Texnik ijodkorlikda dizayn yechimlarining o‘ziga xos xususiyatlari
![Texnik ijodkorlikda dizayn yechimlarining o‘ziga xos xususiyatlari
Reja:
1.Dizayn nazariyasining ijtimoiy, iqtisodiy ergonomik va funksional
masalalari. Dizaynning vujudga kelishi, dizayn va modern tushunchalari
2. Dizaynning asosiy vazifasi, dizayn san’atining tarkibiy tuzilishi,
hunarmandchilik va sanoat, birinchi dizaynerlar. O‘zbekistonda dizaynning paydo
bo‘lishi, rivojlanishi va bugungi kundagi ahvoli
3.Talabalarning dizaynerlik ijodkorlik faoliyatini rivojlantirish](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_1.png)
![1 .Dizayn nazariyasining ijtimoiy, iqtisodiy ergonomik va funksional
masalalari. Dizayn - ingliz tilidan olingan bo‘lib, chiroyli, shinam, yaxshi loyiha
degan ma’noni anglatadi. Dizayner esa - kuchli rassom - konstruktor. Buyum bilan
har qanday tanishish ma’lum darajada unga baho berish bilan bog‘liq. Baho berish
funksional, estetik, ijtimoiy - nufuzli bo‘lishi mumkin. Buyumlar olamini
loyihalash bilan shug‘ullanadigan kishi o‘zining pirovard maqsadiga - chiroyli
buyum yaratishga harakat qilar ekan, birinchi navbatda mazkur buyumning estetik
qiymati nimadan iborat ekanligini bilishi lozim. Dizayn zamonaviy madaniyatning
eng yosh va tez rivojlanayotgan sohalaridan biridir. Shu munosabat bilan uning
nazariyasini ishlab chiqishga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin oshib bormoqda. Bu o‘z-
o‘zidan tushunarlidir, chunki shunday qilinganda uning oldiga zamonaviy amaliyot
tomonidan qo‘yilgan dolzarb muammolarni shunchalik tez hal etish mumkin. Shu
haqiqatni ochiq aytish lozim, bizning mamlakatimizda dizayn imkoniyatlaridan
to‘la ravishda foydalanilayotgani yo‘q. Bu borada vujudga kelgan muammoni
tushunish mumkin; chunki birinchidan, dizaynerlik faoliyatining nihoyatda
murakkabligi bo‘lsa, ikkinchidan, uning fan-texnika, muhandislik-konstruktorlik,
iqtisodiy faoliyati bilan bog‘liqligidir, uchinchidan, jamiyatning ijtimoiy-madaniy
hayoti bilan chambarchas bog‘lanib ketganligidir.
Shu boisdan dizaynning nazariy muammolari ko‘p qirrali bo‘lib, u turli
nazariy bosqichlarda o‘zining o‘rganib chiqilishini talab etadi. Modomiki, dizayn
ommaviy sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda foydalanilar ekan, uni moddiy
ishlab chiqarish va iste’mol tizimida ro‘y beradigan jarayonlar munosabati bilan
ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi. Ayni zamonda dizayn muammosini nazariy jihatdan
ishlab chiqishni uning zamonaviy madaniy hayot tizimida yetakchi o‘rin tutishidan
ayricha holatda hisobga olmasdan turib, hal etish mumkin emas, zero dizayn
moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishda, texnika va san’at o‘rtasida o‘ziga xos
ko‘prik vazifasini bajaradi.
Shu sababli texnik estetika masalani ishlab chiqarish va iste’molning texnika,
ijtimoiy-iqtisodiy, ergonomik hamda estetik aspektlari bilan bog‘liq holda sanoat
mahsulotlarining shaklini vujudga keltirish, badiiy konstruksiyalashning asosiy](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_2.png)
![tamoyillari va metodlari bilan bog‘liq holda ko‘p muammolar nuqtai nazaridan
turib o‘rganadi.
Hozirgi kunda texnik estetika oyoqqa turish bosqichini boshdan kechirmoqda.
Bu sohada mehnat qilayotgan mutaxassislar favqulodda faollik
ko‘rsatayotganliklariga qaramasdan, dizayn muammolarini tushunishda hamon
biron-bir to‘la va qat’iy nazariya vujudga kelmagan. Dizaynning umumiy
nazariyasi roliga da’vo qilayotgan bir qator taniqli kontsepsiyalar amalda uning
mazmuni bilan bog‘liq u yoxud bu jihatni aks ettirishdan o‘zga narsa emas.
Hozirgi zamonga kelib, dizaynning bir necha ishchi definitsiyalaridan
foydalanilmoqda. Ayrim mualliflar «industrial dizayn», «sanoat san’ati», «sanoat
estetikasi» tushunchalarini bir-biridan farqlasalar, boshqa mualliflar esa ularni
sinonimlar deb da’vo qiladilar.
Masalaning bunday turli-tuman shaklda qo‘yilishi estetik va badiiy
faoliyatning nisbati to‘g‘risidagi masala, jumladan, yarim-yorti yoritilgani, dizayn
nazariyasi uning amaliyotidan orqada qolayotganligi bilan izohlanadi. Biroq
dizayn nazariyasi oldida terminologiyani tartibga keltirishdan ham muhimroq
vazifalar turibdiki, bularning qay darajada hal etilishiga qarab badiiy
konstruksiyalash amaliyoti rivojlanadi. Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va
ularni iste’mol qilish o‘rtasidagi garmonizatsiyalash muammosi ularning iste’mol
qilinishini prognozlashtirish maqsadida ijtimoiy iste’mollar dinamikasini
o‘rganishni taqozo etadi. Bu muammolarni chuqur va har tomonlama
o‘rganmasdan turib, dizaynning ongli ravishda o‘zlashtirilgan hamda ma’lum
maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatini ta’minlash mumkin emas. Ushbu ulkan
muammoni hal etish uchun, avvalo, estetik ijtimoiy iste’molning predmeti va
mohiyati to‘g‘risida qo‘shimcha ravishda qoniqarli javob topish lozim bo‘ladi,
chunki estetik iste’mol, umuman, qadriyat nima, degan savolga javob topishni
talab qiladi. Bu savollarga qoniqarli javob berish - butun boshli estetik
kontsepsiyani qurish demak. Bu holat birgina texnik estetik vositasida hal etib
bo‘lmaydi. Bunday kontsepsiyani qurish yuqori darajadagi texnik
abstraktlashuvning yanada yuqori bosqichga ega bo‘lishini talab qiladi. Bunday](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_3.png)
![qiyinchiliklarga barham berish uchun texnik estetika, umumiy estetika, san’at
sotsiologiyasi, aksiologiya, semiotika va boshqa fanlar bilan yaqin hamkorlikda
faoliyat yurgizishi lozim bo‘ladi. Shunisi maqtovga sazovorki, so‘nggi yillarda
umumiy estetik va texnik estetik sohasida ish olib borayotgan tadqiqotchilar
o‘rtasida yaqin munosabat o‘rnatildi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, boshqa
fanlar tomonidan ko‘rsatiladigan bunday yordamga birgina estetika fani ehtiyoj
sezayotgani yo‘q. Biroq texnik estetika ko‘pgina dolzarb muammolarni kun
tartibiga qo‘yilishi bilanoq umumiy estetikaning olg‘a siljishiga katta yordam
bermoqda. Ko‘pgina munozarali masalalar (estetik va badiiy faoliyat hamda uning
mahsulot nisbati, estetik qadriyatlar tabiati va ularni baholash, notasviriy san’atda
badiiy obraz muammosi, buyumda shakllar va funksiyalar nisbati va hokazo)
umumiy estetika fani qarshisida o‘zlarining yangi qirralari bilan namoyon bo‘ldi.
Dizaynni vujudga keltiruvchi ko‘rgazmali muhit san’atga nisbatan ma’lum
ma’noda ishonchliroq estetik xarakteristika bera oladi. O‘z vaqtida taniqli rus
san’atshunosi V.V.Stasov shunday deb yozgandi: «haqiqiy, xayoliy bo‘lmagan
xalq san’ati faqat mening zinapoyam ham, xonam ham, stakanim ham, qoshig‘im
ham, stolim ham, shkafim ham, pechkam ham, shamdonim ham, shu qabilda eng
so‘nggi buyumimgacha go‘zal bo‘lgan joydagina mavjuddir... u yerda yashashga
zarur bo‘lgan mayda buyumlar badiiy bo‘lmog‘i uchun ehtiyoj yo‘qdir, u yerda
san’at hali qumda o‘smoqda, haqiqiy ildiz otishga ulgurmagan... Estetik buyum
(ommaviy sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish) va subyekt (ommaviy iste’molchi)
o‘rtasidagi o‘zaro aloqa obyektiv tadqiqot uchun ancha qulaydir, bu esa turli-
tuman, jumladan, tahlilning statistik metodidan foydalanish imkonini beradiki,
bularning hammasi estetik sir-asror olami sari dadil qadam qo‘yishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Yuqorida bayon etilgan mulohazalar umumiy va texnik estetika sohasida
mutaxassislarning o‘zaro bir-birlarini tushunishlari yuqori darajada bo‘lishligiga
erishmoq har ikki sohaning nazariyasi rivojlanishiga ko‘maklashadi.](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_4.png)
![2.Dizaynning asosiy vazifasi, dizayn san’atining tarkibiy tuzilishi,
hunarmandchilik va sanoat, birinchi dizaynerlar. O‘zbekistonda dizaynning
paydo bo‘lishi, rivojlanishi va bugungi kundagi ahvoli
Dizaynning maqsadi — inson bilan uni qurshab turgan mehnatga,
turmushga, madaniyatga jalb etuvchi predmetli muhit bilan maksimum darajadagi
uyg‘unlikni vujudga keltirishdan iborat. Xo‘sh, dizayn bu maqsadni qanday qilib
amalga oshiradi? Ko‘p hollarda biz dizaynerning ishi ilmiy-tadqiqot, muhandislik-
texnik va badiiy faoliyat sifatida baholanishiga o‘rganib olganmiz. Haqiqatan ham,
dizaynerning mazkur sohalar bo‘yicha faoliyati nisbatini o‘rganar ekanmiz, ular
o‘rtasida juda ko‘p umumiy jihatlar ko‘zga tashlanadi. Biroq uni faoliyatning u
yoki bu sohasidagi o‘ziga xos xususiyatlar olami bilan qorishtirib yuborish yoki
ikki qo‘shiluvchi umumiy summasi sifatida namoyish etish yaramaydi. Afsuski,
bunday amaliyot hayotda tez-tez uchrab turadi.
Dizaynerdan professional sifatida «iste’dodning turli qirralariga ega bo‘lishi
talab qilinadiki, bu iste’dod birgina rassomning iste’dodi bilan yoxud mutaxassis
sifatida faqatgina loyihalash tafakkuri bilan chegaralanishni tan olmaydi, uning
uchun yuksak darajada rivojlangan keng tafakkurni, jismoniy o‘ziga xos
xususiyatlarni, materialning tabiiy go‘zalligini nozik fahmlovchi, yuqori darajada
rivojlangan didni, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshi
biluvchi sifatlar ham xos bo‘lmog‘i lozim. Dizaynerlik kasbi maqomi yuqori
ixtisos, o‘z mehnatining ijtimoiy ahamiyati uchun mas’uliyatni his etish, sanoat
mahsulotlari assortimentini optimallashtirish orqali xalq turmush darajasini
oshirish natijasida shakllanadi. Dizayner kasbiga bo‘lgan talab maxsus o‘quv
adabiyotida ana shu tartibda qo‘yilgan. Haqiqatan ham dizayner u yoxud bu ishlab
chiqarish jamoasida muhandis, konstruktor, texnolog, ergonomik, muhandislik
psixologiyasi bo‘yicha ma’lum bir tushunchaga ega bo‘lishi lozim. Bu uning
faoliyatidagi zarur, ammo yetarli darajada bo‘lmagan shart-sharoitdir. Bu
sifatlarsiz uning turli soha mutaxassislari bilan muloqotga kirishishi mumkin emas.
Faoliyatning ana shu turlaridan har biri maxsus va uzoq tayyorgarlik ko‘rishni](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_5.png)
![talab qiladi. Shu boisdan dizayner ushbu bilimlar borasida hech qachon ular bilan
bir bosqichga ko‘tarila olmaydi.
Rassom-konstruktor sanoat mahsulotlarini umumiy loyihalashda ishtirok
etuvchi mutaxassislardan biri sanaladi. Shuni qayd etish o‘rinli bo‘lur ediki,
moddiy ishlab chiqarish rivojlangan hozirgi davrda loyihalash faoliyatning
mustaqil sohasi sifatida ajralib chiqdi, bu esa, sanoatning differensiatsiyasi va
serebralizatsiyasida oqibat hamda zarur bosqich sifatida ahamiyat kasb etdi.
Texnik loyihalashning industriyadan ajralib chiqishi bu sohada qo‘yilgan muhim
odim bo‘ldiki, bundan keyin bizning davrimizga kelib, dizaynning texnik
loyihalashdan ajralib chiqishiga navbat keladi.
Shunday qilib, dizayn moddiy ishlab chiqarish ustidan keyingi o‘rinda
turuvchi usturmadir. U sanoatning hamma jabhasida ham loyihalashning alohida
turi sifatida ajralib chiqmagan. Ko‘p hollarda dizayner fan-texnika jamoasi bilan
birga ishlaydi. Qisqacha ifodalaganimizda, mazkur jamoaning faoliyatini, asosan,
quyidagicha ifodalash mumkin:
- Ixtirochilik, ya’ni yangi ish qurollari, asboblar, mashinalar va hokazo;
hamisha yagona, inventariantlilikni ixtiro etish;
- obyektlar o‘rtasidagi yoki obyektlar qismi o‘rtasidagi yangi aloqalarni
o‘rnatish bilan joylashtirish; bu faoliyat o‘zining mohiyatiga ko‘ra ko‘p
variantlidir;
- konstruksiyalash, ya’ni mavjud texnikani takomillashtirish uchun ma’lum
dastur bo‘yicha konstruksiyalash.
Dizaynerning mehnat faoliyatini to‘rt bo‘lakka bo‘lish mumkin:
1) asos qilib olingan maqsadning mavjud bo‘lishi; 2) asos qilib olingan
maqsad yoxud prototipning mavjud bo‘lishi; 3) asos qilib olingan topshiriqlarni
kompanovka metodi ostida bajarish; 4) asos qilib olingan obyekt ishida yangi
sifatga ega bo‘lish yoxud yangi obyektlarni barpo etish.
Shuni ta’kidlash kerakki, texnika taraqqiyoti dizaynning ayrim namunalari
umrini qisqartiradi, joylashtirishning ba’zi tamoyillari esa goho asrlar, hatto ming
yillar davomida foydalaniladi. Dizayn tomonidan qo‘yilgan maqsad ikki xil](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_6.png)
![tabiatga ega bo‘lib, u ham konkret-utilitar, ham ijtimoiy xarakterga molikdir.
Stixiyali dizaynerlik faoliyati XIX asrning oxiriga kelib o‘z oldiga utilitar
maqsadlarni qo‘ydi. Faqat XX asr boshiga kelib dizayn stixiyali faoliyat maqomiga
ega bo‘la olgach, uning komplekslarga bo‘lgan munosabati aniqlashdi. Buyumlar
guruhining ijtimoiy oqibatlari ham aniq ajralib chiqdi. Buyumlar ishlab
chiqaruvchilar bilan dizaynerlar o‘rtasida aloqa mustahkamlandi. Keyinchalik
dizayn maqsadi ham progressiv, ham konservativ, ham reaksion bo‘lishi
mumkinligini dizaynerlar birinchi bo‘lib belgilab berdilar. Keyinchalik amaliyot
ularning dunyoqarashi to‘g‘ri ekanligini isbotladi.
Dizaynning kundalik loyihadan farqi shundaki, dizayn ishtirok etishi bilan
biz sifat jihatdangina emas, samara jihatidan ham yangi bosqichga ega bo‘lamiz.
Texnik loyihalash u yoxud bu buyumga yangi funksiya bag‘ishlay olmaydi yoxud
o‘sha buyumni faqat bitta, ixtisoslashgan funksiyasiga moslashtiradi. Hali bu
fikrlarning hammasi ham dizayn haqida hamma fikrlarni anglata olmaydi. «Sanoat
mohiyatida, - deb yozgan edi K.M. Kantor, - dizayn yetakchi o‘rin tutadi. Dizayn
orqali sanoat loyihalashi ijtimoiy-madaniy impulslar kasb etadi, dizayn orqali
madaniyat va texnikaning hukmronlik qiluvchi aloqasi hukm suradi».
Rassom-konstruktor loyihalash va ishlab chiqarishning hamma
ishtirokchilari bilan birgalikda chiqarilgan mahsulot uchun baravar javobgar
bo‘lsa-da, dizaynerlik loyihalashi bari bir loyihalash faoliyatining bir turidan
boshqa narsaga da’vo qilolmaydi. Dizaynerni mahsulotlarni loyihalash
faoliyatining sohasi bo‘yicha vakili deb atashadi. Xuddi ana shu yerdan uning
muhandislik faoliyati farq qilib turuvchi topshiriqlar ajralib chiqadi. Vazifalar
bunday sinfining turli obyektlarni loyihalash chog‘ida ularning konkret
funksiyasiga umumiy jihatlari bo‘lmasligi mumkin. Bu vazifalar sanoat
mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonida «inson omili» bilan chambarchas
bog‘liq bo‘ladi. Agar vazifa texnika talablarining hamma shartlariga javob bersa, u
holda ish muvaffaqiyatli bajarilgan deb hisoblanadi. Biroq bunda mahsulot bilan
insonning optimal o‘zaro aloqasi muhandislarning e’tiboridan tashqarida qoladi.](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_7.png)
![Texnik loyihalash doirasiga quyidagilar kiradi: buyumning ishonchli
bo‘lishiga, mustahkamligiga, samarador faoliyat ko‘rsatishiga erishish. Bunday
taqqoslash muhandisning faoliyatini rassom-konstruktorning mehnati bilan
taqqoslash chog‘ida aslo kamsitilmaydi. Shunchaki ularning oldiga qo‘ygan
vazifalari turli-tuman bo‘lib, ular bu vazifalarni turli-tuman yo‘llar bilan: ham
ijodiy, ham ijodiy bo‘lmagan omillar vositasida bajarishlari mumkin. Hayotda
dizaynga bo‘lgan talab yil sayin oshib bormoqda, chunki ishlab chiqarishda,
transportda, maishiy turmushda va hokazo sohalarda yil sayin an’anaviy loyihalar
yaratishda uzilish borgan sari oshib bormoqda. Shu narsa haqiqat bo‘lib qoldiki,
keyingi yillarga kelib, samolyotlarning, temir yo‘l poyezdlarining va
avtomobillarning tezligi oshishi natijasida mazkur transport vositalarida
halokatlarning soni ko‘paydi. Nega? Chunki uchuvchi, mashinist yoki haydovchi
tezlikni oshirar ekan, texnikani boshqara olmaydi, vaziyatni to‘g‘ri baholay olmay,
boshqarish uchun zarur bo‘lgan operatsiyani boshqara olmay qoladi. Shuningdek,
yana bir haqiqat yuzaga qalqib chiqdiki, stanok yoki murakkab texnik kompleks
yonida band bo‘lgan xodimning ko‘p vaqti aksariyat hollarda boshqaruv organlari
konstruksiyasining, axborot beruvchi priborlarning va hokazolarning yetarli
darajada mukammal bo‘lmaganini yengib o‘tish uchun sarflanar ekan.
Bularning natijasi yangi tipdagi dizaynerlik ixtisosining maydonga
chiqishiga olib keldi. Mazkur ixtisosning asosiy vazifasi muhandislik yo‘li bilan
ishlab chiqilgan u yoki bu texnik qurilma o‘rtasida ana shunday qurilmani
boshqarish lozim bo‘lgan operator o‘rtasida kelishuvga erishishdan iborat bo‘ladi.
Shunday qilib, dizaynerning oldiga qo‘yilgan inson-operator, inson-haydovchi
(qisqasi, iste’molchi) bevosita qaddi-qomati bilan aloqaga kirishadi, obyektni
bevosita his etadi. Xullas, dizaynerni loyihalash bo‘yicha muhandislik
konstruksiyalari bilan inson-iste’molchi o‘rtasidagi kelishtiruvchi halqa deb atash
mumkin ekan.
Mashinalarning xarakteristikasi o‘zgargan chog‘da, inson omili, qat’iy qilib
gapirganimizda, antropometriya, ergonomika, psixofiziologiya va hokazo bilan
chegaralanadi.](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_8.png)
![Biroq u haqiqat ham e’tibordan tashqarida qolmasinki, inson tanasining eng
yaqin antropometrik parametrlari ifodalanishi ham stereometriya namunalarida
yoki differensial tenglamalar tizimida qo‘pol qurilmalarning vujudga kelishiga olib
kelgan bo‘lur ediki, buning natijasida bunday qurilmalardan bugungi kunda amalda
foydalanish mumkin emasdir.
Insonning mushak faoliyatida shuni aytish mumkin: eng oddiy hatti-
harakatlarda bunday mushak juda katta erkinlikka ega. Zamonaviy matematik
apparat esa bunday murakkab tizimni moddalashtira olmaydi.
Demak, muhandis inson to‘g‘risidagi tabiiy fanlarni o‘z faoliyatiga jalb etish
bilan birga insonning obyekt bilan o‘zaro aloqasini ifodalaydigan muhim
parametrlarni va xarakteristikalarni ochib bera olmaydi. Rassom-konstruktor
yuqorida nomlari keltirilgan fanlar chiqarib berishga qodir bo‘lmagan fanlarga
hukm chiqarib berishga jalb etilgandir.
Dizayn (ing. design - loyiha, chizma, rasm) - narsalar muhitini estetik va
funksional sifatlarini shakllantirish maqsadiga qaratilgan loyihalash faoliyati
turlarini ifodalovchi termin. Dizayn faoliyati tarkibiga keng iste’mol buyumlari,
mashina, dastgoh, kiyim, reklama va o‘quv materiallari, ishlab chiqarish, jamoat va
turar joy binolarini jihozlash, mebel va boshqalar kiradi. Dizayn 20-asr boshlarida
yuzaga kelib, 30-yillarda maxsus faoliyat turi sifatida G‘arbiy Evropa va AQShda
shakllandi. 80-yil 2-yarmidan dizaynning faoliyat doirasi kengaydi. Dizaynerlar
rassom sezgisi bilan birga ilmiy fanlar (masalan, materialshunoslik, rangshunoslik
va b.)ga tayanadi, ishlab chiqarish jarayoni va sharoitlari, sotsiologiya va boshqa
bilimlarga ega bo‘lishi lozim. Dizayn sohasidagi mutaxassislar maxsus oliy o‘quv
yurtlarida tayyorlanadi. Jumladan, Kamoliddin Behzod nomidagi Milliy rassomlik
va dizayn institutida ham interyerlar va sanoat grafikasi, libos dizayn bo‘yicha
mutaxassislar tayyorlanadi.
3.Talabalarning dizaynerlik ijodkorlik faoliyatini rivojlantirish
1. Bugungi kunda talabalarning dizaynerlik ijodkorlik faoliyatini
rivojlantirishda, avvalo ularga umumiy o‘rta ta’limdagi mehnat ta’limi dasturlarini
mukammal o‘rgatish kerak. Bo‘lajak mehnat ta’limi o‘qituvchilarining bilim va](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_9.png)
![ko‘nikmalarini shakllantirishda dizaynerlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini
inobatga olinadi.
2. Umumiy o‘rta ta’limda dizayn asoslarini o‘qitishda mehnat ta’limi fanining
imkoniyatlari juda katta. Dizayn asoslarini mehnat ta’limida o‘qitishdan maqsad -
o‘quvchilar dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda buyumlarni estetik,
funksional va iqtisodiy jihatlarini hisobga olgan holda loyihalash va amalda yasab
o‘rganishi hamda bilim, ko‘nikma, malakalar hosil qilishdir.
3. Mehnat ta’limi mazmunida dizayn asoslarini o‘qitish jarayonini shartli
ravishda 3 bosqichda amalga oshadi deb olish mumkin, bular:
4. Boshlang‘ich dizayn ta’limi (I-IV sinflar)
5. Asosiy dizayn ta’limi (V-VII sinflar)
6. Mutaxassislikka oid dizayn ta’limi (VIII-IX sinflar)
I. Boshlang‘ich dizayn ta’limi
Boshlang‘ich dizayn ta’limini berishda I-IV sinflar uchun mehnat ta’limi
darslarida, sinfdan tashqari ishlarda Davlat ta’lim standartlariga asosan
o‘quvchilarda quyidagicha bilim, ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish ko‘zda
tutilgan.
I sinf: Buyumlarni kuzatish asosida tasvirlarni chizish va bo‘yash mashqlarini
bajarish. Buyumlar to‘g‘risida bilimlarni rivojlantirish. Buyumlarni oddiy bezak
naqshlarini o‘ziga qarab chizish. Geometrik shakllardan naqshlar hosil qilishga
o‘rganish. Materiallar haqida dastlabki ma’lumotlar. Asbob uskunalar haqida
dastlabki ma’lumotlar. Qog‘ozdan va kartondan eng oddiy shakldagi buyumlarni
qirqib tayyorlash, ularning rasmini chizish, bo‘yash hamda eng oddiy naqshlar
bilan bezash.
II sinf: Yasagan o‘yinchoqlar rasmini chizish, bo‘yash va shu o‘yinchoqni
yangi shaklini yoki ayrim qismlarini o‘zgartirilgan variantlarini ishlash. Bir necha
turdosh o‘yinchoqlar tahlilini o‘tkazish. Turli kasb mahsulotlari bilan tanishish.
Kasblar uchun asboblar tasvirini chizish. Turli buyumlarni bezash uchun oddiy
naqshlar chizish va bo‘yashga o‘rganish. Materiallarning xususiyatini o‘rganish.](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_10.png)
![III sinf: Tekis geometrik shakllarning bir-biriga nisbatan katta-kichikligi va
shakli bo‘yicha mutanosibligi qoidalarini bilish. Shakllar bo‘yicha va ranglar
mutanosibligi qoidalari bilan dastlabki tanishtirish. Naqshlardagi elementlarni
davriy takrorlash va simmetriya qoidalari bilan tanishtirish. O‘yinchoqlar yasash
va naqsh bilan bezash, namunaviy buyumlarni shakli va ranglarini o‘zgartirib
ishlash. Applikatsiya va mozaika usulida oddiy tasvirlar ishlash ko‘nikmalarini
rivojlantirish. Milliy hunarmandchilik buyumlari bilan tanishtirish.
IV sinf: Turli tekis va hajmli shakllarning o‘zaro mutanosibligi qoidalari bilan
tanishtirish. Turli mavzularda kompozitsiya tuzish. Shu buyumlarga mos bezak
elementlaridan foydalanish haqida dastlabki tushuncha hosil qilish. Turli shakllarni
soni va o‘zaro joylashuviga bog‘liq mutanosiblik qoidalari. Turli materiallardan
o‘yinchoqlar loyihalash.
II. Asosiy dizayn ta’limi
V - VII sinflar uchun mehnat ta ’ limi darslarida , sinfdan tashqari ishlarda
dizayn ta ’ limini berish bo ‘ yicha Davlat ta ’ lim standartlariga asosan o ‘ quvchilarda
rivojlantirilishi lozim bo ‘ lgan bilim , ko ‘ nikma va malakalarni ishlab chiqdik
( yog ‘ ochga ishlov berish texnologiyasi yo ‘ nalishi misolida ).
V sinf: Materialni tejamli sarflash, texnik rasmi, loyihasi va chizmasi haqida
tushunchalar. Yog‘ochga ishlov beruvchi kasblar. O‘ymakorlik. Loyihalash,
kompozitsiyalash, ishlov berish va iqtisodiy masalalarni hisobga olish.
Buyumlarning maketini tayyorlash. Bezak elementlarini ko‘chirish hamda mustaqil
ijodiy naqshlar tuzish. Mahsulotlarning badiiy estetik xususiyatlarini tahlil qilish.
Buyumlarning hajmli fazoviy tuzilishi. O‘zbekistonda badiiy hunarmandchilikni
rivojlantirishning ahamiyati.
VI sinf: Yog‘ochga ishlov berish stanogi va parmalash stanogida dizayn
buyumlar tayyorlash. Silindrik shakldagi buyumlar loyihasi. Naqsh turlari va ayrim
xususiyatlar haqida tushunchalar. Naqsh turlari bo‘yicha eskizlar tayyorlash. Oddiy
bezash ishlarini bajarish va buning uchun trafaretlar tayyorlash. Buyumlarni
dizaynerlik yechimlarini hal qilish mashqlari. Plastiklik. Rang va ranglar
uyg‘unligi.](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_11.png)
![VII sinf: Konstruksiyalash elementlari, materiallarning xususiyatlari, yog‘och
buyumlarning eskizlari va ularni tayyorlash, kompozitsiya tuzish. Assimmetriya
haqida tushuncha, buyumlarga naqsh chizish. Loyihalar asosida buyum tayyorlash.
Turli geometrik figuralardan tashkil topgan buyumlar loyihasi. Yog‘ochga ishlov
beruvchi kasblarning umumiy xususiyatlari. Badiiy bezash ishlarida shakl, rang,
tasvirlar va naqshlardan foydalanish. Badiiy harflar yozish, sayqal beruvchi
bezatish asboblari bilan ishlash texnologiyasi. Mahsulotlarning sifati, estetik
ko‘rinishi. Buyumning turlarini tahlil qilish. Dizaynerlik loyiha tuzish tartibini
o‘rganish. Buyumning texnik mohiyati va go‘zalligi. Tayyor buyumlar sifatini
tekshirish.
III. Mutaxassislikka oid dizayn ta’limi
VIII sinf: Zamonaviy ishlab chiqarishga kirish. Dizaynga oid kasblar bilan
tanishtirish. Buyumlar muhiti. Buyumlarni loyihalashga qatnashuvchilar va
ularning vazifalari haqida tushuncha. Interyerxona ichki ko‘rinishi.
IX sinf: Buyumlarni ishlab chiqarish texnologiyalari. Ergonomika - odam va
buyum orasidagi qulaylik. Dizayn bilan bog‘liq kasblar va shu kasblar
tavsifnomasi.
Uzluksiz ta’limda dizayn ta’limini joriy etish maktabda boshlang‘ich sinfdan
tizimli ravishda tasviriy san’at va mehnat ta’limi jarayonlarida amalga oshirilib
uzluksiz davom etishi va malakali mutaxassis yetishtirish bilan yakunlanadi.
Uzluksiz ta’lim tizimida dizayn ta’limi berishni zamon talabi ekanligini
e’tiborga olgan holda nafaqat umumiy o‘rta ta’lim bo‘g‘inida, balki oliy va o‘rta
maxsus o‘quv yurtlarida ham jahon standartlari darajasida rivojlantirishni taqozo
etadi.](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_12.png)
![ADABIYOTLAR
1.Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori: O‘zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi.// -T.:”Sharq”, 1997. - 63 b.
2. “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari” to‘g‘risidagi
qonun. //O‘zbekiston ixtirochilar va ratsionalizatorlar jamiyatining
Respublika Kengashi. Rasmiy xujjatlar to‘plami. № 2.-T.,1994 . 4-28 b.
3.Pravila sostavleniya i podachi zayavok na izobreteniya i polezniye
modeli. -T., 1993. 56 s.
4.Asatryan A.T. Razvitiye tvorcheskix sposobnostey shkolnikov v
krujkax stanshii yunix texnikov. - M.: 1987. 18 s.
5.Bosh qotir, yarat, sinab ko‘r!: Qog‘oz modellar to‘plami: O‘rta
maktabning 4-8 sinf o‘quvchilari uchun kitob/ [O.YE.Zamotin va
boshq.].- 2-qayta ishlangan va to‘ldirilgan nashr. Tarj. - T.O‘qituvchi,
1988 -144 b.
6.Vachevskiy M.A. Osnovi ratsionalizatorskoy i izobretatelskoy raboti.
Kiyev, 1988 . 92 s.
7.Vorobyev A.I., Limanskiy S.A. Texnicheskoye konstruirovaniye i
modelirovaniye. Uchebnoye posobiye dlya studentov IPF pedinstitutov i
uchashixsya peduchilish. -T.: Ukituvchi, 1990. -110 s.
8.Turaqulov X.A., Sharipov Sh.S. Talabalar ixtirochilik ijodkorligini
rivojlantirish . metodiy tavsiyanoma. - Jizzax, 1998. 36 b.
9.Andrianov P.N. Maktab o‘quvchilari texnik ijodkorligini rivojlantirish
// O‘quvchilarning texnik ijodkorligi. Tuzuvchi P.N.Andrianov. -
T .:”O‘qituvchi”, 1989.128 b.](/data/documents/97a8a688-0585-40d9-b314-5ab5c4f65b0d/page_13.png)
Texnik ijodkorlikda dizayn yechimlarining o‘ziga xos xususiyatlari Reja: 1.Dizayn nazariyasining ijtimoiy, iqtisodiy ergonomik va funksional masalalari. Dizaynning vujudga kelishi, dizayn va modern tushunchalari 2. Dizaynning asosiy vazifasi, dizayn san’atining tarkibiy tuzilishi, hunarmandchilik va sanoat, birinchi dizaynerlar. O‘zbekistonda dizaynning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va bugungi kundagi ahvoli 3.Talabalarning dizaynerlik ijodkorlik faoliyatini rivojlantirish
1 .Dizayn nazariyasining ijtimoiy, iqtisodiy ergonomik va funksional masalalari. Dizayn - ingliz tilidan olingan bo‘lib, chiroyli, shinam, yaxshi loyiha degan ma’noni anglatadi. Dizayner esa - kuchli rassom - konstruktor. Buyum bilan har qanday tanishish ma’lum darajada unga baho berish bilan bog‘liq. Baho berish funksional, estetik, ijtimoiy - nufuzli bo‘lishi mumkin. Buyumlar olamini loyihalash bilan shug‘ullanadigan kishi o‘zining pirovard maqsadiga - chiroyli buyum yaratishga harakat qilar ekan, birinchi navbatda mazkur buyumning estetik qiymati nimadan iborat ekanligini bilishi lozim. Dizayn zamonaviy madaniyatning eng yosh va tez rivojlanayotgan sohalaridan biridir. Shu munosabat bilan uning nazariyasini ishlab chiqishga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin oshib bormoqda. Bu o‘z- o‘zidan tushunarlidir, chunki shunday qilinganda uning oldiga zamonaviy amaliyot tomonidan qo‘yilgan dolzarb muammolarni shunchalik tez hal etish mumkin. Shu haqiqatni ochiq aytish lozim, bizning mamlakatimizda dizayn imkoniyatlaridan to‘la ravishda foydalanilayotgani yo‘q. Bu borada vujudga kelgan muammoni tushunish mumkin; chunki birinchidan, dizaynerlik faoliyatining nihoyatda murakkabligi bo‘lsa, ikkinchidan, uning fan-texnika, muhandislik-konstruktorlik, iqtisodiy faoliyati bilan bog‘liqligidir, uchinchidan, jamiyatning ijtimoiy-madaniy hayoti bilan chambarchas bog‘lanib ketganligidir. Shu boisdan dizaynning nazariy muammolari ko‘p qirrali bo‘lib, u turli nazariy bosqichlarda o‘zining o‘rganib chiqilishini talab etadi. Modomiki, dizayn ommaviy sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda foydalanilar ekan, uni moddiy ishlab chiqarish va iste’mol tizimida ro‘y beradigan jarayonlar munosabati bilan ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi. Ayni zamonda dizayn muammosini nazariy jihatdan ishlab chiqishni uning zamonaviy madaniy hayot tizimida yetakchi o‘rin tutishidan ayricha holatda hisobga olmasdan turib, hal etish mumkin emas, zero dizayn moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishda, texnika va san’at o‘rtasida o‘ziga xos ko‘prik vazifasini bajaradi. Shu sababli texnik estetika masalani ishlab chiqarish va iste’molning texnika, ijtimoiy-iqtisodiy, ergonomik hamda estetik aspektlari bilan bog‘liq holda sanoat mahsulotlarining shaklini vujudga keltirish, badiiy konstruksiyalashning asosiy
tamoyillari va metodlari bilan bog‘liq holda ko‘p muammolar nuqtai nazaridan turib o‘rganadi. Hozirgi kunda texnik estetika oyoqqa turish bosqichini boshdan kechirmoqda. Bu sohada mehnat qilayotgan mutaxassislar favqulodda faollik ko‘rsatayotganliklariga qaramasdan, dizayn muammolarini tushunishda hamon biron-bir to‘la va qat’iy nazariya vujudga kelmagan. Dizaynning umumiy nazariyasi roliga da’vo qilayotgan bir qator taniqli kontsepsiyalar amalda uning mazmuni bilan bog‘liq u yoxud bu jihatni aks ettirishdan o‘zga narsa emas. Hozirgi zamonga kelib, dizaynning bir necha ishchi definitsiyalaridan foydalanilmoqda. Ayrim mualliflar «industrial dizayn», «sanoat san’ati», «sanoat estetikasi» tushunchalarini bir-biridan farqlasalar, boshqa mualliflar esa ularni sinonimlar deb da’vo qiladilar. Masalaning bunday turli-tuman shaklda qo‘yilishi estetik va badiiy faoliyatning nisbati to‘g‘risidagi masala, jumladan, yarim-yorti yoritilgani, dizayn nazariyasi uning amaliyotidan orqada qolayotganligi bilan izohlanadi. Biroq dizayn nazariyasi oldida terminologiyani tartibga keltirishdan ham muhimroq vazifalar turibdiki, bularning qay darajada hal etilishiga qarab badiiy konstruksiyalash amaliyoti rivojlanadi. Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni iste’mol qilish o‘rtasidagi garmonizatsiyalash muammosi ularning iste’mol qilinishini prognozlashtirish maqsadida ijtimoiy iste’mollar dinamikasini o‘rganishni taqozo etadi. Bu muammolarni chuqur va har tomonlama o‘rganmasdan turib, dizaynning ongli ravishda o‘zlashtirilgan hamda ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatini ta’minlash mumkin emas. Ushbu ulkan muammoni hal etish uchun, avvalo, estetik ijtimoiy iste’molning predmeti va mohiyati to‘g‘risida qo‘shimcha ravishda qoniqarli javob topish lozim bo‘ladi, chunki estetik iste’mol, umuman, qadriyat nima, degan savolga javob topishni talab qiladi. Bu savollarga qoniqarli javob berish - butun boshli estetik kontsepsiyani qurish demak. Bu holat birgina texnik estetik vositasida hal etib bo‘lmaydi. Bunday kontsepsiyani qurish yuqori darajadagi texnik abstraktlashuvning yanada yuqori bosqichga ega bo‘lishini talab qiladi. Bunday
qiyinchiliklarga barham berish uchun texnik estetika, umumiy estetika, san’at sotsiologiyasi, aksiologiya, semiotika va boshqa fanlar bilan yaqin hamkorlikda faoliyat yurgizishi lozim bo‘ladi. Shunisi maqtovga sazovorki, so‘nggi yillarda umumiy estetik va texnik estetik sohasida ish olib borayotgan tadqiqotchilar o‘rtasida yaqin munosabat o‘rnatildi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, boshqa fanlar tomonidan ko‘rsatiladigan bunday yordamga birgina estetika fani ehtiyoj sezayotgani yo‘q. Biroq texnik estetika ko‘pgina dolzarb muammolarni kun tartibiga qo‘yilishi bilanoq umumiy estetikaning olg‘a siljishiga katta yordam bermoqda. Ko‘pgina munozarali masalalar (estetik va badiiy faoliyat hamda uning mahsulot nisbati, estetik qadriyatlar tabiati va ularni baholash, notasviriy san’atda badiiy obraz muammosi, buyumda shakllar va funksiyalar nisbati va hokazo) umumiy estetika fani qarshisida o‘zlarining yangi qirralari bilan namoyon bo‘ldi. Dizaynni vujudga keltiruvchi ko‘rgazmali muhit san’atga nisbatan ma’lum ma’noda ishonchliroq estetik xarakteristika bera oladi. O‘z vaqtida taniqli rus san’atshunosi V.V.Stasov shunday deb yozgandi: «haqiqiy, xayoliy bo‘lmagan xalq san’ati faqat mening zinapoyam ham, xonam ham, stakanim ham, qoshig‘im ham, stolim ham, shkafim ham, pechkam ham, shamdonim ham, shu qabilda eng so‘nggi buyumimgacha go‘zal bo‘lgan joydagina mavjuddir... u yerda yashashga zarur bo‘lgan mayda buyumlar badiiy bo‘lmog‘i uchun ehtiyoj yo‘qdir, u yerda san’at hali qumda o‘smoqda, haqiqiy ildiz otishga ulgurmagan... Estetik buyum (ommaviy sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish) va subyekt (ommaviy iste’molchi) o‘rtasidagi o‘zaro aloqa obyektiv tadqiqot uchun ancha qulaydir, bu esa turli- tuman, jumladan, tahlilning statistik metodidan foydalanish imkonini beradiki, bularning hammasi estetik sir-asror olami sari dadil qadam qo‘yishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqorida bayon etilgan mulohazalar umumiy va texnik estetika sohasida mutaxassislarning o‘zaro bir-birlarini tushunishlari yuqori darajada bo‘lishligiga erishmoq har ikki sohaning nazariyasi rivojlanishiga ko‘maklashadi.
2.Dizaynning asosiy vazifasi, dizayn san’atining tarkibiy tuzilishi, hunarmandchilik va sanoat, birinchi dizaynerlar. O‘zbekistonda dizaynning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va bugungi kundagi ahvoli Dizaynning maqsadi — inson bilan uni qurshab turgan mehnatga, turmushga, madaniyatga jalb etuvchi predmetli muhit bilan maksimum darajadagi uyg‘unlikni vujudga keltirishdan iborat. Xo‘sh, dizayn bu maqsadni qanday qilib amalga oshiradi? Ko‘p hollarda biz dizaynerning ishi ilmiy-tadqiqot, muhandislik- texnik va badiiy faoliyat sifatida baholanishiga o‘rganib olganmiz. Haqiqatan ham, dizaynerning mazkur sohalar bo‘yicha faoliyati nisbatini o‘rganar ekanmiz, ular o‘rtasida juda ko‘p umumiy jihatlar ko‘zga tashlanadi. Biroq uni faoliyatning u yoki bu sohasidagi o‘ziga xos xususiyatlar olami bilan qorishtirib yuborish yoki ikki qo‘shiluvchi umumiy summasi sifatida namoyish etish yaramaydi. Afsuski, bunday amaliyot hayotda tez-tez uchrab turadi. Dizaynerdan professional sifatida «iste’dodning turli qirralariga ega bo‘lishi talab qilinadiki, bu iste’dod birgina rassomning iste’dodi bilan yoxud mutaxassis sifatida faqatgina loyihalash tafakkuri bilan chegaralanishni tan olmaydi, uning uchun yuksak darajada rivojlangan keng tafakkurni, jismoniy o‘ziga xos xususiyatlarni, materialning tabiiy go‘zalligini nozik fahmlovchi, yuqori darajada rivojlangan didni, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshi biluvchi sifatlar ham xos bo‘lmog‘i lozim. Dizaynerlik kasbi maqomi yuqori ixtisos, o‘z mehnatining ijtimoiy ahamiyati uchun mas’uliyatni his etish, sanoat mahsulotlari assortimentini optimallashtirish orqali xalq turmush darajasini oshirish natijasida shakllanadi. Dizayner kasbiga bo‘lgan talab maxsus o‘quv adabiyotida ana shu tartibda qo‘yilgan. Haqiqatan ham dizayner u yoxud bu ishlab chiqarish jamoasida muhandis, konstruktor, texnolog, ergonomik, muhandislik psixologiyasi bo‘yicha ma’lum bir tushunchaga ega bo‘lishi lozim. Bu uning faoliyatidagi zarur, ammo yetarli darajada bo‘lmagan shart-sharoitdir. Bu sifatlarsiz uning turli soha mutaxassislari bilan muloqotga kirishishi mumkin emas. Faoliyatning ana shu turlaridan har biri maxsus va uzoq tayyorgarlik ko‘rishni