TEXNIK IJODKORLIKDA DIZAYN ECHIMLARINING O‘ZIGA XOS HUSUSIYATLARI
![MAVZU: TEXNIK IJODKORLIKDA DIZAYN ECHIMLARINING
O‘ZIGA XOS H USUSIYATLARI
R Е J А :
1. Texnik va badiiy modellashtirish umumiy jarayon
sifatida
2. Dizayn tushunchasi.
3. Badiiy modellashtirishning mazmuni](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_1.png)
![Bo‘lajak texnologiya ta’lim o‘qituvchilari pedagogik va muhandislik
bilimlariga ega bo‘lishlari kerakligi malaka talablari va davlat ta’lim standartlarida
belgilab qo‘yilgan.
Bir tomondan tayanch kompetensiyalarni belgilash bo‘yicha nazariy
tushunchalarni tahlil etish, taqqoslash va umumlashtirish va, ikkinchi tomondan,
texnologik ta’limning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish orqali
kompetensiyalarning belgilangan barqaror guruhlarini quyidagicha birlashtirishga
erishildi.
Ijtimoiy kompetensiya :
− ijtimoiy fuqarolik sohasidagi kompetensiya;
− ijtimoiy aloqalar sohasidagi kompetensiya;
− axborot sohasidagi kompetensiya;
− ijtimoiy individual sohadagi kompetensiya.
Kasbiy mehnat kompetensiyasi:
− mehnat bozori va texnologiya ta’limi sohasida vaziyatni tahlil qilish va
baholay olish ko‘nikmasi, bozor munosabatlari sharoitida faoliyat ko‘rsata olish,
huquqiy me’yorlar va mehnat munosabatlari etikasini bilish kabilarni
ta’minlaydigan umumkasbiy kompetensiya ;
− psixologik pedagogik kompetensiya ;
− texnologiya ta’limning bakalavriat va magistratura bosqichlari darajasiga
mos keladigan sohaga oid kompetensiya.
Tizimli kompetensiya , mazkur kompetensiyani egallash natijasida
insonning ham kasbiy jihatdan, ham shaxsiy va ijtimoiy hayotda mustaqil ravishda
bilim olish faoliyatiga, refleksiyaga, ijodkorlikka, jismoniy va psixik jihatlardan
o‘z o‘zini boshqarishga, rivojlantirishga va takomillashtirib borishga qodirligi va
tayyorligi shakllantiriladi.
Tizim bu – ma’lum bir tashqi shart-sharoitda muammoli vaziyatlarni echish
maqsadiga qaratilgan funksiya tuzilmasi. Tizimli-tuzilmaviy (amaliy, asosli)
yondashuv ob’ektning tuzilish xususiyatlarini yaxlit, tarkibiy qismlarga berilgan
vaqt oralig‘i bo‘yicha bo‘laklangan holatda qarab chiqishni ko‘zda tutadi.](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_2.png)
![Ijodkorlikni tadqiq qilish mustaqil ta’lim olish va ijodiy individuallikni
rivojlantirish maqsadida ijodkorlik jarayonlarini tashkil qilish va boshqarishning
ijodiy jarayonni innovatsion amaliyotda modellashtirish (aynan yaratuvchanlik
faoliyatida shaxsning kreativ potensiali rivoj topadi) bilan bog‘liq maqbul
shakllarini aniqlash imkonini berdi. Bu o‘rinda yuzaga keladigan murakkablik
ijodiy hamkorlik faoliyatini yaxshiroq tashkil qilish hamda boshqarish bilan
belgilanadi, zero, bunda ongli ijodiy individuallikning to‘g‘ridan-to‘g‘ri
anglanmaydigan jarayonlari ham shakllanadi
Har qanday masalani hal qilish uchun avvalambor undan ko’zlangan
maqsadni aniq shakllantirish hamda mavjud imkoniyatlar doirasida uni hal
qilishning eng samarali metodlarini topa bilish talab etiladi. Ijodkorlik masalalari
"Maqsad - maqsadga erishish uchun mavjud imkoniyatlar" ko’rinishidagi
mantiqiy ketma-ketlik asosida quyidagicha h al etilishi mumkin. Bu o’rinda
masala, muammo va uning amaldagi holati tushunchalari umumiy holatda
qo’yilgan maqsad va shartlar asosida belgilanadi.
Ijodkorlik masalasi odatda quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: "[A] shartlar
berilgan, [H] maqsadga erishish talab etiladi". Masalani shartli ravishda [A,H]
mantiqiy ifoda shaklida yozib olamiz. Lekin ma’lum sharoitlarga tadbiqan
ushbu mantiqiy ketma-ketlik turli ko’rinishlarda bo’ladi, buni quyidagi
misollarda ko’rishimiz mumkin.
1-misol . Berilgan : texnologik jarayon, ishni bajarish hajmi va muddatlari,
agrotexnik talablar, tuproq va ekin maydoni tavsifi, mexanizmlarning
tuproqqa beradigan bosimi chegaraviy qiymati. Ekin maydoni birligiga
sarflanadigan ekspluatasion sarf x arajatlar miqdorini minimumga keltirish
imkonini beruvchi kombinasiyalashgan ishlov berish agregati uchun yangi texnik
yechim talab etiladi.
Masalaning amaldagi holati - berilgan shartlar bilan tavsiflanadi, ya’ni bu
[A, - ] ko’rinishdagi to’liq bo’lmagan masala.](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_3.png)
![Muammo - bu murakkab, to’liq bo’lmagan masala, unda shartlar
aniqlanmagan, ya’ni [ -, H ]. Muammoni hal qilish uchun tadqiqot olib borish
talab etiladi.
2 - misol . Masalaning qo’yilishi : Ichki yonuv dvigateli yonilg’i sarfini 10
foizga kamaytirish imkonini beruvchi yangi texnik yechimni topish talab
etiladi.
Masalaning amaldagi holati - tahlil qilinishi va olingan ma’lumotlar asosida
xulosa chiqarilishi lozim, ya’ni [-,H].
Muammo - yonilg’ini tejash imkoniyatini beruvchi mavjud texnikaviy
yechimlar tahlil qilinib, sarfni kamaytirish uchun olib boriladigan tadqiqot
yo’nalishi belgilanadi.
Oliy ta’lim muassasasida ta’lim olish jarayoni bo‘lajak o‘qituvchi
individualligini, ya’ni ayni sharoitda ijtimoiy ta’sir ob’ekti bo‘lgan psixologik
xislat va sifatlarni rivojlantirish uchun imkoniyat beradi. Bunga birinchi
navbatda bo‘lajak o‘qituvchining maqsadni qo‘ya olish, bilim olish motivatsiyasi,
erishgan yutuqlari va boshqa motivatsiyalari, bilish qobiliyatlari, o‘quv-
pedagogik vazifalarni hal qila olish usul va yo‘llarini egallaganlik darajasini
qamrab oluvchi o‘quv jarayoni kiradi. SHu bilan birga atrofdagilar ta’sirida
boshqa kasbiy va hayotiy jihatdan muhim jarayonlar (o‘zligini anglash, o‘z-o‘zini
baholash) ham rivoj topishi mumkin.
Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilari kasbiy-pedagogik ijodkorlik faoliyatini
tashkil qilishda ikki o‘zaro bog‘liq vazifani e’tiborga olish lozim. Ularning
birinchisi – talabalar ijodkorlik faoliyatida mustaqil fikrlashni rivojlantirish, bilim
egallashdagi intiluvchanlik, ilmiy dunyoqarashini shakllantirish bilan; ikkinchisi –
o‘zlashtirilgan bilimlarni ta’limda va amaliy faoliyatda mustaqil qo‘llay olishga
o‘rgatish bilan belgilanadi.
Ijodkorlik talabalar egallayotgan bilimlarning izchilligini va
mukammalligini ta’minlash, ularda faol va mustaqil fikrlovchi shaxs xislatlarini
shakllantirish, aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiluvchi faoliyat turi
hisoblanadi. Bu holat, ayniqsa bo‘lajak mutaxassislarning fan asoslarini](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_4.png)
![o‘zlashtirishi, keyinchalik bu jarayonga bevosita rahbarlikni amalga oshirishda
ijodiy ish shakllarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ishlab chiqilgan model o‘quvchilar kasbiy ahamiyatli shaxsiy sifatlarini
shakllantirish bilan bog‘liq maqsad bo‘lajak mutaxassis shaxsi tuzilmasining
motivatsion-maqsadli darajasini, umuminsoniy va kasbiy ahamiyatli maxsus
sifatlarini shakllantirish, individual-tipologik xususiyat, layoqat va xarakter
xislatlarini rivojlantirish orqali amalga oshirishni nazarda tutadi
Ixtirochilarning shaxsiy psixologik xislatlari. Ixtirochilarda quyidagi shaxsiy
xislatlar shakllangan bo’lishi lozim:
- ijtimoiy xislatlar turkumi - dunyoqarashi, ma’naviy, mehnat va estetik
fazilatlar;
- tajriba xislatlar turkumi - anglanganligi, ilmiyligi, mahorativahajmi;
- aqliy xislatlar turkumi - tasavvur bir butunligi, diqqati jamlanganligi, fikrlash
kengligi, mustaqil va tanqidiy fikrlashi, xotirasi mustahkamligi ;
- irsiy xislatlar turkumi - topqirlik, zehnlilik, ziyraklik, ixtirochilik, ishchanlik,
hozirjavoblik, mantiqiylik, sog’lom fikrlilik.
Oliy o’q uv yurti talabalarida ixtirochilikni shakllantirish. Ixtirochilar
tarixiga nazar tashlar ekanmiz fan–texnika taraqqiyoti hozirgi darajaga
erishguncha turli el–elatlarda behisob olimlar zahmat chekishganligi va butun
hayotlarini ilmga baxshida etganliklarining guvohi bo’lamiz.
Ma’lumki, hech bir tuzumda alohida ixtirochi degan kasb yoki mutaxassislik
mavjud bo’lmagan, aksincha ixtirochilik hyech kimning xizmat vazifasiga
kirmasligi, avvalo u ichki tug’yon, chaqiriq (da’vat), burch ekanligining guvohi
bo’lamiz.
Ixtirochilar tabiat va jamiyatda sodir bo’ladigan tasodif, nuqson va
kamchiliklarni tezda ilg’ab oladigan, uni bartaraf etishga o’zini bag’ishlagan
sinchkov, tinib tinchimas, jonkuyar kishilardir.
Ixtirochi bo’lishning birinchi sharti atrof-muhitimizda mavjud nuqson va
kamchiliklarga sinchkovlik bilan nazar tashlash va nega shunday? Nima qilish](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_5.png)
![kerak? – degan savollarga javob izlashdir. Hayotimizda, atrof-muhitdagi
muammolarga loqayd kishilar hyech qachon ixtirochi bo’la olmaydi.
Quyidagi holatni bunga misol qilib keltirish mumkin.
Respublikamizda paxta terish mashinasiga 1936 yilda asos solingan deb
hisoblansa, hozirgacha uning shpindellarini yuvish jarayoni
takomillashtirilmaganligi sababli har yili necha millionlab ortiqcha harajat
mehnat sarflanayotganini ko’rish mumkin. Taxminiy hisob kitoblarga qaraganda
shu ishni to’liq mexanizasiyalashtirib, kabinadan tushmasdan yuvadigan qilinsa,
mexanik haydovchining mashinani bir marta yuvish uchun o’rindiqdan olti
marta tushib chiqishi, og’ir qo’l mehnati va ortiqcha vaqt sarflashiga mutlaqo
chek qo’yiladigan birgina o’sha samarasiz ketgan vaqtda sarflangan yonilg’ining
o’zidan bir mavsumda respublikamiz bo’yicha millionlab mablag’ tejaladi.
Ixtirochi bo’lishning ikkinchi sharti mazkur kuzatilgan kamchiliklarning
sababini aniqlash va bartaraf qilish bilan bog’liq, kishida chuqur bilim, fikr
ustunligi, yuqori malaka va ko’plab boshqa sifatlarning bo’lishi zarurligidir.
Xo’sh, bizda respublikamiz jamoasi miqyosida ana shunday sifatlar
yetarlimi? Yo’q albatta! Nega shunday? Nega shundayligining bosh sababi
maktabdan tortib oliy ilm maskanlarigacha ixtirochilik faoliyatini o’rgatish
tizimining qoniqarsiz ahvolda ekanligidadir. O’quvchi va talabalarning aksariyat
qismi ixtiro haqidagi to’g’ri tushunchaga ega emaslar, ixtironi rasmiylashtirish va
uni qanday manzilga jo’natish to’g’risidagi savolga bo’lsa oliy ma’lumotli
mutaxassislarning ham ko’pchiligi javob bera olmaydi. Shuningdek talaba va
o’quvchilar ixtironing davlatimiz ravnaqi va fan–texnika riaojida tutgan o’rni
haqida yetarli tushunchaga ega emaslar.
Davrning xolisona tahlili ham rivojlangan xorijiy mamlakatlarning o’z
mavqyeiga faqatgina ilm–fan nufuzi, ixtiro va kashfiyotlar ahamiyatini
yuksaltirish yo’li bilan erishganligini ko’rsatadi. Buni hozirgi dunyoda eng
nufuzli Nobel mukofotining 186 tadan ko’prog’i AQShga, 87 tasi Angliyaga, 67
tasi Olmoniyaga, 43 tasi Fransiyaga to’g’ri kelayotganligi bilan izohlash](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_6.png)
![mumkin. Insoniyat tarixida eng ko’p 1098 ta ixtiro qilgan Edison ham Amerika
fuqarosi.
Mazkur mamlakatlarda ixtirochilik bilimlari ma’lum dasturda va hajmda
asosiy fanlar qatori maktablardan boshlab o’qitiladi. Hozirgi bizning
yoshlarimizning va umuman fuqarolarimizning ixtirochilik sirlaridan bexabarligi
sababini ham bunday tizimning bizda yo’lga qo’yilmaganligi bilan izohlanadi.
Mustaqil davlatimiz ta’lim tizimida tub o’zgarishlar, islohotlar amalga
oshirilayotgan hozirgi davrda o’quv yurtlarida ixtirochilik bilimlarini
shakllantirish maqsadida maxsus dasturlar ishlab chiqilib, shu asosda
mashg’ulotlarning tashkil etilishi, bu ishga malakali o’qituvchilarni yetkazib
berish maqsadida oliy o’quv yurtlarida sohani chuqurroq o’rganadigan bo’limlar
ochish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu boradagi vazifalarni muvaffaqiyatli
amalga oshirilishi respublikamizning zamonaviy texnologiyalarga bo’lgan
ehtiyojini qondirish bilan birga, uni xorijiy davlatlarga sotish imkoniyatini ham
yaratgan bo’lar edi.
Ixtirochi bo’lishning uchinchi sharti tegishli axborotlarning yetarli
bo’lishidir. Tarixda allaqachon amalga oshirilgan ixtirolardan bexabar bo’lgan
insonlarning zahmat chekib, yana o’sha narsani ixtiro qilganliklarini ko’plab
uchratish mumkin. Masalan, mashhur Amerika yozuvchisi Edgar Po «Havo
sharidan fantastik maktublar» fantastik asarida okeandan telegraf simini o’tkazish
g’oyasini 2848 yilga keyinga suradi, ammo shu asar yozilishidan yetti yil oldin
Yevropada dastlabki suv osti kabeli bor edi. Ming yillik kelajakni qurishga
uringan Edgar Po aksincha yetti yil orqada qolib ketdi.
Biron sohada ixtiro qilishdan oldin ixtirochi takrorlash bo’lmasligi uchun,
avvalo olg’a surayotgan g’oyasiga taaluqli jahondagi barcha ishlarni tahlil qilib
chiqishi lozim bo’ladi. Chunki, g’oya ixtiro sifatida e’tirof etilishi uchun uning
jahon miqyosidagi yangi yechimga ega bo’lishi talab etiladi.
Ixtirochilik ijodkorligini rivojlantirishning shartlari asosida bo’lajak
mutaxassislarning kasbiy tayyorgarlik darajasini yanada oshirishga erishish
uchun biz quyidagi tadbirlarni amalga oshirishni taklif etamiz:](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_7.png)
![1. Umumiy o’rta maktablarida texnologik ta’lim mazmunida, o’rta maxsus va
oliy ta’limda patentshunoslik va ixtirochilikka oid maxsus o’quv dasturlari
asosida ixtirochilikka oid bilim va ko’nikmalarni yanada rivojlantirishga erishish.
2. Viloyatlarda ixtirochilik uylari va ularning qoshida patent fondlari tashkil
qilinishi lozim.
3. Respublikamizda ixtirochilik g’oyalarini targ’ib qilish va ommalashtirishga
xizmat qiluvchi maxsus gazeta va jurnallar ishini yo’lga qo’yish, chop
etilayotgan nashrlar mazmunida sohaga oid bilimlar berib borish.
4. Ma’lum sanani «Ixtirochilar kuni» sifatida belgilash. Ushbu sanada
ixtirochilik, soha olimlari hamda novator ishchilar bilan uchrashuvlar o’tkazish,
boshqa ommaviy tadbirlar tashkillashtirish, yangi g’oya va texnik yechimlar
mualliflarini rag’batlantirishni tashkil etish kerak.
Ta’kidlanganidek, barcha rivojlangan davlatlar o’z taraqqiyoti pog’onalariga
erishish uchun avvalo yangi texnologiyalar, ilg’or g’oyalarni ishlab chiqarishga,
amaliyotga tadbiq etish maqsadida ta’lim sohasiga o’z e’tiborlarini qaratganlar.
Biz ham o’z davlatimizning buyuk kelajagini yaratishda ushbu davlatlar
tajribasidan ijodiy foydalanishimiz maqsadga muvofiq bo’ladi.
Jumladan, respublikamizda yangi axborot texnologiyalarini joriy etilishi,
INTERNET tarmog’ining rivojlanib borishi yoshlarimizning butun jahon
miqyosida to’plangan axborotlar jamg’armasidan keng foydalanishi uchun qulay
imkoniyatlar yaratmoqda. Yuqori saviyadagi texnik-texnologik bilimlarni
egallagan, barcha zaruriy axborot tezkor topish va qayta ishlash imkoniga ega
bo’lgan yosh mutaxassilarimiz orasida olamshumul ixtirolarni amalga oshiruvchi
ko’plab olimlar yetishib chiqishi uchun yetarli asoslar mavjud.
Texnik va badiiy modellashtirish umumiy jarayon sifatida. Sanoat -
texnik maxsulotlarning badiiy jixatdan maqsadga muvofiqligi, ularga estetik tus
berish-olimlar, injenerlar ishlab chiqarish xodimlarining muhim vazifasidir.
Qulay va chiroyli buyumlar yaratishga qaratilgan badiiy konstruksiyalash
(dizain)ning diqqat markazida xamisha odam, uning ijtimoiy va individual
ehtiyojlari, iste’mol va ma’naviy talablari turadi. Har bir predmet (buyum) sanoat](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_8.png)
![asaridan farqli o’laroq qandaydir hayotiy muhim vazifaga (funksiyalariga) egadir.
Lekin deyarli har bir ishida o’zini go’zal buyumlar bilan o’rab olish ehtiyoji bor.
Shuning uchun ham buyumning qimmati ikki asosni -foyda va go’zallikni
qamrab oladi. Har bir buyumda texnik va estetik asos mavjud bo’lib, u hamisha
muhim bo’lmaydi va tarixan almashib turadi.
O‘quvchining rivojlanishida harakatli-o‘zgaruvchi sifatli bilimlar tizimi
muhim rol o‘ynaydi. Bu bilimning muhim tomonlaridan biri shundan iboratki,
unda voqelikni sub’ektivlik mezoni asosida bo‘limlarga bo‘lib qaraladi. Bu
jarayon, o‘z navbatida, qaralayotgan modellarning orasida muqobillarini
qidirishga, bir modelni boshqa model bilan taqqoslash va taqqoslanadigan
komponentlarning nafaqat o‘ziga, balki dizayniga ham ahamiyat berishga,
harakat qilishga o‘rgatadi. Ma’lumki, taqqoslash bir jinsli predmetlar ustida olib
borilib, ularga taqqoslanuvchi komponentlarning sifatlari, xossalari haqida
umumiy xulosalar chiqaruvchi, yakuniy natijaga olib keluvchi faktlar majmuasi
yaratiladi.
O‘quvchilarda kasbiy ahamiyatli sifatlari hamda kreativlik qobiliyatlarini
shakllantirishga qaratilgan dizayn loyihalar, individual ta’lim texnologiyalarini
hamda imkoniyati cheklangan o‘quvchilar uchun maxsus pedagogik
texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish kerak bo‘ladi.
Texnik ijodkorlik kompetentligini amalga oshirish uchun, psixologik-
pedagogik shart-sharoitlar yaratilishi lozim. Texnik ijodkorlik faoliyati pedagogik
shart-sharoitlar yaratishni tasniflash negizida shaxs faoliyatining tarkibiy
komponentlari: bilish, ijodiy, kommunikativ, badiiy faoliyatlar yotishi mumkin.
SHunga ko‘ra, besh xil psixologik holatni ajratish mumkin:
1. Pedagogik faoliyatning o‘ziga xos uslubini va texnik ijodkorlikni
rivojlantirish jarayonini loyihalashning mohiyatini, tamoyillarini va jarayonlarini
bilish.
2. Texnik ijodkorlikda faoliyatga hissiy va qadriyatli munosabat, o‘quv
jarayonini samarali tashkil etish zarurligiga ishonch hosil qilish.](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_9.png)
![3. O‘quv jarayoni da texnik ijodkorlikni rivojlantirishga qaratilgan kreativ
darajada amalga oshirish qobiliyati.
4. Jamoaviy faoliyat jarayonida boshqa odamlar bilan o‘zaro kommunikativ
kompetensiyaga yo‘naltirilgan aloqalarni yo‘ lga qo‘yish.
5. Texnik ijodkorlikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta ’lim jarayoni
loyihasini mantiqiy va uyg‘unlashtirishga bo‘lgan ehtiyoj va qobiliyat.
Dizayn tushunchasi . Dizayn - ingliz tilidan olingan bo‘lib chiroyli,
shinam, yaxshi chiroyli loyiha degan ma’noni anglatadi. Dizayner esa -
kuchli rassom - konstruktor odam. Buyum bilan har qanday tanishish
ma’lum darajada unga baho berish bilan bog‘liq. Baho berish funksional,
estetik, ijtimoiy nufuzli bo‘lishi mumkin. Buyumlar olamini loyihalash bilan
shug‘ullanadigan kishi o‘zining pirovard maqsadiga - chiroyli buyum
yaratishga harakat qilar ekan, birinchi navbatda mazkur buyumning estetik
qiymati nimadan iborat ekanligini bilish lozim.
Badiiy modellashtirishning mazmuni . Buyumning tashqi formasi
geometrik shakllar parallelepiped, prizma, silindr, konussimon. Nisbatlar- bu
tushuncha kontrasli va farqli nisbatlar bir-biri bilan mustahkam bog‘liq (hajmini,
chiziqli miqdorlarini, fakturalarni, ranglarni). Hajmi fazoviy tuzilish (frontal,
fazoviy). Ma’lumki har qanday buyum uch o‘lchovga ega bo‘lib, bu
o‘lchovlar nisbatini biz hamisha his qilib turamiz. SHu sababli buyumning
hajmiga doir xarakteristika uning asosiy o‘lchovlariga bog‘liq bo‘ladi.
Material-ob’ekt qanday materialdan tayyorlanganligi ham juda katta
ahamiyatga ega. Garmonik forma va kompozitsiya tushunchasi. Garmonik
forma go‘zallik qonunlari asosida yaratiladi. U uzviy va yaxlit qismlari
proporsional va ritmik bo‘lib, u odamga va atrofdagi bo‘limlarga mos
plastik bo‘ladi, rangi ko‘zni quvontiradi. Dizaynda kompozitsiya deganda
ba’zan tugallangan ob’ektni xarakterlovchi sifat bahosi tushuniladi.
Dizayn nazariyasi hozirgi kunda texnik estetika deb nomlanib, u o‘z
ichiga ijtimoiy, iqtisodiy, ergonomik masalalarni oladi. YAratilayotgan har
qanday ob’ekt ma’lum vazifani (funksiyani) bajarishga qaratilgan. Ob’ektning](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_10.png)
![shakli, o‘lchami uning funksiyasiga mazmuni va tashqi qiyofasiga mos kelishi
kerak. Agar buyumning eni va balandligi chuqurligidan nihoyatda katta
bo‘lsa, bunday tuzilishi frontal, agar buyumning chuqurligi yuqorida aytilgan
tartibda bo‘lsa, u holda bunday tuzilishni fazoviy tuzilish deyiladi.
Tarixga nazar (Germaniya misolida)
Germaniya dizayn sohasida eng ilg’or mamlakatlar sirasiga kiradi. Bu
mamlakat dizaynida funksionalizm milliy meros sifatida tilga olinadi. Texnika,
ishlab chiqarishda dizaynni tatbiq etishga alohida e’tibor, xavfsizlik, ishlab
chiqarishning texnologiyalashuvi, sanoat tejamkorligi, qo’llashning qulayligi ana
shular jumlasidan. Nemis dizayni tarixini saqlanib qolgan plakat uslublaridan
ham yaqqol sezish mumkin. Plakatstil – Germaniyadagi dastlabki modernism
namunasidan tortib to birinchi buyumlar aks etgan Sachplakat, muallif dizayner
Lyusyen Bernxard (Lucian Bernhard) tomonidan yaratilgan quvnoq reklama
qiyofalari va ideallashtirilgan iste’molchilar obrazi Lyudvig Xolvayn (Ludwig
Hohlwein) tomonidan chizilgan suratlarda o’z aksini topgan. “Plakat” (Das
Plakat) jurnali va Yevropa mamlakatlariga plakat uslubini keng yoygan. Texnika
buyumlariga bo’lgan alohida munosabatni XIX-XX asrlarda yashab ijod qilgan
G.Zemper, F.Relo, G.Mutezius asarlarida ham uchratish mumkin. Odamlar
ongida yangi texnikaviy buyum nafis ko’rinishi bilan o’z funksiyasi va ashyosini
namoyon qiladi, degan tushuncha paydo bo’lgan edi. “Bauxauz” uslubini meros
qilib olgan nemis dizayni shakl yaratish borasida modernizmning minimalizmga
yo’naltirilgan an’anasiga amal qilar edi. Ulmansdagi shakl yaratish oliy
maktabini “qayta tiklangan “Bauxauz” deb nomlashgan.
Ulmans maktabida to’rtta fakultet mavjud edi:
- sanoat-loyihalash;
- qurilish;
- vizual aloqalar (bosmaxona, grafika, fotografiya, ko’rgazmalar,
upakovkalar, film va televideniye);
- so’z aloqalari ( bu yerda radio, kino, televideniye – matbuot uchun so’z
axboroti bo’yicha mutaxassisliklar).](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_11.png)
![O’qish muddati to’rt yil qilib belgilangan. O’quv dasturlari loyihalash uchun
muhim bo’lgan fan va texnikaning yangi yutuqlari asosida tuzilgan edi. Barcha
fakultetlarda kombinatorlik tahlili, statistika, tizimli dasturlash, fiziologiya va
psixologiya hamda tarixiy va sotsiologiya fanlaridan bilimlar berilgan”.Har
tomonlama chuqur ta’lim, nazariy fikr yuritish qobiliyatini rivojlantirish, ilmiy
metodlarni bilish Ulmans maktabida loyihalashning asosiy shartlari sifatida
belgilangan edi. Talaba o’z fikrini nafaqat tasvirlarda, balki chizmalarda,
suratlarda, modellarda hamda og’zaki va yozma tarzda aks ettira olishi lozim edi.
Germaniyani avtomobilsozlik vatani deb ataydilar. Hammasi ikki muhandis–
Karl Bens va Gottleb Daymler o’rtasidagi raqobatdan boshlangan edi. 1886 yilda
har ikkala ixtirochi ham benzin bilan ishlaydigan ichki yonuv dvigatelini bir-
biridan mustaqil tarzda yaratdi va patent oldi. Daymlerning birinchi avtomobili
benzinda ishlaydigan 1,5 l.s quvvatga ega bo’lgandvigatelli kareta-aravani eslatar
edi. U to’rtta g’ildirakni rement yordamida aylantirib, soatiga 16 kilometr
tezlikda yurardi. Ammo bu mashina faqat ishlab chiqarishga tatbiq etilmagan
namuna sifatida tarixda qoldi. 1889 yili Gottleb Daymler o’z yordamchisi
Vilgelm Maybax bilan hamkorlikda yangi avtomobilni yaratishga muvaffaq
bo’ldi va Parij ko’rgazmasida namoyish qildi.
Bugungi kunda mamlakat avtomobil sanoati dunyoda eng yuqori o’rinda
turadi. Die Welt e’lon qilgan ro’yxatga ko’ra, Germaniya Federativ
Respublikasidagi 500 ta katta daromad olgan firmalar ichida 5 ta ulkan
konserndan uchtasi avtomobilsozlik korxonalaridir. Yetti yildan buyon birinchi
o’rinni Volkswagen, uchinchi o’rinni Daimler, BMW esa bir yil ichida 6 o’rindan
4 o’ringa ko’tarildi. BMW esa 5 yil ichida yetti pog’onaga ko’tarildi, u hozir 5
o’rinda kelayotgan Siemens, korxonasidan ko’proq daromad qilmoqda. Ammo
uning ishchi xizmatchilari bu elektrotexnika gigantining dunyodagi 336 ming
ishchisidan uch marotaba kamdir. Undan tashqari mamlakatdagi eng kattaish
beruvchilardan biri Deutsche Post DHL pochta-logistik konserni(mazkur
ro’yxatda 11-o’rinda, ishchi xizmatchilar soni 480 ming nafar)sanaladi.
Volkswagen ham ana shunday ulkan kompaniyadir. Yevropadagi eng ulkan](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_12.png)
![avtomobilsozlik konsernining yillik daromadi 200 milliard yevroni tashkil etadi,
ishchilar soni esa 573 ming nafar atrofida. Ulardan 260,5 ming nafari mamlakat
ichkarisida va 312,5 minggi xorijiy mamlakatlarda ishlaydi. Volkswagen
kompaniyasi guruhiga kiruvchi Audi, MAN va Porsche umumiy reytingda 15-,
45- va 55-o’rinlarni egallagan. Oltmishinchi yillarning oxirlariga kelib,
davlatning sezilarli e’tibori natijasida dizaynerlik faoliyati tizimi umum millat
miqyosida tashkiliy jihatdan o’zgarishlarga yuz tutdi. Mavjud “Shakl yaratish
markazlari” bilan birgalikda 1969 yili IKSID xalqaro axborot markazi tashkil
etilib, uning maqsadi zamonaviy dizaynning dolzarb muammolari bo’yicha
xalqaro axborotlarni jamlash va qayta ishlashdan iborat edi. Undan tashqari
dizaynni zarur axborotlar bilan ta’minlovchi bir qator davlat institutlari tashkil
etildi. Ular orasida bozor va reklama instituti, uy xo’jaligi instituti, mahsulot
sifati instituti, rang psixologiyasi instituti va boshqalar bor.
1970 yili Frankfurt-na-Mayne va Darmshtadt shaharlarida muhitini
loyihalash bo’yicha ilmiy institutlar tashkil etildi. Ularning vazifasi atrof muhitni
muhofaza qilish sohasini tadqiq etish va rejalashtirish hamda uning yangi
modellarini ishlab chiqishdan iborat edi. Endilikda nemis dizaynini
moliyalashtirish borasida boshqa davlatlarga qaraganda kam e’tibor berilmoqda.
Eng ko’p tarqalgan dizayn faoliyati sanoat korxonalarida tashkil etiladigan
dizayn xizmatlaridir. Gannover xalqaro dizayn forumi – Germaniyadagi eng
keksa dizaynerlik institutlaridan va xalqaro ahamiyatga molik eng nufuzli dizayn
markazlaridan biri hisoblanadi. Uning xalqaro maydondagi nufuzi 1954 yildan
buyon har yili tashkil etilib kelinayotgan dizayn bo’yicha ko’rik tanlov tufaylidir.
Ko’plab sanoat firmalari va dunyodagi bir qator mamlakatlarning dizaynerlari
uchun ushbu tashkilot ta’sis etgan sovrin eng nufuzli mukofot sanaladi.
Dizayn ta’limi yo’nalishlari
Germaniyada dizayn yo’nalishi bo’yicha o’qish dastlab olti smestrni
o’zichiga oladi. Talabalarga bir qator fanlardan o’quv mashg’uloti olib boriladi,
ulardan ba’zisi o’qish muddati tugaganga qadar talabalarga fan dasturi sifatida
yo’ldosh bo’ladi. Misol uchun, dizayn fikrlash kursi ana shunday o’quv](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_13.png)
![mashg’uloti sanaladi. Bunda talabalar dizayner sifatida fikrlashga o’rganadi.
Dizayn fikrlashning asosiy prinsiplaridan biri empatiya, ya’ni dunyoga boshqa
odamlar nigohi bilan nazar tashlash, ularning ehtiyojlarini his etish, istak va
vazifalarini idrok etishni bilish sanaladi. Metodologik nuqtai nazardan dizayn-
fikrlash yondashuvlari noaniqlik sharoitidagi muammolarni yechish evristik
usullar bilan amalga oshiriladi. Bunda qo’yiladigan vazifalar ijodiy masalalar
bo’lmay, favqulodda yuzaga chiqadi.
Talabalar dizayn-fikrlash kursiga diplom olgunga qadar qatnashadi. Boshqa
aspekt – bu mahsulotlar, jarayonlar va xizmat ko’rsatishni modellashtirish.
An’anaga ko’ra, kompaniya ishlab chiqarayotgan mahsulotiga iste’molchilarning
munosabatini fokus-guruh yordamida aniqlaydi. Ammo modellashtirish
yaratilishi loyihalangan mahsulotni iste’molchi ko’magida sinab ko’radi, so’ngra
olingan ma’lumotga qarab, zudlik bilan unga o’zgartirish kiritadi.
Korporatsiyalar uchun dizayn konsepsiyasini ishlab chiqish ham eng muhim
ishlardan biri sanaladi. Amaliy mashg’ulot mebel, interyer buyumlari va
aksessuarlar uslublarini yaratishdan iborat bo’ladi. Hozirgi bozor yangilik va
o’zgarishlarni ko’p talab qilishi tufayli, kompyuter texnologiyalaridan
foydalanish zarurati yuzaga keladi. Shu bois talabalar zudlik bilan
ixtisoslashtirilgan dasturlarni o’zlashtirishga kirishadi hamda malakali
mutaxassis bo’lib yetishishga intiladi.
Talabalar amaliy dizayn ko’nikmasi, tajribasiga ega bo’lishi kerak. Bu
degani o’qituvchilarning asosiy diqqat e’tibori loyihalash bilan bog’liq
mashg’ulotlarga qaratiladi, talabalarni nafaqat rasm chizish, balki parma, tokorlik
dastgohi, gaz yordamida payvandlash uskunalari, kompyuterlarni boshqarish kabi
ishlarga ham o’rgatiladi. Undan tashqari erkin ravishda tajriba va eksperiment
o’tkazishlari uchun ma’lum miqdorda ajratilgan ashyolar bilan sharoitlar yaratib
beriladi. Ularning diqqat e’tibori ishlab chiqarish va yangi buyumlar yaratishga
safarbar qilinadi. Germaniyada dizaynerlarning kasbiy tayyorgarligi uchun
ko’pincha butunbir o’quv semestri ajratiladi, talabalar korxona va firmalarga
tajriba oshirish uchun yuboriladi. Natijada bunday mutaxassis-bakalavrlarga](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_14.png)
![mehnat bozorida talab katta bo’ladi. Dizaynerlarni kasbiy tayyorlashning
vazifasi, maqsadi, mohiyati, nazariyava metodlari Bauxauz pedagogik tizimi
asosiga quriladi. Eng avval sanoat mahsuloti ishlab chiqarishda turli ashyolar
bilan ishlash va ularni o’rganish, yangi texnologiyalarni qo’llash, o’quv
jarayonlaridagi faol ijodkorlik, yangi konstruktorlik yechimlarini izlash,
narsalarning funksiyasidan kelib chiqqan holda shakl yaratish ana shular
jumlasidandir.](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_15.png)
![Аdаbiyotlаr.
1. N.Muslimov, Sh.Sharipov, M.Qodirov. “Texnik ijodkorlik va dizayn”.-T.:
2010y
2. L.E.Bobomurodova. « Texnik ijodkorlik va dizayn
» fanidan amaliy
mashg‘ulotlarni bajarish. – Samarqand.: 2019 y
3. L.E.Bobomurodova. « Texnik ijodkorlik va dizayn
» fanidan laboratoriya
mashg‘ulotlarini bajarish. – Samarqand.: 2019 y](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_16.png)
![](/data/documents/3020a550-d8a6-4b32-8aae-39b066a11097/page_17.png)
MAVZU: TEXNIK IJODKORLIKDA DIZAYN ECHIMLARINING O‘ZIGA XOS H USUSIYATLARI R Е J А : 1. Texnik va badiiy modellashtirish umumiy jarayon sifatida 2. Dizayn tushunchasi. 3. Badiiy modellashtirishning mazmuni
Bo‘lajak texnologiya ta’lim o‘qituvchilari pedagogik va muhandislik bilimlariga ega bo‘lishlari kerakligi malaka talablari va davlat ta’lim standartlarida belgilab qo‘yilgan. Bir tomondan tayanch kompetensiyalarni belgilash bo‘yicha nazariy tushunchalarni tahlil etish, taqqoslash va umumlashtirish va, ikkinchi tomondan, texnologik ta’limning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish orqali kompetensiyalarning belgilangan barqaror guruhlarini quyidagicha birlashtirishga erishildi. Ijtimoiy kompetensiya : − ijtimoiy fuqarolik sohasidagi kompetensiya; − ijtimoiy aloqalar sohasidagi kompetensiya; − axborot sohasidagi kompetensiya; − ijtimoiy individual sohadagi kompetensiya. Kasbiy mehnat kompetensiyasi: − mehnat bozori va texnologiya ta’limi sohasida vaziyatni tahlil qilish va baholay olish ko‘nikmasi, bozor munosabatlari sharoitida faoliyat ko‘rsata olish, huquqiy me’yorlar va mehnat munosabatlari etikasini bilish kabilarni ta’minlaydigan umumkasbiy kompetensiya ; − psixologik pedagogik kompetensiya ; − texnologiya ta’limning bakalavriat va magistratura bosqichlari darajasiga mos keladigan sohaga oid kompetensiya. Tizimli kompetensiya , mazkur kompetensiyani egallash natijasida insonning ham kasbiy jihatdan, ham shaxsiy va ijtimoiy hayotda mustaqil ravishda bilim olish faoliyatiga, refleksiyaga, ijodkorlikka, jismoniy va psixik jihatlardan o‘z o‘zini boshqarishga, rivojlantirishga va takomillashtirib borishga qodirligi va tayyorligi shakllantiriladi. Tizim bu – ma’lum bir tashqi shart-sharoitda muammoli vaziyatlarni echish maqsadiga qaratilgan funksiya tuzilmasi. Tizimli-tuzilmaviy (amaliy, asosli) yondashuv ob’ektning tuzilish xususiyatlarini yaxlit, tarkibiy qismlarga berilgan vaqt oralig‘i bo‘yicha bo‘laklangan holatda qarab chiqishni ko‘zda tutadi.
Ijodkorlikni tadqiq qilish mustaqil ta’lim olish va ijodiy individuallikni rivojlantirish maqsadida ijodkorlik jarayonlarini tashkil qilish va boshqarishning ijodiy jarayonni innovatsion amaliyotda modellashtirish (aynan yaratuvchanlik faoliyatida shaxsning kreativ potensiali rivoj topadi) bilan bog‘liq maqbul shakllarini aniqlash imkonini berdi. Bu o‘rinda yuzaga keladigan murakkablik ijodiy hamkorlik faoliyatini yaxshiroq tashkil qilish hamda boshqarish bilan belgilanadi, zero, bunda ongli ijodiy individuallikning to‘g‘ridan-to‘g‘ri anglanmaydigan jarayonlari ham shakllanadi Har qanday masalani hal qilish uchun avvalambor undan ko’zlangan maqsadni aniq shakllantirish hamda mavjud imkoniyatlar doirasida uni hal qilishning eng samarali metodlarini topa bilish talab etiladi. Ijodkorlik masalalari "Maqsad - maqsadga erishish uchun mavjud imkoniyatlar" ko’rinishidagi mantiqiy ketma-ketlik asosida quyidagicha h al etilishi mumkin. Bu o’rinda masala, muammo va uning amaldagi holati tushunchalari umumiy holatda qo’yilgan maqsad va shartlar asosida belgilanadi. Ijodkorlik masalasi odatda quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: "[A] shartlar berilgan, [H] maqsadga erishish talab etiladi". Masalani shartli ravishda [A,H] mantiqiy ifoda shaklida yozib olamiz. Lekin ma’lum sharoitlarga tadbiqan ushbu mantiqiy ketma-ketlik turli ko’rinishlarda bo’ladi, buni quyidagi misollarda ko’rishimiz mumkin. 1-misol . Berilgan : texnologik jarayon, ishni bajarish hajmi va muddatlari, agrotexnik talablar, tuproq va ekin maydoni tavsifi, mexanizmlarning tuproqqa beradigan bosimi chegaraviy qiymati. Ekin maydoni birligiga sarflanadigan ekspluatasion sarf x arajatlar miqdorini minimumga keltirish imkonini beruvchi kombinasiyalashgan ishlov berish agregati uchun yangi texnik yechim talab etiladi. Masalaning amaldagi holati - berilgan shartlar bilan tavsiflanadi, ya’ni bu [A, - ] ko’rinishdagi to’liq bo’lmagan masala.
Muammo - bu murakkab, to’liq bo’lmagan masala, unda shartlar aniqlanmagan, ya’ni [ -, H ]. Muammoni hal qilish uchun tadqiqot olib borish talab etiladi. 2 - misol . Masalaning qo’yilishi : Ichki yonuv dvigateli yonilg’i sarfini 10 foizga kamaytirish imkonini beruvchi yangi texnik yechimni topish talab etiladi. Masalaning amaldagi holati - tahlil qilinishi va olingan ma’lumotlar asosida xulosa chiqarilishi lozim, ya’ni [-,H]. Muammo - yonilg’ini tejash imkoniyatini beruvchi mavjud texnikaviy yechimlar tahlil qilinib, sarfni kamaytirish uchun olib boriladigan tadqiqot yo’nalishi belgilanadi. Oliy ta’lim muassasasida ta’lim olish jarayoni bo‘lajak o‘qituvchi individualligini, ya’ni ayni sharoitda ijtimoiy ta’sir ob’ekti bo‘lgan psixologik xislat va sifatlarni rivojlantirish uchun imkoniyat beradi. Bunga birinchi navbatda bo‘lajak o‘qituvchining maqsadni qo‘ya olish, bilim olish motivatsiyasi, erishgan yutuqlari va boshqa motivatsiyalari, bilish qobiliyatlari, o‘quv- pedagogik vazifalarni hal qila olish usul va yo‘llarini egallaganlik darajasini qamrab oluvchi o‘quv jarayoni kiradi. SHu bilan birga atrofdagilar ta’sirida boshqa kasbiy va hayotiy jihatdan muhim jarayonlar (o‘zligini anglash, o‘z-o‘zini baholash) ham rivoj topishi mumkin. Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilari kasbiy-pedagogik ijodkorlik faoliyatini tashkil qilishda ikki o‘zaro bog‘liq vazifani e’tiborga olish lozim. Ularning birinchisi – talabalar ijodkorlik faoliyatida mustaqil fikrlashni rivojlantirish, bilim egallashdagi intiluvchanlik, ilmiy dunyoqarashini shakllantirish bilan; ikkinchisi – o‘zlashtirilgan bilimlarni ta’limda va amaliy faoliyatda mustaqil qo‘llay olishga o‘rgatish bilan belgilanadi. Ijodkorlik talabalar egallayotgan bilimlarning izchilligini va mukammalligini ta’minlash, ularda faol va mustaqil fikrlovchi shaxs xislatlarini shakllantirish, aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiluvchi faoliyat turi hisoblanadi. Bu holat, ayniqsa bo‘lajak mutaxassislarning fan asoslarini
o‘zlashtirishi, keyinchalik bu jarayonga bevosita rahbarlikni amalga oshirishda ijodiy ish shakllarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqilgan model o‘quvchilar kasbiy ahamiyatli shaxsiy sifatlarini shakllantirish bilan bog‘liq maqsad bo‘lajak mutaxassis shaxsi tuzilmasining motivatsion-maqsadli darajasini, umuminsoniy va kasbiy ahamiyatli maxsus sifatlarini shakllantirish, individual-tipologik xususiyat, layoqat va xarakter xislatlarini rivojlantirish orqali amalga oshirishni nazarda tutadi Ixtirochilarning shaxsiy psixologik xislatlari. Ixtirochilarda quyidagi shaxsiy xislatlar shakllangan bo’lishi lozim: - ijtimoiy xislatlar turkumi - dunyoqarashi, ma’naviy, mehnat va estetik fazilatlar; - tajriba xislatlar turkumi - anglanganligi, ilmiyligi, mahorativahajmi; - aqliy xislatlar turkumi - tasavvur bir butunligi, diqqati jamlanganligi, fikrlash kengligi, mustaqil va tanqidiy fikrlashi, xotirasi mustahkamligi ; - irsiy xislatlar turkumi - topqirlik, zehnlilik, ziyraklik, ixtirochilik, ishchanlik, hozirjavoblik, mantiqiylik, sog’lom fikrlilik. Oliy o’q uv yurti talabalarida ixtirochilikni shakllantirish. Ixtirochilar tarixiga nazar tashlar ekanmiz fan–texnika taraqqiyoti hozirgi darajaga erishguncha turli el–elatlarda behisob olimlar zahmat chekishganligi va butun hayotlarini ilmga baxshida etganliklarining guvohi bo’lamiz. Ma’lumki, hech bir tuzumda alohida ixtirochi degan kasb yoki mutaxassislik mavjud bo’lmagan, aksincha ixtirochilik hyech kimning xizmat vazifasiga kirmasligi, avvalo u ichki tug’yon, chaqiriq (da’vat), burch ekanligining guvohi bo’lamiz. Ixtirochilar tabiat va jamiyatda sodir bo’ladigan tasodif, nuqson va kamchiliklarni tezda ilg’ab oladigan, uni bartaraf etishga o’zini bag’ishlagan sinchkov, tinib tinchimas, jonkuyar kishilardir. Ixtirochi bo’lishning birinchi sharti atrof-muhitimizda mavjud nuqson va kamchiliklarga sinchkovlik bilan nazar tashlash va nega shunday? Nima qilish