Abu Rayhon Beruniy ilmiy asarlari tahlili Reja 1. Abu Rayhon Beruniy va tarix ilmi 2. Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari haqida 3. “Hindiston” va “ Qonuni Ma’sudiy ” asarlari haqida 4. Beruniyning “Saydana” va “Menerologiya” asarlari va uning mazmuni 5. “Geodeziya” asaridagi tabiiy-ilmiy qarashlarining o‘rganilishi

Abu Rayhon Beruniy va tarix ilmi O‘tmish tariximizni o‘rganishda bevosita tarixiy manbalarga murojaat qilinadi va manbalar orqali tarixiy voqealar tahlil qilinib, aniqlik kiritiladi. O‘zbekistonning VIII asr oxiridan boshlab, XII asrgacha bo‘lgan tarixi deyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan. Manbashunoslikda arab tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni mualliflarning kelib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratib o‘rganiladi. Birinchisi arab tilida ijod etgan yurtimizdan chiqqan tarixchi va olimlar bo‘lib, ularning asarlarida ona vatanga muhabbat alohida namoyon bo‘ladi, bu ayniqsa Abu Rayhon Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarida xalqimiz qadimgi madaniyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarida alohida ko‘zga tashlanadi. Ikkinchi guruh — xorijlik olimlardan iborat bo‘lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tarixi, madaniyati, siyosiy-ijtimoiy hayoti yoritilgan. Mazkur muarrixlar yurtimiz hududini umummusulmon olami, arab xalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar. Arab tilida bitilgan eng muhim manbalar qatorida qomusiy bilimlar sohibi Abu Rayhon Beruniy va uning tarixiy asarlarini keltirish joiz. Beruniy tabiiy va ijtimoiy fanlar bo‘yicha 150 dan ortiq asar yaratib, asosan tabiiy fanlar sohasida ulkan kashfiyotlarga va muvaffaqiyatlarga erishgan. Beruniyning tarixchi sifatida quyidagi ikki xarakteri alohida qayd etib o‘tiladi. Ya’ni, turli xalqlarning tarixiy, madaniy taraqqiyoti va ayrim shaxslar faoliyatini baholashda ularning irqiy, diniy yoki sulolalariga asoslanmay hamma xalqlarga birda hurmat bilan qarashga asoslangan. Shungdek, voqea va hodisalarni ayniqsa etnografiya sohasida solishtirish asosida o‘rganishga harakat qilish, turli xalqqlar va diniy guruhlar uchun xos bo‘lgan o‘xshashlik yoki ziddiyatlarni axtarib topish. Tarix va tarix fani ijtimoiy fanlar majmuasi bo‘lib, insoniyatning butun o‘tmishi davomidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotidagi jarayonlar va voqea-hodisalarni aniq-konkret holda va turli uslublar yordamida davrlarga bo‘lingan va umumiy holda o‘rganadi. Iqtisodiy tarix, siyosiy tarix, madaniyat tarixi, harbiy tarix, diplomatiya tarixi, tarixiy geografiya kabilar tarix fanining tarmoqlari hisoblanadi. Tarix fanining tarkibiy qismlari maxsus tarixiy fanlar

hamda arxeologiya va etnologiya bolib, fan va madaniyat tarixi, san’at tarixi shu sohalar bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Ayniqsa tarix to‘g’risidagi chuqur bilimlarini o‘z ichiga olgan «Osor ul- boqiya an al-qurun al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») hamda «Hindiston» yoki «Kitab tahqiq molil-Hind min manqula fi-1-aql va-l-marzuma» («Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarining tadqiq etish») va «Kitob ul-musammara fi axbori Xorazm» («Xorazm haqidagi axborotlar haqida suhbatlar») nomli asarlari bilan jahon tarix fani va madaniyat tarixiga katta hissa qo‘shdi. Beruniyning Xorazm tarixiga oid asari yuqorida zikr etilgan nomdan tashqari, yana «Tarixi Xorazm» va «Mashohiri Xorazm» («Xorazmning mashhur kishilari») nomlari bilan ham mashhur bo‘lib, uning ayrim lavhalari — parchalari Abulfazl Bayhaqiyning 1056-yili yozib tamomlangan «Tarixi Bayhaqiy» va Yoqut Hamaviyning «Mo‘jam ul-buldon» asarlarida saqlanib qolgan. Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari haqida Shunday qilib Abu Rayxon Beruniyning tarixga oid bo‘lgan eng yirik asari uning dastlabki asarlaridan “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” ya’ni, (Al- osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya” asari Qadimgi Xorazmda o‘tgan xalqlarning, qadimgi yahudiylar, nasroniylar, majusiylar va musulmonlarning urf-odatlari, an’analari, bayramlari, kalendarlari, dinlari, payg‘ambarlari, muqaddas kitoblari haqidagi barcha ma’lumotlarni o‘zida to‘plagan yaxlit ensiklopediya xarakteridagi asar hisoblanadi. Asar Yevropa ilm-fan olamida “Xronologiya” nomi bilan mashhurdir. Bu asarni olim 27 yoshida, ya’ni 1000 yili yozib tugallagan. Asar olimning boshqa asarlari singari arab tilida yozilgan. Asar Jurjon hukmdorlaridan biri Qobus ibn Vashmgirga bag‘ishlagan. Tarixdan ma’lumki, o‘ sha vaqtda Kaspiy oldi viloyatlarida ziyoriylar sulolasi (928-1042) hukmronlik qilgan. Bu sulolaning vakili Qobus ibn Vashmgir (1012 y. o‘ldirilgan) yosh olimni o‘z himoyasiga oladi. Ye vropani birinchi marta asar bilan tanishtirgan olim nemis sharqshunosi va beruniyshunosi 1845-1930 yillarda yashagan Eduard Zaxau bo‘ldi. Bu asarning birinchi nashrini Eduard Zaxau 1876–1878 yillarda Leypsigda arabcha nusxasi

asosida nashr etdi. Nashrda o‘sha paytgacha mavjud bo‘lgan 4 ta qo‘lyozma nusxadan foydalanilgan. Zaxau 1879 yili asarning inglizcha tarjimasini nashrdan chiqaradi. 1943 yilda Tehronda E.Zaxauning arabchadan qilingan inglizcha tarjimasi asosida Akbar Dono Sirisht Sayrafiy tomonidan nashr etildi. Beruniyshunoslik markazining 50 yillardan boshlab Toshkentga ko‘chishi natijasida 1950 yili sharqshunos olim Abdufattoh Rasulov mazkur asarning bir qismini o‘zbekchaga tarjima qiladi. Nemis arabshunos olimlari Karl Garbers va Iogann Fyukkler tomonidan Zaxau nashrida tushurib qoldirilgan o‘rinlar to‘ldirilib 1952 yilda yana nashr etadi. 1957 yilda esa arabshunos olim M.A.Sale asarni birinchi marta rus tiliga tarjima qildi. Ammo keeng qo‘lyozmalar nusxasi va tarjimalar nusxasi bo‘lishiga qarammasdan mazkur tarjima juda ko‘p kamchiliklarga ega edi. Mazkur tarjima nusxasiga S.Tolstov va V.Sheglovlarning so‘z boshi bilan boshlangan. Keyinchalik 1959 yilda A.Xolidov barcha nashrlar va qo‘lyozmalarni solishtirib qaytadan nashr ettirdi. 1968 yili A.Rasulov tomonidan bu asarning o‘zbek tilidagi to‘liq tarjimasi “Fan” nashriyotida bosilib chiqadi. Bu asarning tarjimasi nashr etilishida tarjimon Abdufattoh Rasulovning va mas’ul muharrirlar arabshunos Ismatulla Abdullaev va faylasuf-tabiatshunos O.Fayzullaevlarning xizmati katta bo‘lgan. Beruniyning yozgan asarlari. 1035–1036 yillari Beruniy o’zi yozgan asarlari ro’yxatini tuzgan va mazkur ro’yxatda 113 ta asarning nomini keltiradi. Bu asarlardan 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 3 tasi mineralogiyaga, 4 tasi kartografiyaga, 3 tasi Agar olimning undan keyin yashagan 13 yil ichida yozgan 50 dan ziyod asarlarini ham qo’shadigan bo’lsak, ularning umumiy soni 160dan oshadi. Ayrim manbalarda Beruniy 200 ziyod asar yozganligi haqidagi ma’lumotlar ham uchraydi. Beruniy yozgan har bir asar o’ziga xos ensiklopediya edi. Masalan, uning dastlabki asarlaridan “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” (Al-osor al-boqiya an al- qurun al-xoliya” asari Qadimgi Xorazmda o’tgan xalqlarning, qadimgi yahudiylar, nasroniylar, majusiylar va musulmonlarning urf-odatlari, an’analari, bayramlari,

kalendarlari, dinlari, payg’ambarlari, muqaddas kitoblari haqidagi barcha ma’lumotlarni o’zida to’plagan yaxlit ensiklopediya bo’lib, u Yevropada “Xronologiya” nomi bilan mashhurdir. Bu asarni olim 27 yoshida, ya’ni 1000 yili yozib tugallagan. Arab tilida yozilgan. Qobus ibn Vashmgirga bag’ishlagan. Bu asarning birinchi nashrini nemis olimi, beruniyshunos Eduard Zaxau 1876–1887 yillarda Leypsigda bosib chiqaradi. 1879 yili uning inglizcha tarjimasini nashrdan chiqaradi. 1950 yili sharqshunos olim A.Rasulov asarnining bir qismini o’zbekchaga tarjima qiladi, 1957 yili bu asar arabshunos olim M.A.Salye tomonidan rus tiliga tarjima qilinadi va nashr etiladi. 1968 yili A.Rasulov tomonidan bu asarning o’zbek tilidagi to’liq tarjimasi “Fan” nashriyotida bosilib chiqadi. Beruniyning “Kitob ul-maqolot val-arz vad-diyonot” (“Maqolalar, e’tiqodlar va dinlar haqida kitob”), “Kitob fi axbori Xorazm” (“Xorazm xabarlari haqida kitob”), “Kitob tarixi ayyom as-sulton Mahmud va axbori abihi” (“Sulton Mahmud davri tarixining kitobi va otasi haqidagi xabarlar”) kabi kitoblari hali topilmadi. Ularni jahon kutubxonalari va shaxsiy kitob xazinalaridan axtarishni davom ettirish lozim. Beruniy Jurjon hukmdori Vashmgir saroyida yashab yurgan davrida qimmatbaho toshlar va minerallar haqida “Mineralogiya” asarini (“Kitob al jamohir fi ma’rifat al-javohir” (“Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo’yicha ma’lumotlar to’plami”) yozgan. Bu asar hozirga qadar o’zining amaliy ahamiyatini yo’qotmagan. Bu asarda muallif 300 dan ziyod minerallar va ularning fizik (qattiqligi, solishtirma og’irligi, rangi, qirralarining tuzilishi va boshqalar), ximiyaviy (tarkibida qanday moddalar borligi, suv va olovga chidamliligi) xususiyatlarini tushuntirib bergan. Beruniyning “Mineralogiya” asarini 1963 yil SSSR Fanlar akademiyasi nashriyotida Moskvalik sharqshunos A.M.Beliniskiy rus tilida nashrdan chiqardi. Kitob shunday nomlanadi: Beleniskiy A.M. Ocherk jizni i trudov Biruni, «Sobraniye vvedeniy dlya poznaniya dragosennostey (mineralogiya)», M., Izd-vo AN SSSR, 1963. 1025 yil 18 noyabrda Beruniy “Geodeziya” (“Tahdid nihoyot il-amokin li tas’hih masofot al-masokin” /”Turar joylar (orasidagi) masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash”) asarini yozib tugatgan. Geodeziyada matematik geografiya asoslari