logo

ADABIY ARAB TILINING XXI ASR TA’SIRI OSTIDAGI O‘ZIGA XOS O‘ZGARISHLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

939 KB
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI  FAKULTETI
YAQIN SHARQ TILLARI KAFEDRASI
AKTAMOVA GULSHODA OMONXONOVNA
ADABIY ARAB TILINING XXI ASR TA’SIRI OSTIDAGI
O‘ZIGA XOS O‘ZGARISHLARI
B I T I R U V  M A L A K A V I Y  I SH I
  Bekniyazova S.N.
SAMARQAND-2020 MUNDARIJA
 KIRISH …………………………………………………………...........………….3
I BOB. ARAB ADABIY TILI: KECHA VA BUGUN 
1.1 . Adabiy arab tili va uning taraqqiyot bosqichlari…….………………....……..7
1.2. Zamonaviy adabiy arab tilining XXI asrdagi taraqqiyoti………..……….….17
II. BOB XXI ASRDA ARAB ADABIY TILIDA YUZ BERGAN 
O‘ZGARISHLAR 
2.1. Adabiy arab tilida XXI asr fan taraqqiyoti ta’sirida  yuz bergan leksik 
o‘zgarishlar………................................................................................................22
2.2. XXI asrda adabiy arab tili semantikasidagi o‘zgarishlar va arab tiliga kirib 
kelgan xorijiy so’zlar....................................................................……………….32
XULOSA…………………………………………………………………………42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.........................................45
ILOVA....................................................................................................................48
2 KIRISH
Til millatning madaniyati va ma’naviyati, qadim tarixi hamda o’sha millatga
xos bo’lgan urf-odatlar majmuyi ifodasi.
Til haqida aytilgan ta’riflar bisyor. Til eng avvalo, insonning ichki dunyosi,
olamni   idrok   qilishi,   tafakkur   tarzi   va   kamolotini   belgilaydigan   vosita.   Tilga
ko’pincha   aloqa   vositasi   sifatida   qarashadi.   Aslida   bu   tilning   mohiyatini   to’g’ri
anglamaslik natijasida paydo bo’lgan noto’g’ri qarash. Til faqat aloqa vositasigina
emas,   u   insonning   tafakkur   tarzini   tayin   qiladigan,   dunyoni   bilishi,   dunyoni
ko’rishi, eshitishi vositasi hamdir.
“Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo’lgan o’zbek tili xalqimiz uchun
milliy o’zligimiz va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma’naviy boylik, buyuk
qadriyatdir.   Kimda-kim   o’zbek   tilining   bor   latofatini,   jozibasi   va   ta’sir   kuchini,
cheksiz   imkoniyatlarini   his   qilmoqchi   bo’lsa,   munis   onalarimizning   allalarini,
ming   yillik   dostonlarimizni,   o’lmas   maqomlarimizni   eshitsin,   baxshi   va
hofizlarimizning sehrli qo’shiqlariga quloq tutsin”. [1.69]
Zamonaviy arab tili hozirgi paytda yigirma ikkitadan oshiq arab davlatlarida
davlat   tili   hisoblanadi.   Bundan   tashqari   Isroil   davlatining   arab   aholisi,   Baxreyn,
Efiopiya,   Samalidagi   xalqlar,   Amerika,   Eron   va   O‘rta   Osiyolik   arablar   bu   tilda
gaplashadi.   Hindiston,   Pokiston,   Afgoniston   va   Indoneziya   davlatlarining
musulmon   aholisi   ham   bu   tilni   yaxshi   bilishadi.   Zamonaviy   arab  tili   klassik   arab
tilining   rivojlanishi   natijasida   paydo   bo‘ldi.   Zamonaviy   arab   tili   XIX   asrning
ikkinchi yarmida milliy ozodlik harakatlari vaqtida yuzaga keldi. XIX asr oxiri XX
asr boshlarida yashab, ijod etgan yirik yozuvchilar, shoirlar, jurnalistlar zamonaviy
arab tilini yaratishda o‘zlarining katta xissalarini qo‘shdilar. Bular misrlik Ahmad
Shavqiy, Hofiz Ibrohim, Abdulloh Nodim, Mustafo Komil, Jurji Zaydon, livanlik
Nasif   al-Yazijiy,   Butrus   al-Bustoniy,   Ahmad   Foris   ash-Shidyak,   Amin   ar-
Rayhoniy,   suriyalik   adib   Ishoq   Abdurahmon   al-Kavokibi,   iroqlik   Abu   Tamma
ashShiroziy,   Mahdi   al-Xolis   va   boshqalardir.   Arab   tili   somiy   tillar   guruhining
janubiy shaxobchasiga taalluqlidir.
3 Mavzuning   dolzarbligi.   Arab   tilshunosligining   bugungi   kungacha   arab
tilshunosligi   tarixi   davomida   arablarni   qiziqtirgan   eng   dolzarb   muammolarni
o‘rganishga   bag‘ishlangan.   Ushbu   bitiruv   malakaviy   ishi   arab   tilshunosligining
turli sohalariga oid masalalar muammolarida markaziy o‘rinni egallab turgan arab
tilshunosligiga oid ba’zi muhim masalalar.
Hozirgi   vaqtda   arab   tilshunosligini   leksikografiya,   hududiy   dialektlar   va
zamonaviy   arab   adabiy   tilini   o‘rganish   muammosi   zamonaviy   arabshunoslik
uchun dolzarbdir.
Bitiruv   malakaviy   ishining   dolzarbligi   arab   tili   muammolarini   o‘rganish,
zamonaviy   tilshunoslik   nazariyasi   muammosining   bir   qismi   ekanligi   bilan
belgilanadi.   Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   zamonaviy   arab   adabiy   tilini
dialektlar,   leksikologiyaning   xususiyatlari   va   xususiyatlariga   nisbatan
o‘rganishdir.   Fonetika,   shuningdek,   ushbu   muammoning   tarixi   bitiruv   malakaviy
ish mavzulari ichidan   “ Adabiy arab tilining XXI asr ta’siri ostidagi o‘ziga xos
o‘zgarishlari”   mavzusini   tanladik.   Bu   mavzuni   atroflicha   o‘rganib,   talabalar
uchun   amaliy   dastur   sifatida   foydalana   oladigan   qo‘llanma   sifatida   qoldirish
asosiy maqsadimizdir. 
Arab tilini o‘rganishni o‘z oldga maqsad qilib qo‘ygan har bir talaba  adabiy
arab   tilining   XXI   asr   ta’siri   ostidagi   o‘ziga   xos   o‘zgarishlari   haqida   ozgina
bo‘lsada   xabardor   bo‘lishi   maqsadga   muvofiqdir.   Quyidagi   amaliy   ishimiz
kimgadir   ozgina   bo‘lsada   amaliy   yordam   bera   olsa   biz   qilgan   barcha   ishimizdan
xursand bo‘lamiz. Har bir tilni o‘rganayotgan kishi o‘sha tilning qaysidir qismini
atroflicha   o‘rganishi   maqsadga   muvofiqdir.   Chunki   bu   tilning   qay   darajada
ahamiyatli yoki uning tuzilishi haqida kengroq fikr  va mulohaza bildirishda yoki
uni   anglashga   yordam   beradi.   Til   xalq   ruhiy   olamining   o‘ziga   xos   xira   tortmas
ko‘zgusidir.
Til xalqning azaliy va badiiy ruhini, ichki dunyosini, tafakkur tarziyu milliy
tabiatini, yashash tarziyu ming yillik an’anlarini, bir so‘z bilan aytganda, xalqning
botiniy va zohiriy borlig‘ini aks ettiradi. Shularni e’tiborga olgan holda bu mavzu
ham o‘ta dolzarb mavzulardan biri desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
4 Ilmiy   izlanishning   maqsad   va   vazifalari.   Har   bir   qilinayotgan   ishdan
ma’lum   maqsad   bo‘lib,   bu   maqsadga   yetishish   esa   o‘z   oldiga   bir   qancha
vazifalarni   qo‘yadi.   Chunki   qilinayotgan   har   bir   ishga   jiddiy   yondashilmasa   va
aniq   maqsadlar   sari   intilmas   ekan   bunday   ishdan   natija   chiqishi   juda   qiyindir.
Tadqiq   qilinayotgan   mavzuni   atroflicha   yoritib   arab   tilini   o‘rganayotgan
talabalarga ozgina bo‘lsada bu tildagi  o‘zgarishlar haqida ma’lumot berish, ilmiy
ish mavzusi  bugungi  kunda naqadar  dolzarb ekanligini  yana bir  bor  tadqiq etish,
arab   tilida   bugungi   kunda   o‘ziga   xos   o‘zgarishlar,   xususiyatlarini   atroflicha
yoritish kabi bir qancha vazifalarni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim.
Tadqiqot predmeti va ob’yekti.   Tadqiqot predmeti arab adabiy tili bo‘lib,
uning   ob’yekti   esa   shu   adabiy   tildagi   o‘ziga   xos   o‘zgarishlar,   ularning   fonetik,
leksik   va   morfologik   xususiyatlari.   Chunki   quyidagi   bayon   etilgan   maqsadlarga
erishish   va   ilmiy   taqdiqot   mavzusini   keng   yoritishda   ham   bu   kabi   masalalarga
yondashmasdan o‘tishning iloji yo‘q. Bu haqda ilmiy tadqiqot mavzusini yoritish
davomida kerakli fikrlarni berib boramiz.
Tadqiqot   metodlari.   Pedagogikadan   bizga   ma’lumki   har   bir   ilmiy   ish
o‘zining   izchilligi,   ma’lumotlar   ketma-ketligi,   maqsad   sari   bosqichma-bosqich
intilishi   eng   samarali   metodlardan   biri   bo‘lib   hisoblanadi.   Quyidagi   fikrlarning
mantiqiy   davomi   sifatida   tadqiqot   metodlarida   quyidagilardan   foydalandik.
Tadqiqot   mavzusiga   qiyosiy   yondashish   arab   va   o‘zbek   tillaridagi   o‘ziga   xos
o‘zgarishlarni   qiyoslash,   ularni   ilmiy   tahlil   qilish   va   boshqa   metodlardan
foydalandik.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati.   Arab tili bilan shug‘illanayotgan va shu
sohada   o‘z   ilmiy   ishlarini   olib   bormoqchi   bo‘lgan   tadqiqotchilar   uchun   bu
mavzuning   nazariy   jihatdan   ahamiyati   juda   kattadir.   Chunki   tadqiqot   o‘zining
dolzarbligi  bilan ajralib turadi. Tadqiqotning nazariy jihatdan naqadar  ahamiyatli
ekanligini   har   bir   til   o‘rganuvchi   juda   yaxshi   biladi.   Chunki   tilni   o‘rganuvchi
uning   muammo   va   yutuqli   tomonlaridan   ozgina   bo‘lsada   xabardor   bo‘lishi
maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.   Shuning   uchun   ham   arab   tili   o‘ziga   xos
5 o‘zgarishlarning   fonetik,   leksik,   morfologik   xususiyatlari   mavzusi   har   birimiz
uchun nazariy jihatdan ham ahamiyatlidir.
Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati.   Tadqiqot   mavzusi   juda   dolzarb   mavzu
hisoblanadi.   Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   haqida   quyidagilarni   aytish   asosli.
Arab   tili   o‘rganuvchilariga   amaliy   yordam   beruvchi   o‘quv   uslubiy   qo‘llanma
yaratish. Tadqiq etilgan sohani keng kitobxonlarga taqdim etish, uning yutuqli va
kamchilik   tomonlari   haqida   fikr   mulohazalar   almashish.   Arab   tilida   bugungi
kundagi   o‘zgarishlari,   shevalarining   ahamiyati   juda   katta   ekanligini   tadqiq   etish,
va   hokazolardan   iborat.   Bitiruv   malakaviy   ishimni   yozishdan   maqsad,   boshqa
talabalarga amaliy yordam ko‘rsata oladigan ilmiy qo‘llanma yaratish, arab tiliga
fan- texnika taraqqiyoti natijasida kirib kelgan so’zlarning o‘ziga xos xususiyatlari
bilan talabalarni atroflicha tanishtirish kabi amaliy ishlar qilish ko‘zda tutilgan.   
Bitiruv   malakaviy   ishining   asosiy   tuzilishi.   Bitiruv   malakaviy   ish i ni
quyidagi   holatda   yozdi k .   Birinchi   “Kirish”   qismi,   unda   arab   tili   haqida   qisqacha
ma ’ lumot,   o‘rganilayotgan   mavzu   dolzarblgi,   ilmiy   izlanishning   maqsad   va
vazifalari,   tadqiqot   mavzusining   predmeti   va   ob’ekti,   tadqiqot   metodlari,
tadqiqotning   nazariy   va   amaliy   ahamiyati   kabi   masalalar   haqida   so‘z   yuritildi.
Asosiy   qismi   ikki   bobdan   iborat.   Birinchi   bobda   ikkita   reja   orqali   adabiy   arab
tilining tarixi va hozirgi holati yoritilib berildi,   ikkinchi bobda  2 ta reja orqali XXI
asrning arab adabiy tiliga ta’siri yoritildi.   Bundan tashqari Bitiruv malakaviy ishi
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilova qismlaridan iborat.
6 I BOB. ARAB ADABIY TILI: KECHA VA BUGUN
1.1 Adabiy arab tili va uning taraqqiyot bosqichlari.
Arab   tili   somiy   tillar   guruhining   eng   yoshi   hisoblanadi.   Arab   tili   rivojlanishining
boshlang’ich davri haqida aniqroq narsa aytish mushkul, biz eslatib o’tadigan narsa
shundan   iboratki,   avval   ikki   til   bo’lgan   va   qolgan   barcha   arab   lahjalari   (dialekti)
shu tillar asosida kelib chiqqan. 
Bu tillar:
Janubiy arablar – ximoriylar, Yamanda yashaydigan kaxtan qabilasining tili.
Ular   asosan   janubiy   arab   tilida,   ya’ni   somiy   tarmog’ining   janubiy   chet
chuqurchasiga kiruvchi tilda gaplashgan.
Shimoliy   arablar   –   mudoriylar,   ya’ni   Hijozda   yashaydigan   adnon
qabilasining   tili.   Ular   somiy   tarmog’ining   janubiy   markaziy   chuqurchasiga
kiruvchi klassik arab tilida gaplashgan.[6.36] 
Hijoz, mudoriy tili juda ko’p boshqa tillarga chatishgan holda bizgacha yetib
kelgan.   Bu     birinchi   bo’lib   islomgacha   bo’lgan   arab   adabiyoti   va   Qur’oni   Karim
tili   bo’lgan.   Adnan   qabilasi   bilan   Kaxtan   qabilasi   o’rtasidan   savdo-sotiq   ishlari
bo’lib   turar   edi,   buning   natijasida   bir   birini   tushunish   jarayoni   bo’ldi   va   til
rivojlandi. Besh asr moboynida mudoriy til hukmronlikni qo’lga kiritdi. 
Mudoriy   tili   juda   boy   tilga   aylandi   va   aynan   manashu   mudoriy   tili   asosida
arab adabiy tili paydo bo’ldi.
  Yirik arabshunos olim K.Brokkelman shunday deydi: “Arab poeziyasining
tili   o’zining   tugammas   gramatik   formalari   bilan   ajralib   turadi   va   jumlalarning
ifodalanishi,   fikrning   aniqligi   jihatidan   somiy   tillari   ichida   rivojlangani
hisoblanadi. Arab tili leksikasi juda katta so’z boyligiga ega.”
Bizning   eramizning   birinchi   asrlarida   arab   tili   Arabiston   yarim   orolining
markaziy   va   shimoliy   hududlarida   keng   tarqalgan   bir-biriga   yaqin   bo‘lgan
qabilaviy lahjalar to‘lami bo‘lgan deb taxmin qilinadi.   Qabila va hududiy lahjalar
bilan   bir   qatorda   she’riy   tilning   yagona   shakli   rivojlandi.   Qabila   shoirlarining
asarlari shakllanib, og‘zaki ravishda qabiladan naslga va avloddan-avlodga uzatib
7 kelingan.   Shu   bilan   birga,   ruhoniylar   va   kohinlarning   muqaddas   tilining   yagona
og‘zaki   shakli   shakllandi.   Keyinchalik   yagona   qabilaviy   tilning   qayta   ishlangan
og‘zaki shakllari adabiy va yozma arabiy tilning shakllanishiga asos bo‘ldi.
Arab   tilining   an’anaviy   adabiy   shaklini   rivojlantirish   bilan   bir   qatorda,
qadimgi   qabilaviy   lahjalarning   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   avlodlari   ham   arab   tilida
so'zlashadigan   muhitda   o‘z   faoliyatini   davom   ettirmoqdalar.   7-9   asrlarda
arablarning   tarqalishi   arab,   arab   bo‘lmagan   hududlarda,   Mesopotamiya,   Falastin,
Misr   va   Shimoliy   Afrikada,   shuningdek,   Iberiya   yarim   orolida,   Eronda   va   O‘rta
Osiyoda   qadimgi   qabilaviy   lahjalar   ustuvor   bo‘lgan   arab   tilining   yangi   mahalliy
hududiy dialektlarining shakllanishiga olib keladi.
8-12 asrlar davri. arab tili tarixida uni birlashtirish, standartlashtirish, adabiy
va   yozma   janrlar   va   uslublarning   rivojlanishi,   mumtoz   she’riyat,   badiiy   va   ilmiy
nasrning rivojlanishi bilan ajralib turadi. Yaqin va O ‘rta Sharqda arab tili adabiyot
va fanning xalqaro tiliga aylanib bormoqda edi. Ularda O'rta asrlarning eng yirik
olimlari o‘zlarining asarlarini ayni shu tilda yaratadilar: asli Buxorodan bo‘lgan al-
Farobiy   (870–950),   Ibn   Sino   (980–1037),   Xorazmdan,   al-Beruniy   (973   -   1050
yillar), Ibn Rushd (1126–1198) Andalusiyada tug'ilgan va boshqalar .
Arab tilini rivojlantirish va modernizatsiya qilishda navbatdagi burilish davri
18-19   asrlarning   boshi   edi,   o‘sha   paytda   Arab   Sharqining   G‘arb   bilan   iqtisodiy
aloqalari kuchaygan edi. Tipografiyaning rivojlanishi, matbuotning paydo bo‘lishi
va   shunga   mos   ravishda   jurnalistikaning   yangi   janrlari,   yangi   badiiy   adabiyot,
dramaturgiya va she’riyatning paydo bo‘lishi arab tilining rivojlanishida va uning
ijtimoiy, madaniy va ilmiy hayotning yangi talablariga moslashuvida muhim omil
bo'lmoqda. 20-asrda yangi ommaviy axborot vositalari va aloqalarning rivojlanishi.
arab tilini yanada zamonaviylashtirishga hissa qo'shadi .
Bizga   ma’lumki,   arab   tili   taraqqiyoti   uch   bosqichga   bo‘linib   o‘rganiladi:
1.Qadimgi arab tili
2.Klassik arab tili
8 3.Zamonaviy  arab tili
Qadimgi   arab   tili.   U   eramizdan   avvalgi   II   asrdan   to   eramizning   IV
asrigacha   bo’lgan   davrni   o‘z   ichiga   oladi,   Unga   qadimgi   Vavilon   va   Ashshura
tillari kiradi.
Klassik arab tili . Eramizning V asridan to XIX asrigacha  davrni o‘z ichiga
olgan.
Zamonaviy   arab   tili .   U   eramizning   XIX   asridan   to   shu   kungacha   bo‘lgan
tilni ifoda etadi. 
Qadimgi   arab   tilidagi   yozma   yodgorliklar   laxyon,   samud,   safaviy
yozuvlarida   bitilgan   bo‘lib,   Arabiston   yarim   oroli   mintaqasida   va   Suriyaning
janubiy qismidan topilgan. Ular eramizning I va IV asrlariga taalluqlidir.
Klassik   arab   tilining   ilk   davri   og‘zaki   holdagi   johiliya   poeziyasiga   borib
taqaladi.  U  eramizning  VIII   asr  va  IX  asrlarida  arab  filologlari   tomonidan   tadqiq
qilindi.   Qur’oni   Karim   klassik   arab   tilining   yorqin   na’munasi   sanaladi.   Klassik
arab tilining X asridan to XVI asrigacha adabiy, ilmiy, tarixiy, diniy mazmundagi
juda   katta   asarlar   yozildi.   Zamonaviy   arab   tili   klassik   arab   tilining   rivojlanish
natijasidir.[27.45]
Arab   tili   hozirgi   kunda   olti   jahon   tilining   biri   hisoblanadi.   YUNESKO
axborotiga ko‘ra, hozirgi kunda dunyoda 5600 dan ortiq til va shevalar mavjud. Bu
tilda BMT, Arab davlatlari ligasi, Fors ko‘rfazi arab davlatlari kengashi, Arab tili
akademiyasi,   Islom   robitasi   tashkilotlari   singari   bir   qator   xalqaro   tashkilotlarda
kengashlar, sessiyalar va majlislar olib boriladi.
Arab tili  butun yer yuzidagi  musulmonlar  uchun muqaddas va aziz bo‘lgan
“Qur’oni   Karim”   va   “Hadisi   Sharif”   tili   bo’lgan.   Bu   tilda   jahon   madaniyatining
durdonalariga   aylangan   ko‘plab   adabiy   ,   badiiy,   falsafiy,   diniy,   tarixiy,   siyosiy
mavzulardagi asarlar yaratilgan. Yurtimizdan yetishib chiqqan imom Buxoriy, Abu
Iso   at-Termiziy,   al-Xorazmiy,   Abu   Rayhon   Beruniy,   Ibn   Sino,   Mirzo   Ulug‘bek
kabi   ko‘plab   vatandoshlarimiz   o‘zlarining   ilmiy-ma’rifiy   asarlarini   arab   tilida
yozishgan.
9 Bugungi kun yosh kadrlari mazkur asarlarni o‘qish, ularni ilmiy tahlil qilish
hamda   tarjima   qilib,   xalqimiz   e’tiboriga   havola   qila   olishlari   muhim
masalalardandir. Bu esa, arab tilini o‘rganish va o‘rgatishni taqozo qiladi. Hozirgi
paytda   arab   davlatlari   dunyoning   siyosiy,   ijtimoiy,   iqtisodiy   sohalarida   alohida
mavqe egallayapti va ta’siri hamda nufuzi ortib boryapti. 
Mazkur arab davlatlari asosan Fors ko‘rfazi, Hind okeani, O‘rta Yer dengizi,
Atlantika   okeani   sohillariga,   Osiyo   qit’asining   janubi-g‘arbiy,   Afrika   qit’asining
shimoliy   mintaqalarida   joylashgan.   Hozirgi   paytda   mustaqil   yigirma   ikki   arab
davlatining umumiy aholisi soni 190 milliondan ortadi.
Kelajakda   arab   davlatlari   bilan   iqtisodiy   va   ijtimoiy   sohalarda   o‘zaro
hamkorlik   qilish,   jumladan,   ular   bilan   o‘zaro   manfaatli   iqtisodiy   hamkorlikni
rivojlantirishni o‘zimizga maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, arab davlatlari bilan ham
turli darajalardagi munosabatlarni rivojlantirib borishimiz lozim. Arab tilini bilish
ushbu maqsadga yetishish uchun ham xizmat qiladigan muhim omildir.[7.56]
Arab tili haqida BMTning sobiq rahbari Butros G‘oliy shunday degan:
“Arab   tili   shunday   tilki,   biz   bu   tilsiz   sharq   madaniyatining   o‘tmishini   va
sharq   xalqlari   urf-odatlarini   hech   qachon   va   hech   qaysi   til   vositasida   o‘rgana
olmaymiz”. [8.9]
Xulosa   qilib   aytganda,   “Arab   tili”   tushunchasi   hozirgi   kunda   bir-biridan
farqli bo‘lgan kamida uchta tilni qamrab oladi: 
1)   Klassik   arab   tili   -   Qur’oni   karim,   hadisi   shariflar,   Islomgacha   bo‘lgan
“johiliya” va ilk Islom davri adabiyoti tili; 
2)   Hozirgi   zamon   arab   adabiy   tili   –   klassik   til   asosida   rivojlangan,
zamonaviy   taraqqiyotni   o‘zida   aks   ettirgan,   hamma   arab   davlatlari   tomonidan
rasmiy til sifatida e’tirof etilgan til; 
3)  Har  bir  mintaqaning  o‘ziga  xos bo‘lgan jonli  so‘zlashuv  tili  –lahjalar  va
shevalar. 
Arab   tilining   qonun-qoidalari   tizimi   –   nahv   ilmini   yaratgan   va   kamolga
yetkazgan olimlar orasida bizning bobokalonimiz Mahmud az-Zamaxshariy (1075-
1144)   munosib   o‘rin   egallaydi.   Uning   “al-Unmuzaj”   va   “al-Mufassal”   asarlari
10 hanuz   arab   tili   bo‘yicha   muhim   manbalar   hisoblanadi.   Tilshunos   olimlar
arablarning   nahv   tizimini   XX   asrning   60-70-yillarida   shakllangan,   tilshunoslikda
“Eng yangi oqim” hisoblangan struktural lingvistikaga o‘xshatadilar.
Arab   tili   —   Somiy   tillar   guruhining   jan.   tarmog‘iga   mansub   til.   Yaqin   va
O‘rta   Sharq   hamda   Afrika   shimolidagi   yigirmadan   ortiq   mamlakatning   rasmiy
davlat   tili   hisoblanadi.   Arab   tili   da   200   mln.   dan   ortiq   aholi   gaplashadi   (1997).
Qadimiy   Arab   tili   mil.   av.   5-4-asrlarga   taalluqli   obidalar   orqali   ma lumdir.   Uʼ
mumtoz arab tilining paydo bo‘lishiga zamin bo‘lgan. Mumtoz Arab tilining leksik
va   grammatik   shakllanishi   johiliya   davri   (5-7-asrlar)   shoirlarining   og‘zaki
ijodlarida   namoyon   bo‘la   boshlagan.   Qur’oni   Karimning   nozil   bo‘lishi   natijasida
mumtoz   Arab   tili   badiiyati   yanada   go‘zallashdi   va   grammatik   me yorlari	
ʼ
mukammallashdi.   8-9-asrlarda   mumtoz   arab   tili   grammatikasi   ishlab   chiqildi,
islom   yoyilgan   o‘lkalarda   rasmiy   va   ilmiy   til   bo‘lib   qoldi.   Ibn   Sino,   Beruniy,
Xorazmiy va boshqa ilmiy asarlarini ana shu tilda yozganlar. [ 23.66 ]
Mumtoz   Arab   tili   leksik   jihatdan   bir   oz   o‘zgargan   holda,   hozirga   qadar
arablarning   adabiy   tili   bo‘lib   kelmoqda.   Buning   asosiy   sababi   arab   dunyosini
birlashtirib   turuvchi   Qur’oni   Karim,   Hadisi   Sharif   va   boshqa   mo‘’tabar
manbalardir.   Arab   dunyosidagi   vaqtli   matbuot,   nashrlar,   radio   va   televideniye
hozirgi shu tilda.
Arab   so‘zlashuv   tili   adabiy   tildan   keskin   farqlanadi,   fonetik   va   leksik
jihatdan   bir-biriga   o‘xshamaydi.   Misr,   Sudan,   Suriya,   Iroq,   Mag‘rib,   Xasaniya
(Mavritaniya), Shoa (Nigeriya, Kamerun, Niger) lahjalariga bo‘linadi.
Ushbu lahjalar asosan  3 sababga ko‘ra yuzaga kelgan:  1) arab adabiy tiliga
quraysh qabilasi (Makka) shevasida nozil bo‘lgan Qur’oni Karim tili asos bo‘lgan,
zero o‘sha vaqtlardayoq Arabiston yarim orolida yashovchi  qabilalarning tillarida
turli tafovutlar bor edi; 2) hozirgi arab dunyosining aksar qismi kelib chiqishi arab
bo‘lmagan xalqlardir. Ular islom ta sirida arablashgan. Ularning hozirgi so‘zlashuv	
ʼ
tilida islomgacha mavjud bo‘lgan ona tillari unsurlarining bo‘lishi, tabiiy; 3) arab
dunyosining aksar qismi g‘arb istilochilari hukmronligi ostida bo‘lganligi hududiy
11 lahjalarning   jiddiy   farqlanishiga   olib   kelgan.   Turkiston,   xususan   hozirgi
O‘zbekiston   hududi   Arab   xalifaligi   tomonidan   fath   etilgach   va   islom   mahalliy
aholi   tomonidan   qabul   qilingach,   Arab   tili   hamda   arab   yozuvi   mazkur   hududda
ilm-fan   tili   va   yozuviga   aylandi.   Shu   bilan   bog‘liq   holda   arabshunoslik   vujudga
keldi.[ 9.70 ]
Umar   ibn   Xattob   roziyallohu   anhu   shunday   deganlar:   “Arab   tilini
o‘rganinglar, chunki u diningizdandir”.
Boshqa bir rivoyatda: “Arab tilini o‘rganinglar, chunki arab tili muruvvatni
ziyoda qiladi” deganlar. Ikkalasini ham Bayhaqiy rivoyat qilgan.
Arab tili  dunyodagi  tillar ichida ko‘p o‘rganilgan va hanuz o‘rganilayotgan
til hisoblanadi. Lug‘at boyligi bilan va qoidalarining turli-tumanligi, bir so‘zni bir
necha   uslubda   ishlatish   imkoniyatlarining   ko‘pligi   bilan   komillikda   tillar   ichida
ajralib turadi. Balki, dunyoda shevalarining juda ko‘pligi bilan ham avvalgi o‘rinni
egallaydi.
Buyuk   bobokalonimiz   Alisher   Navoiy:   «Tilga   e’tibor,   elga   e’tibor»,   degan
edilar.   Bu   so‘zlar   bekorga   aytilmagan,   albatta.   Chunki   har   bir   til   ma’lum   bir
hududda aloqa vositasi, qolaversa millatlararo tanishuv, do‘stlik vositasidir.
O‘rta   Osiyoga   islom   dini   tarqalishi   bilan   arab   tili   ham   kirib   keldi.   O‘sha
davrda   arab   tilini   bilmasdan   kishi   yuksak   ma’rifat   egasi   bo‘lishi   mushkul   edi.
Albatta   ajdodlarimiz   bu   tilni   chuqur   o‘rganib,   unda   kitoblar   yozdilar   va   mashhur
bo‘ldilar. Hozirgi kunimizda ham arab tilining ahamiyati yo‘qolgan emas. Chunki,
muqaddas   dinimiz   islomning   ona   manba’lari   arab   tilida,   bobokalonlarimiz
qoldirgan buyuk adabiy meros aksar  qismi  arab tilida. Demak har  bir, til va tarix
fani o‘rganuvchilari uchun arab tilini bilishlari zarur ekan.
Hind okeanidan to Frot daryosigacha, Fors qo‘ltig‘idan to Qizil dengizgacha
cho‘zilgan   katta   yarim   orol   Arabiston   deb   ataladi.   Ana   shu   katta   maydonda
qadimdan arablar yashaydi.
12 Arab tili somiy tillar guruhining janubiy shaxobchasiga tegishlidir. Arab tili
taraqqiyoti uch bosqichga bo‘lib o‘rganiladi: 1. Qadimiy adabiy arab tili. 2. Klassik
adabiy arab tili. 3. Zamonaviy adabiy arab tili.
Hozirda arab tili yer yuzidagi 500 millionga yaqin insonlar uchun ona tili va
ikki   milliardga   yaqin   musulmonlarning   halqaro   so‘zlashuv   tili   hisoblanadi.   Arab
tili   dunyodagi   22   ta   arab   davlatining   rasmiy   tili   bo‘lib,   ular   shu   tilda   gaplashadi.
Qolaversa, arab tili hozirda oltita jahon tillarining biri hisoblanadi.
Arab tili fors va yahudiy tillari kabi o‘ngdan chapga qarab yoziladigan nodir
tillardandir. Arab tilidagi so‘zlar soni 12,5 millionni tashkil qiladi. Solishtiradigan
bo‘lsak, ingliz tilidagi so‘zlar soni 600 mingdan oshmaydi. Arab tili “Qur’on tili”,
“Dood   tili”(bu   yerdagi   “dzod”   so‘zi   arab   tili   alifbosidagi   " ض "   harfiga   nisbatan
qo‘llanilgan.   Chunki   bu   harf   boshqa   tillardagi   alifbolarda   uchramaydi)   deb   ham
nomlanadi. Arab tili xattotlik fani dunyodagi eng go‘zal fanlardandir.[29.98-102]
Har   yili   dekabr   oyining   18-sanasi   «Xalqaro   arab   tili   kuni»   sifatida
nishonlanadi.
Har   yili   Birlashgan   Arab   Amirliklarining   Dubay   shahrida   xalqaro   arab   tili
anjumani o‘tkaziladi. Mazkur anjumanda arab tilidagi 100 ga yaqin tadqiqot ishlari
va ilmiy mavzular muhokama etiladi.
Arab   tili   fanlari   ko‘p   bo‘lib   ular   lug‘at   ilmi,   sarf,   nahv,   balog‘at,   fasohat,
arab adabiyoti, imlo va kitobat, aruz, she’r, qiroat va ilmul asvot kabilardir. Mana
shu kabi arab tili ilmlarini mukammal bilish bilan inson arab tilini ham mukammal
biladi. Uning sir-asrorlarini tushunadi.
Arab   tili   somiy   tillar   oilasiga   mansub   bo‘lib,   uning   adabiy   til   normasi
johiliyat   davrida   shakllangan.   Uning   taraqqiyoti   uch   bosqichga   bo‘linib
o‘rganiladi: qadimgi, klassik va hozirgi zamonaviy arab tili.
Klassik   arab   tili   islom   bayrog‘i   ostida   Yaqin   va   O‘rta   Sharqqa,   Markaziy
Osiyo   va   Afrikaning   ko‘p   qismiga   tarqaldi.   Bunda   albatta,   sahobalarning   o‘rni
beqiyos   hisoblanadi.   Keyinchalik,   u   O‘rta   Osiyoda   uzoq   vaqtlargacha   xalqaro   va
13 bilim  tili bo‘lib keldi. Bu tilda davlat  dasturlari  olib boriladi va hikmatlarga to‘la
asarlar   yoziladi.   Shulardan   Abu   Rayhon   Beruniy,   Abu   Ali   ibn   Sino,   Abu   Nasr
Forobiy, Muhammad Xorazmiy va Mahmud Zamaxshariy kabi o‘zlarining chuqur
ilmiy   mulohazalari   bilan   dunyo   fanining   ravnaqiga   sezilarli   ta’sir   ko‘rsatgan   fan
daholari, buyuk vatandoshlarimiz ham shu tilda samarali ijod qilishgan. Klassik til
hozirgi arab tilining shakllanishi uchun zamin bo‘ldi.[5.6]
Hozirgi   zamon   adabiy   arab   tili   Arabiston   yarim   oroli   va   undan
shimolroqdagi   hamda   Shimoliy   va   Sharqiy   Afrikadagi   yigirmadan   ortiq
davlatlarning rasmiy tili hisoblanadi. Qadimgi tilining ba’zi yodgorliklari bizgacha
yetib   kelgan.   Tadqiqotchilar   shu   yodgorliklardagi   yozuvlar   asosida   uning
grammatik qurilishini va qisman so‘z boyligini aniqlashga muvaffaq bo‘lishgan.
Klassik   arab   tilining   namunalari   esa   bizgacha   juda   ko‘p   miqdorda   yetib
kelgan. Unda mukammal  grammatik qurulishga ega bo‘lgan, keng leksik tarkibli,
johiliy   davri   nazmi   va   ta’sirdor   qabilalar   lahjalari   nodir   xususiyatlarini   o‘zida
umumlashtira   olgan   boy   tilni   ko‘rish   mumkin.   Arab   davridagi   haq   dinni
izlovchilarning nazmida:
؟ُد ِحا	َجْلا ُهُدَحْجَي 	َف	ْيَك 	ْمَأ ٌهَللإا 	iي	َص	ْعُي 	َف	ْيَك ا	ًبَجَع ا	َيَف
Vo ajab! Qanday qilib ilohga osiy bo‘lish bor,
Yo inki inkor qiluvchining inkori bor .[36]
  Klassik arab tili takomilida arab qabilalari lahjasida eng e’tiborlisi quraysh
lahjasi  hisoblangan.  Chunki  ularning zamini  Makkai  mukarrama bo‘lgan. Makkai
mukarramada   esa,   ulug‘   Qur’oni   karim   nozil   bo‘lgan.   Qur’oni   karim   arab   tilida,
quraysh lahjasida nozil bo‘lgan. Uning arab tilida nozil bo‘lganiga Alloh taoloning
kalomida   bir   necha   o‘rinlarda   zikr   qilingan.   Alloh   taolo   Shuaro   surasi   7-oyatida
shunday   marhamat   qiladi:   “(Barcha)   shaharlar   onasi   (Makka   ahlini)   va   uning
atrofidagi   kishilarni   ogohlantirishingiz   uchun   va   shubhasi   yo‘q   «to‘planish   kuni»
(qiyomat kuni)dan ogohlantirishingiz uchun Biz Sizga mana shunday arab tilidagi
14 Qur’onni   vahiy   qildik.   (U   kunda)   bir   guruh   jannatda   bo‘lsa,   bir   guruh
do‘zaxdadir”.
Shu bois, Muqaddas Kitobni to‘g‘ri tushunish, uni anglash uchun arab tilini
o‘rganishnish, xususan sarf va nahv qoidalarining ahamiyati beqiyosdir. Zero, arab
tilini bilmaslik emas, aksincha bilib, unda xato qilgan insonlar malomat qilingan.
Abu   Tib   aytadilar:   “Bilginki,   arablarning   kalomiga   xalal   yetkazgan   va
o‘rganishi eng ehtiyoj sezilarli narsa bu e’robdir. (E’rob bu – kalimaning oxiridagi
harakat)   Rivoyat   qilinadiki,   bir   kishi   Rasululloh   solallohu   alayhi   vasallam
huzurlarida so‘zlayotib, lahn (xato) qiladi. Shunda u zot: 
َّل	َض 	ْدَقَف ْمُكا	َخأ او	ُد ِش	ْرَأ
Ya’ni,   “Birodaringizni   to‘g‘ri   yo‘lga   yo‘llab   qo‘ying,   batahqiq   u   adashdi”,
dedilar.   Yoqut   aytadilar:   “Umar   ibn   Xattob   raziyallohu   anhuning   oldilaridan
kamon   otishni   yaxshi   bilmaydigan   bir   qavm   o‘tib   qoldi.   Ularga   tanbeh   berdilar,
ular aytishdi: “Biz ta’lim oluvchi qavmmiz”. Umar raziyallohu anhuning g‘azablari
keldi   va   dedilar:   “Albatta,   sizlarning   tilingizdagi   xatolaringiz   kamon   otishdagi
xatolaringizdan   ko‘ra   yomonroqdir”.   Sababi,   haligi   kamon   otayotgan   qavm   arab
tili qoidasiga zid qilib gapirishgan. Shu bois, Hazrat Umarning jahllari chiqadi.
Hazrat Umar davrlarida u zotga voliylardan biri maktub yozadi va unda lahn
qiladi.   Bu   Umar   raziyallohu   anhuga   xush   kelmaydi.   Ibn   Qutayba   aytadilar:   “Bir
a’robiy bir muazzinning bunday deyayotganini eshitib qoladi: 
َّ	
لَّلها لو	ُسَر ا	َّدَّمَحُم 	َّنأ 	ُدَهْشأ
Muazzin   ُ	
لو	ُسَر
  so‘zini  nasb  (fatha harakati)da  o‘qiydi. Haligi  eshitib turgan
kishi   a’robiy  bo‘lsada,   ajablanib:   “Sho‘ri   qurigur,  bu   nima   qilyapti   o‘zi?”,   deydi.
Bir   a’robiy   bozorga   kirib   bozorchilarni   lahn   qilayotganini   eshitib   qoladi   va
“Subhanalloh,   lahn   qilishyapti.   Biz   esa   lahn   ham   qilmaymiz,   foyda   ham
ko‘rmaymiz”,   deydilar.   Ya’ni   ular   shuncha   xato   qilishsa   ham,   foyda   ko‘rib
yotishibdi. Biz esa to‘g‘ri so‘zlab, foyda ko‘rishni bilmaymiz deyishgan.
15 Asmoiy aytadilar: “To‘rt kishi na hazlida ham va na jiddiy gapida ham lahn
(xato)ga yo‘l qo‘ymagan. Ular Sha’biy, Abdulmalik ibn Marvon, Hajjoj ibn Yusuf
va   Ibni   Fariadir.   Ularning   ichida   eng   fasohatlisi   Hajjoj   hisoblanadi”.   Bundan
bilinadiki, bu insonlar  hazil  va jahl  holatida ham  arab grammatikasiga amal  qilib
so‘zlagan.
Bir kuni Hazrat Ali roziyallohu anhu bir kishining Tavba surasini  noto‘g‘ri
e’rob   bilan   o‘qiyotganini   eshitib   qoladilar   va   Abu   Asvad   ad-Dualiyni   chaqirib
qoida yozishga buyuradilar.[40]
Boshqa rivoyatda, aytadilarki, Abu Asvad hazrat Alining huzurlariga kiradi,
Hazrat   Alining   qo‘llarida   siyoh   bor   edi.   Abu   Asvad   aytadilar:   “Ya   amiral
mu’miniyn!  Qo‘lingizdagi  nima? Ali  raziyallohu anhu:  “O‘ylab qoldim, mana bu
qizillarni arablarga aralashishi oqibatida arab tili buzilyapti. Men bu bilan bir narsa
o‘rnatmoqchimanki,   arablar   ularga   murojaat   qilsin   va   unga   suyansinlar.   So‘ng
qo‘llaridagi   haligi   narsani   Abul   Asvad   tomon   tashlaydilar   .   Unda   quyidagicha
yozilgan edi:
ىَنْعَم َدَافأ ا	َم 	iُف	ْرَحلا	َو . ِه	ِب َءى	ِبْنأ ا	َم 	ُلْعِفلا	َو .ى	َّمَسُملا 	ِنَع 	َءاَبْنأ ا	َم iُمْسلا	َف .	ٌف	ْرَحَو 	ٌلْعِف 	َو 	ٌمْسإ 	ُهُّلُك ُمَلاَكلا
Ya’ni:   “Kalomning   barchasi   ism,   fe’l   va   harfdan   iboratdir.   Ism   nomlangan
narsadan   xabar   beradi.   Fe’l   esa   u   bilan   xabar   beriladi.   Harf   esa   ma’no
anglatmaydi”.   So‘ng   aytadilar:   “Mana   shu   3   narsadan   keyin   xayolingga   nima
kelsa, yozavergin”.
Shundan so‘ng arab tili qoidalariga katta e’tibor beriladigan bo‘ldi. Birinchi
bo‘lib   bu   sohada   Abu   Asvad   ad-Dualiy   arab   tiliga   doir   qonun-qoidalarni   ishlab
chiqaradilar. Bu sohada eng muvaffaqiyat qozongan shaxs bizning vatandoshimiz
Mahmud Zamaxshariy hazratlari hisoblanadilar. Bu olim o‘z kitobida arablarning
o‘zi   o‘rganishga   muhtoj   bo‘lgan   qimmatli   ma’lumotlarni   yozib   qoldiradi.   Hatto
arablardan   ba’zilari   aytadi:   “Agar   bu   inson   shunday   buyuk   ishni   qilmaganda   biz
o‘zimizning sof tilimizdan ayrilib qolardik”.
16 Biroq arab tilining grammatik normalari esa milodning XII-IX asrida ishlab
chiqildi.   Qur’oni   karimning   nozil   bo‘lishi,   payg‘ambarimiz   Muhammad
alayhissalom hadislarining yuzaga kelishi arab adabiy tilining yanada rivojlanishi,
ta’sir doirasining kengayishi, arab bo‘lmagan boshqa xalqlar tomonidan ham arab
tilini keng o‘rganilishiga yo‘l ochib berdi.
Ayniqsa,   Bag‘dod   xalifaligida   tashkil   etilgan   ilmiy   markaz   va   unda   arab
olimlari   bilan   bir   safda   ko‘plab   musulmon   o‘lkalardan   kelgan   ajam   olimlarining
tadqiqot ishlari olib borishgani  arab tilining ilm-fan sohasidagi  mavqeyini yanada
yuqori ko‘tardi.
Natijada bu til butun musulmon sharqi hududida Yevropadagi lotin tili kabi
fan   tiliga   aylandi.   Bundan   tashqari,   u   ko‘plab   musulmon   sharq   mamlakatlarida
uzoq vaqt davlatlararo muomala tili bo‘lib ham xizmat qildi.
1.2. Zamonaviy adabiy arab tilining XXI asrdagi taraqqiyoti.
XXI   asrda   arab   tilida   240   million   kishi   so’zlashadi.   Turli   manbalarga
ko‘ra,   sayyoramizning   5   millionga   yaqin   aholisi   uni   ikkinchi   til   sifatida
ishlatishadi. Islomni o‘zlari tan olgan odamlar arab tilini o‘rganadilar, dunyoda 1,5
milliarddan   ortiq   shunday   odamlar   bor.   Yuqorida   ta’kidlab   o‘tilganidek,   klassik
arab adabiy tili o‘zining so‘zlashuvchan tafovutlari bilan ajralib turadi, chunki turli
davlatlarda yashaydigan arablar o‘rtasida, ayniqsa og‘zaki nutqda o‘zaro tushunish
har   doim   ham   mumkin   emas,   shuning   uchun   etnik   guruhning   uzoq   hududlari
vakillari klassik til normasida muloqot qilishni afzal ko‘rishadi, bunga misol qilib
Qur’oni Karim hisoblanadi.
Hozirgi   zamon   adabiy   arab   tili   Arabiston   yarim   oroli   va   undan
shimolroqdagi   hamda   Shimoliy   va   Sharqiy   Afrikadagi   yigirmadan   ortiq
davlatlarning rasmiy tili hisoblanadi. Qadimgi tilining ba’zi yodgorliklari bizgacha
yetib   kelgan.   Tadqiqotchilar   shu   yodgorliklardagi   yozuvlar   asosida   uning
grammatik qurilishini va qisman so‘z boyligini aniqlashga muvaffaq bo‘lishgan.
17 Hozirda arab tilini har tomonlama o‘rganish dolzarbligini oshirmoqda. Bu
arab   dunyosining   zamonaviy   dunyodagi   geosiyosiy   pozitsiyasidan   kelib   chiqadi.
Arab   tilining   keng   qamrovi,   shuningdek,   Rossiya   va   Yaqin   Sharq   mamlakatlari
o‘rtasidagi yaqin savdo-iqtisodiy va gumanitar aloqalar.
Xalqaro aloqada arab tili  BMTning oltita rasmiy va ishlaydigan tillaridan
biridir.   Arab   tilini   o‘rganish   sizga   ko‘p   asrlik   va   eng   boy   madaniyat   haqida
ko‘proq   ma’lumot   olish,   arab   mentalitetini   tushunish   va   arab   urf-odatlari   va   urf-
odatlarini anglash imkonini beradi.
G‘arbliklar   uchun   arab   tili   tuzilishining   asoslarini   tushunish   bu   juda
mushkul   vazifa,   chunki   uning   tili   bir   muhim   ajralib   turuvchi   xususiyati   bilan,
xususan,   lotin   tiliga   ko‘tarilish,   grammatika   va   lug‘at   mezonlari   bilan   ajralib
turadi.
Arab   tili   eng   boy   tillardan   biri   bo‘lib,   boshqa   tillarga   tarjima   qilish   juda
qiyin bo'lgan ko'plab tushunchalarni o‘z ichiga oladi degan fikr mavjud.
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   arablar   tarixan   o‘zlarining   so‘zlarini   yaratishni
afzal   ko‘rishgan   holda,   boshqa   odamlarning   so‘zlarini   istamay   olishgan.
Yaxshiyamki,   ushbu   tilning   so‘z   yaratish   qobiliyati   haqiqatan   ham   juda   katta.
Biroq, ko‘p narsa lahjaga bog‘liq. Shunday qilib, Misr lahjasida fransuzlardan juda
ko‘p qarzlar mavjud.
Shu   bilan   birga,   arab   (arabizm)   dan   ko'plab   zamonaviy   tushunchalar   va
nomlar   boshqa   tillarga   kirdi.   Bular   "algebra",   "algoritm",   "Aldebaran",   "jirafa",
"kofe", "sirop" va boshqalar.
Arab   tili   zamonaviy   tillarga   ham   katta   ta‘sir   ko‘rsatdi.   Ajablanarli   emas,
axir,   Iberiya   yarim   orolining   muhim   qismi   qadimdan   arablar   tomonidan
boshqarilgan.   Zamonaviy   ispan   tilidagi   so'zlarning   kamida   10   foizi   arab   tilidan
olingan. Bundan tashqari, grammatika va fonetikaga sezilarli ta'sir ko‘rsatildi.
Hozirgi davrda arab tilida duch kelayotgan muammolar, bir tomondan, davr
talablaridan   kelib   chiqqan   dolzarb   masalalar,   ikkinchi   tomondan,   xalqimiz   o‘z
tarixiy   yo‘nalishi   bo‘yicha   bosib   o‘tgan   asrlar   davomida   yuz   bergan   sivilizatsiya
regressiyasi va insoniyat o‘zining ilk tajribasida erishgan bilimlarini o‘zlashtirishda
18 duch   keladigan   til   muammolari   emas.   Arab   tili   o‘zining   uzoq   tarixida   butun
dunyoda ilm va fikrning birinchi tili bo‘lgan bu tajribani boshdan kechirgan.
Ma'lumki,  millatlar   o'z  tillariga  oid  muammolarga  duch   kelmoqdalar;  Arab
tili   ham   o‘z   muammolariga   duch   keladi   va   bu   masalada   tillarsiz   noyob   emas.
Aksincha,   agar   niyatlar   samimiy   bo'lsa   va   arab   tiliga   xizmat   qilish   va   u   bilan
faxrlanishni   rivojlantirish,   uning   imkoniyatlariga   ishonish   va   Qurbon   Qur'oni
karim   va   asl   hadisni       hurmat   va   hurmatga   sazovor   bo'lish   istagi   bo'lsa,   uning
muammolarini hal qilish qiyinroq bo'lishi mumkin.
Arab   tili   ushbu   davrda   barcha   sohalardagi   bilimning   tongi   bilan   ajralib
turadigan   va   er   va   kosmosda   ilm-fanning   rivojlanishidagi   juda   katta   tezlashishi
bilan   ajralib   turadigan   muhim   muammolarga   duch   keladi   va   bu   masalalar   arab
tilini o'qitishni engillashtirishga va hech qachon uning arab, almashinuv va tuzilish
tuzilmalariga tegmaslik bilan bog'liq; Chunki bu turg'unliklardan biri bo'lib, ularsiz
til   asl   asosini   yo'qotadi.   Bular   arab   tilini   dunyodagi   barcha   tillardan   ajratib
turadigan xususiyatlardir.
Abdulloh   al-Tayib:   “Biz   arab   tilini   madaniyatni,   milliy   g'ururni   va   islomiy
bilimlarni saqlab qolish uchun uning o'rnini tiklash uchun harakat qilishimiz kerak.
Va yarim astral. Va to'g'ri arablashtirishni leksik atamalar, leksik iboralar va leksik
matnlar   yordamida   amalga   oshirish   kerak   emas,   ularning   harflari   va   ba'zi
talaffuzlari va sintaksisi xuddi arabcha bo'lgan, ammo arabcha haqiqiy arabizatsiya
arabcha va ruh esa ko'rsatilgan uslubdir».
Shunday qilib, arab tili bugungi va kelajakdagi globallashuv muammolariga
ijobiy javob beradigan darajaga ko'tariladi.
Maktabda,   uyda   va   fabrikada   arab   tili   bizning   kundalik   hayotimizning   bir
qismiga aylanishi va ilmiy madaniyat ustoz, talaba, o'qituvchi, jurnalist, yozuvchi
va badiiy mahorat egasi madaniyatining bir qismiga aylanishi vaqti keldi.
Shubhasiz,   arab   tilining   kelajagi   uning   global   axborot   tarmoqlarida   o'sib
borishi va jiddiy qo'llanilishi bilan bog'liq va bu arab tilida ish olib boruvchi arab
institutlarini   topmagunimizcha   tilshunoslik   va   axborot   texnologiyalari   darajasida
ko'p harakatlarni talab qiladi.
19 Axborotni   ilg'or   texnologiyalar   yordamida   uzatish   vositasi   sifatida   yirik
xalqaro tillarga ega arab tili bo'lishi yaqin kelajakdagi muammolarning biridir.
Buning   uchun   arab   tili   fan   uchun   ishlab   chiqarish   tiliga   aylanishi,   dunyo
tillari orasida yuqori o'rinni egallashi talab etiladi.
Globalizatsiya qiyinchiliklariga dosh berish uchun arab tilining malakasi, bu
til   odamlari   tomonidan   qaror   qilinganiga   muvofiq   rivojlanish   qobiliyatiga   ega
bo'lgan tirik organizm ekanligi va tilni rivojlantirish, isloh qilish, takomillashtirish
va   yangilash   jarayoni   hamda   arab   jamiyatlari   boshidan   kechirayotgan
o'zgaruvchilar   o'rtasidagi   munosabatlarning   rivojlanish   jarayoni   jamiyat
taraqqiyotiga   javob   berishiga   asoslanib,   til   bilan   muomala   qilishga   asoslangan
bo'lishi kerak.
Dunyoda, ayniqsa ilm-fan, texnologiya, zamonaviy tilshunoslik sohalaridagi
o'zgarishlarga, iqtibos va uzatishga intilish, shuningdek, arab tilini boyitish va uni
inson   tafakkuri   harakatiga   bog'lash   uchun   ushbu   fanlarning   natijalaridan   keng
foydalanishga   e'tibor   berish   kerak.Til   insonni   boshqalarga   bog'laydigan   eng
muhim axloqiy aloqalardir;
Chunki   bu   odamlar   va   shaxsning   fikrlash   mashinasi   o'rtasida   tushunish
vositasi va fikrlarni ota-onadan bolalarga, ota-bobolardan tortib farqlarga o'tkazish
orqali amalga oshiriladi. Arab tilini tarixdan shakllanib kelgan mumtoz tarovatini
yo`qotmagan   holsa   saqlab   qolish   va   uni   ilm-fan   va   bilimlarni   rivojlantirishga
moslashtirishda moslashuvchan yozuvga aylantirish. Biz uni ta'lim tizimimiz bilan
tanishtirishimiz   va   unga   uylar,   masjidlar,   ko'chalar,   jamoat   va   xususiy
muassasalardagi kundalik nutqlarda asosiy rolni berish nazarda tutiladi.
Tadqiqot asosida bizga quyidagi xulosalarni chiqarishimiz mumkin:
1)   ilgari   tarixiy   taraqqiyotga   ega   bo‘lgan   arab   tilshunosligi   muammosi
butun   dunyodagi   ko‘plab   arab   olimlari   uchun   munozarali   mavzu   bo‘lib
qolmoqda;
2) arab mamlakatlaridagi etnolingvistik jarayonlar arab mamlakatlaridagi
lingvistik   vaziyatga   ta’sir   ko‘rsatishda   davom   etmoqda,   bu   esa   til   jihatlarini
o‘rganishni qiyinlashtiradi;
20 3) zamonaviy arab tilshunosligi muammolarining aksariyati adabiy til va
dialektlarning o‘zaro bog‘liqlik muammolariga qaratilgan;
4) ikki tillilik arab mintaqasidagi arablarning o‘zaro tushunishlariga jiddiy
to‘siq bo‘lib qolmoqda.
Hozirgi   paytda   arab   mamlakatlarida   adabiy   tilni   o‘rganish   asosan   arab
tilshunosligi   an’analariga   asoslanadi.   XIX   asrdagi   arab   xalqlarining   madaniy
hayotidagi voqealar arab tilini o‘qitishda yangi masalalarni hal qiladi.
Yigirmanchi   asrning   ikkinchi   yarmida   arab   tilshunosligi   muammolari
sezilarli   darajada   o‘sib   bormoqda.   Shuni   ta’kidlash   kerakki,   bu   jarayon
tahlilning   yangi   usullarini   joriy   etish   bilan   birga   tilga   tarixiy   yondashuv   bilan
ajralib turadi va arab lahjalari ilmiy tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelmoqda.
An’anaviy   nazariy   tamoyillarga   amal   qilgan   arab   tilshunoslari
Yevropadagi   arabshunoslik,   xususan   morfologiyaga   oid   ba’zi   qoidalarni
tanqidiy qabul qilmoqdalar.
Zamonaviy   arabshunoslik   muammolari   "Vostok",   "Sharqshunoslik",
"Sharqning mayoqlari", " Meros, Osiyo va Afrika bugun" va boshqa jurnallarda
yoritilgan .
Mahalliy   va   xorijiy   arabshunoslik   yutuqlariga   kelsak,   ular   orasida   eng
ko‘zga ko‘ringanlari quyidagilar:
- arab tilida ko‘plab ilmiy kitoblarning nashr etilishi;
- arab tili, adabiyoti, madaniyati sohasida izlanishlar olib borish;
- arab-lotin kabi arab tilidagi ko‘plab lug‘atlar to‘plami; 162
-   Qiyosiy   tilshunoslik   sohasida   arab   va   boshqa   semit   tillarini   o‘rganish.   .
[15.116]
Shunday qilib, hozirgi  paytda arab tilshunosligini  arab universitetlaridan
tashqarida   universitet   darajasida   o‘rganish   muammolari,   uni   hal   etishni
sinchkovlik   bilan   o‘rganish   kerak,   bu   hamkorlik   sohasi   hisoblanadi.   Bunday
muammolar qatoriga til ko‘nikmalarini rivojlantirish, kitoblar, shuningdek vaqt
o‘zgarishi bilan bog‘liq muammolar kiradi. 
21 II.   BOB.   XXI   ASRDA   ARAB   ADABIY   TILIDA   YUZ   BERGAN
O‘ZGARISHLAR
2.1 .   Adabiy arab tilida XXI asr fan taraqqiyoti ta’sirida  yuz bergan
leksik o‘zgarishlar
Zamonaviy  arab ligatura  tilining  lug‘ati   qabilaviy lahjalarning rang-barang
lug‘atini   singdirgan   klassik   tilning   juda   boy   so‘z   birikmalaridan   rivojlandi.   Arab
klassik tilining sinonimlarining boyligi diqqatga sazovordir.
Vaqt   o‘tishi   bilan   zamonaviy   adabiy   tilga   aylanish   jarayonida   ko‘pgina
so‘zlar   ishlatilmay   qoldi   yoki   ularning   ma’nolari   doirasi   torayib   bordi.   Yangi
davrda arablarda madaniyat, savdo, sanoat va fanning rivojlanishidagi o‘zgarishlar
arab tilining so‘z boyligini sezilarli darajada boyitishga olib keldi. Shu bilan birga,
arab   tili   grammatikasi   bir   qator   ilmiy   izlanishlarda   qamrab   olinganiga   qaramay,
adabiy tilning lug‘ati kam o‘rganilgan sohalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Dialektlarda,   shuningdek,   adabiy   tilda,   lug‘atning   asosiy   qatlami   umumiy
semit va pan-arab lug‘atidir. Biroq, har bir arab lahjasining lug‘aviy tarkibi adabiy
tilning   lug‘atiga   qaraganda   ancha   past   har   bir   lahjada   ma’lum   bir   mintaqaga   xos
bo‘lgan cheklangan miqdordagi sinonimlar saqlanib qoladi.
Qarzga   olingan   so‘zlar   arab   adabiy   tilining   so‘z   birikmalarining   ozgina
qismini   tashkil   qiladi;   odatda   arab   tilida   yangi   tushunchalarni   ifodalash   uchun
yangi   so‘zlar   arab   ildizlaridan   hosil   bo‘ladi   va   so‘z   hosil   qilish   vositalarining
barcha boyliklari ishlatiladi.
Klassik arab tilining lug‘atiga oromiy tilining ta’siri kattadir. U fors, yunon
va   lotin   tillaridan   qarzlarni   topshirishda   vositachi   bo‘lgan.   Keyingi   yillarda   arab
lug‘ati turk va bir qator evropa tillaridan (frantsuz, ingliz, italyan) qarz olish yo‘li
bilan   to‘ldirildi,   ammo   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   ta’sir   natijasida   bu   qarzlar   arab   tiliga
kirib bordi. [21.12-13]
Zamonaviy   sharoitda   madaniy   uyg‘onishning   muhim   jihatlaridan   biri   arab
tilini   barcha   sohalarda,   shu   jumladan,   kengroq   joriy   etish   siyosat,   iqtisodiyot,
ilmiy-texnik   taraqqiyot,   ijtimoiy   hayot.   Bu   jarayonda   olimlarning   tarjimonlik
22 faoliyati   muhim   rol   o‘ynadi;   ko‘plab   ilmiy   va   badiiy   kitoblar   arab   tiliga   tarjima
qilingan. Biroq, XXI asrda til va adabiyotning ustunligi susaymoqda, chunki XXI
asr   Arab   Sharqidagi   mamlakatlardagi   katta   siyosiy   va   iqtisodiy   siljishlar,
shuningdek, arab mamlakatlaridagi etno-geografik vaziyatning sezilarli o‘zgarishi
(masalan,   arab   bo‘lmagan   aholining   ko‘p   sonining   immigratsiyasi)   bilan
tavsiflanadi, buning natijasida arab tilida, ayniqsa lug‘atda asta-sekin o‘zgarishlar
mavjud.   Yana   shuni   ta’kidlash   kerakki,   hozirgi   vaqtda   arab   tilining   ahamiyati
sezilarli ravishda pasaya boshladi: buning sababi Yevropa madaniyatining sezilarli
hukmronligi,   shuningdek,   XXI   asrning   boshlaridan   arab   dunyosidagi   siyosiy
beqarorlik edi. So‘nggi paytlarda arablarning o‘zlari ilm-fan va madaniyat rivojiga
e’tibor   bermay,   aslida   arab   tilida   yozishni   to‘xtatdilar.   Masalan,   Mag‘rib
davlatlarining   ko‘plab   yozuvchilari   arabchani   bilmasdan   ham   fransuz   tilida
yozishni afzal ko‘rishadi. 
Arab   leksikologiyasi   va   fonetikasi   ham   arab   tilshunosligining   bir   qator
masalalarida muhim o‘rin tutadi, XX asrdan boshlab, bu jihatlar arab tilshunosligi
sohasida   bir   qator   o‘zgarishlarni   boshdan   kechirdi.   Leksikologiyada   so‘zning
lisoniy   birlik   sifatida   asosiy   xususiyati   uning   ovozi   va   ma’nosining   doimiyligi.
Arab tilidagi og‘zaki va an’anaviy kitoblar tillari, so‘zning zamonaviy tushunchasi
va   uning   rivojlanishining   boshqa   bosqichlarida   uni   tushunish   o‘rtasidagi   katta
nomutanosibliklar   leksik   tarkibiy   birliklarni   aniqlashda   hal   qilib   bo‘lmaydigan
qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda.
Hozirgi vaqtda arab tilining iste’molda mavjud bo‘lgan 4 ta shakli bor:
1. Klassik arab tili
2. Zamonaviy arab tili
3. Kundalik so‘zlashuv tili
4. Lahjalar (dialektlar)[22.164]
Arab adabiy tili klassik arab tili bilan zamonaviy arab tilini o‘z ichiga oladi.
Klassik va hozirgi adabiy til har xil tushunchalardir, ularni farqlash kerak. Klassik
arab   tili   arab   madaniy   merosining   tarixiy   tilidir,   ya’ni   qadimgi   arab   she’riyati,
qahramonlik qasidasi.
23 Hozirda   klassik   til   diniy   mavzulardagi   radio   va   televideniya
eshittirishlarida,   diniy   oliygohlarda,   masalan,   Misrdagi   «Al-Azhar»   universiteti
ustozlarining ma’ruzalarida va boshqa musulmon markazlarida ishlatiladi. Bu tilda
mukammal grammatik ko‘rinishga ega bo‘lgan, keng leksik tarkibli, johiliya davri
nazmi   va   qadimiy   qabilalar   lahjalarining   nodir   xususiyatlarini   o‘zida
umumlashtirgan boy tilni ko‘ramiz. Klassik til hozirgi zamon arab adabiy tilining
shakllanishi   uchun   zamin   bo‘ldi.   Qadimgi   arab   tili   nihoyatda   barqarordir.
Zamonaviy   o‘quvchi   tegishli   tayyorgarlik   bilan   bir   necha   yillar   oldin   yozilgan
asarlarni o‘qishi va tushunishi mumkin. 
2. Hozirgi arab tili esa klassik arab tilidan farqli ravishda ko‘p funksiyalidir.
U   ilm-fanda,   badiiy   adabiyotda,   ijtimoiy-siyosiy,   ommaviy   xabarlarda,   ta’lim-
tarbiya   muassasalarida   qo‘llaniladi.   Yuqoridagi   fikrlarga   ko‘ra   ingliz   olimi
T.F.Michell  shunday  deydi:   «Yozma  klassik  adabiy  til  Qur’oni   Karim  hamda  ilk
adabiyot tilidir.
Zamonaviy   arab   tili   esa   adabiyot,   jurnalistika,   radio,   televideniya,   rasmiy
muhokama   tilidir.   Ozmi-ko‘pmi   butun   arab   dunyosi   uchun   umumiydir».   Ammo
klassik   til   va   zamonaviy   arab   tili   o‘rtasida   farqlar   bor.   Garchi   zamonaviy   arab
adabiy   tilini   biladigan   kishilar   arab   madaniy   merosining   oltin   fondiga   kirgan,
klassik   arab   tilida   yozilgan   asarlarni   o‘qib   tushunsalarda,   shu   ikki   til   o‘rtasida
leksika va ma’lum darajada sintaksisda farq borligini ko‘rishadi. 
Zamonaviy   arab   adabiy   tili   o‘zining   uzoq   tarixiy   rivojlanish   davrida   bir
qancha   o‘zgarishlarni   boshidan   kechirdi.   Sezilarli   farqlar   nafaqat   klassik   va
zamonaviy   til   o‘rtasida,   balki   johiliya   (VII   asrning   o‘rtalari),   ummaviya   va
abbosiylar davrida (VIII asrdan XII asrgacha) yaratilgan asarlarning o‘rtasida ham
ko‘rinishi mumkin.
Johiliya   adabiyoti   o‘zida   ma’naviy   dunyosi   anchagina   chegaralangan
badaviylarning hayotga bo‘lgan munosabati va qarashlarini aks ettirgan. Ilk islom
davriga kelib esa, arab tili ancha barkamol, ravon boy va ta’sirchan bo‘lgan. Uning
grammatik tuzilishi badaviylar tiliga xos bo‘lgan ortiqcha ism va fe’llarning qiyin
ko‘rinishlaridan xoli bo‘lgan.
24 Zamonaviy   arab   adabiy   tili   ham   yozma,   ham   ogzaki   suhbatlashish
shakllarida   ishlatiladi.   Arab   adabiy   tilidagi   xat   turi   va   ogzaki   so‘zlashuv   turi
chegaralarini belgilash muammosi ham arab lingvist olimlari va Yevropa lingvist
olimlari tomonidan hali keng muhokama qilinmagan.
Shunga   qaramay,   ommaviy   kommunikatsiya   (radio,   kino,   televideniya)
kuchayishi bilan tilning og‘zaki turi va uning xat turi bilan munosabati allaqachon
ilmiy tekshirish mavzusi bo‘lishi lozim. Og‘zaki suhbatlashish shakli asosan ilmga
doir suhbatlarda, jamoat oldidagi chiqishlarda, ma’ruza o‘qishlarda qo‘llaniladi.
Garchi og‘zaki arab tilining uslubi yozma arab tilning uslubiga o‘xshasada,
biroq nutq so‘zlayotgan kishi o‘z fikrini to‘gri ifodalashi va vaqtdan yutish uchun
«masalan»,   «ya’ni»,  «mumkin»   kabi   so‘zlarni   bir   necha   bor   takrorlaydi.  Og‘zaki
nutqning yana bir xususiyati gapirganda so‘zlarni takrorlashda, murojaat so‘zlarini
ifodalashda   qatnashsa,   ismiy   jumlalarni   (ya’ni   bir-biri   bilan   bog‘liq   bo‘lmagan)
zikr etishda ko‘rinadi. 
Kundalik so‘zlashuv tili: Arab adabiy tilining yana bir ko‘rinishi mavjud. U
kundalik   so‘zlashuv   tilidir.   Bunday   tilning   yuzaga   kelishiga   asosiy   sabab
zamonaviy   arablarda   o‘zgarishga   duch   kelgan   tushunchalarni,   tasavvurlarni
ifodalab   berish   ehtiyoji   bo‘ladi,   ularning   ona   tillari   bo‘lgan   lahjaning   ta’lim-
tarbiya,   madaniyat   va   texnika   rivojlanishiga   bog‘liq   bo‘lgan   yangi   jarayon   va
hodisalarni ifodalab berish uchun etarli imkoniyati yo‘q edi.
Zamonaviy   arab   tiliga   kelsak,   u   yuqoridagilarni   bajarishga   moyil   bo‘lmay
qoldi.   Mazkur   til   o‘qimishli   odamlarning   tilidir.   Arablar   uni   «o‘rta   til»   yoki
«ziyolilarning   tili»   deb   ham   atashadi.   Kundalik   so‘zlashuv   tili   adabiy   til   bilan
birga maktab va oliy o‘quv yurtlarida o‘rgatish tili sifatida qo‘llaniladi.
Lahjalar.   Arab   davlatlaridagi   aholining   asosan   oddiy   qatlami   –   qishloq
aholisi.   Kambag‘al   kishilar,   16   yoshga   to‘lmagan   bolalar,   ayollar   lahjalarda
gaplashadilar.   Lahjalardan   radio,   televidenieda,   matbuotda   foydalanilmaydi.
Faqatgina badiiy so‘z ustalari o‘z qahramonining nozik xarakterini ochib berishda
ba’zida lahja nutqidan foydalanadilar.
25 Agarda   arab   adabiy   tili   va   kundalik   so‘zlashuv   tili   jamiyatning   o‘qimishli
qatlamiga   xizmat   qilsa,   lahjalar   savodsizlar   tilidir.   O‘qish   va   yozishni   bilmaslik
adabiy tilni o‘rganishning asosiy manbalaridan ayiradi. Nemis arabshunosi I.Fyuk
barcha   arab   davlatlaridagi   tilning   tipologik   o‘xshashligini   qayd   qilib,   unga   xos
bo‘lgan tomonlarini yozadi:
1)   Klassik   arab   adabiy   tilining   «a»   unlisi,   ya’ni   fatha   «i»deb   talaffuz
qilinadi. 
2) Uch turdagi noqis fe’llar 
3) Ikkilangan fe’llar, ya’ni xuddi noqis fe’l kabi tuslanadi
4)   او   diftongi (av) cho‘zi? «o:» yoki «u:» deb   ا	ﻱ   (ay) diftongi esa«i:» yoki
«e:» deb talaffuz etiladi.
5)   Fe’lning   ikkilik   shakli,   sifatlarning   muannas   jinsidagi   orttirma   darajasi
qo‘llanilmaydi:
6)   Klassik   tilda   mavjud   bo‘lgan   ayrim   so‘zlar   qo‘llanilmaydi.   Hozirgi
zamon  arab  jamiyati   zamonaviy  arab  tilini   rivojlantirish,  boyitish,  hozirgi   zamon
siyosiy   vaziyatiga   javob   berishga   intiladi.   Zamonaviy   arab   tili   leksik,   stilistik   va
sintaktik   modernizatsiyasiga   (yangilashga)   muhtoj   va   ayniqsa,   ilmiy   texnik
terminlar va yangi so‘zlar bilan boyishi kerak. Bu ayni bir mamlakat uchun emas,
balki har bir arab mamlakatlari uchun kerakli vazifadir.[24.8-9]
Arab   tilining   boyligi,   rivojlanishdagi   zamonaviyligi   mamlakatning
rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Hozirgi zamon arab tilshunosligi oldidagi dolzarb muammolar:
1) Arab tilini nazariy va amaliy jihatdan egallash;
2) Arab tili tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlarini baholash;
3) Arabshunoslikka oid tadqiqlarni belgilash;
4) Sharq tilshunosligining yo‘nalishini aniqlashdan iboratdir.
Hozirgi kunda mamlakatlarda zamonaviy arab tili, lahjalar faqatgina og‘zaki
nutqda foydalanilmasdan, balki radio eshittirishlarida, teatr, kinoda va adabiyotda
o‘z  o‘rnini  topmoqda.  Biz faqat  xalq og‘zaki  ijodining eng  boy merosini  lahjalar
orqali   bilib   olamiz.   Misr,   Suriya,   Iroq   dialektlarida   yozilgan   ko‘pgina   asarlarni
26 uchratishimiz   mumkin,   adabiy   asarlardagi   so‘zlashuv   ko‘pincha   lahjalarda
yoziladi. 
Ba’zi   bir   yozuvchilar   o‘z   asarlarini   ham   adabiy   tilda,   ham   dialektda
yozadilar. Masalan, Misr yozuvchisi Mahmud Teymurning asarlari ikki tilda, ya’ni
adabiy tilda va Misr lahjasida yozilgan.
Misrda   lahjada   yozilgan   she’riyat   Misr   adabiyotining   salmoqli   o‘rnini
egallaydi.   Nagib   Surur,   Abdurahmon   Anudi,   Salah   Gahin   kabi   shoirlar   lahjada
yozilgan she’rlari bilan keng ommaga tanilgan.
Zamonaviy arab adabiy tilining muammolari
Hozirgi kunda yer yuzida uch mingdan ziyod tillar mavjud bo‘lib, ularning
eng   keng   tarqalganlari   va   yiriklari   atigi   o‘n   beshtadir.   Shu   tillar   ichida   arab   tili
ham   o‘ziga   xos   mavqega   ega.   Ikki   ming   yildan   beri   rivojlanib   kelayotgan   bu   til
hozirda ham rivojlanishda davom etmoqda. Bu til butun er yuzidagi musulmonlar
uchun muqaddas va aziz bo‘lgan “Qur’oni Karim” va “Hadisi Sharif” tilidir [4.33].
«1970-80 yillarda arab mamlakatlarida «arablashtirish» harakati avj oldi», -
deb yozadi as-Sayyodi. Bu arab davlatlarida arab tilini qaytadan ko‘rib chiqish va
arab   filolog   olimlarini   qiynab   kelayotgan   savollarga   javob   qaytarish   harakatidir.
«Bu   harakatning   asosiy   g‘oyasi   bir   millatga   mansub   bo‘lgan   tarixi,   tili,
madaniyati,   qiziqishi   hamohang   bo‘lgan   barcha   arablarning   birlashishidan   iborat
shiorni o‘z oldiga qo‘ygan arab millatchiligi hisoblanadi». Arablashtirish maqsadi
arab   adabiy   tilida   bunyod   etilgan   arab   madaniyatini   rivojlantirgan   xolda   barcha
arab mamlakatlaridagi arablarni o‘zaro yaqinlashtirib, bir millat holiga keltirishdan
iborat.
Bu   holni,   ayniqsa,   Misrda,   Jazoirda,   Tunisda,   Yamanda,   Marokashda
yaqqol ko‘rish mumkin. Shu yillarda chop etilgan gazeta va jurnallardagi maqola
va feletonlar fikrimizga dalil bo‘la oladi. 1980-85 yillarda til va birlashish siyosati
ostida  Misr   Arab   Respublikasining  hokimiyati   tepasiga   marhum  prezident  Anvar
Saadat   va   uning   tarafdorlari   keldi.   U   prezidentligi   mobaynida   arab   mamlakatlari
birlashishi yo‘lida tinimsiz kurash olib bordi va Misr bilan Suriyani birlashtirishga
muvaffaq bo‘ldi. Lekn bu ittifoq uzoqqa cho‘zilmadi.
27 Anvar   Saadatning   shiori   va   uning   tarafdorlarining   birdan-bir   orzusi
quyidagicha   edi:   «Ko‘p   yillar   mobaynida   chet   elga   qaramlik   va   arablarning
bo‘linib ketishi tufayli yuzaga kelgan tilning tarqoqligi va milliy baxtsizlik haqida,
shuningdek,   mustaqil   rivojlanish   yo‘liga   o‘tgan   arab   xalqining   tarixdagi   va
bugungi   kundagi   ahamiyati,   o‘rni   haqida   gapirishga   har   bir   arab   dashtining   arab
millatiga mansub bo‘lgan fuqarosi davlat tomonidan qonuniy huquq olishi kerak».
Xullas,   Anvar   Saadat   prezidentlik   qilgan   davrda   hozirgi   kunda   bo‘linib
ketayotgan   arab   mamlakatlarini   birlashtirish   va   yana   arab   adabiy   tilini   saqlab
qolishdagi   urinishlar   kuchaydi.   Arablashtirish   tendentsiyasi   arab   madaniyatining
o‘ziga   xosligi   va   chuqur   tarixiy   an’anaga   ega   ekanligini   ko‘rsatishdan   iboratdir.
Shuningdek,   arablashtirishdan   maqsad   g‘arb   madaniyati   va   tillarining   o‘zaro
zo‘rlab   kiritilishi,   ya’ni   inglizcha,   fransuzcha,   nemischa   va   boshqa   evropa
tillaridan   atamalar   kiritilishi   natijasida   arab   tili   strukturasining   buzilishiga   qarshi
faqat   arab   tili   va   madaniyatining   o‘zligini   va   milliyligini   saqlab   qolishdan
iboratdir. Masalan, Xitoy davlati o‘z ona tilini uch ming yildan beri hech bir tildan
(na   inglizchadan,   na   fransuzchadan)   qabul   qilmay,   o‘zligicha   va   qadimiyligicha
saqlab kelmoqda.
Agar   xitoy   tili   birorta   so‘zga,   atamaga   muhtoj   bo‘lsa,   darrov   xitoy
filologlari   bu   muammoni   hal   qilishga   urinadilar   va   yechimini   topmaguncha
izlanishda   bo‘ladilar.   Nega   endi   bu   siyosatni   arab   davlatlari   eplay   olmaydilar?
Arab  tili  ham  juda boy til. Agar  birorta neologizmga ehtiyoj  bo‘lsa,  arab tilining
ichidan darrov yangi atama o‘ylab topish mumkin. Allohga shukronalar bo‘lsinki,
hozirgi kunga kelib, mana shu muammo arab filologlari tomonidan hal etilmoqda.
Tilshunoslik nuqtai nazardan qaraganda arab adabiy tilini nafaqat tiklash, tozalash,
balki, yozma va og‘zaki uslubda ham ishlatiladigan vosita sifatida qo‘llash haqiqiy
til siyosati bo‘lsa kerak. 
1972-yil   dekabr   oyida   Shimoliy   Yamanning   poytaxti   Sana   shahrida
o‘tkazilgan   «Butun   arab   davlatlari   maorif   vazirlari   anjumani»da   quyidagi     qabul
qilindi:   «Arab   adabiy   tili   arab   xalqining   fikr   va   xohishlari   ifoda   etiladigan   til
bo‘lishi   hamda   ta’lim   uchun   vosita   sifatida   zarur   va   ishlatilishi   kerak».
28 «Arablashtirish   siyosatini   faqat   shu   til   siyosati   orqaligina   muvaffaqiyatli   amalga
oshirish   mumkin»,   degan   taklif   barcha   arab   davlatlari   tomonidan   ma’qullandi.
Muhokama jarayonida til tanlash muammosi katta ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy
statusga   aylandi.   Shunda   ular   arab   adabiy   tilini   lahja   va   shevalardan   afzal
ko‘rdilar.   Arab   xalqining   madaniyati   va   ta’lim   tizimiga   bir   nazar   tashlasak,
ularning o‘z tillariga bo‘lgan e’tiqodlari ortib borayotganining guvohi bo‘lamiz. 
Hozirda   arab   davlatlarining   ayrimlarida   chet   ellik   kishilarga   «Arab   tilini
o‘rganishlari uchun» majburiy kurslar tashkil etilganini uchratish mumkin. Bundan
tashqari   arab   tili   Qur’oni   Karim   tili   bo‘lgani   uchun   faqat   arab   davlatlari
doirasidagina   emas,   balki   musulmon   davlatlari   uchun   ham   ahamiyatlidir.
Ma’lumki,  Qur’on  tilovat   qilinayotganda   uning  musiqaga   monand  ohangi   hamda
o‘ziga   xos   jilosi   mavjudligi   namoyon   bo‘ladi.   Arab   bo‘lmagan   musulmon
xalqlarining Qur’on tilovat qilayotganlarida ularning nutq organlari bu tilga to‘liq
moslashmaganligi sababli uning ohangiga ma’lum ma’noda putur yetishi mumkin.
Arablashtirishning   asosiy   vazifalaridan   birini   boshqa   xalqlar   uchun   shu
tildagi   ohangni   saqlab   qolish   masalasi   tashkil   etadi.   Arablashtirishni   amalga
oshirishda ikki xil yo‘nalish bor. 
1.   An’anaviylik.   An’anaviylik   tarafdorlari   arablashtirish   orqali   qadimda
taraqqiy   etgan   iqtisod   va   madaniyatni   tiklab,   o‘sha   asosida   jamiyatni
rivojlantirishni   yoqlaydilar,   ya’ni   klassik   arab   tiliga   sodiq   qolish   musulmon
an’analariga sodiqlik va arab adabiy tiliga xos barcha an’analarning yo‘lboshchisi
bo‘lishi kerak, degan fikrni yoqlaydilar.
2. Zamonaviylik. Zamonaviylik tarafdorlari esa g‘arb yo‘lini tanlab, fransuz
va ingliz tillariga katta ahamiyat bergan holda arab davlatlarining g‘arb madaniyati
asosida   rivojlaninishini   ma’qullaydilar.   Bu   fikrdagilar,   asosan,   Marokash,   Tunis,
Mavritaniya   va   Misrda   ko‘pdir.   Lekin   davlat   rahbarlari   ularning   bu   fikrlariga
qarshidirlar.
Arab mamlakatlaridagi bunday muammolarni o‘rganish markazi 1979-1983
yillarda   o‘tkazgan   ko‘p   sonli   simpoziumlarda   arablashtirish   va   arab   adabiy   tili
haqida turli xil fikrlar aytildi. Quyidagi masalalar bo‘yicha ishlar ko‘rib chiqildi: 1.
29 “Arab  birlashish   muammosida   maorifning   roli”.   2.  “Arab   millatchiligi,  fikrlar   va
amaliyot”. 3. “Arab birlashishidagi tilning va adabiyotning roli”.[13.161]
Bizning   fikrimizcha,   bu   ikki   yo‘nalish   ma’lum   ma’noda   o‘z   afzalliklariga
ega. Arablashtirish jarayonida ularni bir-biriga hamjihat, uyg‘unlashgan holda olib
borilsa maqsadga muvofiqdir. 
Doktor Ehson Abbos “Zamonaviy milliy madaniyatdagi an’ana” maqolasida
arablashtirish siyosatini yuqorida eslatib o‘tganimizdek, lingvistik nuqtai nazardan
kelib   chiqqan   holda   shunday   ta’riflaydi:   “Arablashtirishga   arab   tilining   muloqot
jarayonidagi bir vosita sifatida e’tirof etilgani kabi arab bo‘lmaydi. Arablashtirish -
bu   adabiy   tilning   o‘zaro   muloqot   vositasi,   chet   tillardagi   ilmiy-texnikaviy
atamalarning   arab   tilida   milliy   atamalar   asosida   yaratilishi   bo‘libgina   qolmay,
balki   yana   boshqa   xususiyatlarni   o‘zida   mujassam   etadi.   Arablashtirish   bu   arab
tilida   fikrlashga   undaydigan   harakat   hamdir”.[25.22]   Shunday   qilib,   arab
mamlakatlarida   arablashtirish   dasturini   quyidagi   muammolarni   yechish   bilan
amalga oshirish mumkin:
1) chet tilini muloqotdan chiqarish va uni arab tili bilan almashtirish;
2)   arab   adabiy   tilini   muloqot   vositasida   hozirgi   vaqtda   xalq   og‘zaki   tili
qo‘llanilayotgan   joylarga   kiritish,   adabiy   tilning   faqat   yozma   ravishda
qo‘llanishini emas, balki og‘zaki muloqotda ham ishlatilishini ham ta’minlash;
3)   ta’lim   tizimida   boshlang‘ich   maktablardan   to   oliy   o‘quv   yurtigacha
o‘qitishni chet tilidan arab tiliga o‘tkazish;
4) fan, texnika va madaniyatda yangi tushunchalarni anglatish uchun milliy
atamalar ishlab chiqish;
5) butun arablar miqyosida atamashunoslikni birlashtirish;
6) ta’lim tizimining barcha sohalarini arablashtirish va islomlashtirish;
7)   arab   davlatlarida   yashaydigan   boshqa   millat   vakillarini   arab   tilida
so‘zlashishga   o‘rgatish   .   Yuqoridagilardan   xulosa   qilib   aytganda,   arablashtirish
siyosati   keng   qamrovli   tushuncha   bo‘lib,   o‘zining   dasturlarini   ishlab   chiqqan,
asosan,  arab davlatlarida tarqalib, avj olayotgan siyosiy, ma’naviy harakatdir. Bu
30 harakat   nafaqat   arabshunos-tilshunos,   balki   butun   dunyodagi   ko‘pchilik   olimlar,
siyosatshunoslar diqqat markazidadir
Arab  tili  leksikasi   o’zgarishiga  qisman  lahja(sheva)larning  ham  ta’siri  bor.
Arab   tilida   juda   ko’plab   lahjalar   mavjud.   Ba’zi   lahjalardagi   bir   qancha   so’zlar
tildan   shunchalik   chekinib   ketadikiy   bir   so’z   o’rniga   butunlay   boshqa   so’z
ishlatiladi.   Albatta   lahjalar   bu   ko’cha   tilidir.   Lekin   bular   adabiy   tilga   ma’lum
darajada o’zgartirishlar kiritadi.  
Misr   lahjasi   arab   tili   lahjalarining   sharq   guruhiga   kiradi.   U   arab   adabiy
tilidan fonetik, leksik va grammatik qurilishi jihatidan farq qiladi. 
Misr   lahjasi   Misr   arab   respublikasi   aholisining   barcha   qatlamlari   uchun
oddiy   kundalik   so’zlashuvdan   tortib,   hattoki   rasmiy   muzokaralarda   og‘zaki
shakldagi muloqot vositasidir. Misr lahjasi kino, teatr, radio eshittirish, televizyon
ko’rsatuvlar,   badiiy   adabiyot   va   davriy   matbuotda   arab   adabiy   tili   bilan   birga
qo’llanib   kelinmoqda.   Ayni   sabab   tufayli   deyarli   barcha   arab   davlatlarida   Misr
lahjasini tushunadilar.[2.76]
Arab   shevalaridagi   fonetik,   leksik,   morfologik   o`zgarishlarni   quyidagi
misollar orqali  tushintiramiz.
Masalan:Yeshrab - Ichmoq fe'lining tuslanishi
بَرش > ا	َب >َ	انأ
  >anaa bashrab (Men ichaman/ichyapman)
ب	
َرش	ِِتب > َ	تنإ
  > enta beteshrab (Sen ichyapsan/ichasan) (m.r)
ِ	
يب	َرش	ِِتب> ِتنإ    > enti beteshrabii (Sen ichyapsan/ichasan) (j.r)
i	
ُوب	َرش	ِِتب> 
ُ	وتنإ    >  entuu beteshrabuu (Sizlar ichyapsizlar/ichasizlar)
ب	
َرش	ِِيب > 
َّ	وُه   > huwa beyeshrab (U ichyapti/ichadi) (m.r)
ب	
َرش	ِِتب> 
َّ	يِه    >  heyya beteshrab (U ichyapti/ichadi) (j.r)
i	
ُوب	َرش	ِِيب> 
َّ	مُه    >  homma beyeshrabuu (Ular ichyaptilar/ichadilar)
ب	
َرش	ِِنب> َ	انحإ 
  >  ehnaa beneshrab (Biz ichyapmiz/ichamiz)
Ko`rib   turganingizdek   yuqoridagi   misolimizdan   quyidagi   natijalarni
aytishimiz mumkin. Fonetik jihatdan o`zgarishlar borligi, leksik jihatdan adabiy til
me`yorlaridan   uzoqlashganligini   va   morfologik   tomondan   esa   juda   murakkab
hodisa yuz berayotganligini ko`rishimiz mumkin. Chunki adabiy tildan farqi shuki
31 arab   tilidagi   yo`q   fonemalarning   arab   shevalarida   uchrashi,   arab   adabiy   tili
qoidalarini   juda   qo`pol   tarzda   buzishi   va   shunga   o`xshash   o`quvchi   hazm   qilishi
qiyin   bo`lgan   bir   qancha   o`zgarishlar   mavjud.   Bir   qancha   fe`l   va   ism   so`z
turkumidan   misollar   keltirish   orqali   yanada   tushunarliroq   bo’ladi.   Quyidagi
misollardagi o`zgarishlarga e’tibor qaratamiz:
Yedres - O'qimoq,ta'lim olmoq so'zining tuslanishi.
   سردب انا ana badres - Men o'qiyapman
سردب تنا   enta betedres - Sen o'qiyapsan (m.r)
سردب تنا   ente betedresee - Sen o'qiyapsan (j.r)
iووسردتباتنا   entoo betedresuu - Sizlar o'qiyapsizlar
سردتب وه   huwa beyedres - U o'qiyapti (m.r)
سردتب يه   heyya betedres - U o'qiyapti (j.r)
سردتب امه   homma beyedresuu - Ular o'qiyaptilar
سردتب نهيا   ehna betedres - Biz o'qiyapmiz.[2.45]
2.2.   XXI   asrda   adabiy   arab   tili   semantikasidagi   o‘zgarishlar   va   arab
tiliga kirib kelgan xorijiy so‘zlar 
Ma’lumki, chet so‘zning semantikasi o‘zlashtirayotgan tilning lug‘at tarkibi
hamda   taraqqiyoti   darajasiga   ko‘ra   to‘la,   qisman   va   hatto   butunlay   o‘zgargan
holda   o‘zlashishi   mumkin.   Boshqa   tillarda   bo‘lganidek,   o‘zbek   tili   leksikasidagi
arabcha   so‘zlarning   ba’zilarida   o‘z   ma’nolari   saqlangan   bo‘lsa,   ularning
ayrimlarida   esa   ma’no   doirasi   birmuncha   kengaygan   yohud   toraygan   (kamdan-
kam hollarda) yoki butunlay boshqa ma’no ifodalashga ko‘chgan.
Arab   tili  o‘zlashmalari  mavhum  abstrakt   va  diniy  tushunchalarni   ifodalash
xususiyatiga ega. Bunday tematik xoslanish fors -tojik yoki  rus tili o‘zlashmalari
uchun xos emas. Masalan: muqaddas, madrasa, shahid, rais, arbob, domla, qasos,
vatan,   g‘azot,   g‘oziy,   qurbon,   sodiq,   sadoqat,   savob,   ziyorat,   tasavvuf,   tabarruk,
millat va boshqalar. O‘zbek tilidagi arab lug‘aviy o‘zlashmalarining o‘z va o‘zbek
tilidagi ma’no talqinini quyidagi jadval asosida tasavvur etish mumkin:
32 So‘zning arab tilidagi asl hozirgi o‘zbek tilidagi ma’nosi:
Millat –  1) din, 2)diniy sekta;
Millat   –   1)   sotsial-tarixiy   uyushmasi,   jamoa;   2)   millat,   xalq,   xalq   uyushmasi;   3)
davlat,  mamlakat. 
tabarruk –  1) ezgu, ilohiy, 
tabarruk   –   1)ezgu,   yaxshi,   2)   hurmatli   muqaddas   ish,   mo‘tabar,   aziz,   3)   ilohiy
kuchga ega bo‘lgan, muqaddas, 4) ezgu esdalik, bu tabarruk buyum. 
tasavvuf –  sufizm  
tasavvuf –  diniy e’tiqod.
savob –  yaxshi, ezgu ish badaliga   olinuvchi mukofot
savob  – xayrli, yaxshi, ezgu ish.
O‘zbek   tili   leksikasida   arabcha   umumiste’moldagi   so‘zlar   ko‘pchilikni
tashkil   etadi.   Ayniqsa   leksikada   ot   so‘z   turkumiga   mansub   so‘zlarning   miqdori
yuqori.   Ularning   o‘ziga   xos   semantik   xususiyatlari   mavjud.   Arabcha   so‘zlar
ko‘proq   ilmiy,   diniy,   axloqiy,   ta’limiy,   mavhum   tushunchalarni   ifodalaydi.
Tilimizdagi   arabcha   o‘zlashmalarning   bir   guruhi   ma’no   qiymatini   o‘zgartirib,
etimologik   ma’no   va   tushunchasi   bilan   bog‘liq   bo‘lmagan   boshqa   so‘zga
aylangan, yoxud ma’no kengayishi va ma’no torayishi yuz bergan. 
Ravshan   Jomonovning   ta’kidlashicha,   “so‘z   o‘zlashtirish   lisoniy   jarayon
sifatida   juda   ko‘p   hodisalarni   o‘zida   mujassamlashtiradi.   Xorijiy   so‘zni   qabul
qilish   hamda   uning   qabul   qiluvchi   tilda   muqim   “yashab”   qolishiga   ko‘pgina
omillar   ta’sir   ko‘rsatadi.   Shunday   omillardan   biri   –   o‘zlashtirilayotgan   so‘zdagi
semantik   aniqlik,   ya’ni   ma’noni   aniq   va   ravshan   ifodalay   olishdir.   So‘z
o‘zlashtirilishi   natijasida   so‘zdagi   ko‘pma’nolilik   -   polisemiya   o‘rniga
birma’nolilik,   semantik   aniqlik   yuzaga   kelib,   so‘zning   ma’no   tuzilishida
soddalashuv, ma’noni aniq ifodalash imkoniyati oshadi.
Muhim   jihati,   qabul   qilingan   o‘zlashma   orqali   ma’no   nozikliklari   paydo
bo‘ladi,   bu   esa   tilning   ifoda   vositalari   kengayishiga,   lug‘aviy   imkoniyatlar   bilan
boyib   borishiga   xizmat   qiladi.   I.V.Arnoldning   yozishicha,   “O‘zlashtirilayotgan
so‘z,   odatda,   tilda   azaldan   mavjud   bo‘lgan   so‘zlardan   biriga   semantik   yaqinroq
33 bo‘lgan ma’nolardan biri (yoki bir nechasi) ni o‘ziga qabul qiladi. Bunda ularning
ma’no   strukturasida   qayta   guruhlanish   amalga   oshadi,   ya’ni   qaysidir   ikkinchi
darajali   ma’no   asosiy   ma’noga   aylanadi   yoki   aksincha”.   Ayni   shu   o‘rinda   so‘z
o‘zlashtirishdagi   juda   nozik   jihatlar   namoyon   bo‘ladi:   o‘zlashma   so‘z   tildagi
mavjud  leksemalardan  birining  ma’nosini   o‘ziga   qabul   qiladi.  Aniqroq  aytganda,
o‘zlashtirilayotgan   leksema   qabul   qiluvchi   tildagi   ma’lum   bir   so‘z   ma’nosini
nihoyatda aniq ifodalay boshlaydi”.
Demak,   o‘zlashtirilayotgan   so‘zdagi   semantik   aniqlik,   bir   ma’nolilik   ham
o‘sha so‘zni qabul qilayotgan til leksikasidan muqim joy olishini ta’minlaydi. “Bir
ma’noli   bir   qator   so‘zlar   manba   tilda   real   narsa   predmet   ma’nolari   bilan   bog‘liq
bo‘lsa-da,   o‘zbek   tilida   boshqacha   ma’no   kasb   etadi   –mavhum   ma’noli   lug‘aviy
birliklar tusini oladi.  Masalan : sohib (ega), qomat (bo‘y), miqyos (o‘lchov asbobi)
kabi.   Ba’zi   monosemantik   so‘zlarning   ma’nosi   esa   o‘zlashgan   tilda   butunlay
boshqa   tusga   kirib,   o‘z   tildagi   ma’no   xususiyatini   tark   etadi.   Masalan,   g‘alayon
so‘zi arab tilida so‘zning qaynash jarayonini anglatadi.
O‘zbek   tilida   esa   norozilik   maqsadida   ko‘tarilgan   isyon,   qo‘zg‘olon,
to‘polon   ma’nolari   bilan   birgalikda   ko‘chma   ma’noda   kishi   ichki   dunyosidagi
tug‘yon,   jo‘sh   urish   ma’nolarida   ham   qo‘llaniladi:   Aholi   g‘alayonga   keldi,
qo‘rqqanidan   emas,   zulmga,   zo‘rlikka,   haqsizlikka   chidamaganidan   g‘alayonga
keldi (M.Ismoiliy, Farg‘ona tong otguncha).
Arabcha   o‘zlashmalar   orasida   ma’no   kengayishi   va   torayishi,   qisman   va
to‘la   o‘zgarish,   ma’no   bo‘yoqlarining   yangi   jilosi,   ko‘chma   ma’noda   qo‘llanishi
kabi bir qator o‘zgarishlar yuz bergan. Quyida ana shular haqida fikr yuritamiz.
Majruh   so‘zining etimologiyasiga nazar soladigan bo‘lsak, bu arabcha so‘z
asli   majrūh   (un)   shakliga   ega   bo‘lib,   “jismoniy   shikast   yetkazdi”   ma’nosini
anglatuvchi   jaraħa   fe’lining   I   bob   majhul   nisbat   sifatdoshi   sanaladi.
“Jarohatlangan”,   “nogiron”,   “mayib”   ma’nolarini   anglatadi:   urushdan   qancha
odam mayib-majruh bo‘lib qaytdi.
Yuqoridagi   misol   (majruh   yurak)   shuni   ko‘rsatadiki,   majruh   so‘zi   o‘zbek
tilida   faqatgina   jismoniy   jihatdan   jarohatlanishni   ifodalabgina   qolmay,   ruhiy   -
34 ma’naviy   jihatdan   yaralanish   yoki   yetishmovchilikni   ham   ifodalaydi   va   bu
mumtoz adabiyotda yaqqol ko‘rinadi.
Hozirgi   kunda   so‘zning   har   ikki   ma’nosi   birgalikda   qo‘llanmoqda:
“Alkogolizm   insonni   jismoniy   va   ma’naviy   jihatdan   majruhlikka   yetaklaydi”
ko‘rinadiki, majruh so‘zida ma’no kengayishi hodisasi yuz bergan.
Maxdum   so‘zining   kelib   chiqishiga   e’tibor   qaratadigan   bo‘lsak,   maxdum
(xadama) fe’lining “mehnat faoliyatini ado etdi” ma’nosi bilan hosil qilingan I bob
majhul   nisbat   sifatdoshi   bo‘lib,   arab   tilida   “ish   bilan   ta’minlovchi”,   “ishga
yollovchi”,  “xo‘jayin”;   ishchi,  xizmatchi  ma’nolarini   anglatadi.  O‘zbek   tilida   esa
bu  so‘z   “martabali   ruhoniy”,   “ulamo  va   ruhoniylar,   pir   va  ustozlarga   beriladigan
unvon,   laqab,   shu   unvonga   ega   bo‘lgan   kishi”   ma’nolarini   anglatish   uchun
qo‘llaniladi.   Umuman,   xalqimizda   taniqli   din   peshvolariga,   ulamolarga   nisbatan
maxdum unvoni qo‘shib aytilgan: Maxdumi A’zam, Maxdum Vosiliy kabi. 
Demak,   arabcha   maxdum   so‘zi   o‘zbek   tilida   o‘zining   etimologik
ma’nosidan unchalik uzoqlashmagan holda yangi ma’noni hosil qilgan.
Arabcha   hofiz   so‘zi   asarda   quyidagicha   uchraydi:   Ular   hanuz   ham
shaharning mashhur xotinlari bo‘lgan Nusrat hofiz, Tillo hofiz, Toji hofiz, Misqol
hofiz…hatto   marg‘ilonliq   Zebixonlardan   o‘yung‘a,   sozg‘a,   shularga   ta’lim   olib
kelarlar   va   shuning   uchun   har   birlari   o‘z   hunarlarida   yaxshi   san’atkor   bo‘lg‘an
edilar”.
Hofiz   so‘zi   arab   tilida   ko‘p   ma’noli   ħafiža   fe’lining   “xotirasida   saqladi”   ,
“yod oldi” ma’nosi bilan hosil qilingan I bob aniq nisbat sifatdoshi bo‘lib, “yoddan
biluvchi”,   “Qur’onni   yod   biladigan”   kabi   ma’nolarni   anglatadi.   O‘zbek   tilida   bu
so‘z   “juda   ko‘p   ashulani   yoddan   biladigan   mohir   san’atkor”,   “usta   qo‘shiqchi”
ma’nolarini ham ifodalaydi:
Tashqarida   bir   qo‘sha   sozandalar   dutor,   tanbur,   g‘ijjak,   rubob,   nay   va
amsoli   sozlar   bilan   dunyoga   jon   suvi   sepib   shaharning   mashhur   hofizlari   ashula
aytadirlar (O‘/k). Ko‘rinadiki, hofiz I bob aniq nisbat sifatdoshining o‘zbek tiliga
o‘zlashishida ma’no kengayishi hodisasi ro‘y bergan.
35 Boshqa   tillar   singari   arab   tili   ham   boshqa   tillardan   so’z     olishga   xosdir.
Ushbu   jarayon   tilning   so‘z   boyligini   boyitadi,   shu   bilan   uni   yanada   xilma-xil
qiladi,   arxaizmlarni   yig‘ib   oladi,   ba’zi   eskirgan   so‘zlardan   foydalanishni
minimallashtiradi.   Ko‘pincha   qarzga   olingan   so‘zlar   va   neologizmlar   G‘arbiy
Yevropa va Turk tillaridan kelgan.
Ilm   va   fan   rivoji   natijasida   arab   tiliga   kirib   kelgan   atamalar   ham
talaygina. Boshqa tillarga mansub bo’lgan atamalar  uchun arab ekvivalentlarni
tanlab   olish   ko’p   qiyinchiliklarni   tug’diradi.   Hatto   mavjud   arabcha   so’zlarni
atama sifatida qo’llash paytida  sinonimlar  qatoridagi  so’zlardan birinchi  atama
tanlab   olishda   ham   muommolar   yuzaga   keladi.   Shu   boisdan   ham   arab   tiliga
tarjima qilish natijasida har bitta va ko’pincha , hatto xalqaro yunoncha-lotincha
yoki boshqa atamaga turli leksema(so’z) yoki turli leksik birikmalar mos keladi.
Masalan, fizika atamasi “quvvat” (energiya) Misrda   ةقاط   , Suriyada   ةردق   so’zlari
bilan yoki boshqa fizikaviy atama “quvvat” esa aksincha, Misrda   ةردق , Suriyada
esa   ةقاط   .   “Tovar”   tushunchasi   ham   yuqoridagi   tarzda   ةعاضب-ةعلس   so’zlari   bilan
almashtiriladi. Ba’zi atamalar tarjima qilinadi va arablashtiriladi. Kimyo-  ايميك   va
geografiya   –   ايفارغج   va   boshqa   ba’zi   bir   nomlar   allaqachon   arablashtirilib
bo’lingan fanlardan tashqari zamonaviy fanlarning nomlanishining o’zi arab tili
uchun   sezilarli   muommolar   tug’dirdi.   Ularning   ko’pchiligi   tarjima   qilinmagan
va   bir   nechta   ma’nolarga   ega   bo’lishi   mumkin.   Taqqoslang:   so’zma-so’z   ملع
ةايحلا   –  “ hayot   haqidagi   ilm”   yoki   boshqa   aniqroq   tarjimada     ءايحلاا  ملع   –  “ tirik
organizmlar   haqidagi   ilm”   deb   tarjima   qilingan   bilan   bevosita   o’zlashtirma
iايجولويب     so’zi bilan raqobatlashadi. “ Fizika” yunoncha phisika – “tabiat haqidagi
ta’limot”   Misrda   so’zma-so’z   “tabiat   haqidagi   fan”   shaklida   tarjima   qilingan,
lekin   u   boshqa   mamlakatlarda   noaniq   atama   sifatida   ba’zida   ايميك   –  kimyo
andozasi   bo’yicha   ايزيف     shaklida   arablashtiriladigan     اقيزيف     o’zlashtirmasi   bilan
almashtirilgan.   “Geologiya”   (yunoncha   geo-   yer)   ham   ba’zida   ضرلاا ملع  –“  yer
haqidagi ilm”  yoki aniqroq qilib  ضرلاا  ت اقبط ملع  “ yer qatlamlari haqidagi ilm”
birikmasi   bilan   tarjima   qilinadi.   Mazkur   “stratigrafiya”   (qatlamshunoslik)
36 atamasiga   to’g’ri   keladi,   biroq   ko’pincha   iايجولويج   –  “ geologiya”   atamasining
qo’llanilishi kuzatiladi. Atamalar to’liq tarjima qilinishida ham chegara bo’lishi
lozim. [12.69-70]
Zamonaviy   arab   adabiy   tili   atamalar   o’zlashtirishda   ikki   manbaga
asoslanadi.   Bular   birinchi   navbatda   klassik   tildan,   ikkinchi   manba   esa
zamonaviy   Yevropa   tillaridan   olingan   so’zlar   o’zlashma   so’zlar.   Mazkur
o’zlashgan   so’z   guruhlari   nafaqat   o’zlashtirilgan   vaqti,   balki   manbalari,
o’zlashish usullari, shuningdek, miqdoriga ko’ra bir biridan farq qiladi.
Yevropa   tillariga   oid   atamalar   XIX   asr   oxiri   XX   asr   boshlarida   katta
miqdorda   o’zlashtirila   boshlandi.   Bu   jarayon   aksariyat   arab   davlatlarining
Yevropa mamlakatlari tomonidan bosib olinishi bilan bog’liq bo’lib, ular xarbiy
qo’shin   va   ma’muriy   boshqaruvidan   tashqari   yevropacha   madaniyat
ko’rinishlarini ham olib keldilar[11.45].
Koloniyal   bosqinchilik   davrining   boshlanishi   arab   tilining   o’zga   tillar
hisobiga   boyish   xususiyatiga   ham   o’zgartirish   kiritdi.   Suriya,   Livan,   Tunis,
Jazoir   va   Marokash   fransuzlar,   Iroq   va   Sudan   inglizlar,   Liviya   esa   italyanlar
hukmronligi   ostida   qoldi.   Natijada   har   bir   mamlakat   yoki   mintaqa   o’zlashgan
so’zlar bilan boyish uchun o’zgacha alohida manbaga ega bo’ldi.
Shuningdek   ushbu   so’zlarning   sohalariga   ko’ra   farqlanishi   ham   qayd
etiladi.   Masalan,   “Tunis   aholisi   tiliga   italyan   tilidan   baliqchilik,   savdo   va
moliya” sohasiga, liviya xalqi tiliga esa ma’muriy boshqaruv, hunarmandchilik
va madaniy turmushga oid atamalar kirib bordi.[26.90]
Arab   tilining   Misr   lahjasiga   esa   juda   ko’p   miqdordagi   geografiya   va
tabiatga oid atamalar kirib kelgan.
Yevropa tillaridan arab tiliga dastlab, italyan tili jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Bu
tildan   kirib   kelgan   atamalar,   quyidagi   misollardan   ko’rib   turganidek,   asosan
savdo va dengiz bilan bog’liq.
كنب  –  bank
ةصروب  –  birja
ناطبق  –  kapitan.[10.113-114]
37 Bunday   atamalar   orasida   umumiy   ma’no   anglatuvchi   so’zlar   ham   bor.
Masalan,
ازنولفنا  –  gripp
ةطينرب  –  shlyapa
Arab   tilidagi   zamonaviy   o’zlashgan   atamalarning   katta   qismi   fransuz
tilidan   kirib   kelgan.   Bunday   xalqaro   munosabatlar   sohasiga   fransuz   tilining
millatlararo muomala tili bo’lganligi ham muhim ahamiyat kasb etgan.
Turli sohalarga oid mazkur misollar ham fransuz tilidan olingan.
ناملرب  –  parlament
نوفلت  –  telefon
ملف  –  film
امنيس  –  film.[18.79-80]
Arab   mamlakatlarining   barchasida   muomalada   bo’lgan   pul   birliklarining
nomi   ham   turli   tillardan   o’zlashtirilgan    هينج–تاهينج   “ funt”   (Misr)   so’zi   inglizcha
“guinea   ”   so’zidan,   ريناند -رانيد    “ dinor”   lotincha     “denarius”   so’zidan,   تاريiiل -اريل
“ lira”   (Suriya,   Livan)   italyancha   “lira”   so’zidan,    مهرد–مهارد   “ dirham”   yunoncha
“drachm”   so’zidan   va    ميلم–تاميلم     “ mellim”   esa   fransuzcha   “milliema”   so’zidan
o’zlashtirilgan.
Arab mamlakatlarida uzunlik, vazn va elektr quvvati o’lchov birliklariga oid
atamalarning ham o’zlashtirilganligining guvohi bo’lamiz. Masalan,
تارتموليك -رتموليك  –  kilometr 
 رتيم–راتما   –  metr
 رتميتنس–تارتمتنس   –  santimetr
 رتميلم–تارتميلم   –  millimeter
 مارغوليك–تامارغوليك   –  kilogram
 نط–نانطا   –  tonna
تاتاووليك -  تاواوليك  –  kilovatt
طاو     - el.vatt
طلو  –  el.volt
38 Arabshunos olim B.M.Belkin ta’kidlashicha, “Zamonaviy arab adabiy tilini
o’rganish   jarayonida   shu   narsa   ma’lum   bo’ldiki,   Yevropa   tillaridan   olingan
o’zlashma   so’zlarning   umumiy   miqdori   u   qadar   ko’p   emas   va   lug’at   boyligining
bir foiziga yaqin qisminigina tashkil etadi”[16.29]
Zamonaviy   adabiy   nutqni   o‘rganish   shuni   ko‘rsatadiki,   Yevropa   tillaridan
olingan   so’zlarning   umumiy   miqdori   juda   oz   va   lug‘atning   atigi   bir   foizidan
ko‘prog‘ini   tashkil   qiladi.   Yildan   yilga   ilm-fan   va   texnika   rivojlanishi   natijasida
ko’p tillarga bo’lganidek arab tiliga ham ko’plab tillardan  so’zlar kirib kelmoqda.
Ba’zi   so’zlarning   arabcha   ekvivalenti   bo’lmaganligi   uchun,   ba’zilarining   arabcha
varianti   bo’lsa   ham,   o’sha   xorijiy   so’zlar   qo’llanilib   bormoqda.   Bu   tilning   asl
holatini   yo’qotilishiga   ma’lum   darajada   ta’sir   ko’rsatmasdan   qolmaydi.   Misol
uchun, aftobus so’zida buni  kuzatishimiz mumkin:   ةلفاح     asl  arabcha so’z aftobus
ma’nosida ishlatiladi, ammo bugungi arab tilida bu so’z torayib uning o’rniga   ساب
inglizcha   bus-   aftobus   so’zi   qo’llanilmoqda.   Telefon   so’zi   asli   fransuzcha   so’z
bo’lib   uning   arab   tilida   mos   ekvivalenti   فتاiiه   ,   ammo   نو	iiفلت     so’zi   kengroq
qo’llaniladi. Bunday so’zlarni talaygina kuzatishimiz mumkin.
Quyida   biz   ingliz   tilidan   kirib   kelgan   ba’zi   so’zlarning   keltirilganini
ko’rishimiz   mumkin.Ushbu   so’zlar   ilm   fan   rivoji   natijasida   paydo   bo’lgan   va
ehtiyojlar sababli arab tiliga ham kirib kelgan: 
- Interpol
- strategy
-ideology
-oxygen
-automatic
-oxide
-
-
39 -bank
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-  
-
-
-
-
-  [28.96]
Biz quyidagi ingliz, fransuz, italyan va turk tillaridan arab tiliga kirib kelgan
so’zlarni arab alifbosida yozilganda qanday o’zgarishlarga uchraganini  kuzatamiz
va tahlil qilamiz:
40 ويديتiسا   (italyan)   studio   –   ushbu   so’zni   arabchada   yozilganda   so’z   boshiga
ikkita sukun bir joyda bo’lmasligi uchun  hamza ( أ )    qo’shilgan,
  ونايب     (italyan) piano –arab tilida p harfi bo’lmaganligi uchun uning o’rniga b
harfi qoyilgan,
   راجيس     (fransuz) cigare – g harfi o’rniga j harfi ishlatilgan,  
اغوي   (ingliz)   yoga   –   g     harfi   o‘rniga   g‘   harfi   va   oxiridagi   a   harfi   alif
yordamida cho’zilgan
كورمج   (turkcha) gumruk – g harfi o’rniga j harfi qo’yilgan.
Bunga   o’xshash   yuqoridagi   kabi   o’zgarishlardan   ko’plab   kuzatishimiz
mumkin.
Chet   eldan   kelgan   so‘z   birikmalarining   mavjudligi   arab   tilini
zamonaviylashtirishga   yordam   beradigan   muhim   omillardan   biridir.   Ushbu
jarayonni   ifodalash   uchun   maxsus   " بير	
iiعت "   “ta’rib”   atamasi   (“so‘zni   arabcha
tarjima   qilish”)   ishlatiladi   .   Zamonaviy   ilm-fan,   adabiyot,   kundalik   hayot
tushunchalarini arab tilida etkazish zaruratidan kelib chiqqan holda, so‘z boyligini
to‘ldirishning   bu   usuli   har   doim   arab   filologiyasida   o‘zining   ashaddiy   raqiblari
bo‘lgan.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak , boy merosga ega bo’lgan arab tili lug’aviy
boyligida xorijiy tillardan o’zlashgan so’zlarning   keng ko’lami mavjud bo’lib bu
o’zlashtirish jarayoni hozirgi kunda ham davom etib kelmoqda.
41 XULOSA
Xulosa qilib shuni alohida ta’kidlab aytishimiz mumkinki, arab tili dunyo tillari
ichida   o‘zining   alohida   o‘ziga   xos   xususiyatlari   bilan   ajralib   turadigan   arab   tili
bugungi kunga kelib bir qancha yutuqlarga erishganligi va shu bilan bir vaqtda bir
qancha   muammolarga   duch   kelganligini   e’tirof   etish   lozimdir.   Chunki   bu
muammolarni  hal  etmasdan  turib bu tilning kelajagi  haqida biroz xavotirli  fikrlar
paydo   bo‘lishi   o‘rinlidir.   Shunday   ekan   bu   muammolardan   asosiysi   bu   tildagi
o‘ziga   xos   o‘zgarishlarning   haddan   tashqari   ommalashuvi   va   adabiy   tilni   arab
xalqining   ko‘pchiligi   bilmasligidir.   Zamonaviy   arab   tili   hozirda   22   ta   arab
davlatlarida   «Davlat   tili»   maqomidadir.   U   ilm,   fan,   matbuot,   badiiy   adabiyotda,
ijtimoiy-siyosiy,   ommaviy   xabarlarda,   ta’lim-tarbiya   muassasalarida,   radio,
televideniya,   barcha   davlat   hujjatlari   olib   borishda   qo‘llanadi.   Zamonaviy   adabiy
arab   tili   har   xil   arab   davlatlarida   yashovchi   arab   xalqlari   uchun   umumiy   bo‘lib,
ularning   o‘zaro   munosabatlarida   va   yaqinlashish   jarayonida   muhim   vositadir.
Bugungi kunga kelib har 50 kishidan biriga adabiy tilni o‘rgatish kursi kabi amaliy
ishlar   olib   borilayotganligi   fikrimiz   isbotidir.   Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatadiki
dunyoda biror tilda arab tili singari sheva va adabiy til o‘rtasidagi qarama qarshilik
yuqori emas. Arab tilini o‘ziga xos o‘zgarishlari, shevalarini o‘rganish xuddi yangi
bir   chet   tilini   o‘rganishdek   muammo   bo‘lib   tiribdi.   Ya’ni   sheva   adabiy   tildan
fonetik, leksik va morfologik jihatdan juda farq qilishi buni tasdiqlaydi. Arab tilida
shevalar, xorijdan kirib kelgan so‘zlari bir vaqtning o‘zida ko‘paymoqda va adabiy
tilning o‘rnini egallashga harakat qilmoqda.
Tadqiqot   mavzusini   atroflicha   o‘rganish   davomida   arab   tili   tarixi,   arab
davlatlarining iqtisodiy- siyosiy va ma’naviy madaniyatlari bilan tanishdik. Bu esa
bizga tadqiqot mavzusining hatto arab davlatlarining ham dolzarb muammolaridan
ekanligini   guvohi   bo‘ldik.   Har   bir   davlat   taraqqiyot   davri   davomida   bir   qancha
muammolarga   duch   kelishi   aniq.   Lekin   arablar   shevalarga   tarixiy   jarayon
davomida   ham   bir   necha   bor   to‘qnash   kelganlar.   Buni   bir   Ka’ba   atrofidagi
shoirlarning   bahs   munozaralaridan   ham   bilib   olishimiz   mumkin.   Chunki   ular   bu
bayramlarda va bahslarda boshqalarni yutib chiqib o‘z obro‘sini oshirish uchun bu
42 usullardan   yaxshigina   foydalanganlar.   Bu   kabi   misollarni   yuzlab   keltirishimiz
mumkin.   Eng   asosiysi   bugungi   kundagi   o‘zgarishlar   bir   biridan   yuqorida
aytganimizdek bir-biridan fonetik, leksik va morfologik jihatdan juda farq qiladi.
Har   bir   arab   davlati   tillaridagi   vaziyat   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega,   ammo
butun arab mintaqasidagi  til holatini tavsiflovchi barcha arab mamlakatlari uchun
umumiy xususiyatlar mavjud.
1. Arablarning aksariyat davlatlarida hukmron bo‘lgan monolualizm , aholining
nisbatan bir  xil  etnik tarkibi  bilan belgilanadi. Arab tilida dominant  rol  o‘ynaydi,
mavjudlik shakllarining kombinatsiyasi bilan ifodalanadi.
2. Hozirgi kunga kelib u yoki bu arab davlatida yuzaga kelgan tiliy vaziyatni
oldindan   belgilab   qo‘ygan   asosiy   xususiyat   bu   diglossia:   kitob-   adabiy   va
og‘zaki-og‘zaki shakllarning bir-biriga uyg‘unligi, amalda bir-biriga zid bo‘lgan
va ayni paytda bir-birini to‘ldiruvchi.
3.   Arab   tilining   leksik-semantik   tizimining   holati   uning   barcha   sohalarda
ishlashini   ta’minlamaydi.   Faoliyat   ko‘lami   jihatidan   u   rivojlangan   Yevropa
tillaridan kam emas.
4.   Individual   arab   tilidagi   og‘zaki   tillar   bir-biridan   shu   qadar   farq   qiladiki,
ko‘pincha suhbatdoshlarni tushunish qiyinlashadi.
5.  Barcha  arab  mamlakatlarida  qonun  bilan  belgilangan,  davlat   tili  sifatida,
yuqori ijtimoiy obro‘ga ega bo‘lgan arab adabiy tili e’lon qilindi.
6. Arab adabiy tili davlat tili sifatida juda ko‘p turli xil nutq uyushmalariga
xizmat   qilganligi   sababli,   har   bir   madaniy   tarixiy   rivojlangan   mintaqada   u   har
xil   variantlarga   xos   bo‘lgan   umumiy   xususiyatlarga   asoslanib,   mintaqaviy
versiya ko‘rinishida ham, arabcha standart shaklida ham ishlaydi. ikkinchisidan
farqli o‘laroq, ongli lingvistik ta’sirga ko‘proq moyil bo‘ladi.
7.   Ko‘p   yillik   mustaqil   bo‘lishiga   qaramay,   ba’zi   arab   mamlakatlarida
Yevropa   tillari   (sobiq   metropoliyalarning   tillari),   ayniqsa   ta’lim   va   madaniyat
sohasida muhim rol o‘ynashda davom etmoqda.
43 8.   Butun   arab   mintaqasidagi   tillardagi   vaziyat   -   bu   adabiy   til   va   boshqa
funktsional   shakllar,   shuningdek   xorijiy   va   mahalliy   tillardan   foydalanishdagi
farqlar tufayli mamlakat bo‘yicha individual tillardagi vaziyatlarning birikmasi.
Bu   arab   mintaqasi   mamlakatlarining   tarixiy   va   madaniy   rivojlanishidagi
tendentsiyalarning   ma’lum   umumiyligi   natijasida   turli   arab   mamlakatlarida
shakllangan   til   vaziyatlarining   tipologik   o‘xshashligi   haqiqatiga   zid   kelmaydi.
Arab   tili   taraqqiyotining   ushbu   bosqichida   adabiy   til   va   lahjaning   uzluksiz
o‘zaro   ta’siri   mavjud   .   Har   bir   mamlakat   dialektining   o‘sha   mamlakat   adabiy
tizimiga ta’sirini alohida ta’kidlash kerak. Natijada har bir mamlakat aholisining
adabiy   nutqida   dialektizmlar   deb   ataladigan   narsalarga   e’tibor   berish   mumkin.
Ma’lum farqlarga qaramay, arab adabiy tili yagona yaxlit makro tizimdir: arab
mintaqasining har qanday hududida bir xildir, ya’ni. u subterritorial. 
44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz” Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. 69-bet.
2. Abdullaev   A.   B.,     Baynazarova   A.A     Arab   tilining   Misr   lahjasi.   O’quv-
uslubiy qo’llanma. Toshkent – 2009. 76-bet.
3. AN-NA’YM   Arabcha-O`zbekcha   lug`at.   Mualliflar   jamoasi   Toshkent
2003. 265-bet.
4. “Arab tili filologiyasi” ma’zuralar matni –  Toshkent, 2009. 33-bet.
5. Ibrohimov   N.,Yusupov   M.   “Arab   tili   gramatikasi”   1-jild,   Namangan,
2009. 302-bet
6. Qodirov   T.Sh.,   Aliyev   D.I.   “Arab   tili   leksikologiyasi”   –Toshkent,   2010.
36-bet.
7. Salomova G.S. “Tarjima nazariyasiga kirish” –Toshkent, 1978. 56-bet
8. Salomova G. “Til va tarjima” –Toshkent, 1966. 9-bet
9. Talabov E. Arab tili–  O`zbekiston, 1993. 64,70-bet
10. Баранов   Х . К .: Арабско - русский   словарь   М .   Русский   язык ,   1977 –   C.
113-114.
11. Белкин   Б . М  –  Арабская   лесикология  .  М , 1975 –  C.45.
12. Белкин   В . М   О   характере   лексической   синонимии   в   арабском
литературном языке.   В сб.: «Арабская филология». Изд. МГУ, 1968.
– C. 69-70.
13. Белкин В.М. Арабская лексикология. —М., 1975.  –  C . 161.
14. Белкин   В.М.   Формирование   словарного   состава   в   современном
арабском   литературном   языке.   В   сб.:   «Семитские   языки»,   —М.  
«Наука», 1965. – C.11.
15. Белова А.Г. Введение в арабскую филологию.  ИВ РАН, —М., 2003. –
C. 116.
16. Губанов   Ю.П.   О   проблемы   создания   арабской   терминологии.
«Социолингвистические   проблемы   развивающихся   стран»,   —М.  
«Наука», 1975. – C.29.
45 17. Лексическая  синонимия.  Сборник  статей.  М,  “  Наука”,  1967.  – C.
255-259
18. Минеджян   Г.З.   О   некоторых   вопросах   научно-технической
терминологии   в   современном   арабском   языке.   Семитские   языки.
Вып.2 (ч. 2). Изд. 2 (Доп.), —М.: «Наука», 1965. – C. 79-80.
19. Очерки по синонимике русского языка. М.Л, “Наука”, 1966.   –   C . 46-
48 .
20. Пиманов   Н.В.   Грамматика   литературного   арабского   языка.   –   л.,
1985.  –  C . 50.
21. Рыбалкин В.С. Арабская лингвистическая традиция.  Истоки, творцы,
концепции. —Киев, 2000. – C. 12-13
22. Шагал В.Е.  Языковой  аспект  национальных  процессов  в  арабских
—М., 2001.  – С.164.
23. Шагаль В.Э. Арабский мир: пути познания. —М., 2001.  –  C . 66.
24. Шарбатов Г.Ш. Современний арабский язык. – M ., 1961.  – C .8-9.
25. Швайцер  А.Д. Социалная дифференциация английского  языка. - M .,
-1983.  – C .22
26. بيرعتلا و قاقتشلاا باتك ز ةرهاقلا دبع يب برغملا 1999 . –s. 90.
27. جني إ	بن " ا	لﺨص	اﺋﺺ " ءأ	جزا ﺛ	لاﺛة , أ	لقاهرة ۱۹۵٦ 1956 .   –  s . 45.
28. ةرصاعملا بلاسلاا يف ةسارد -ةيبرعلا ةغللا يف ليخدلا رهاظم 2013 .  –  s . 96.
29. “ أ	
نواﺋها و ا	للغة ع	لوم ف	ى أ	لمزهر”iا	لسيوطى ا	لرحمان ع	بد 2006 .  – s.  98-102.
Internet saytlari: 
30. http//www.amin.org
31. http//www.resalah4u.com
32. http://  www.fundarabist.ru/know/arabian-languaze2 .
33. http:// www.membrana.ru horm/artikles
34. http:// www.new.nl
35. http://www.islam.ru/pressclub/histori/buzamaidana/   
36. http://www.shamela.ws
37. www.arabic.online
46 38. www.arabic.uz
39. www.asharaawsat.com   
40. www.dialectualarabiclanguage   
41. www.ziyonet.uz
47 ILOVALAR
48

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI FAKULTETI YAQIN SHARQ TILLARI KAFEDRASI AKTAMOVA GULSHODA OMONXONOVNA ADABIY ARAB TILINING XXI ASR TA’SIRI OSTIDAGI O‘ZIGA XOS O‘ZGARISHLARI B I T I R U V M A L A K A V I Y I SH I Bekniyazova S.N. SAMARQAND-2020

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………...........………….3 I BOB. ARAB ADABIY TILI: KECHA VA BUGUN 1.1 . Adabiy arab tili va uning taraqqiyot bosqichlari…….………………....……..7 1.2. Zamonaviy adabiy arab tilining XXI asrdagi taraqqiyoti………..……….….17 II. BOB XXI ASRDA ARAB ADABIY TILIDA YUZ BERGAN O‘ZGARISHLAR 2.1. Adabiy arab tilida XXI asr fan taraqqiyoti ta’sirida yuz bergan leksik o‘zgarishlar………................................................................................................22 2.2. XXI asrda adabiy arab tili semantikasidagi o‘zgarishlar va arab tiliga kirib kelgan xorijiy so’zlar....................................................................……………….32 XULOSA…………………………………………………………………………42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.........................................45 ILOVA....................................................................................................................48 2

KIRISH Til millatning madaniyati va ma’naviyati, qadim tarixi hamda o’sha millatga xos bo’lgan urf-odatlar majmuyi ifodasi. Til haqida aytilgan ta’riflar bisyor. Til eng avvalo, insonning ichki dunyosi, olamni idrok qilishi, tafakkur tarzi va kamolotini belgilaydigan vosita. Tilga ko’pincha aloqa vositasi sifatida qarashadi. Aslida bu tilning mohiyatini to’g’ri anglamaslik natijasida paydo bo’lgan noto’g’ri qarash. Til faqat aloqa vositasigina emas, u insonning tafakkur tarzini tayin qiladigan, dunyoni bilishi, dunyoni ko’rishi, eshitishi vositasi hamdir. “Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo’lgan o’zbek tili xalqimiz uchun milliy o’zligimiz va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma’naviy boylik, buyuk qadriyatdir. Kimda-kim o’zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta’sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo’lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o’lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo’shiqlariga quloq tutsin”. [1.69] Zamonaviy arab tili hozirgi paytda yigirma ikkitadan oshiq arab davlatlarida davlat tili hisoblanadi. Bundan tashqari Isroil davlatining arab aholisi, Baxreyn, Efiopiya, Samalidagi xalqlar, Amerika, Eron va O‘rta Osiyolik arablar bu tilda gaplashadi. Hindiston, Pokiston, Afgoniston va Indoneziya davlatlarining musulmon aholisi ham bu tilni yaxshi bilishadi. Zamonaviy arab tili klassik arab tilining rivojlanishi natijasida paydo bo‘ldi. Zamonaviy arab tili XIX asrning ikkinchi yarmida milliy ozodlik harakatlari vaqtida yuzaga keldi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida yashab, ijod etgan yirik yozuvchilar, shoirlar, jurnalistlar zamonaviy arab tilini yaratishda o‘zlarining katta xissalarini qo‘shdilar. Bular misrlik Ahmad Shavqiy, Hofiz Ibrohim, Abdulloh Nodim, Mustafo Komil, Jurji Zaydon, livanlik Nasif al-Yazijiy, Butrus al-Bustoniy, Ahmad Foris ash-Shidyak, Amin ar- Rayhoniy, suriyalik adib Ishoq Abdurahmon al-Kavokibi, iroqlik Abu Tamma ashShiroziy, Mahdi al-Xolis va boshqalardir. Arab tili somiy tillar guruhining janubiy shaxobchasiga taalluqlidir. 3

Mavzuning dolzarbligi. Arab tilshunosligining bugungi kungacha arab tilshunosligi tarixi davomida arablarni qiziqtirgan eng dolzarb muammolarni o‘rganishga bag‘ishlangan. Ushbu bitiruv malakaviy ishi arab tilshunosligining turli sohalariga oid masalalar muammolarida markaziy o‘rinni egallab turgan arab tilshunosligiga oid ba’zi muhim masalalar. Hozirgi vaqtda arab tilshunosligini leksikografiya, hududiy dialektlar va zamonaviy arab adabiy tilini o‘rganish muammosi zamonaviy arabshunoslik uchun dolzarbdir. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi arab tili muammolarini o‘rganish, zamonaviy tilshunoslik nazariyasi muammosining bir qismi ekanligi bilan belgilanadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati zamonaviy arab adabiy tilini dialektlar, leksikologiyaning xususiyatlari va xususiyatlariga nisbatan o‘rganishdir. Fonetika, shuningdek, ushbu muammoning tarixi bitiruv malakaviy ish mavzulari ichidan “ Adabiy arab tilining XXI asr ta’siri ostidagi o‘ziga xos o‘zgarishlari” mavzusini tanladik. Bu mavzuni atroflicha o‘rganib, talabalar uchun amaliy dastur sifatida foydalana oladigan qo‘llanma sifatida qoldirish asosiy maqsadimizdir. Arab tilini o‘rganishni o‘z oldga maqsad qilib qo‘ygan har bir talaba adabiy arab tilining XXI asr ta’siri ostidagi o‘ziga xos o‘zgarishlari haqida ozgina bo‘lsada xabardor bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Quyidagi amaliy ishimiz kimgadir ozgina bo‘lsada amaliy yordam bera olsa biz qilgan barcha ishimizdan xursand bo‘lamiz. Har bir tilni o‘rganayotgan kishi o‘sha tilning qaysidir qismini atroflicha o‘rganishi maqsadga muvofiqdir. Chunki bu tilning qay darajada ahamiyatli yoki uning tuzilishi haqida kengroq fikr va mulohaza bildirishda yoki uni anglashga yordam beradi. Til xalq ruhiy olamining o‘ziga xos xira tortmas ko‘zgusidir. Til xalqning azaliy va badiiy ruhini, ichki dunyosini, tafakkur tarziyu milliy tabiatini, yashash tarziyu ming yillik an’anlarini, bir so‘z bilan aytganda, xalqning botiniy va zohiriy borlig‘ini aks ettiradi. Shularni e’tiborga olgan holda bu mavzu ham o‘ta dolzarb mavzulardan biri desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 4

Ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari. Har bir qilinayotgan ishdan ma’lum maqsad bo‘lib, bu maqsadga yetishish esa o‘z oldiga bir qancha vazifalarni qo‘yadi. Chunki qilinayotgan har bir ishga jiddiy yondashilmasa va aniq maqsadlar sari intilmas ekan bunday ishdan natija chiqishi juda qiyindir. Tadqiq qilinayotgan mavzuni atroflicha yoritib arab tilini o‘rganayotgan talabalarga ozgina bo‘lsada bu tildagi o‘zgarishlar haqida ma’lumot berish, ilmiy ish mavzusi bugungi kunda naqadar dolzarb ekanligini yana bir bor tadqiq etish, arab tilida bugungi kunda o‘ziga xos o‘zgarishlar, xususiyatlarini atroflicha yoritish kabi bir qancha vazifalarni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim. Tadqiqot predmeti va ob’yekti. Tadqiqot predmeti arab adabiy tili bo‘lib, uning ob’yekti esa shu adabiy tildagi o‘ziga xos o‘zgarishlar, ularning fonetik, leksik va morfologik xususiyatlari. Chunki quyidagi bayon etilgan maqsadlarga erishish va ilmiy taqdiqot mavzusini keng yoritishda ham bu kabi masalalarga yondashmasdan o‘tishning iloji yo‘q. Bu haqda ilmiy tadqiqot mavzusini yoritish davomida kerakli fikrlarni berib boramiz. Tadqiqot metodlari. Pedagogikadan bizga ma’lumki har bir ilmiy ish o‘zining izchilligi, ma’lumotlar ketma-ketligi, maqsad sari bosqichma-bosqich intilishi eng samarali metodlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Quyidagi fikrlarning mantiqiy davomi sifatida tadqiqot metodlarida quyidagilardan foydalandik. Tadqiqot mavzusiga qiyosiy yondashish arab va o‘zbek tillaridagi o‘ziga xos o‘zgarishlarni qiyoslash, ularni ilmiy tahlil qilish va boshqa metodlardan foydalandik. Tadqiqotning nazariy ahamiyati. Arab tili bilan shug‘illanayotgan va shu sohada o‘z ilmiy ishlarini olib bormoqchi bo‘lgan tadqiqotchilar uchun bu mavzuning nazariy jihatdan ahamiyati juda kattadir. Chunki tadqiqot o‘zining dolzarbligi bilan ajralib turadi. Tadqiqotning nazariy jihatdan naqadar ahamiyatli ekanligini har bir til o‘rganuvchi juda yaxshi biladi. Chunki tilni o‘rganuvchi uning muammo va yutuqli tomonlaridan ozgina bo‘lsada xabardor bo‘lishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shuning uchun ham arab tili o‘ziga xos 5