahamiyatga ega.
Ahmad Donish umrining oxirlarida “Tarix risolasi” kitobini yozdi. Bir
yoqdan Amir Temur, Husayn Boyqaro, Abdullaxon, Subhonqulixon,
SHohmurod, ikkinchi tarafdan Amir Muzafar saltanati misolida har bir
davlatning taraqqiy va tanazzul sabablarini tahlil qildi. Birinchi guruhni
mujaddidlar (din va davlatni poklovchilar) deb hisoblaydi.](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_5.png)
![Ismi-sharifi Mirza Hayot, “Sahbo” taxallusi (1845/46-1918) (ma’nosi
“qizil may”) Buxoro viloyatining Vobkent tumanida tug’ilgan. Maktab
savodidagi so’ng madrasada o’qidi. 1885 yilda Abdulahadxon Buxoro amiri
martabasiga ko’tarilgan, Mirza Hayit uning saroyida eshik og’asi vazifasiga
tayinlandi. 1910 yilda Abdulahadxon vafot etgach, hokimiyatga Olimxon
keldi. Sahbo ishdan olinib, miroblik so’ng mirshablikka qo’yildi. So’ng
undan ham ozod etildi.
1915 yildan unga siyosiy ayb qo’yildi. CHor Rossiyasining siyosiy
josusi ma’lumoti bilan qushbegi huzuriga chaqirtirib, undan gazeta
o’qimaslikka tilxat olindi. 1917 yil fevralь voqealaridan keyin esa, u inqilob
va hurriyatga hayrixohligi, jadidligi uchun qamaldi. 1918 yilda Qabadiyonga
surgun qilinib, mahalliy hokim Muhammad Rahimbek buyrug’i bilan otga
sudratilib, fojiona qatl etiladi.
Sahbo nomi o’z davrining deyarli barcha tazkiralariga kiritilgan. U
haqda Mirza Somiy Bo’stoniydan Sadriddin Ayniygacha, Mirza
Tursunzodagacha fikr bildirganlar.
“... u shunday mard kishiki, - deb yozadi Afzal Pirmastiy, - nihoyatda
donishmand, o’ta xushmuomala, himmati oliy, marhamati baland, parxezkor,
nihoyatda tetik, aqlli, she’rshunoslik va baytshunoslikda tengi yo’q, tabiati
nozik, zehni o’tkir, she’rlari g’oyat go’zal, so’zlari nasihatli... devoni
mukammal... asarlari ommaga maqbul va manzur... SHe’rning ta’biri va
tahriri benihoya nozik, rang-barang, turkiy va tojikcha g’azallari mazmunan
nihoyatda xub, qofiyalari benihoya marg’ub...”
1980-yili shoirning o’z qo’li bilan tuzilgan dastlabki devoni O’zFA
qo’lyozmalar fikrida aniqlanayotgani ma’lum bo’ldi. Devonda 550 dan ortiq
she’r joy olgan. SHuni 61 tasi o’zbek tilida. Janrlar g’azal, muxammas,
musaddas. 1991 yilda H.Muxtorova she’rning “Tanlangan asarlar”ini chop
ettirdi.](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_6.png)
![Sadriddin Ayniy uning “yangilik va haqcho’plik qurboni” bo’lganligini
ta’kidlagan edi. SHoir yoridan muruvvat kutarkan, goh-goh zamonning
bevafoligidan “Sen ulusdan, ey ko’ngul, mehru muhabbat izlama”, deb
yozadi, “Jabru zulm bilan Sahboning axvoli fone” bo’lganini ma’lum qiladi.
XX asr boshlarida adabiy bahslar Turkistonda chiqadigan yetakchi
nashrlarda o’z ifodasini topdi. “Oina”, “Al-Isoh” jurnallari, “Sadoi
Turkiston”, “Sadoi Farg’ona” gazetalarida va boshqa matbuot nashrlarda bu
bahslar ko’zga tashlandi. Ushbu bahslar adabiy-estetik tafakkur rivojiga
munosib hissa bo’lib qo’shildi. Bahslarda Fitrat, Behbudiy, Mirmuhsin,
Qodiriy, Avloniy, Munavvarqori, Oybek kabilar faol qatnashdilar.
Darsning maqsadi: magistrlarda jadid adabiyoti taraqqiyotiga hissa
qo’shgan, Xorazm adabiy maktabi vakillari Xorazmiy, Feruz, Tabibiy
faoliyati, adabiy merosi, she’riyati haqida tasavvur berish.
Xorazm adabiy maktabi o’zbek adabiyoti tarixida muhim o’rin tutadi.
Xiva adabiy muhitining shakllanishi va taraqqiyoti Muhammad Rahimxon
Feruz nomi bilan bevosita bog’liqdir. Muhammad Rahimxon Feruz – buyuk
davlat arbobi, atoqli shoir, madaniyat va san’at homiysi, ma’rifatpavardir.
Feruzning Xorazm xoni sifatidagi faoliyati Vatanimiz tarixining eng
murakkab va ziddiyatli davriga to’g’ri keldi. Markaziy Osiyo Rossiya
istibdodi girdobiga tushgan bu davrda u davlatni (1844-1910) nihoyatda
tadbirkorlik bilan boshqardi. Adabiyot, san’at, ilm-fan va maorifni uning
tashabbusi bilan madaniy-ma’rifiy, adabiy muhit yuzaga keldi.
Feruz X1X asrning ikkinchi yarmi o’zbek adabiyoti ravnaqiga katta
hissa qo’shdi: saroyda o’nlab shoirlar uning homiyligida badiiy ijod bilan
shug’ullandilar. Muhammad Yusuf Bayoniy, Muhammad Rasul Mirzo,
Ahmad Tabibiy, Avaz O’tar o’g’li, CHokor, Raqib, Devoniy, G’oziy,
SHinosiy, Oqil, G’ulomiy, Komyob kabi shoirlar jumlasidandir. Uning](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_7.png)
![saroyida 50 ka yaqin shoiru yozuvchilar, sozanda va go’yandalar, maoriflar,
tarjimonlar, xattotlar, noshirlar faoliyat ko’rsatdi.
Xorizm tarixiga oid birlamchi manbalar – Ogahiyning “SHohidul iqbol”,
Bayoniyning “SHetorayi Xorazmshohiy”, Ahmad Tabibiyning “Majmuatush
shuaroi Feruzshohiy”, Hasanmurod Laffasiyning “Xiva shoir va
adabiyotchilarning tarjimai holi”, Bobojon Tarrohning “Xorazm
navozandalari” kabi asarlarida Muhammad Rahimxon Soniy Feruz haqida
ma’lumotlar berilgan.
Xorazm adabiyoti tarixida X1X asrning ikkinchi yarmi o’ziga xos bu
davrdir. Bu davrda Xorazm adabiyoti yuksak taraqqiyot bosqichiga ko’tarildi.
Ayniqsa, saroyda kuchli bir adabiy guruh maydonga keldiki, unda Feruzning
hissasi beqiyos. Afsuski, Feruz hukmdor, xon bo’lgan uchun 74 yillik sho’ro
davrida e’tibordan chetda qolib ketdi. Feruz unitilayotgan bir paytda, 1960
yilda sho’rolar mafkurasi ustuvor bo’lib turgan bir zamonda A.Qahhor
birinchi bo’lib shoir ijodini o’rganish masalasini ko’rib chiqdi. Jumladan,
“Qizil O’zbekiston” gazetasida Feruz ijodini rad etish mazmunidagi
maqolasiga keskin qarshi chiqib: “Feruz – mashhur lirik shoir, musiqashunos,
kompozitor, yaxshi tarjimon Umarxon singari o’z zamonasining shoirlarini
o’rdasiga yiqqan. 1873 yilda bosmaxona sotib olib, Xorazmda birinchi kitob
bostirgan odam” degan edi. Ammo Feruz faoliyatini o’rganish mustaqillikdan
keyingina boshlandi.
Komil Xorazmiy (1825-1897) – shoir, hattot, bastakor, musiqashunos,
tarjimon, davlat arbobi.
X1X asr manbalarining aksariyatida, jumladan, ogahiyning “Gulshani
davlat”, Muhammad Yusuf Bayoniyning “SHajarayi Xorazmshohiy”, Ahmad
Tavbibiyning “Majmuatush shuaro” kabi asarlarida Komilning otashzabon
shoir va tadbirkor davlat arbobi sifatida faoliyati baholangan.](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_8.png)
![Muhammadniyoz Komil 1825 yilda Xivada tug’ildi. Dastlab eski
maktabda, so’ngra Xiva madrasalaridan birida ta’lim oldi.
Ta l abalik davridayoq she’rlari el nazariga tushdi. Natijada uni Xiva xoni
Sayid Muhammadxon saroyiga, mirzolik lavozimiga taklif etadi. Feruz taxtga
chiqqach Komil tez orada mirzaboshilik lavozimiga tayinlanadi. Rusiya
imperiyasi Xiva xonligini bosib olish uchun urush boshlagan. 1873-yilda
Komil xuddi shu mansabda edi.
Xiva xonligi saroyidagi amaldorlar yurt ustiga bostirib kelayotgan
bosqinchilarga munosabat masalasida farqlanar edilar. Devonboshi
Matmurod boshliq birinchi guruh kuchlar nisbatani hisobga olmay, el-yurtni
qonga bostirishga muqarrar bo’lgan jihod tarafdori edilar. Mirzaboshi
Komil, xonning maslahatchisi Said Amirqul Umar va uning hamkifrlari esa
yurt imkoniyatlarini to’la hisobga olgan holda ish ko’rish, bosqinchi tomon
bilan murosayu modaro yo’lini tutish, shu tariqa huquqlari cheklangan holda
bo’lsa ham xonlikni saqlab qolish fikrida edilar. Keyingi voqealar Komil va
uning tarafdorlari ham ekanligini ko’rsatdi.
1873-yilning 12 avgustida Xiva yaqinidagi Gandimiyona qishlog’ida
Rusiya bilan Xiva xonligi o’rtasida shartnoma tuzildi. Bu “Gandimiyon
shartnomasi” nomi bilan tarixga kirdi. Xiva xonligi visol bo’lib qoldi. Xiva
xonligidagi 1873-yil voqealari haqida ingliz tilida maxsus kitob chop ettirish
Mak-Goxan Komilning sulhparvar, tadbirkor kishi ekanini ta’kidlasa, Xiva
xonligiga qarshi janglarda bevosita ishtirok etgan F.Lobasevich uning
to’g’risida bunday yozadi: “Matniyoz xonlikning og’ir, kulfatli paytlarida,
Xiva aholisi hayot-mamoti hal bo’layotgan bir vaqtda butun kuch-quvvatini
sarflab, bekorchi g’azab va jahoni bosishga, anglashilmovchiliklar sababini
aniqlashga va yuzaga kelgan ixtilofni yaxshi natijalar bilan tugatilishiga
harakat qildi. Matniyozning bu vaqtda o’z Vataniga ko’rsatgan xizmati
beqiyos katta bo’ldi” 1873 yil qirg’inbarotlarini o’z ko’zlari bilan ko’rgan](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_9.png)
![ba’zi muarrixlar esa ancha keyin bitilgan asarlarida Komilning bu davrdagi
faoliyatiga birmuncha salbiy munosabatda bo’lganlar. Bu hol Bayoniy va
Laffasiy asarlarida ko’proq seziladi. So’ng Komil bori mansabidan ozod
etildi. 1897-yildan 72 yoshida vafot etdi.
Komil xattotlik bilan shug’ullangan. Komil Xorazmiy Moskva,
Peterburg shaharlarida bo’lgan. Birinchi 1873, ikkinchi 1883, uchinchi esa
1891 yillarga to’g’ri keladi.
Komil taniqli shoir edi. Devon tuzgan.
Xorazmlik buyuk xonanda Komiljon Otaniyozov kuylagan “Kimni sevar
yorisan” muxammasi Komil qalamiga mansub:
Qaysi falak burjini mehri nur anvarisan,
Qaysi sadaf durining gavhari shaxvarisan,
Qaysi xutan ohusi, nafsi totarisan,
Qaysi chamanzorni lolayu gulnorisan,
So’yla manga, ey sanam, kimni sevar yorisan?
Qomatingga bandadur bog’ aro sarvi ravon,
La’l labing rashkidin g’uncha erur bag’ri qon,
CHunki chaman sahnida bo’lsa yuzing gulfishon,
Nolasin aylar fuzun bulbuli bexonumon,
So’yla mang’a, ey sanam, kimni sevar yorisan?
Komil Xorazmiy musiqasini notaga kiritdi. “Tanbur notasi” nomi bilan
mashhur bo’ldi. Bastakor sifatida “Murabbai Komil”, “Peshravi Komil”
kuylarini yaratdi.
Komil Barxurdor bin Mahmud turkman forohiy adabiy taxallusi
“Mumtoz”ning “Mahbubul qulub” (xalq orasida “Mahfil aro” (“Majlisga
ziynat beruvchi”) asarini, Fahriddin Ali Safiyning “Latoyifut-Tavoyif”
asarlari fors tilidan o’zbek tiliga tarjima qildi. Komil X1X asrning 80-90-
yillarida Xiva xonligida matbaa ishlari rivojiga ham salmoqli hissa qo’shdi.](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_10.png)
![Ahmad Tabibiy – X1X asr oxiri XX asr boshlarida badiiy adabiyotning
deyarli barcha turlarida ijod qilgan, ustozlari Munis, Ogahiy, Komil kabi
o’ziga xos shoir, dostonnavis, tarjimon, tazkiranavis ijodkordir. Ahmad
Tabibiy shaxsiyati, ijodiy merosi haqida dastlab Muhammad Yusuf Bayoniy,
rus turkshunosi A.N.Samoylovich, shoirning zamondoshi Hasanmurodqori
Muhammadamin Laffaziy asarlarida ma’lumotlar berilgan.
Ahmad Tabibiy 1869-yili Xorazm xonligining siyosiy va madaniy
markazi Xiva shahrida tug’ildi. Uning otasi asli afg’onistonlik, keyinchalik
Xorazmga kelib turg’un bo’lib qolgan. Ali Muhammad Xivaning mashhur
tabiblaridan edi. U o’g’lini fors, arab tillariga, tabiblikka o’rgatdi. SHuning
uchun Ahmad o’ziga “Tabibiy” taxallusini tanladi. Feruz shoir ahmadni
saroyiga taklif etdi. U saroyda Avaz O’tar kabi shoirga ustozlik qildi.
Laffaiyning yozishicha Tabibiy past bo’ylik, ochiq chehra, shirin so’z, nozik
tabib kishi bo’lgan. SHaxmat bilan tanburni xush ko’rgan. Uning besh devoni
bor. “Tuhvabus sulton”, “Munisul ushshoq”, “Hayratul ushshoq” devonlari
o’zbek tilidagi, “Mir’otul ishq”, “Mazharul - ishtiyoq” devonlari esa fors-
tojik tilidagi she’rlaridan tashkil topgan. U “Valeishq va Azro” dostoni
muallifi. Tazkiranavis sifatida “Majmuatush – shuaroyi Feruzshohio”ni tuzdi.
Tarjimon sifatida Fuzuliyning “Haft jom” asarini fors tilidan tarjima qildi.
Ahmad Tabibiy ijodida ma’rifat mavzusi yetakchi o’rin egalladi.
Kimdakim ahli jahondin bor ilmu ma’rifat,
Qolg’usidur oni borxundor ilmu ma’rifat...
G’aflatu jahl uyqusig’a g’arq bo’lg’on shaxsni,
Fayz birla ul qilur bedor ilmu ma’rifat.
Ilm birla ma’rifat ta’limni tark etmagil,
Hosil et borincha jon, takror ilmu ma’rifat.
Jadid adabiyotida SHarq va G’arb madaniyati masalalari talqini keng
ifodasini topdi. Bu I.Gaspirinskiyning “Madaniyati islomiya” asarida keng](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_11.png)
![aks etdi. Fitrat “CHin sevish” dramasida ham shu masalaga e’tibor qaratadi.
CHo’lpon asarlarida ham SHarq va G’arb madaniyatida o’ziga xoslik va
ayirmalar keng aks etgan. Bu bejiz emas. Ular SHarq yuksak madaniyat
beshinchi bo’lganini, XX asr boshlariga kelib mustamlakalar ta’sirida xarob
holatga kelganligidan iztirob tortadilar.](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_12.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qosimov B. va b. Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti. – T.:
Ma’naviyat, 2004.
2. Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti masalalari. – T.: Universitet,
1998.
3. Ziyoev N. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi
kurash. –T.: SHarq, 1998.
1. Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. –T.: O’zbekiston, 2008.
2. Amir Sayyid Olimxon Buxoro xalqining xasrati tarixi. – T.: Fan,
1991.
3. Fitrat. Amir Olimxonning hukmronlik davri. –T.: “Minxun” xayriya
nashriyoti, 1992.
4. Narshaxiy. Buxoro tarixi. –T.: “Meros”, 1991.
5. Sahbo. Tanlangan she’rlar. –T.: Fan, 1993.](/data/documents/d967d2a8-9e5c-4e2e-9ea5-546a15a8f563/page_13.png)
Yangicha ma’rifatparvarlik va milliy uyg’onish adabiyoti, mavzu ko’lami, janrlar yangilanishi va takomili. Reja: 1. Yangicha ma’rifatparvarlik. 2. Buxoro adabiy muhiti. Ahmad Donish ijodi. Mirza Sahbo ijodi. 3. XX asr boshlarida adabiy bahslar va adabiy-estetik tafakkur. 4. Mavzu ko’lami, janrlar yangilanishi va takomili. 5. Xorazm adabiy muhiti. Komil Xorazmiy ijodi. Ahmad Tabibiy ijodi. 6. Jadid adabiyotida Sharq va G’arb madaniyati masalalari talqini.
Buxoro adabiy muhitida an’anaviy ikki tillilik rivojlandi. Amir Abdulahadxon (1859-1910) nafaqai siyosiy hayotning, adabiy ijodning ham eng e’tiborli vakili edi. Ayniqsa, bu uning amirlik davri (1885-1910)da yaqqol namoyon bo’ldi. Uning bobosi Amir Haydar (1800-1826) ham “Sayyid” taxallusi bilan she’rlar mashq qilardi. Abdulahadxon esa “Ojiz” taxallusi bilan tanilgan sobdevon shoir edi. Xukmdorlarning adabiyotga yaqinligi shu darajada ediki, ayrim tuman hakimlari, masalan, Hisor hokimi Avliyoqumbek “Husayniy” taxallusi bilan davom tortib qilgan edi. Abdulahadxonning rag’bati va himmati bilan Afzal Pirmastiy (1915 y v.b.), Ne’matullo Muhtaram (1920 y. v.b.), Mirsiddiq Holimat (amirning ukasi), Abdi kabilar tazkiralar tuzib, an’anaviy tazkirachilikni yangi-yangi asarlar bilan boyitdilar. X1X asrning oxiri XX asr boshi Buxoro tazkirachilik maktabining ida, shubhasiz Qori Rahmatulloh Vozoq (1818-1894) turadi. Uning 1871 yilda tuzilgan “Tuhfatul ahbotfi tazkiratiya - ashob” (“Suhbatdoshlar zikrida do’stlar tuhfasi”) tazkirasi XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlari Turkiston shoirlarini qamrab olgan edi. Afzal Maxdum Pirmastiyning “Afzaluit – tazkor fi zikrish – shuaro val - ai’or” (“SHoirlar va she’rlar haqidagi Afzal tazkirasi”) (1904) X1X asr oxiri XX asr boshida o’lkamizda yashagan 135 shoir haqida ma’lumot beradi. Ne’matulla Muhtaram (1910), Mirsuddin Hashmat va Abdullarning “Tazkiratuli shuaro”lari, Hoji Hakimxonning “Munexatut - tovorix” (“Tanlangan tarixlar”), Sadr Ziyoning “SHuorayi mutaaxxarin va fuzaloyi muasirin” (“So’nggi shoirlar va zamondosh fozillari”) asarlari mazkur davr adabiy muhiti o’rnida muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Hajviy asarlariga “Bepul” deb taxallus qo’ygan Abduqodir Savdo (1823-?) tojik tilida she’riy sayohatnomalari yozgan Jonmuhammad Joniy (1839-1881), “TarixgaSalimiy”si bilan shuhrat topgan
Mirzo samimiy (1850-1930), ham ishqiy, ham ijtimoiy she’rni baravar tutgan SHamsiddin SHohik (1853-1893)larni keltirilgan. XX asr boshida Bahrombek Davlatjon o’g’li (1873-1933), Mirzo Sirojiddin (1877-1912), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdurauf Fitrat (1886-1938)lar ijod etdilar. Buxoro adabiy muhiti na xarakterli xususiyatlardan, bir kunlab tazkiralar tuzilishi bo’lsa, ikkinchisi, hajv va she’riy sayohatnomalarning udumga kirishidir. Amir Haydarning daftordori (moliya vaziri) jondorlik Mirza Sodiq Munshiy (1753-1819)ning “Dahmon shohon” (SHohlarning qabrlari) masnaviysining qisqacha mazmuni shunday: shoir Buxoroning sobiq hukmdorlari altarxoniylar dasmasi yonidan o’tar ekan bizdan sado eshitadilar. Yaqin borsa Subxonqumxon (1680-1706) o’zi qilgan haqsizliklardan so’zlamoqda. Qilmishlaridan so’zlab avlodlarga nasihat beryapti. SHoir Ubaydullaxon (1702-1711), Abdulfayzxon (1711-1747) daxmalar yonidan o’tadi. Ular ham o’z tarixlaridan, fojealaridan so’zlaydilar. O’z so’zlari bilan idoralarining tartibsizligi va nizomsizligini aytadilar, o’zlarini fosh etadilar. Oradan yuz yil o’tgach, Mirzo Abdulazim Somiy ham xuddi shu nomda masnaviy yozdi va amirlar ro’yxatini qilgan joyidan mang’itlar sulolasini boshlab bordi. Rahimbiydan Muzaffarxongacha olib keladi. Abdurahmon Tamkin degan yana bir shoir ushbu mavzuda asar yozib, “Dahman shoh Dabbus” va “Dahman Amir Temur”ni ilova qildi. XX asrning 10-yillarida samarqandlik Siddiqiy Ajziy “Anjumani arvoh” (“Ruhlar yig’ini”) masnaviysini yozdi. SHoir hajdan qaytar ekan, Misrga tushibdi va arvohlar anjumanidan chiqibdi. Buxoro amirlari anjumani ekan Amir Muzaffar so’z olib, noqisligi, tepsa-tebranmasligi bilan mashhur bu hukmdor barcha qilmishlarini hikoya qilibdi.
Mirzo Sodiqning “Dahmam shohon”i X1X asrning 2-yarmida Usmonxo’ja Xolis tomonidan o’zbekchaga tarjima qilingan. Jonmuhammad Joniy SHarq adabiyotida qadim an’analarga ega bo’lgan Sayohatnoma janriga yangi ruh berdi. X1X asrni 70-yillarida Buxoro-Nurota safari haqida tojik tilida “Sayohatnoma” nomli asar yozdi. Unda muallifni 800 chaqirimdan uzoqroq masofadagi hozir Buxoro, samarqand, Sirdaryo hamda Qozog’istonning CHimkent viloyatlarida joylashgan 50 qishloqni tabiati, manzaralari, odamlari haqida xotiralar o’z ifodasini topadi. Joniy 1839 yili G’ijduvonni Nayman qishlog’ida tug’ilgan. 1881 yili Amir Muzaffar buyrug’i bilan Qarshida qatl qilingan. “Ahmad Kalla”, “Ahmad Maxdum” nomlari bilan shuhrat qozongan va ilmiy-adabiy tafakkurning yangilanishiga sezilarli ko’rsatgan Ahmad Donish X1X asr Buxorosining qadimiy ilm egalaridan edi. U Buxoroda shofirkonlik mudarris oilasida tug’ildi. Otasi madrasasida ta’lim oldi. Yoshligidan naqqoshlik, rassomlik, xattotlik, tarix va falsafani o’rgandi. 1857 yilning kuzida Amir Nasrulloning Rusiya imperatori Nikolay I vafotiga ta’zim bildirish va valiahd Aleksandr I ning taxtga chiqishini qutlash uchun yuborilgan elchi Mullajon Miroxurga kotiblik qiladi. Peterburg uch oyo san’at-madaniyat obidalari bilan tanishadi. 1869 yilda yangi shart-sharoit taqazosi bilan Amir Muzaffar Peterburgga yana elchi yubordi. Bu elchilik yarim vassalga aylangan davlatni hokimi mutloq ko’nglini olish harakatida edi. Uning ham kotibligi Ahmad Donish tanlandi. 1873 yil oxirida Ahmad Donish uchinchi marta elchilik tarkibida Rusiyaga yo’l oldi.7874 yil yanvarь-mart oylarida Peterburgda bo’ldi. Aleksandr II bilan uchrashdi. So’ngra bular qog’ozga tushirdi. Muallifning “Navodirul -voqeo” asari 15 yil davomida, 1870-1885 yillar oralig’ida yozilgan tarixi, falsafiy, memuar asardir. 23 bobdan tashkil topgan
bu asar haligacha to’la nashr etilmagan. Bir qismi 1964 yilda o’zbekchaga tarjima qilingan va bosilgan. Kitobning 2 bobida Rusiya safari taassurotlari berilgan. VII bob A.Donishning 1869 yilda Rusiya safariga bag’ishlangan. VIII bob podshoh Aleksandr II ni qizi Maryaning 1874 yilda bo’lgan nikoh to’yiga yuborilgan elchi Abduqodirbek safari haqida. Qolgan boblar, masalan, ota-ona va farzand munosabatlari (1-bob), mol-dunyo (2-bob), tarix (3-bob), olim va johil taqdiri (4-bob), vaqt qadri (5-bob), safar qilish foydalari (6-bob), ilm-fan manfaati (9-bob), haqiqiy va majoziy ishq hamda uning odobi (10-bob), nikoh (11-bob), taqdir (12-bob), kasb-kor (13-bob), jism va ruh (14-bob), yer tuzilishi va maydonlar (16-bob), tush ta’biri (19-bob), Bedil baytlari (20- bob), ayrim hodisalar talqini (22-bob), inson axloqini belgilash (23-bob) kabi tamaddun (madaniyat) haqidagi risola (15-bob) va xilma-xil voqeiy hikoyalar (18, 21-boblar) ham undan joy olgan. Ularni har biri muhim va ahamiyatlidir. Masalan, so’nggi risolada podshohning xalq oldidagi mas’uliyat 10 mart asosida ko’rsatib berilgan. SHu jihatdan u Yusuf Xos Hojibni “Qutadg’u bilig”, ikkinchi yondosh Rusokin “Ijtimoiy shartnomasini yodga soladi. SHuningdek, uning “Majmuai hikoyati Ahmad Kolla” (“Ahmad Kolla hikoyatlari to’plami”) (1877), “Isloh miyoni shis va sunn” (“SHia va sunniyni yarashtirish haqida nasihat”) kabi risolalari, “Daftari taqvim” (“Kundaliklar”)i ham muhim ahamiyatga ega. Ahmad Donish umrining oxirlarida “Tarix risolasi” kitobini yozdi. Bir yoqdan Amir Temur, Husayn Boyqaro, Abdullaxon, Subhonqulixon, SHohmurod, ikkinchi tarafdan Amir Muzafar saltanati misolida har bir davlatning taraqqiy va tanazzul sabablarini tahlil qildi. Birinchi guruhni mujaddidlar (din va davlatni poklovchilar) deb hisoblaydi.