logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Abu Rayhon Beruniy

Abu Rayhon Beruniy

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8398.294921875 KB
Ko'chirib olish
ABU RAYHON BERUNIY Be runiy ilmiy masalalarda ham, t arixiy voqe a hodisalarga, o’z zamondoshlariga baho be rishda ham o’t a xolislik va haqqoniy lik bilan fi k r y urit gan. Islom Karimov RE J A: 1. Abu Rayhon Beruniy hayoti 2. Abu Rayhon Beruniy ijodi 3. Beruniy jahon astronomiya va geografiya fani olimi 4. Baʼzi asarlarining yaratilish tarixi 5. Uning qoldirgan merosi 6. Fanga qo’shgan hissasi 7. Beruniyning yaratgan asboblari 8. Beruniy izidan ABU RAY HON BERUN I Y HAYOTI   Beruniy 973 yil 4 sentyabrda Xorazmning Qiyot (Kat) shahrida dunyoga kelgan. Dastlabki ta’limni ona shahrida olgan, mashhur olim Abu Nasr ibn Ali Iroqdan ilmi nujum, riyozat kabi fanlardan dars oladi. U 17 yoshida ilk astronomik kuzatishlarni o‘tkazadi. U 150 dan ortiq ilmiy asarlar yozadi. Buyuk bobokalonimiz 1048 yil 13 dekabrda G’aznada vafot etgan. «Berun» yoki «Birun» so‘zi «tashqari» degan ma’noni anglatadi. ABU RAY HON BERUN I Y I J ODI Ma'lumotlarda  yozilishicha uning 152 ta kitobining nomi na'lum. Bizgacha ulardan 27 tasigina yetib  kelgan. Uning bir qancha kitobi tabiiyot ilmiga bag'ishlangan. Bu sohaning rivojlanishida Beruniyning tabiiyot va tabiat hodisalarini o'rganish usullari, harakat, tovush, issiqlik, yorug'lik, elektr, magnetizm, atmosferadagi hodisalar, modda tuzilishi haqidagi ijodiy ishlari katta ahamiyatga ega  bo'ladi. YOSHLI GI  Beruniy yoshligidan ilm- fanga qiziqqan. Mashhur olim Abu Nasr ibn Mansur qo’lida ta’lim olgan. Ibn Iroq falakiyot va riyoziyotga oid bir qancha asarlar yozib, shulardan 12 tasini Beruniyga bag’ishlagan. Beruniy ham ustozining ismini hamma vaqt zo’r hurmat bilan tilga olgan. BERUN IY J A HON A STRON OMI YA VA GEOGRA FI YA FAN I OLI MI  U amaliy astronomiya masalalari bilan ham juda ko’p shug’ullangan. O’zining aniq va puxta astronamik kuzatishlariga asoslanib, Beruniy osmon ekvatoriga Quyosh ekliptikasi og’ishining kattaligi (23° 34’) va ekliptika og’ishi uzunligining asriy o’zgarishlarini belgilashda, Quyosh apogeyasi (avji) uzoqligini aniqlashda qadimgi va o’ziga zamondosh bo’lgan astronomlarga qaraganda ancha aniq natijalarga erishgan. Beruniy 1029 ta yulduzning hoordinatalari va yulduz kattaliklari qayd etilgan jadvalini tuzgan. FA N GA QO’SHGA N HI SSASI  Beruniy dorishunosl ik , met eorologiy a , fi zi k a kabi fanlarga ham hissa qo’shgan. Masalan, buloq va quduq suvlarining yuqoriga ko’tarilishi va favvora bo’lib otilib chiquvchi buloqlar gidrostatikasini tushuntirishda Beruniy o’z zamonasidan ancha ilgari ketib, bu boradagi uydirmalarni inkor etadi. Fizika faniga qo’shgan hissasi • Beruniy O’rta Sharq olimlari orasida bo’lib Yerning dumaloq shaklda ekanligini isbotladi va Yer Quyosh atrofida aylanadi, degan fikrga keldi. U Yer shari o’lchamini aniqladi, 5 metrli globus yasadi, dunyo xaritasini chizdi. Dunyoning qayerida qanday boyliklar borligini, dengiz suvining har kuni ikki marta qalqib-qalqib turishini, Oy va Quyosh tutilishlarining sababini soddagina qilib izohlab berdi. Matematikaga qo’shgan xissasi • Beruniy o’z zamonasining ulkan matematiklaridan biri bo’lgan. Uning matematika faniga qo’shgan hissasi muhim ahmiyatga ega. Beruniy asarlarida geometriya, arifmetika, algebra, sonlar azariyasi va trigonometriya tushunchalari ma’lum tartib bilan ta’riflagan. Olim arifmetika va algebrasining katta yutug’i shundan iboratki, unda irrasional sonlar arifmetika va algebraning teng huquqli predmeti bo’lib qoladi. Biologiya sohasida qo’shgan hissasi • Olim biologiya sohasida tabiiy tanlanish haqida qimmatli fikrlar aytgan. U tabiiy tanlanish bo’yicha avval insonning ongli faoliyatini tasvirlab beradi, keyin “ t abiat ha m shunday qiladi, lek in u farqiga borm ay di, chunk i uning harak at i ongsizdir ” , degan xulosaga keladi. BERUN IY N I N G YA RATGA N A SBOBLA RI  Buyuk olim fan sohasida tajribalar o’tkazish uchun turli asbob va uskunalar ixtiro etishda ham mahorat ko’rsatadi. Masalan, astronomiya sohasida meridinlar yo’nalishini aniqlash uchun “hind doirasi”ni ixtiro etgan. Bir qancha astrolyabiya konstruksiyalarini, diametri 7,5 m bo’lgan va o’sha zamonda eng yirik hisoblangan “devoriy kvadrant”ni yasagan. BERUN I Y YA RATGAN GLOBUSI  Beruniy O’rt a Osiy o v a umuman Yaqin Sharqda birinchi ilmiy globuslardan birini buny od et gan. Bu globusda aholi y ashay digan joy lar aniq k o’rsat ilgan v a buning y ordamida ularning geografi k k oordinat larini aniqlash mumk in bo’lgan. BA ʼZI A SARLARI N I N G YARATI LI SH TA RI X I  Beruniy tibbiyotga bagʻishlangan „Saydana“ asarida mingdan ortiq dorivor moddalar nomini 30 tilda yozib chiqqan. Oʻzining birinchi astronomik tajribalarni 16 yoshda Kot shahrida boshlagan alloma, Joʻrjonda nafaqat astronomiya va boshqa tabiiy fanlar bilan shugʻullandi, balki tarix va din tarixi bilan ham qiziqdi. Olimning muhim asarlaridan biri „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ uning Joʻrjon saroyida xizmat qilgan davrida yaratiladi. 1000-yili tugallagan bu asar muallifning koʻp qirrali olim ekanini namoyish etdi va unga katta shuhrat keltirdi. “ HIN DI STON TA RI X I”ASARI  U  Hindistonda  boʻlajak asari „Hindiston tarixi“ uchun maʼlumot yigʻdi va uni 1030-yil yozib tugatdi. Oʻsha yili Mahmud vafot etdi va uning oʻrniga oʻgʻli Mas’ud taxtga chiqdi. Mas’ud Beruniyga koʻp iltifotlar koʻrsatdi. Shu sababli, Beruniy oʻzining shoh asarini Mas’udga bagʻishlab „Qonuni Mas’udiy“ deb atadi. Bu asar asosan astronomiyaga oid boʻlsa ham Beruniyningmatematikaga oid, yaʼni trigonometriya  va sferi k trigonometriyada qilgan anchagina kashfiyotlari shu asarda bayon etilgan. UN IN G QOLDI RGAN MEROSI  Beruniyning matematikaga va fanning boshqa sohalariga qoʻshgan hissasini yozib qoldirgan 100 dan ortiq asaridan ham koʻrish mumkin. Ulardan eng yiriklari — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Mas’udiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: matematikaga doirlari — 22 ta; astronomik asboblar haqida — 10 ta; astrologiklari — 21 ta; turli fanlar (fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqalar) — 38 ta; turli tillardan tarjima asarlar — 21 ta. Beruniyning bu asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib kelgan. BERUN IN Y N IN G TA BI I Y HODI SA LA RI N I TA DQI Q ETI SHI  Beruniy taraqiy etish va yo’q bo’lishga sabab bo’lgan tabiiy hodisalarni qadqiq etar ekan, Allohning yaratuvchilik qudratini inkor etmaydi. Olim tabiatda qotib qolgan narsa yo’q, “dunyodagi hamma narsa ma’lum vaqtdan keyin bir holatdan ikkinchi holatga o’tib turadi”, degan nuqtai nazarda turadi. BERUN I Y IZI DAN  Beruniyning boy ilmi nerosi O’zbekiston va indam tashqarida chuqur o’rganilmoqda. Uning asarlari lotin, fransuz, italyan, nemis, ingliz, fors, turk tillariga tarjima qilinmoqda.  Beruniy haqida “O’zbekfilm” studiyasi ijodkorlari 2 qismdan iborat “Abu Rayhon Beruniy” filmini yaratganlar (1974). Uyg’un “Abu Rayhon Beruniy” pyessisini yozgan (1973). O’zbekiston FA Sharqshunoslik instuti, Toshkent texnika universiteti, metro bekati uning nomi bilan ataladi. Amerak alik fan t arixchisi Sart on Abu Ray hon faoliy at iga baho berar ek an, X I asr “ Be runiy asri ” deb t a’rifl ay di. E ’ t i b o r i n g i z u c h u n r a h m a t !

ABU RAYHON BERUNIY

Be runiy ilmiy masalalarda ham, t arixiy voqe a hodisalarga, o’z zamondoshlariga baho be rishda ham o’t a xolislik va haqqoniy lik bilan fi k r y urit gan. Islom Karimov

RE J A: 1. Abu Rayhon Beruniy hayoti 2. Abu Rayhon Beruniy ijodi 3. Beruniy jahon astronomiya va geografiya fani olimi 4. Baʼzi asarlarining yaratilish tarixi 5. Uning qoldirgan merosi 6. Fanga qo’shgan hissasi 7. Beruniyning yaratgan asboblari 8. Beruniy izidan

ABU RAY HON BERUN I Y HAYOTI   Beruniy 973 yil 4 sentyabrda Xorazmning Qiyot (Kat) shahrida dunyoga kelgan. Dastlabki ta’limni ona shahrida olgan, mashhur olim Abu Nasr ibn Ali Iroqdan ilmi nujum, riyozat kabi fanlardan dars oladi. U 17 yoshida ilk astronomik kuzatishlarni o‘tkazadi. U 150 dan ortiq ilmiy asarlar yozadi. Buyuk bobokalonimiz 1048 yil 13 dekabrda G’aznada vafot etgan. «Berun» yoki «Birun» so‘zi «tashqari» degan ma’noni anglatadi.

ABU RAY HON BERUN I Y I J ODI Ma'lumotlarda  yozilishicha uning 152 ta kitobining nomi na'lum. Bizgacha ulardan 27 tasigina yetib  kelgan. Uning bir qancha kitobi tabiiyot ilmiga bag'ishlangan. Bu sohaning rivojlanishida Beruniyning tabiiyot va tabiat hodisalarini o'rganish usullari, harakat, tovush, issiqlik, yorug'lik, elektr, magnetizm, atmosferadagi hodisalar, modda tuzilishi haqidagi ijodiy ishlari katta ahamiyatga ega  bo'ladi.

O'xshashlar

Abu Rayhon Beruniyning geografiyaga oid ta’limotlari
Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosining o’rganilishi
ABU RAYHON BERUNIYNING FAN VA TEXNIKA TARIXIDAGI TUTGAN O’RNI
Sharq uyg’onish davri(IX-XII asrlar)da ta’lim tarbiya va pedagogiK fikrlar rivoji.(Ibn Sino, Abu Nasr Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, al-Xorazmiy,Mahmud Qoshg’ariy)
Sharquyg’onish davri(xi-xii asrlarda)da talim-tarbiya va pedagogic fikrlar rivoji. (Ibn sino,abu nasr farobiy, abu rayxon beruniy kaykovus al xorazmiy Mahmud qashqariy