Texnik ijodkorlikning o‘ziga xos xususiyatlari.
![Texnik ijodkorlikning o‘ziga xos xususiyatlari.
Reja:
1. Ilmiy ijodkorlik jarayonida mantiqiy va intuitiv tafakkurning axamiyati.
2.Texnik ijodkorlik faoliyatining bosqichlari.
3.O‘quvchilarning ijodiy jixatdan tayyorgarlik darajalari.
4.O‘quvchilarning ijodkorlik g‘oyalarini baholashda ekologik xavfsizlik
mezonlari.](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_1.png)
![1.Ilmiy ijodkorlik jarayonida mantiqiy va intuitiv tafakkurning
ahamiyati . Ijodkorlik jarayonida mantiq va intuitsiyaning har xil ahamiyatga ega
bo‘lishini fr.olimi A. Puankare ko‘rsatib o‘tgan edi. Xususan u «fanning o‘zida
intuitsiya agar bir qancha ustunliklarga ega bo‘lganligini xisobga olinmasa, analiz
isbotning yakkayu yagona qonuniy quroli bo‘lishga intilib borayotgan bir davrda
ham u ixtiro qilishda asosiy qurol bo‘lib qolaveradi» - deb yozadi.
Ijodkorlik siklining ma’lum zvenolar xaqida boshqa olimlar ham bir necha
bor o‘z fikrlarini aytdilar. Xususan bu xaqida mashhur fizik M.Born qo‘yidagilarni
yozadi: «... men fandagi analitik holda oldindan aytilgan fikrlarni kundalik
ishlarimizdan keskin farq qilishini ko‘rmayapman ayrim kriteriyalar bo‘yicha
ko‘rsatilgan obraz to‘liq xisoblanib unga xarakterli bo‘lgan barcha xususiyatlarga
egaligini biz kundalik xayotimizda xisobga olib boramiz. Biroq sintetik jixatdan
aytish qisman ma’lum balgan xodisaning real obrazi o‘zining xaqiqiyligidan farq
qiladi degan gipotetik taxminga asoslanadi. Agar u tajribada tasdiqlansa uning
asosida qonuniy xisoblangan gipoteza yotgan bo‘lsada oldindan aytish yangi bilm
beradi. Lekin uning muaffaqiyati intuitsiyaga juda bog‘liqdir...». M.Born o‘z
fikrini ikki tipdagi ixtiroga oid tarixiy misollar bilan: Ulardan biri mavjud
nazariyani mantiqiy analiz qilish bilan amalga oshirildi boshqasi esa shu kunga
qadar aloqasiz bo‘lgan tajribalarning o‘zaro bog‘liqligi mavjud ekanligi xaqidagi
muammolarni yangi nazariya yaratish bilan tushuntiradi.
Birinchisiga, Adams va unga aloqasiz holda Leveryelarning boshqa
planetalar xarakatida yuz bergan bir oz o‘zgarishlar asosida aytilgan nazariyasiga
muofiq, Galeley tomonidan Neptun planetasining ochilishi kiradi. M.Bornning
aytishicha bu yerda nazariya rivojlanmadi: «Bu matematika san’ati va toqatning
ulkan siljish shuningdek natijalarga bo‘lgan ishonch edi. Biroq ularni e’tirof
etmaganda ham bu hol nazariyaning dunyo qarashini kengaytirgani yo‘q; bu
ma’lum bo‘lgan Nyuton mexanikasining qo‘llanilishini analitik jixatdan oldindan
aytish edi»
Ikki tip ixtiyoriga A. Eynshteyn tomonidan aytilgan quyosh yaqinida
yorug‘likning chetlanishi kiradi. Bu inert va gravitatsion massaning](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_2.png)
![proporsionalligi xaqidagi muxim faktni sezish va M.Bornning ta’bricha «Tajriba
natijalarining uzun zanjirdagi gigant sintez» deb atalgan yangi nazariyaning
yaratilishini talab qiladi.
Dalil va raqamlardan kelib chiqib ilmiy farazlar qurushga yoki topishga
o‘tishda shuningdek nazariy xulosalardan amaliy sinov ishlariga o‘tishga ilmiy
intuitsiya xal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Intuitsiya uning mantiq bilan
bog‘liqligi ixtirochilik g‘oyalarining kelib chiqishida tugan o‘rnini belgilashdagi
muammolar murakkab bo‘lib uning xozirgacha to‘la xal qilinmagan deyish
mumkin. «+isqacha psixologik lug‘at» da intuitsiya-«Paydo bo‘lishi yo‘llari va
shartlari anglanmagan holda xosil bo‘luvchi bilimlar sifatida yuzaga keladi shunga
ko‘ra subyekt unga bevosita yuzaga» kelgan natija sifatida ega bo‘ladi» deb
ta’riflanadi. Ushbu va boshka adabiyetlarda keltirilgan tariflar intuitsiya tabiatini
uning xosil buluvchi asosini uzida aks ettirmaydi va shu sababli uni to‘liq deb
bo‘lmaydi. B izning fikrimizchga ko‘ra intuitsiya-bu subyekt tomonidan o‘ziga
fikran qo‘yiladigan savol va muammolarga anglanmagan holatda yuzaga keluvchi
javoblar bo‘lib, u to‘plangan tajriba va bilimlar asosida amalga oshadi.
2.Texnik ijodkorlik faoliyatning bosqichlari . Texnik ijodkorligida yangi
yechimlarni ishlab chiqishdan, to rasmiylashtirishgacha bo‘lgan davrni amalga
oshirishda, undagi jarayonlarning muhimligi, murakkabligi va ahamiyatga bog‘liq
holda fikrlash jarayoni turli davrlarda amalga oshadi. Bu o‘rinda eng katta
qiyinchiliklar aniq, haqiqatdan mavjud buyum va ko‘rsatgichlardan abstrakt,
yaratilajak mavhum modellarga o‘tish va nazariy tajriba sinov ishlarini bajarish
bilan bog‘liq bo‘ladi. Talabalardagi umumpedagogik bilim va ko‘gnikmalarni
reproduktiv, reproduktiv- ijodiy, ijodiy-reproduktiv va ijodiy darajalarga bo‘lib
ko‘rsatadi. Shu asosda texnik ijodkorligi g‘oyalarini amalga oshirishning fikrlash
faoliyati produktiv va reproduktiv xususiyatlari almashuviga bog‘liq bo‘lgan 4 ta
davrini ajratib oldik (1-shakl). Birinchi davrda Fikrlash qobiliyati produktiv
xususiyatiga ega bo‘ladi, bunda mavjud muammoni anglash, idrok qilish,
yechimini topishga extiyoj sezish jarayoni boradi. Izlanuvchining bilim va tajribasi
qanchalik ko‘p bo‘lsa, bu jarayon shu qadar kam vaqt davom etib, reproduktiv](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_3.png)
![xarakterga ega bo‘lgan ikkinchi davr - muammo yechimini topishga o‘tiladi. Bu
davrning davomiyligi ham izlanuvchi bazaviy bilimi, tajribasi, dunyoqarashi
kengligi, qidiralayotgan yechimning izlanuvchi mutaxasisligiga bog‘liq bo‘lib
unda qarayolayotgan muammoning yechimi bo‘lib, xizmat qila oladigan xolatlar
taxlil qilinadi. Uchinchi produktiv davrda hal qilinishi lozim bo‘lgan muammo va
tanlangan yechim o‘zaro bolanadi va texnik yechim konsepsiyasi taklif qilinadi. U
ixtironi amalga oshirishning eng ma’suyatli davri bo‘lib, uning muvafaqiyatli
amalga oshirilishi taklif yetilayotgan g‘oyaning ijtimoiy bahosini shakllantirishga
hal qiluvchi tasir ko‘rsatadi. YA’ni, yechim ijobiy natija bersa uning amaliyotga
tatbiq qilinishiga asos yaratiladi, yoki aksincha, yechim kutilgan natijani bermasa u
inkor qilinadi. To‘rtinchi, reproduktiv davrda taklif etilayotgan yechimni asoslash
uchun xisoblash va tajriba-sinov ishlari bajarilib, texnik yechimni ishlab
chiqishning uchinchi davrida amalga oshirilayotgan ishlarning natijasi nazariy va
amaliy isbotlab beriladi.
1-shakl. Texnik yechim g‘oyasini amalga oshirish davrlari.
Har bir bosqichning natijaligi o‘quvchilarda texnik fikrlash, mehnat ko‘nikma
va malakalari rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir.
3.O‘quvchilarning ijodiy jixatdan tayorgarlik darajalari.
O‘quvchilarning ijodiy faoliyatiga tayorgarlik besh darajasini ko‘rsatuvchi meyoriy
ilmiy jixatlar asoslangan. Ular qo‘yidagilardan iborat:](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_4.png)
![1. O‘quvchilarning buyumni uning shaklini takomillashtirish yoki
detallarni ratsional joylashtirish maqsadida chizmaga, sxemaga qisman
o‘zgartirish kiritib, berilgan xujjatlar bo‘yicha tayyorlay olishi.
2. O‘quvchining instruksiyalanishi oxiriga yetkazib va berilgan texnik
xujjatga yoki alohida sxemaga o‘ziga o‘zgartirishlar kiritib buyumlarni
yasay olishi.
3. O‘quvchining buyumni, uni konstruksiyasini dastlabki original
takomillashtirib va texnologik sxemaga mustaqil holda o‘zgartirishlar
kiritib tayyorlay olishi.
4. O‘quvchining original konstruktorlik g‘oyasini mustaqil holda
texnologik jixatdan ishlab chiqishi va uni tayyorlashni udalay olishi.
5. O‘quvchi buyumning original konstruktorlik yoki ratsionalizatorlik
g‘oyasini mustaqil holda asoslab va ta’riflab bera oladi, xujjatlarni
ishlab chiqish va buyum yasashni bajara oladi.
O‘quvchilar texnik ijodkorlikning asosiy tushunchalari va mohiyati; texnik
ijodkorlikning o‘ziga xos xususiyatlari; texnik ijodkorlikning tashkiliy asoslari;
kashfiyot, ixtirochilik, ratsionalizatorlik takliflari to‘g‘risida tasavvurga ega
bo‘lishlari kerak:
Ilmiy-texnik va patent axboroti. Ijod metodlari, texnik masalalarni yechish;
texnik ijodkorlik metodlarini rivojlantirish. “Amal va xato” metodi; “aqliy hujum”
metodi. Sinektika va morfologik tahlil. Nazariy savollar metodi. Ixtirochilik
masalalarini yechish algoritmini bilish, malaka hosil qilish va amalda qo‘llay olish
kerak;
Texnik masala yechimlarini topishning boshqa metodlari; buyumning badiiy
loyiha konstruksiyasini yaratish. Texnik obyektlarni loyihalash va tayyorlash;
oddiy texnik obyektlarni konstruksiyalash va modellashtirish; avto modeli, kema
modeli, avia model va qishloq xo‘jaligi mashina va uskunalarini modellashtirish,
qo‘llanilishiga ko‘ra o‘quv va ishlab chiqarish texnik obyektlarini
konstruksiyalash, o‘quvchilarning texnik ijodkorligini boshqarish; texnik](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_5.png)
![ijodkorlik boyicha sinf va maktabdan tashqari olib boriladigan ishlarni tashkil
etish; o‘quvchilarning boshlang‘ich ijodiy uyushmalaridagi ishlar mazmuni va
metodlari to‘g‘risida ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak.
O‘quvchilarning ijodkorlik g‘oyalarini baholashda
ekologik xavfsizlik mezonlari. Insoniyat taraqqiyotining barcha davrlari
mobaynida dolzarb bo‘lib kelgan muammolardan biri bu ekologiya, ya’ni atrof-
muhitni muhofaza qilish muammosidir. Har qanday muammolarni, jumladan
ekologik muammolarni hal qilishning eng samarali yechimiga ijodkorlik
g‘oyalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish orqali erishish mumkin.
Ma’lumki, ijodkorlik deyilganda insonning borliqni bilish va o‘zgartirishga
qaratilgan ongli, maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati tushunilib, uning natijasida
yangi, o‘ziga xos, ilgari mavjud bo‘lmagan moddiy va ma’naviy ne’matlar
yaratiladi. Ushbu ta’rifda keltirilgan faoliyat turiga mos keluvchi yangi
g‘oyalarining samaradorligini baholashda quyidagi to‘rtta asosiy tamoyilga amal
qilinadi: g‘oyaning ijtimoiy ahamiyati; ekologik xavfsizligi; texnik–iqtisodiy
samaradorligi; kafolatlangan ishonchliligi.
Keltirilgan tamoyillar har biri o‘z o‘rnida muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq
ijodkorlik g‘oyasining ekologik xavfsizligi tamoyiliga muvofiq kelmasligi uning
jamiyat amaliyotiga tatbiq qilinishida inkor etilishiga olib keladi, bu holat uning
alohida dolzarblik kasb etishini ta’kidlaydi. Shu sababli mazkur tamoyil quyidagi
mezonlar asosida quriladi:
1. Yaratiladigan ijodkorlik g‘oyasini amalda tatbiq qilishda yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan salbiy holatlar nafaqat hozirgi, balki kelajak avlodlarga ta’siri
nuqtai nazaridan ham tahlil etiladi.
2. Tashqi muhit, o‘simliklar, hayvonlar dunyosi hamda insonlarga zararli
moddalar, nurlanishlar va boshqa salbiy ta’sirlarni baholashda ular umumiy
yig‘indi sifatida qaraladi, chunki ushbu ta’sirlar bir – biriga kuchaytiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi. Baholash har bir salbiy ta’sirning ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan eng
yuqori natija asosida olib boriladi.](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_6.png)
![4. Yaratiladigan ijodkorlik g‘oyasining salbiy ekologik ta’siri shartli olingan
ko‘rsatkichga nisbatan emas, balki uni qo‘llashda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
barcha salbiy holatlar yig‘indisiga nisbatan o‘rganiladi.
5. Ijodkorlik g‘oyasining asosida yaratiladigan texnika va texnologiyalarning
ekologik ko‘rsatgichlari nisbiy baholash tamoyiliga ko‘ra amalga oshiriladi, ya’ni
loyihalash jarayonida u xuddi shu vazifani bajaruvchi ekologik jihatdan eng yaxshi
ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan, texnika yoki texnologiya namunasiga nisbatan
o‘rganiladi, sanoat ishlab chiqarishda esa almashtirilayotgan obyektning ekologik
ko‘rsatkichlariga nisbatan baholanadi.
6. Yaratilayotgan ijodkorlik g‘oyasi asosida texnik yechimning ekologik
xavfsizligini u tatbiq etiladigan texnik tizimning ekologik xavfsizligi nuqtai
nazaridan baholanadi.
7. Yaratiladigan ijodkorlik g‘oyasining texnik yechimini ishlab chiqishda
salbiy ta’sirlarning eng og‘ir oqibatlari keltirib chiqaradigan eng yomon holatlari
yig‘indisi uning ekologik pasporti sifatida qaraladi.
Qarab chiqilgan ijodkorlik g‘oyasining ekologik jihatdan keltirib chiqarishi
mumkin bo‘lgan salbiy holatlari uning eng yuqori qiymatlari asosida o‘rganiladi.
Bu jihatdan olib qaralganda yaratiladigan ijodkorlik g‘oyalarining ekologiyaga
ko‘rsatadigan salbiy ta’sirlarining minimal qiymatda bo‘lishi ta’minlanadi.
Ekologik xavfsizlik jihatidan ijodkorlik g‘oyasi ishonchliligining eng maqbul
ko‘rsatkichini aniqlash ketma–ketligi quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
1. Ijodkorlik g‘oyasi ishonchliligi ko‘rsatkichlari bilan uni amalga
oshirishdagi sarflanadigan harajatlar o‘rtasidagi bog‘liqliklar topiladi.
2. Ishonchlilik ko‘rsatgichlaridan kelib chiqqan holda texnik yechimlardan
voz kechishning texnik zararlarga aloqadorligi aniqlanadi.
3. Ishonchlilik ko‘rsatgichlaridan kelib chiqqan holda texnik yechimlardan
voz kechishning ekologik zararlarga aloqadorligi aniqlanadi.
4. 1,2,3 ko‘rsatgichlarning o‘zaro aloqadorligi aniqlanadi.](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_7.png)
![5. Aniqlangan aloqadorlik eng kichik qiymati uchun mos ravishdagi
ishonchlilik qiymati topiladi. U sarf-harajatlarning eng kichik miqdorini
belgilashda eng maqbul hisoblanadi.
- Yangi ijodkorlik g‘oyasining ekologik samaradorligi ikki asosiy shaklda
namoyon bo‘ladi. Ularning birinchisi alohida ishlab chiqarish resurslarini tejalishi,
chiqindisiz texnologiyaning joriy etilishi, yuzaga keladigan chiqindi va ikkilamchi
xom–ashyoni zararli ta’sirlarini bartaraf qilish yo‘llarini ishlab chiqish bilan
belgilanadi. Ekologik samaradorlikning ikkinchi shakli mavjud ishlab chiqarish
vositalari yoki usullarining keltirayotgan zararini kamaytirish yo‘llarini ishlab
chiqish bilan belgilanadi. Har ikkala shakldagi ijodkorlik yechimlarini joriy
qilishda uning ekologik zahirasi degan baholash mezoniga asoslanadi. Ekologik
zahira ijodkorlik texnik yechimini tatbiq qilishda erishish mumkin bo‘lgan eng oliy
ekologik samara bilan amalda erishilgan ekologik samaradorlik o‘rtasidagi
tafovutdan kelib chiqadi. Mazkur ekologik zahira ijodkorlik g‘oyasining ekologik
pasporti uchun asos vazifasini o‘taydi. Ijodkorlik g‘oyasining ekologik pasporti
texnik yechimlar muqobil variantlarini ularning ekologik jihatdan
nomukammalligini baholashda aniq mezonga tayanib ish ko‘rilishini ta’minlaydi.
Shuningdek, ijodkorlik g‘oyasining ekologik samaradorligini aniqlash uning
ijtimoiy bahosini shakllantirishga ham xizmat qiladi.
- Ijodkorlik g‘oyasi amalda qo‘llanilishining ekologik pasporti uni ishlab
chiqarish va amaliyotga tatbiq qilishda yuz berishi mumkin bo‘lgan ekologik
jihatdan zararli hodisalarning mos ravishdagi shartli chegaraviy texnik–iqtisodiy
ko‘rsatgichlarning qiymatlariga asoslanadi. U turli maqsadlarda foydalaniladigan
ijodkorlik g‘oyalari turli ko‘rsatkichlarini qiyosiy tahlil qilishda, ekologik
xavfsizlik mezonlaridan kelib chiqib hisoblanadi. Ijodkorlik g‘oyasini qo‘llashning
shartli ekologik pasporti sifatida amalda eng yaxshi texnik yechimlarga erishgan
ekologik natijalari olinishi mumkin.
- Ijodkorlik yechimining ekologik pasportini ishlab chiqishda organoleptik,
ijtimoiy, texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash, texnologiyaning chegaraviy
samaradorlik ko‘rsatgichini hisoblash kabi uslublardan keng foydalaniladi. Har bir](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_8.png)
![uslubni qo‘llashning tor ixtisoslikdagi holatlari ham mavjud, biroq umumiy
holatlarda keltirilgan uslublar tizimi yaxlit majmua sifatida qo‘llaniladi.
- Shunday qilib, ijodkorlik g‘oyalarining xavfsizlik mezonlari ham uning
asosida ijodkorlik g‘oyasi ekologik pasportini ishlab chiqilishi mazmunining tahlili
natijalariga ko‘ra quyidagi xulosalarni keltirish mumkin:
- - ekologik muammolarni hal qilishda ijodkorlik g‘oyalari asosida
yaratiladigan yangi texnika va texnologiyalar asosiy omillardan biri hisoblanadi;
- ishlab chiqilayotgan ijodkorlik g‘oyalari baholash mezonlari ularning
ekologik jihatdan keng qamrovli tahlil qilinishini, bunda uning nafaqat bugungi
kun, balki kelajak avlodlarga ham ko‘rsatadigan ta’sirlari o‘rganilishini texnik
yechimlarning zararli ta’sirlarini tamoman bartaraf etadi;
- ijodkorlik g‘oyalarining ekologik xavfsizligini ta’minlash mezonlari
haqqoniy baholash ko‘rsatkichlariga asoslanganligi va kishilik jamiyatining barcha
sohalarini qamrab olganligi sababli ularni barcha texnik-texnologik jarayonlar
ekologik ko‘rsatkichlarini baholashda tavsiya qilishga imkon beradi.](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_9.png)
![ADABIYOTLAR
1.Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori: O‘zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi.// -T.:”Sharq”, 1997. - 63 b.
2. “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari” to‘g‘risidagi
qonun. //O‘zbekiston ixtirochilar va ratsionalizatorlar jamiyatining
Respublika Kengashi. Rasmiy xujjatlar to‘plami. № 2.-T.,1994 . 4-28 b.
3.Pravila sostavleniya i podachi zayavok na izobreteniya i polezniye
modeli. -T., 1993. 56 s.
4.Asatryan A.T. Razvitiye tvorcheskix sposobnostey shkolnikov v
krujkax stanshii yunix texnikov. - M.: 1987. 18 s.
5.Bosh qotir, yarat, sinab ko‘r!: Qog‘oz modellar to‘plami: O‘rta
maktabning 4-8 sinf o‘quvchilari uchun kitob/ [O.YE.Zamotin va
boshq.].- 2-qayta ishlangan va to‘ldirilgan nashr. Tarj. - T.O‘qituvchi,
1988 -144 b.
6.Vachevskiy M.A. Osnovi ratsionalizatorskoy i izobretatelskoy raboti.
Kiyev, 1988 . 92 s.
7.Vorobyev A.I., Limanskiy S.A. Texnicheskoye konstruirovaniye i
modelirovaniye. Uchebnoye posobiye dlya studentov IPF pedinstitutov i
uchashixsya peduchilish. -T.: Ukituvchi, 1990. -110 s.
8.Turaqulov X.A., Sharipov Sh.S. Talabalar ixtirochilik ijodkorligini
rivojlantirish . metodiy tavsiyanoma. - Jizzax, 1998. 36 b.
9.Andrianov P.N. Maktab o‘quvchilari texnik ijodkorligini rivojlantirish
// O‘quvchilarning texnik ijodkorligi. Tuzuvchi P.N.Andrianov. -
T .:”O‘qituvchi”, 1989.128 b.](/data/documents/ea8d3131-e07b-4536-a5ec-4347b7d55ad8/page_10.png)
Texnik ijodkorlikning o‘ziga xos xususiyatlari. Reja: 1. Ilmiy ijodkorlik jarayonida mantiqiy va intuitiv tafakkurning axamiyati. 2.Texnik ijodkorlik faoliyatining bosqichlari. 3.O‘quvchilarning ijodiy jixatdan tayyorgarlik darajalari. 4.O‘quvchilarning ijodkorlik g‘oyalarini baholashda ekologik xavfsizlik mezonlari.
1.Ilmiy ijodkorlik jarayonida mantiqiy va intuitiv tafakkurning ahamiyati . Ijodkorlik jarayonida mantiq va intuitsiyaning har xil ahamiyatga ega bo‘lishini fr.olimi A. Puankare ko‘rsatib o‘tgan edi. Xususan u «fanning o‘zida intuitsiya agar bir qancha ustunliklarga ega bo‘lganligini xisobga olinmasa, analiz isbotning yakkayu yagona qonuniy quroli bo‘lishga intilib borayotgan bir davrda ham u ixtiro qilishda asosiy qurol bo‘lib qolaveradi» - deb yozadi. Ijodkorlik siklining ma’lum zvenolar xaqida boshqa olimlar ham bir necha bor o‘z fikrlarini aytdilar. Xususan bu xaqida mashhur fizik M.Born qo‘yidagilarni yozadi: «... men fandagi analitik holda oldindan aytilgan fikrlarni kundalik ishlarimizdan keskin farq qilishini ko‘rmayapman ayrim kriteriyalar bo‘yicha ko‘rsatilgan obraz to‘liq xisoblanib unga xarakterli bo‘lgan barcha xususiyatlarga egaligini biz kundalik xayotimizda xisobga olib boramiz. Biroq sintetik jixatdan aytish qisman ma’lum balgan xodisaning real obrazi o‘zining xaqiqiyligidan farq qiladi degan gipotetik taxminga asoslanadi. Agar u tajribada tasdiqlansa uning asosida qonuniy xisoblangan gipoteza yotgan bo‘lsada oldindan aytish yangi bilm beradi. Lekin uning muaffaqiyati intuitsiyaga juda bog‘liqdir...». M.Born o‘z fikrini ikki tipdagi ixtiroga oid tarixiy misollar bilan: Ulardan biri mavjud nazariyani mantiqiy analiz qilish bilan amalga oshirildi boshqasi esa shu kunga qadar aloqasiz bo‘lgan tajribalarning o‘zaro bog‘liqligi mavjud ekanligi xaqidagi muammolarni yangi nazariya yaratish bilan tushuntiradi. Birinchisiga, Adams va unga aloqasiz holda Leveryelarning boshqa planetalar xarakatida yuz bergan bir oz o‘zgarishlar asosida aytilgan nazariyasiga muofiq, Galeley tomonidan Neptun planetasining ochilishi kiradi. M.Bornning aytishicha bu yerda nazariya rivojlanmadi: «Bu matematika san’ati va toqatning ulkan siljish shuningdek natijalarga bo‘lgan ishonch edi. Biroq ularni e’tirof etmaganda ham bu hol nazariyaning dunyo qarashini kengaytirgani yo‘q; bu ma’lum bo‘lgan Nyuton mexanikasining qo‘llanilishini analitik jixatdan oldindan aytish edi» Ikki tip ixtiyoriga A. Eynshteyn tomonidan aytilgan quyosh yaqinida yorug‘likning chetlanishi kiradi. Bu inert va gravitatsion massaning
proporsionalligi xaqidagi muxim faktni sezish va M.Bornning ta’bricha «Tajriba natijalarining uzun zanjirdagi gigant sintez» deb atalgan yangi nazariyaning yaratilishini talab qiladi. Dalil va raqamlardan kelib chiqib ilmiy farazlar qurushga yoki topishga o‘tishda shuningdek nazariy xulosalardan amaliy sinov ishlariga o‘tishga ilmiy intuitsiya xal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Intuitsiya uning mantiq bilan bog‘liqligi ixtirochilik g‘oyalarining kelib chiqishida tugan o‘rnini belgilashdagi muammolar murakkab bo‘lib uning xozirgacha to‘la xal qilinmagan deyish mumkin. «+isqacha psixologik lug‘at» da intuitsiya-«Paydo bo‘lishi yo‘llari va shartlari anglanmagan holda xosil bo‘luvchi bilimlar sifatida yuzaga keladi shunga ko‘ra subyekt unga bevosita yuzaga» kelgan natija sifatida ega bo‘ladi» deb ta’riflanadi. Ushbu va boshka adabiyetlarda keltirilgan tariflar intuitsiya tabiatini uning xosil buluvchi asosini uzida aks ettirmaydi va shu sababli uni to‘liq deb bo‘lmaydi. B izning fikrimizchga ko‘ra intuitsiya-bu subyekt tomonidan o‘ziga fikran qo‘yiladigan savol va muammolarga anglanmagan holatda yuzaga keluvchi javoblar bo‘lib, u to‘plangan tajriba va bilimlar asosida amalga oshadi. 2.Texnik ijodkorlik faoliyatning bosqichlari . Texnik ijodkorligida yangi yechimlarni ishlab chiqishdan, to rasmiylashtirishgacha bo‘lgan davrni amalga oshirishda, undagi jarayonlarning muhimligi, murakkabligi va ahamiyatga bog‘liq holda fikrlash jarayoni turli davrlarda amalga oshadi. Bu o‘rinda eng katta qiyinchiliklar aniq, haqiqatdan mavjud buyum va ko‘rsatgichlardan abstrakt, yaratilajak mavhum modellarga o‘tish va nazariy tajriba sinov ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Talabalardagi umumpedagogik bilim va ko‘gnikmalarni reproduktiv, reproduktiv- ijodiy, ijodiy-reproduktiv va ijodiy darajalarga bo‘lib ko‘rsatadi. Shu asosda texnik ijodkorligi g‘oyalarini amalga oshirishning fikrlash faoliyati produktiv va reproduktiv xususiyatlari almashuviga bog‘liq bo‘lgan 4 ta davrini ajratib oldik (1-shakl). Birinchi davrda Fikrlash qobiliyati produktiv xususiyatiga ega bo‘ladi, bunda mavjud muammoni anglash, idrok qilish, yechimini topishga extiyoj sezish jarayoni boradi. Izlanuvchining bilim va tajribasi qanchalik ko‘p bo‘lsa, bu jarayon shu qadar kam vaqt davom etib, reproduktiv
xarakterga ega bo‘lgan ikkinchi davr - muammo yechimini topishga o‘tiladi. Bu davrning davomiyligi ham izlanuvchi bazaviy bilimi, tajribasi, dunyoqarashi kengligi, qidiralayotgan yechimning izlanuvchi mutaxasisligiga bog‘liq bo‘lib unda qarayolayotgan muammoning yechimi bo‘lib, xizmat qila oladigan xolatlar taxlil qilinadi. Uchinchi produktiv davrda hal qilinishi lozim bo‘lgan muammo va tanlangan yechim o‘zaro bolanadi va texnik yechim konsepsiyasi taklif qilinadi. U ixtironi amalga oshirishning eng ma’suyatli davri bo‘lib, uning muvafaqiyatli amalga oshirilishi taklif yetilayotgan g‘oyaning ijtimoiy bahosini shakllantirishga hal qiluvchi tasir ko‘rsatadi. YA’ni, yechim ijobiy natija bersa uning amaliyotga tatbiq qilinishiga asos yaratiladi, yoki aksincha, yechim kutilgan natijani bermasa u inkor qilinadi. To‘rtinchi, reproduktiv davrda taklif etilayotgan yechimni asoslash uchun xisoblash va tajriba-sinov ishlari bajarilib, texnik yechimni ishlab chiqishning uchinchi davrida amalga oshirilayotgan ishlarning natijasi nazariy va amaliy isbotlab beriladi. 1-shakl. Texnik yechim g‘oyasini amalga oshirish davrlari. Har bir bosqichning natijaligi o‘quvchilarda texnik fikrlash, mehnat ko‘nikma va malakalari rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir. 3.O‘quvchilarning ijodiy jixatdan tayorgarlik darajalari. O‘quvchilarning ijodiy faoliyatiga tayorgarlik besh darajasini ko‘rsatuvchi meyoriy ilmiy jixatlar asoslangan. Ular qo‘yidagilardan iborat:
1. O‘quvchilarning buyumni uning shaklini takomillashtirish yoki detallarni ratsional joylashtirish maqsadida chizmaga, sxemaga qisman o‘zgartirish kiritib, berilgan xujjatlar bo‘yicha tayyorlay olishi. 2. O‘quvchining instruksiyalanishi oxiriga yetkazib va berilgan texnik xujjatga yoki alohida sxemaga o‘ziga o‘zgartirishlar kiritib buyumlarni yasay olishi. 3. O‘quvchining buyumni, uni konstruksiyasini dastlabki original takomillashtirib va texnologik sxemaga mustaqil holda o‘zgartirishlar kiritib tayyorlay olishi. 4. O‘quvchining original konstruktorlik g‘oyasini mustaqil holda texnologik jixatdan ishlab chiqishi va uni tayyorlashni udalay olishi. 5. O‘quvchi buyumning original konstruktorlik yoki ratsionalizatorlik g‘oyasini mustaqil holda asoslab va ta’riflab bera oladi, xujjatlarni ishlab chiqish va buyum yasashni bajara oladi. O‘quvchilar texnik ijodkorlikning asosiy tushunchalari va mohiyati; texnik ijodkorlikning o‘ziga xos xususiyatlari; texnik ijodkorlikning tashkiliy asoslari; kashfiyot, ixtirochilik, ratsionalizatorlik takliflari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishlari kerak: Ilmiy-texnik va patent axboroti. Ijod metodlari, texnik masalalarni yechish; texnik ijodkorlik metodlarini rivojlantirish. “Amal va xato” metodi; “aqliy hujum” metodi. Sinektika va morfologik tahlil. Nazariy savollar metodi. Ixtirochilik masalalarini yechish algoritmini bilish, malaka hosil qilish va amalda qo‘llay olish kerak; Texnik masala yechimlarini topishning boshqa metodlari; buyumning badiiy loyiha konstruksiyasini yaratish. Texnik obyektlarni loyihalash va tayyorlash; oddiy texnik obyektlarni konstruksiyalash va modellashtirish; avto modeli, kema modeli, avia model va qishloq xo‘jaligi mashina va uskunalarini modellashtirish, qo‘llanilishiga ko‘ra o‘quv va ishlab chiqarish texnik obyektlarini konstruksiyalash, o‘quvchilarning texnik ijodkorligini boshqarish; texnik