Integrativ asosda tashkil etilgan ta’limning o‘ziga xos xususiyatlari. Reja. 1. Maktab umumta’lim fanlarini integrativligining mohiyati. 2. Integratsiya – o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalashga yangi yondoshuv. 3. Boshlang‘ich sinflarda integratsiyalangan ta’limni amalga oshirish metodikasi.

1. Maktab umumta’lim kurslari integrativligining mohiyati. Bir o‘quv predmetida bir-biri va chegaradosh fanlarni, yirik g‘oyalar, omillar, xulosalarni cheklab birlashtirishdadir. Masalan, tarix kursining integrativligi uning arxeologiya, etnografiya, san’atshunoslikka tegishli dalil va nazariy xulosalarni o‘z ichiga oladi. Umumiy o‘rta ta’lim mazmunini shakllantirish barcha maktab predmetlarini o‘qitishni insoniylashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini kuchaytirishini ta’minlashga qaratilgan. Jamiyatshunoslik, tarix, o‘qish sinfdan tashqari o‘qish, musiqa, tasviriy san’at jamiyatimizning chuqur insonparvarlik tabiatini yorqin aks ettirishga qaratilgan. O‘quvchilarni insonparvarlik ruhida tarbiyalashda tabiiy-matematik fanlar sikli muhim rol o‘ynaydi. Umumiy ta’lim mazmuni o‘quvchilarni har tomonlama ruhiy rivojlanishga, ularda turli xil tafakkurni rivojlantirishga karatilgan. Har bir o‘quv predmetini o‘rganish bolaning materialni anglash jarayonini, uni eslab qolishni, ta’sirchanlikni faollashtiruvchi, tafakkurni, nutq va tasavvurni rivojlantiruvchi ruhiy diqqatni yaratishga imkon beradi. Ayniqsa, bilish jarayonida bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan tafakkurning turlarini rivojlantirish juda muhimdir. Tajribaga asoslangan tafakkur umumlashtirish va xulosalar uchun tirik mushohada, dastlabki ma’lumotlarni yig‘ish vazifasini bajaradi. U bolalarni real voqealarni, hodisalarni o‘qishga, ularni qayd qilish va yig‘ishga o‘rgatadi. Abstrakt tafakkur ajratib olingan voqea, hodisalarda ularning mohiyatini ko‘ra bilishga, aniqlashga imkon beradi. O‘quv predmeti mazmunini tuzish shu fanning asosiy kategoriya, tushunchalarining rivojlanish mantiqini hisobga oladi. SHu bilan birga, o‘qituvchi va psixologlar o‘quvchilar tomonidan materialni o‘zlashtirishning yosh xususiyatlarini hisobga oladilar. San’at sohasidagi umumiy o‘rta ta’lim mazmuni o‘z ichiga g‘oyaviy tomoni va to‘kis badiiy shakli birligini hosil qiluvchi asarlarni o‘z ichiga oladi. Badiiy jihatdan bo‘sh, g‘oyaviy jihatdan

haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan asarlar bolalarning ruhiyatiga ta’sir qila olmaydi, tasavvur va tafakkurni rivojlantirmaydi, go‘zallik va badbasharalik to‘g‘risida tasavvurni shakllantira olmaydi. Bolalar bilan ishlashda san’at asarlarining chin badiiyligini hisobga olish, shakl va mazmunning birligi, ma’naviyat va haqchillik prinsiplarini amalga oshirishda muhimdir. Bola shaxsini har tomonlama madaniy rivojlantirish, insoniyat yaratgan barcha madaniy boyliklarni bilish bilan o‘z xotirangni boyitsanggina madaniyatli bo‘lasan degan fikrga asoslangan. Ayniqsa, tasavvurni uyg‘otuvchi, ruhiy kechinmalarni faollashtiruvchi, shu bilan birga fikrlarni uyg‘otuvchi asarlar juda tarbiyaviydir. Bunday umumlashtirish bolani bilish va ruhiy rivojlanishning yangi pog‘onasiga ko‘taradi. SHu asosda formal mantiqiy tafakkur, turli voqea-hodisalar o‘rtasida aloqalar va bog‘liqliklarni ko‘ra bilish va o‘rgana olish ko‘nikmalari mustahkamlanadi va rivojlanadi. O‘quvchi qarama-qarshiliklarni topa bilish, ularning rivojlanish yo‘nalishlarini to‘g‘ri tushunish va ularni o‘z vaqtida echish yo‘llarini topishni o‘rganadi. Dialektik tafakkur jamiyat hodisalarini uning barcha aloqa va vositalarida ko‘rish qobiliyati bilan uzviy bog‘liq. Umumiy o‘rta ta’lim kelajakda bolalarga xohlagan fanni egallash imkonini beruvchi bilimlar asosini yaratadi. O‘quv predmeti fanlarning mustahkam asosiga ega, zamonaviy ilmiy ma’lumotlarni tushunishga etaklaydi, fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga olib keladi. Umumiy o‘rta maktab uchun faqat hozirgi kunda ochilgan narsalar emas balki, avvalombor, fanning asosini, nazariy o‘rnini tashkil etuvchi narsalar ham zarur. Bundan tashqari har bir umumta’lim predmeti o‘quvchilarga xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini hisobga oluvchi o‘quv materialining politexnik tabiatini yoritib berishga yo‘naltirilgan. Bu bilan umumiy rivojlanishning chuqur asoslari, kasb tanlash asoslari o‘rgatiladi.

Fan qarama-qarshiliklarda rivojlanadi. Ular bilan muloqot qilganda o‘quvchilar badiiy ma’lumotlar oqimini mustaqil hal qilish va ularga to‘g‘ri baho berishga o‘rganadilar. Umumiy o‘rta ta’lim uchun davrni yaxshi yoritib beruvchi ma’naviy tarixiy ahamiyatga ega asarlarni tanlash kerak. Bunday asarlar bolani davrning ma’naviy hayotiga olib kiradi. Turli nuqtai nazarlarda va turli obrazlar orqali ular tipik hayotiy voqea va hodisalarni ko‘rsatadi, o‘tib ketgan zamonlar va bo‘lib o‘tgan janglarning to‘liq tasvirini ko‘rsatadi. SHuning uchun umumiy o‘rta ta’limda o‘zaro aloqalar va o‘zaro to‘ldirishlar katta ahamiyata ega. Bolalarning yosh xususiyatlari murakkab obrazli xulosalar chiqarishga to‘sqinlik qilmaydi. Mehnat ta’limi mazmuni va mundarijasini ajratish ham o‘z xususiyatiga ega. Mehnatni fan bilan, maktabda o‘rganiladigan o‘quv predmetlari bilan uzviy bog‘lash mumkin hamda mehnatning o‘quv-ijodiy xususiyati ilmiy bilimlardan foydalanish jarayoni orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy foydali mehnat jarayonida o‘quvchilar oldiga olingan bilimlarni amalda qo‘llash vazifasi yuklanadi. Va nihoyat, bolalar mehnatining mazmuni va tashkil etishni aniq mahalliy ishlab chiqarish, xalq xo‘jaligi ehtiyojlariga tayangan holda, zamonaviy kasblar talablari asosida tuzish kerak. Bunday mehnat o‘quvchilarni umumiy mehnat va konkret kasbiy ko‘nikmalar bilan tanishtiradi, mehnatni fan asosida tashkil kilishni, bir mutaxassislikdan ikkinchisiga o‘tishni ta’minlaydi. Mexanizator, chilangar, dehqon, molboqar kasblari o‘quvchilarni zamonaviy kasblarga yunaltiradi, bolalarning umumiy rivojlanishiga, ishchi psixologiyasini shakllantirishga yordam beradi. Umumiy o‘rta ta’lim mazmunining umumiy va o‘ziga xos prinsiplari shulardan iborat. 2. Integratsiya – o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalashga yangi yondoshuv.

O‘quv jarayonida integratsiyalangan ta’limdan foydalanishga katta ahamiyat berilyapti. Integratsiyalangan darslarning tuzilishi o‘rganishning barcha bosqichlarida o‘rganilayotgan materiallarning aniqligini va izchilligini, puxta o‘rganilganligini va o‘zaro mantiqiy aloqalarini talab qiladi. Bunga dasturdagi o‘quv materialining ixcham va yig‘iq ekanligi, undan tashqari o‘quv materialini o‘rganishning, tashkil etishning ba’zi zamonaviy usullarini kiritish orqali erishish mumkin. Masalan: 1-va 2-sinfdagi «Atrof-olam bilan tanishish» kursining barcha mavzulari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. 3- va 4-sinfdagi «Tabiatshunoslik » darslari «Atrof-olam bilan tanishish» kursini davom ettiradi. Uning dasturiga tabiat va insonlar mehnatidagi mavsumiy o‘zgarishlarni kuzatish kiritilgan. O‘quvchilar tomonidan atrof olamni o‘rganish, o‘qish, nutq o‘stirish, matematika, mehnat ta’limi darslarida davom etadi. SHunday ekan, «Atrof-olam bilan tanishish» kursi fanlararo aloqalari o‘qituvchiga barcha o‘qitilayotgan darslarda atrof olam haqidagi tushunchalarni shakllantirish bo‘yicha ish olib borishga imkon beradi. Boshlang‘ich maktabdagi har bir predmet bu integratsiyalangan kurs, mazmun jihatdan ular tabiiy-matematik sikl fanlari bilan uzviy bog‘liq, bu kichik maktab o‘quvchilari uchun tushunarli bo‘lgan atrof-muhit haqidagi bilimlarni o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Bu yoshdagi bolalarda tabiatni o‘rganishga bo‘lgan faqat emotsional joziba emas, bilim olish motivlari bilan bog‘liq. O‘quvchilarning bu xususiyatini hisobga olib, qiziqishlarini quvvatlash uchun bilim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini yangi mazmun bilan to‘ldirib turish kerak. Bu o‘quvchilarga hayotdagi o‘zaro aloqalarni ochib berishga hamda tabiatdagi turli-tumanliksiz inson yashay olmasligini tushunib etishga yordam beradi. Predmetlararo aloqalarni amalga oshirish – integratsiya turlaridan biridir. O‘qituvchisi bolalar nutqini o‘stirish uchun tabiatshunoslik, o‘qish, husnixat va