logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Adabiyotshunoslik metodolgiyasi va falsafiy dunyoqarash muammosi

Adabiyotshunoslik metodolgiyasi va falsafiy dunyoqarash muammosi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.2421875 KB
Ko'chirib olish
Adabiyotshunoslik metodolgiyasi va falsafiy dunyoqarash muammosi Reja: 1. Adabiy tanqidda badiiy asarlarga yondashuv usullari. 2. Metodologiya – metodlar haqidagi fan. 3. Metodlar tasnifi. 4. Adabiy jarayon va zamonaviy ilmiy qarashlar. Mavzuga oid qisqacha annotatsiya Adabiy tanqid fani adabiy jarayon bilan shug‘ullanadi. Kun dalik adabiy hayotda yozilayotgan asarlarni baholaydi. Adabiy-tarixiy jarayonda kechayotgan hodisalarni, yangiliklarni, tajribalarni tahlil qiladi. Ijodkor va kitobxon masalalriga diqqat qaratadi. G‘oyaviy-badiiy jihatdan yetuk asarlarni targ’ib va tashviq etadi; poetic jihatdan zaif asarlarga tanqidiy munosabat bildiradi. Tabiiyki, har bir davrning o‘z adabiy jarayoni bo‘ladi. Adabiy jarayon xususiyatlari vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib, yangilanib boradi. Hazrati Odam tomonidan og‘zaki shaklda dastlabki badiiy asar yaratilgan zamonlardan buyon odamzod matn o‘rganish, undan ta’sirlanish, o‘zlashtirish va har tomonla tahlil qilishga urinib kelmokda. Odamzod azal-azaldan go‘zalligi sirlarini anglab yetishga intilgan. Shuning uchun, ham odamiyat unga nozil etilgan barcha muqaddas kitoblarni tushunishga intilgan va ularni imkoni yetgani qadar tafsir qilgan. Shuningdek, odamlar tomonidan yaratilgan badi iy asarlarni idrok etish uchun ham deyarli hamisha muayyan ko‘m ak talab etilgan. Badiiy matnga tahlilchi o‘z e’tiqodi, dunyoqarashi, maqsad estetik tayyorgarlik darajasi, ilmiy saviyasi, badiiy didi kabi omillardan kelib chiqqan holda yondashadi. Bu omillar esa muayyan jug‘rofiy-tarixiy va ilmiy-estetik sharoit ta’sirida shakllanadi. Binobarin, turli mintaqalard a yashovchi kishilarda badiiy asarni tushunish hamda tahl il qilish borasida turlicha qarash va usullar tizimi qaror top ganligi tabiiydir. Kunchiqish va Kunbotish xalqlarida badiiy matnga yondashuv tizimi tamomila- o‘ziga xos bo‘lib, bir-biridan jiddi y farq qiladi. Xususan, Turkistonda sovet davrigacha bo‘lgai ming yillar mobaynida ko‘rkam asardan, birinchi navbatda, san’at, badiiyat qidirib kelingan. Badiiy matnning ta’sirli, o‘ziga xos, betakror, nafis va kutilmagan jihatlarini ochishga e’tibor qaratilgan. E’tibor qilinsa, musulmon Chiqishidagi ijodkorlar uchun mazmunning originalligi bilan bir qatorda ifodaning betakrorligi ham juda muhim, ba’zan hat to , boshqa hamma narsadan muhimroq sanalgan. Gul, bulbul, oshiq, ma’shuqa, agyor, hijron kabi an’anaviy timsollar tizimi mu st ahkam shakliy qolip va an’anaviy yondashuvlar doirasida b etakror ko‘rkam yangilik yaratish chinakam iste’dodning belgi s i sanalgan. Kunbotishda esa badiiy matndan ko‘proq ijtimoiy ma’no izlash an’anasi shakllangan. Bu hol badiiy tahlilda sotsio lo gik, funksional yondashuvlar ustuvor bo‘lishiga olib kel gan . Shuning ta’sirida Kunbotishliklar adabiyotshunoslik ilmida badiiy asar funksiyalari insonning faoliyatini anglashga qaratilgani bois adabiyot o‘z-o‘zidan ijtimoiy mazmunga ega bo‘ladi degan qarash shakllangan. Bu estetik maktabga badiiy yaratiq tahlili mobaynida muayyan tekshirilayotgan igarda adabiyotning funksiyalari qay tarzda va qanchalik darajada ado etilganiga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Natijada Kunbotish adabiyottanuv ilmida badiiy asarni o‘qish, o‘rganish va izohlashga qaratilgan ilmiy-estetik faoliyatning uzoq tarixi mobaynida asarning tahlili bo‘yicha tarixiy-tipologik, tarixiy-madaniy, tsiyosiy-tarixiy, funsional, sotsiologik, formal, struktural, biografik, psixologik, psixoanalitik va bir qator yondashuvlar tizimi shakllangan. Shuningdek, badiiy matnni tahlil etishning bu tizimlaridan ikki yoki undan ortig‘ini birgalikda qo‘llash tufayli ham yana bir qancha tahlil turlari yuzaga kelgan. Tahlil amaliyotida ham badiiy asarlarga yondashuvning ayrim yo‘nalishlari qaror topgan. Ma’lumki, bani basharga yuborilgan barcha muqaddas kitoblar ilohiy mazmunga egaligidan tashqari ifoda yo‘sinidagi joziba va o‘ziga xoslikka ko‘ra, ularda muayyan darajada, badiiylik xususiyatlari ham bordir. Tabiiyki, har qanday qavm vakillari ham o‘z muqaddas asarlarini to‘g‘ri anglab yetishni istaganlar. Natijada, bu bitiklarni izoxdash, tafsir qilish ehtiyoji yuzaga kelgan. Qadim Yunonistonda muqaddas kitob- larning shu xildagi tafsiri jarayoni «eksegetika» (yunoncha yexegiteka - tushuntiraman), deb atalgan. Antik zamondayoq diniy bitiklar bilan birga eski adabiy qo‘lyozmalar ham eksegiz qilingan, ya’ni tushuntirilgan. Ekzegetika « tashqaridan”, “dan ” ma’nolarini ifodalash uchun qo‘shiladigan -ekz (ex) old qo‘shimchasi sharhlovchining matndan o‘zicha ma’no chiqarmokchi emasligini, balki matnning o‘zidan tabiiy ravishda mantiqan kelib chiqadigan ma’nonigina anglatmoqchiligiii bildirgan. Bu bilan ekseget qilingan ma’no tafsirchining shaxsiy-sub’ektiv fikri emas, balki matnning o‘zidan ob’ektiv tarzda kelib chiqqan qarash ekani ta’kidlangan. Insoniyat jamiyatida badiiy adabiyot taraqqiy etib borgani sari uni tahlil qilish amaliyoti va ilmi ham rivojlandi. Antik davrlardayoq faqat ilohiy bitiklarning kadimgi qo‘lyozmalarinigina emas, balki o‘sha zamonda yashayotgan ijodkorlar tomonidan yaratilgan badiiy matnlarni ham sharhlash ehtiyoji paydo bo‘ldi. Chunki har qanday ko‘rkam adabiy yaratiq o‘ziga xos tabiatga ega ekani sababli hammaga ham tushunarii bo‘lavermas edi. Ayni vaqtda jamiyat a’zolari orasida dunyya kelgan badiiy matnni tushunishga ehtiyoj sezadigan alohid» qatlam yuzaga kelgan bo‘lib, u muayyan iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy ta’sir ko‘rsata oladigan kuchga ham ega edi. Natijida, Kunbotishning o‘sha davrdagi eng mutaraqqiy davlatlari bo‘lmish Yunoniston va Rimda badiiy matnni o‘rganish tekshirishning hermenevtika va interpretatsiya kabi yo‘nalishlari dunyoga keldi. Kunbotish ellarida badiiy asarga interpretatsion yoki hermenevtik yo‘sinida yondashish muayyan takomillashishlar bilan hozirga qadar ham davom etibgina qolmay, hatto Kunchiqish o‘lkalariga ham bir qadar yoyilib bormoqda. Kunbotish yurtlarida, umuman, san’atni anglash va izohlaya yo‘sini, xususan, badiiy yaratiqni tekshirishning universal hamda ko‘p qirrali usuli sifatida interpretatsiya alohida o‘rin tutadi. Interpretatsiya ilohiy va badiiy matnni o‘rganish hamda izohlashga tatbiqan antik davrlardan buyon qo‘llanib kelingan yondashuv tarzi bo‘lib, «talsin tsilish, tushuntirish» ma’nolaridagi lotincha interpretation so‘zidan olinib, badiiy asarni talqin qilish, uning g‘oyasi, ma’nosi yoki konsepsiyasini anglab yetishga, asar mazmunini qayta yaratishga qartilgan faoliyatni bildirgan. Atama sifatida esa a) « biror narsani «talqin qilish , tushuntirish;» b) biror asar yoki san’atkorni ijodiy jihatdan izohlash ma’nolarini bildiradi. Dastlabki davrlarda bu atama adabiy asarning birlamchi ma’nosi, goyasi va konsepsiyasini anglab, tushuntirish hamda uni biror-bir shaklda qayta yaratib berishga qaratilgan ilmiy faoliyatni anglatgan. Bugungi kunda u ko‘proq badiiy asar mohiyatini turli yo‘sinda talqin qilish, izohlash usuli ma’nosida qo‘llaniladi. Vujudga kelgan davrda interpretatsiya asosan biror asarnipg mazmunini zamondoshlarga moslab aslidagiday qayta yaratib berishga qaratilgan faoliyatni ifodalagan. Hozirga kelib, badiiy mazmunni interpretatsiya qilish,ya’ni qayta yaratish asosan uch yo‘l bilan amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Virinchi yo‘l biror badiiy asarni ilmiy tadqiq etishni ko‘zda tutib, mantitsiy-tushunchaviy interpretatsiya deyiladi va bitikni adabiyotshunoslik yoki adabiy sinchilik asari tarzida qayta yaratishni anglatadi. Ikkinchi yo‘l liriko-publitsistik int yerpretatsiya bo‘lib, biror ko‘rkam asar matnini hissiyot Yoorishiqligida esse shaklida qayta yaratishni bildiradi. Uchinchi yo‘l badiiy interpretatsiya deyilib, adabiy matn mazmunini san’atning rangtasvir, teatr, kino, opera, raqs, musiqa singari turlaridan biriga aylantirib interpretatsiya qilishni anglatadi. Ko‘rinadiki, biror badiiy asar mohiyati ilmiy yo‘sinda adabiyotshunoslik yoki sinchilik nuqtai nazaridan tadqiq etilsa, mantitsiy-tushunchaviy interpretatsiya yuzaga keladi. Agar talqinchi tekshirayotgan badiiy matn asl goyasidan ta’sirlanib, uning mazmuniga o‘z hissiyoti va shaxsiy munosabatlarini qo‘shib esse yaratsa, liriko-publitsistik interpretatsiya paydo bo‘lgan. Shuningdek, talqin etilayotgan badiiy asar mazmuni san’atning o‘zga biror turi vositasida ifoda etilsa, badiiy interpretatsiya hosil bo‘lgan. Interpretatsiya asarni tahlil qilishning usuli sifatida juda qadim zamonlardan beri qo‘llanib kelinadi. Ma’lumu mashhur Suqrot (miloddan oldingi 470/469-399 yilnar)o‘z zamondoshi bo‘lmish shoir Simonidning qo‘shiqlari mazmunini mantiqiy-tushunchaviy yo‘sinda talqin etgan. Demak, adabiyottanuvchilik ishini bajargan. Interpretatsiyaning ilmiy-nazariy asoslari ilohiy kitoblarning talqinchilari tomonidan ancha keyin ishlab chiqilgan. Ularning bu jo‘ndagi ta’limotlari 19 asrda olmon esteti Fridrix Shelling tomonidan badiiy mazmun talqinining cheksizlik qadar ko‘p bo‘lishi mumkinligi borasidagi qarashlari bilan yanada boyitilgan va to‘ldirilgan. Interpretatsiya to‘g‘risida nemis esteti F. Shleyermaxer qarashlarini shogirdi V. Diltey takomilga keltirgan bo‘lsa, rus olimlari: S. Averinsev, M. Baxtinlar uni amaliyotda qo‘llash yo‘llari yuzasidan qimmatli fikrlar bayon qilishgan. Yuqoridagi olimlarning qarashlari umumlashtirilganda badiiy asarning talqini asar muallifi, ya’ni birlamchi sub’ektning goyaviy-estetik nuqtai nazariga mumkin qadar mustaxkam bogliq bo‘lishi kerak degan umumiy to‘xtam yuzaga keladi. Biror badiiy mazmunni o‘zlashtirib, qayta yaratish talqinchining ijodkor sub’ekti bilan goyibona «ruhiy muloqoti» orqali amalga oshadi. Bunda talqinchining intuitsiyasi, ya’ni muallif ruhiyati va fikrini gayrishuuriy tarzda tuyishi hal kiluvchi o‘rin tutadi. Talqinchi (interpretator) hamisha san’at asariga aksiologik, ya’ni baholash pozitsiyasidan yondashadi. Binobarin, har bir talqinchi tekshirilayotgan, ya’nikim, qayta yaratilayottan badiiy asardan o‘z imkoniga yarasha va nazari ilg‘agan narsani ko‘radi. Bu hol ba’zan talqin qilinayotgan asar mazmunining muallif nazarda tutganidan boshqacharoq anglanishi va talqin qilinishiga olib kelgan. Natijada asl matn va asl badiiy-g‘oyaviy niyatdan uzoqlashilgan. Shunday bo‘lmasligi uchun ham interpretatsiyada talqinchining o‘z dunyoqarashi, mayl va istaklari minimal darajada bo‘lishi kerak deb qaraladi. Talqinchi uchun o‘rganilayotgan ba’diiy asarning dastlabki mazmunini topib olib aslidagiday talqin etish muhim hisoblanishi zarur. Buning uchun interpretator bugundan uzilib, tendensiozlik qilmasdan to‘lig‘icha asar yaratilgan davr va muallif holatiga «ko‘chib» o‘tib, asarning ichiga kirgan holda uning sirgdan ko‘zgatashlanib turmaydigan yashirin ma’nolarini topishga urinishi kerak bo‘ladi. Badiiy asar interpretatsiya qilinganda, matnning birlamchi mazmunini aniqlash va undan uzoqlashib ketmaslik muhim bulgani sababli tekshirilayotgan matnning nafis san’at asari ekanidan ko‘ra, undan kelib chiqadigan ijtimoiy-ruhoniy ma’noga asosiy e’tibor berilgan. Negaki, interpretatorning diqqat markazida adabiy matnda dastlab n ima hakda gap borga nini anglash va qayta yaratish turgan. Shu tariqa interpreta tsiyada tekshirilayotgan matnga u yaratilgan davr talabidan ke lib ch iqib yondashish va muallif aytmoqchi bo‘lgan asl fikrni aniqlash birlamchi vazifa deb qaraladi. Adabiyotshunoslik tajribasida adabiy asarning tushunilish bosqich va darajalaridan kelib chiqqan holda birlamchi yoki o‘qirman interpretatsiyasi, ikkipamchi yoki ilmii interpretatsiya hamda badiiy (obrazli-ijodiy) yoki uchlamchi interpretatsiya singari interpretatsiya turlari borligi ham ma’lum. Birlamchi interpretatsiya o‘qirmanning badiiy asar bilan tanishganda olgan ilk taassurot va tushunchalariga asoslanadi va u kitobxonda ko‘pincha taassurot, kechinma, hissiyot, kayfi- yat holida bo‘lib, hamisha ham mantiqiy sillogizmlar sifatida shakllanavermaydi. Sinchi o‘zining o‘qirmanlik mahorotlari bo‘lmish birlamchi interpretatsiyani aniq mantiqiy tushunchaviy ifoda shakliga soladi va ularni tahlil yordamida asoslab tekshirib ko‘radi, natijada haqiqatlikni da’vo qilish huquqiga ega hamda faktik, mantiqiy va hissiy isbot talab qilinadigan ikkilamchi, ya’ni ilmiy interpretatsiya yuzaga keladi. Uchlamchi yoki badiiy interpretatsiya adabiy asarni boshqa san’atlar tiliga ag‘darish demakdir. Boshqacha a ytganda , badiiy interpretatsiya adabiy asarning butunlay boj san’at turi sifatida qayta yaratilishidan iboratdir. Oldiniga adabiy asarning asl mazmunini to‘g‘ri tu shu nish uchun interpretatsiya qilingan. Talqinning to‘g‘rili gi aniqligi badiiy iste’molchilarning doimiy diqqat marka zida turganligi interpretatorlarning yondashuvlari haq ligi borasida hamishalik bahs hamda tanqidiy qarashlarni k elti rib chiqargan. Ko‘rinadiki, interpretatsiya kechimi uchun ma’ rifiy, ya’ni bilish vazifasi birlamchi ahamiyatga ega va u ni talqinning boshqa biror funksiyasi bilan tenglashtirib almashtirib ham bo‘lmaydi. Demak, interpretatsiyada rets ipi yentning ongiga ta’sir ko‘rsatish ustuvor maqomda bo‘ladi. Tekshirilayotgan matnni, hech bo‘lmasa, nazariy jihatdi aslidagiday talqin qilish mumkinmi yoki yukm i degan masalani interpretatsiya nazariyasi oldida turgan eng muhim va asosiy muammo deyish mumkin. Adekvatlik dega nda tekshirilayotgan ob’ekt to‘g‘risida muayyan darajada izohl a sh quvvatiga ega bo‘lgan xolis va ishonchli bilimga egalik ko‘ zda tutiladi. Interpretatsiyadagi asosiy qiyinchilik shund a ki, muayyan badiiy mazmun badiiy bo‘lmagan tushunchavi y mantiqiy vositalar orqali ifodalanadi. Semiotika nuqt ai nazaridan ekstralingvistik, ya’ni tilga doir hodisani til dan boshqa vosita bilan tarjima qilishning bir ko‘rinishi bo‘lgan bunday holatda ma’no buzilishlariga yo‘l qo‘ymaslya ik imkonsizdir. Lekin interpretatsiyada semiotik xarakte rdagi ch e tga chiqishlardan cho‘chimaslik kerak. Negaki, birin chidan halol, ayniqsa, talantli interpretator bunday chet ga chi qishlarni minimal darajaga keltirishga intiladi va nat ijada ularning borligi ko‘pincha bilinmay ham ketadi. Juda muhim bo‘lgan ikkinchi jihat shundan iboratki, sodir bo‘layotgan gan o‘zgarishlarning tabiati va yo‘nalishini bilib ol gach ularni hisobga olib, interpretatsiyani tahrir etish mum kin Deylik, tushunchaviy tafakkur badiiy mazmunni mantiq qoli plariga solishga moyil ekanidan kelib chiqib, talqin etil ayotgan asarning ruhi va bu ruhni ifodalagan vositalar ga u st uvor diqqat qaratiladi. Shuningdek, talqinda ko‘pincha matnning badiiy g‘oyasini ko‘zga tashlanib turadigan yo‘sinda jo‘nla shtirishga intilish kuchli bo‘lishi ko‘zda tutilib, asar dagi nozik belgilar, sirtdan bilinavermaydigan ziddiyatlar ni izohlashga ko‘proq e’tibor qaratilishi mumkin. Bugun interpretatsiyaga badiiy butunlikni ilmiy vositalar bilan anglab yetish kechimi sifatida qarash yoyilgan. Shu o‘rinda adabiy asarni anglab yetish mumkinmi, ilm jiddiy yo‘qotishlarsiz bunga erisha oladimi qabilidagi savollarning paydo bo‘lishi tabiiydir. Rus adabiyotshunosi A. Bushmin «Adabiyot haqida fan» kitobida bu to‘g‘rida haqli ravishda: «Ilmiy shakl badiiy obrazni to‘la qamrab ololmaydi, undagi ma’nolar serqatlamligini to‘la ilgay bilmaydi, obraz uygotgan taassurotni ko‘zgay olmaydi. Agar shularni qilish mumkin bo‘lganda, san’atning keragi bo‘lmay qolardi. Boshka tomondan, agar badiiy obrazni ilmiy shaklda ifoda etish mutlaqo mumkin bo‘lmaganda, san’at to‘grisidagi fan dunyoga kelmagan ham bo‘lardi. Badiiy obrazni mantiqiy tushunchalarga aylan- tirish mumkin emas, ammounimantiqiy tushunchalar tiliga ag‘darish mumkin» deydi. Chindan ham o‘xshashlik, muvofiqlik bir xillik degani emas. Ilmiy interpretatsiyadan badiiy butunlikni uning hissiy to‘yintirilganligi, badiiy ta’sirchanligi, o‘ziga xos ishontirish quvvati kabi jihatlarini to‘lik saqlagan holda anglashni talab etish o‘xshashlikni emas, balki bir xillikni talab qilishdir. Ikki mustaqil hodisani bir xillishtirish istagi amalga oshuvi mumkin bo‘lmagan yumushdir. Aslida biror badiiy asarni uning asl mazmuniga muvofiq ilmiy talqin qilish interpretatsiya muammolari zanjirining birinchi halqasidir, xolos. Bu muammolarning eng o‘tkiri va asosiysi badiiy asarni har xil talqin qilish masalasidir. Ushbu muammo interpretatsiyalarning ko‘p va xilma-xilligi hamda shunga muvofiq talqin sifatining turfaligidan kelib chiqadi. Ayni bir adabiy asarning turli, hatto, bir-birini inkor etadigan darajadagi turfa bir necha interpretatsiyasi yuzaga kelsa, tabiiy ravishda bularning qaysi biri to‘g‘ri talqin degan masala ko‘tariladi. Muammoga yanada kengrok qaraladigan bo‘lsa, «Bitta badiiy asarning nechtagacha har xil, ammo har holda, mazmunga muvofiq talqini bo‘lishi mumkin va bu talqinlarning o‘zaro nisbatalari qanday bo‘ladi?» degan savol tug‘iladi. U yoki bu interpretatsiyaning badiiy asar mazmun-mohiyatiga adekvat yoki mos emasligini qay yo‘sinda aniqlash va isbotlash mumkin? Mumkin bo‘ladimi o‘zi? Poetika nazariyasining ulkan bilimdoni A. A. Potebnya ushbu chigallikni ko‘zda tutib yozadi: «Xuddi so‘z har bir ijodkorda aynan u ko‘zda tutgan ma’noni ifodalagani kabi poetik obraz ham har bir tushunuvchi tomonidan va har bir tushunilish vaziyatida qayta-qayta yangicha qabul etilaveradi... Shu singari biror badiiy butunlikni sharhlamoqchi bo‘lgan kishi ham asarning o‘sha vaqtdagi o‘z poetik yoxud ilmiy anglami va tushunchasi darajasidagi ko‘rinishini taqdim etadi» ] . Demak, badiiy asarning turli kishilar tomonidan qilingan interpretatsiyasi turlicha bo‘lishiga, buning ustiga, bir kishi tomonidan turli vaqt va kayfiyatda qilingan ilmiy talqinlarda ham jiddiy farqlar bo‘lishi mumkinligiga ko‘nikilishi kerak bo‘ladi. Potebnyaning yuqoridagi fikri ham badiiy asarning interpretatsiyasi aslida birovning fikrini anglab yetishdangina emas, balki asardagi fikrga qay darajadadir bog‘liq bo‘lgan o‘z qarashlarini hosil qilishdan iboratligini ko‘rsatadi. Shuning uchun talqinning xilma-xilligi ko‘pchilik adabiyot tanuvchi va o‘qirmanlarda e’tiroz uyg‘otishi, ular: «Bu qanaqasi? Demak, «Alpomish» yoki «Farhod va Shirin,» degan asarlar bittadan yemas balki o‘qirman qancha bo‘lsa, ular ham o‘shancha ekanda?»- deya norozi bo‘lishlari mumkin. Bu savollarga hozirgi rus adabiyottanuvchiligining ham yetuk vakili bo‘lgan faylasuf Mixail Epshteynning biroz keskin, ammo umuman, to‘g‘ri bo‘lgan: «Interpretatsiya har qanday badiiy obrazning to‘ligicha ochiq va ko‘pma’noli ekaniga asoslangan hodisa bo‘lib, asar mohiyati to‘la anglab yetilishi uchun cheklanmagan miqdordagi, shu shumladan, noto‘gri va asossiz talqinlar ham bo‘lishi mumkinligini ko‘zda tutadi»,- degan qarashi javob bo‘lishi mumkin. Chindanda badiiy asar ham tirik odam kabi tinim siz o‘zgarishlar ichidadir. Odam o‘z umrining turli davrlarida ayn i bir narsa-hodisaga turlicha munosabat bildirishi ta bi iy bo‘lganidek, badiiy asarni ham bir davrdagi turli kish il arning, shuningdek, turli davrlardagi turli odamlarning bir -biriga o‘xshamaydigan yo‘sinda talqin qilishlarini tabii y qabul qilish kerak. Odamlar xilma-xil bo‘lgani holda ular orasida ko‘p umumiylik borligi singari badiiy asarlar qanchalik o‘ziga xos, ularning talqini neqadar turlicha bo‘lmasin, baribir, har qanday badiiy yaratiqni idrok etish va baholashning universal jihatlari mavjuddir. Biografik metod badiiy asarni muallifining hayot yo‘li kontekstida o’rganishni nazarda tutadi. Badiiy asarda ijodkor shaxsiyati akslangani bois undagi qator o’rinlar muallif biografiyasi kontekstida yorqinroq anglashiladi. Shunga ko‘ra, biografik metod asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunni anglashda yetakchi ahamiyat kasb etadi. Masalan, yuzaki qaraganda, A.Qahhorning «O‘g‘ri» va «Dahshat» hikoyalari o'tmishdan bahs yuritadi, «qora o‘tmish»ni sho'ro adibi g’oyaviy mavqeyidan turib tasvir- laydi, xolos. Biroq ular biografik kontekstda olinsa, adib har ikki hikoyada ham ular yaratilgan davr muammolarini qalamga olgani, atrofida kechib turgan ijtimoiy hodisalar mohiyatini anglash va o‘zi anglagan haqiqatlarni ifoda- lashga harakat qilgani ko’rinadi. 1 Yozuvchi o‘zi bevosita ko’rgan, guvohi bo'lgan voqea-hodisalar, o‘zi kuzatgan hayotiy holatlar-u manzaralar, turfa fe’l-xo‘yli odamlar-u ularning o'zaro munosabatlari yozgan asarlarida u yoki bu yo'sinda, turli maqsadlar bilan o‘z aksini topadi. Masalan, Oybekning «0‘ch» poemasi, «Qutlug‘ qon» romani, «Mah- mud Torobiy» dramatik dostoni - bularning hammasi «Bolalik» qissasidan ancha ilgari yaratilgan. Shunga qaramay, masalan, «0‘ch»dagi qozoq dashtlari tasviri, «Qutlug‘ qon»dagi Shokir ota do'koni, «Mahmud Torobiy»dagi isyon manzaralari «Bolalik» qissasidagi muqobilini yodga soladi. Ya’ni «Bolalik» qissasi adib bolaligida ko'rgan-kechirganlarini keyincha yaratgan asarlari badiiy voqeligiga singdirib yuborganini namoyish qiladi. Avtobiografik qissaning borligi uchungina biz adib asarlaridagi biografik izlarni komil ishonch bilan ko'rsatyapmiz. Shundan ham ko'rsa bo'ladiki, biografik metodning qanchalik samarali bolishi birinchi galda tadqiqotchi ixtiyorida mavjud biografik materialga bog‘liq bo'lib qoladi. Biografik metod kabi muallifga yo'naitirilgan psixologik, psixoanalitik tahlil metodlarida bu bog'liqlik yanada kuchli. Zero, masalan, psixoanalitik tahlil amalga oshirish uchun tadqiqotchiga yozuvchining bolaiik chog'lari, oilasi, o'qish va mehnatfaoliyati kechgan muhit- xullas, hayotiga oid aniq faktik materiallar, hatto birqarash- da arzimas mayda-chuydadek ko'rinuvchi tafsilotlargacha kerak bo'ladi. Aytish kerakki, o'zbek adabiyotshunosligida biografik metodning yetarli darajada samara bilan qo'llan- may kelayotgani ayni shu narsa - biografik materialning yetarli emasligi biian izohlanadi. Mazkur holning sababi esa, birinchidan, shaxsiy va oilaviy arxiv yaratish an’anasi- ning shakllanmagani, ikkinchidan, milliy mentalitet bilan bog'liq holda ma’lumotlarning kuchli «filtrlanishi»dadir. Ijodiy-genetik metod biografik metodga yaqin va u bilan birlikda qo'llanib, badiiy asarning ijodiy tarixini o'rganishni maqsad qiladi. Bu metod adabiyotshunosga hayot materialining badiiy obrazga aylanish jarayoni, badiiy matn- ning sayqallanish yolini kuzatish imkonini beradi. Maz kur metod adabiyotshunosning biografik materiallar bilan birga o'rganilayotgan asar qoralamalari, uning turli nashr variantlari, tarixiy hujjatlar va hokazolarni chuqur tadqiq etishini, konkret faktlar asosida uning yaratilish tarixi va omillarini ochib berishini taqozo etadi. O‘zbek adabiyot shunosligida ijodiy-genetik metod asosida amalga oshirilgan jiddiy tadqiqotlardan biri sifatida R.Qo‘chqorning A.Qahhor romanlari ijodiy tarixini yoritishga bag‘ish!angan ilmiy ishini ko'rsatish mumkin. Sotsiologik tahlil metodi tadqiqotchini badiiy asar voqeligi bilan real voqelik munosabatlari, uning tarixan haqqoniylik darajasi, hayot haqiqati bilan badiiy haqiqat munosabati kabi masalalarni organishga yo'naltiradi. Bu xil yondashuv asarning g'oyaviy-mafkuraviy tomonlarini tahlil qilarkan, qahramonlarning xarakter xususiyatlari, asardagi konfliktlar tabiati, obrazlar tizimi va hokazo badiiy unsurlarning ijtimoiy ildizlarini ochib beradi. Hayot haqiqatining badiiy haqiqatga aylanish jarayoni, xarakter va prototip, tarixiy shaxs obrazi va real tarixiy shaxs munosabati kabi ijod jarayoni bilan bog'liq muammolarni o'rganishda ham sot - siologik yondashuv asos vazifasini o'taydi. Shubhasiz, sotsiologik metod adabiyotshunoslikda muhim ahamiyatga molik, u adabiy asar bilan bogliq ko‘p masalalarni oydinlashtirishga yordam beradi, Biroq uni boshqalardan ustun qo‘yish, adabiy asarning g'oyaviy-badiiy xususiyatlarini ijtimoiy omillar bilangina izohlashga intilish - xullas, uni mutlaqlashtirish adabiyot uchun zararli oqibatlarga olib kelishi mumkinki, bunga yorqin misollarni sho‘ro adabiyotshunosligidan istalgancha topish mumkin. Masalan, 20 - 30-yillar sho'ro adabiyotshunosligidagi vulgar sotsiologizm adabiyotda ijtimoiylik rolini, shunga mos ravishda sotsiologik metod mavqeyini mutlaqlashtirish natijasi o‘laroq vujudga kelgan edi. Adabiy hodisalarni, adabiy ijod va adabiy asar xususiyatlarini jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish holati, ijodkorning sinfiy mansubligi bilan bevosita bog‘lab qo'yish sotsiologik metodni jo‘n tushunish- ga olib keldi. Natijada badiiy asarlar sotsiologik metodga tayanibgina tahlil qilingan, ijtimoiy ahamiyati va g'oyaviy jihatidangina baholangan tanqidiy maqolalar urchidi. Keyinchalik shu ruhdagi maqolalar Fitrat, Qodiriy, Cho'lpon kabi iste’dodlarni qatag’on qilish uchun dastak bo’ldigina emas, o'quvchi ommani ularni «xalq dushmani», asarlarini «zararli» deb tushunishga tayyorlashga ham xizmat qildi. Sho’ro adabiyotshunosligi, garchi vulgar sotsiologik yondashuvni qoralasa-da, undan butkul forig‘ bo’lolmadi: adabiyotga mafkura xizmatchisi deb qarash, baholash mezonlari ichida g'oyaviy jihatga ustuvorlik berish amaliyoti sho‘ro tuzumi yemirilgunga qadar davom etdi. Shuning ta’sirida keyingi yillarda sotsiologik metodga nisbatan sovuq munosabat shakllandi. Biroq, tabiiyki, ayb metodda emas, uni adabiyotga boshqa maqsadlarni ko’zlab qo‘llaganlarda. Holbuki, metod o‘rganilayotgan obyekt tabiatiga muvofiq bo’lishi e’tiborga olinsa, adabiyotni o‘rganishda sotsiologik metodni inkor qilish nojoiz. Aksincha, metodni adabiyot bi lan bog'liq muammolarni o‘rganish, jumladan, badiiy asarlar tahliliga tatbiq etish ilmiy jihatdan zarurdir. Tarixiy-madaniy tahlil metodi asarni milliy-madaniy an’analar, shuningdek, davr adabiy-madaniy kontekstida o'rganishga qaratilgandir. Ma’lumki, badiiy asar muayyan madaniy-adabiy an’analar zaminida dunyoga keladi, uning qator badiiy xususiyatlari shu kontekstdagina yorqin na- moyon bo’ladi, anglashiladi. Masalan, Cho’lponning qator she’rlari (masalan, «Qalandar ishqi»), ayrim nasriy asar- lari («Yo‘l esdaligi») borki, ularning zamirida botin ramziy ma’nolar mumtoz adabiyotimiz, xususan, tasavvuf she’riyati kontekstidagina o’zini namoyon etishi, tushunilishi mumkin bo’ladi. Yoki «0‘tkan kunlar»dagi bir qator syujet motivlari («tilab olingan farzand», «safarga chiqish», «dor ostidan qaytish»), poetik xususiyatlar («oshiq - yor - ag‘yor» sxemasi; oshiq holati tasviri va b.) folklor va mum toz dostonchilik an’analari zaminida yetilgani shundoq ko’zgatashlanadi. Eng muhimi, tarixiy-madaniy yondashuv badiiy asarga milliy madaniyatning vakili sifatida qarashga yo’naltiradi. Natijada asarning milliy adabiy-madaniy kontekst bilan bog’liq ma’no qirralari ochiladi, asarni katta vaqt o‘lchamida idrok etish kishida shunga daxldorlik hissini paydo qiladi. Qiyosiy metod deyilganda badiiy asarni boshqa asar(lar) bilan qiyosan tahlil qilish nazarda tutiladi. Konkret asarni o'tmishda yoki u bilan bir paytda, boshqa milliy adabiyotda yoki o‘zi mansub adabiyotda yaratilgan asar bilan qiyosan tadqiq etish mumkin. Qiyoslash obyekti tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda beigilanadi. Deylik, asarni o'tmishda yaratilgan asar bilan qiyoslash undagi an’ana va yangilik nisbati, ayrim badiiy unsurlar genezisi haqida tasavvur hosil qilish imkonini yaratadi; boshqa milliy adabiyot vakili bilan qiyoslash orqali adabiy aloqa va ta’sir, milliy adabiyotlar rivojidagi tipologik umumiylik kabi masalalarni o'rganishga keng imkoniyat yaratiladi. Misol uchun, Navoiy va Nizomiy «Xamsa»larini qiyosiy tahlil qi lish asosida har ikki asarning poetik o'ziga xosligi, syujet motivlaridagi o'xshash va farqli jihatlar, bu farqlarni yuzaga keltirgan omillar, dunyoqarashlaridagi mushtarak va farqli jihatlarni anglash, pirovardida Navoiy dahosini xolis baholash imkonini yaratadi. Ko'rib o‘tilgan metodlarning hammasi asarning tashqi aloqalarini o'rganishga qaratilgan bo‘lib, ularning bari tarixiylik tamoyiliga tayanadi. Ulardan farq qilaroq, immanent tahlil adabiy asarning ichki aloqalarini o‘rganishga qaratiladi, uning uchun faqat bitta obyekt - muallifdan, voqelikdan, adabiy-madaniy muhitdan uzilgan asarning o'zigina mavjuddir. Immanent tahlil metodlari sifatida struktural, stilistik va semiotik metodlarni ko'rsatish mumkin. Strukturai metod adabiy asarga sistema deb qaragan holda, un dagi qismlarning bari muayyan badiiy maqsadga muvofiq tarzda butunga birikadi degan qarashdan kelib chiqadi. Umumlashtirib aytganda, struktural tahlil o‘z oidiga qo'yadigan maqsad asar qismlarining butun tarkibidagi o‘rni va vazifatari, ularning o‘zaro aloqa-munosabatlari va shu asosda butunlikning mantiqiy tashkillanishini tadqiq etishdan iboratdir. Albatta, xususiy holatda tadqiqotchi matnning tashkillanishi yoki badiiy voqelikning tashkillanishini diqqat markaziga qo'yishi mumkinligi ham istisno emas. Faqat bu holda ham tadqiqot predmetiga butunning qismi sifatida, badiiy asarning sathlaridan biri sifatida qaraladi. Stilistik tahlil ko'proq matnning til xususiyatlarida namoyon bo'luvchi ijodkor uslubiy o‘ziga xosligini o'rganishni maqsad qiladi. Nisbatan yangi hisoblanuvchi semiotik tahlil esa asardagi badiiy obrazlarga belgi sifatida qaragan holda ularning ma’no qirralarini ochib berishni maqsad qiladi. Adabiy asar retsepsiyasi, aniqrog‘i, uning ijtimoiy mavjudligini o'rganish adabiyotshunoslik uchun muhim xulosa va umumlashmalar chiqarish imkonini beradi. So‘nggi yillarda bu boradagi izlanishlar ham ommalashib borayotgani shundan. Hozircha adabiy asar retsepsiyasini o‘rganish metodlari yetarli darajada ishlab chiqilgani ham, sinovdan o'tkazilgani ham yo‘q. Shu bois boshqa ijtimoiy fan sohalarida qo'llanib kelayotgan konkret sotsiologik tad qiqot metodlaridan foydaianilmoqda. Jumladan, o'quvchi omma orasida turli anketa so‘rovlari o'tkazish, kitobxonlar konferensiyalarini tashkil qilish, insholar konkurslari o'tka- zish kabilarni hozircha ushbu metod doirasidagi tadqiqot shakllari sifatida ko'rsatish mumkin. Albatta, ushbu tadbirlar o‘z-o‘zicha tadqiqot shakli bo'lib qolmaydi. Buning uchun ularning, birinchidan, tadqiqiy maqsadni ko'zda tutgan (ya’ni avvaldan muammoni oydinlashtira oladigan savollar tuzgan, insholar mavzularini maqsadli belgilagan, konferensiya ishini ma’lum yo'nalishga solgan) holda tashkil qilinishi, ikkinchidan, olingan natijalarning atroflicha va chuqur ilmiy tahlil qilinishi taqozo etiladi. Agar mazkur metodlar adabiy konkret asar retsepsiyasini sinxroniya aspektida o'rganishga xizmat qilsa, uning adabiy tanqid- chilikdagi talqinlarini tadqiq etish orqali muammo diaxronik aspektda o'rganiladi. 0‘zbek adabiyotshunosligida alohida olingan asarning tanqidchilikdagi talqinlarini o'rganishga bag‘ishlangan maxsus tadqiqot hanuz yaratilmagan esa-da, muayyanadib yoi shoir ijodining o‘rganilishi tadqiq etilgan ishlarda bu masala ham qisman yoritilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Расулов А . Танқид, тадқин, баҳолаш . T.: Фан, 2006 2. Ўзбек адабий танқиди. Антология. Т. TURON - IQBOL . 2011 3. Каримов Б. Абдулла Қодирий ва герменевтик тафаккур.Т. Akademnashr . 2014. 4. Каримов Б. Адабиётшунослик методологияси. Т. Muharrir nashriyoti. 2011. 5. Каримов Б. Руҳият алифбоси. Т. Ғ.Ғулом номидаги матбаа-ижодий уйи. 2016.

Adabiyotshunoslik metodolgiyasi va falsafiy dunyoqarash muammosi Reja: 1. Adabiy tanqidda badiiy asarlarga yondashuv usullari. 2. Metodologiya – metodlar haqidagi fan. 3. Metodlar tasnifi. 4. Adabiy jarayon va zamonaviy ilmiy qarashlar.

Mavzuga oid qisqacha annotatsiya Adabiy tanqid fani adabiy jarayon bilan shug‘ullanadi. Kun dalik adabiy hayotda yozilayotgan asarlarni baholaydi. Adabiy-tarixiy jarayonda kechayotgan hodisalarni, yangiliklarni, tajribalarni tahlil qiladi. Ijodkor va kitobxon masalalriga diqqat qaratadi. G‘oyaviy-badiiy jihatdan yetuk asarlarni targ’ib va tashviq etadi; poetic jihatdan zaif asarlarga tanqidiy munosabat bildiradi. Tabiiyki, har bir davrning o‘z adabiy jarayoni bo‘ladi. Adabiy jarayon xususiyatlari vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib, yangilanib boradi. Hazrati Odam tomonidan og‘zaki shaklda dastlabki badiiy asar yaratilgan zamonlardan buyon odamzod matn o‘rganish, undan ta’sirlanish, o‘zlashtirish va har tomonla tahlil qilishga urinib kelmokda. Odamzod azal-azaldan go‘zalligi sirlarini anglab yetishga intilgan. Shuning uchun, ham odamiyat unga nozil etilgan barcha muqaddas kitoblarni tushunishga intilgan va ularni imkoni yetgani qadar tafsir qilgan. Shuningdek, odamlar tomonidan yaratilgan badi iy asarlarni idrok etish uchun ham deyarli hamisha muayyan ko‘m ak talab etilgan. Badiiy matnga tahlilchi o‘z e’tiqodi, dunyoqarashi, maqsad estetik tayyorgarlik darajasi, ilmiy saviyasi, badiiy didi kabi omillardan kelib chiqqan holda yondashadi. Bu omillar esa muayyan jug‘rofiy-tarixiy va ilmiy-estetik sharoit ta’sirida shakllanadi. Binobarin, turli mintaqalard a yashovchi kishilarda badiiy asarni tushunish hamda tahl il qilish borasida turlicha qarash va usullar tizimi qaror top ganligi tabiiydir. Kunchiqish va Kunbotish xalqlarida badiiy matnga yondashuv tizimi tamomila- o‘ziga xos bo‘lib, bir-biridan jiddi y farq qiladi. Xususan, Turkistonda sovet davrigacha bo‘lgai ming yillar mobaynida ko‘rkam asardan, birinchi navbatda, san’at, badiiyat qidirib kelingan. Badiiy matnning ta’sirli, o‘ziga xos, betakror, nafis va kutilmagan jihatlarini ochishga e’tibor qaratilgan. E’tibor qilinsa, musulmon Chiqishidagi ijodkorlar uchun mazmunning originalligi bilan bir qatorda ifodaning betakrorligi ham juda muhim, ba’zan hat to , boshqa hamma narsadan muhimroq sanalgan. Gul, bulbul, oshiq, ma’shuqa, agyor, hijron kabi

an’anaviy timsollar tizimi mu st ahkam shakliy qolip va an’anaviy yondashuvlar doirasida b etakror ko‘rkam yangilik yaratish chinakam iste’dodning belgi s i sanalgan. Kunbotishda esa badiiy matndan ko‘proq ijtimoiy ma’no izlash an’anasi shakllangan. Bu hol badiiy tahlilda sotsio lo gik, funksional yondashuvlar ustuvor bo‘lishiga olib kel gan . Shuning ta’sirida Kunbotishliklar adabiyotshunoslik ilmida badiiy asar funksiyalari insonning faoliyatini anglashga qaratilgani bois adabiyot o‘z-o‘zidan ijtimoiy mazmunga ega bo‘ladi degan qarash shakllangan. Bu estetik maktabga badiiy yaratiq tahlili mobaynida muayyan tekshirilayotgan igarda adabiyotning funksiyalari qay tarzda va qanchalik darajada ado etilganiga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Natijada Kunbotish adabiyottanuv ilmida badiiy asarni o‘qish, o‘rganish va izohlashga qaratilgan ilmiy-estetik faoliyatning uzoq tarixi mobaynida asarning tahlili bo‘yicha tarixiy-tipologik, tarixiy-madaniy, tsiyosiy-tarixiy, funsional, sotsiologik, formal, struktural, biografik, psixologik, psixoanalitik va bir qator yondashuvlar tizimi shakllangan. Shuningdek, badiiy matnni tahlil etishning bu tizimlaridan ikki yoki undan ortig‘ini birgalikda qo‘llash tufayli ham yana bir qancha tahlil turlari yuzaga kelgan. Tahlil amaliyotida ham badiiy asarlarga yondashuvning ayrim yo‘nalishlari qaror topgan. Ma’lumki, bani basharga yuborilgan barcha muqaddas kitoblar ilohiy mazmunga egaligidan tashqari ifoda yo‘sinidagi joziba va o‘ziga xoslikka ko‘ra, ularda muayyan darajada, badiiylik xususiyatlari ham bordir. Tabiiyki, har qanday qavm vakillari ham o‘z muqaddas asarlarini to‘g‘ri anglab yetishni istaganlar. Natijada, bu bitiklarni izoxdash, tafsir qilish ehtiyoji yuzaga kelgan. Qadim Yunonistonda muqaddas kitob- larning shu xildagi tafsiri jarayoni «eksegetika» (yunoncha yexegiteka - tushuntiraman), deb atalgan. Antik zamondayoq diniy bitiklar bilan birga eski adabiy qo‘lyozmalar ham eksegiz qilingan, ya’ni tushuntirilgan. Ekzegetika « tashqaridan”, “dan ” ma’nolarini ifodalash uchun qo‘shiladigan -ekz (ex) old qo‘shimchasi sharhlovchining matndan o‘zicha ma’no chiqarmokchi emasligini, balki matnning o‘zidan tabiiy ravishda mantiqan kelib

chiqadigan ma’nonigina anglatmoqchiligiii bildirgan. Bu bilan ekseget qilingan ma’no tafsirchining shaxsiy-sub’ektiv fikri emas, balki matnning o‘zidan ob’ektiv tarzda kelib chiqqan qarash ekani ta’kidlangan. Insoniyat jamiyatida badiiy adabiyot taraqqiy etib borgani sari uni tahlil qilish amaliyoti va ilmi ham rivojlandi. Antik davrlardayoq faqat ilohiy bitiklarning kadimgi qo‘lyozmalarinigina emas, balki o‘sha zamonda yashayotgan ijodkorlar tomonidan yaratilgan badiiy matnlarni ham sharhlash ehtiyoji paydo bo‘ldi. Chunki har qanday ko‘rkam adabiy yaratiq o‘ziga xos tabiatga ega ekani sababli hammaga ham tushunarii bo‘lavermas edi. Ayni vaqtda jamiyat a’zolari orasida dunyya kelgan badiiy matnni tushunishga ehtiyoj sezadigan alohid» qatlam yuzaga kelgan bo‘lib, u muayyan iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy ta’sir ko‘rsata oladigan kuchga ham ega edi. Natijida, Kunbotishning o‘sha davrdagi eng mutaraqqiy davlatlari bo‘lmish Yunoniston va Rimda badiiy matnni o‘rganish tekshirishning hermenevtika va interpretatsiya kabi yo‘nalishlari dunyoga keldi. Kunbotish ellarida badiiy asarga interpretatsion yoki hermenevtik yo‘sinida yondashish muayyan takomillashishlar bilan hozirga qadar ham davom etibgina qolmay, hatto Kunchiqish o‘lkalariga ham bir qadar yoyilib bormoqda. Kunbotish yurtlarida, umuman, san’atni anglash va izohlaya yo‘sini, xususan, badiiy yaratiqni tekshirishning universal hamda ko‘p qirrali usuli sifatida interpretatsiya alohida o‘rin tutadi. Interpretatsiya ilohiy va badiiy matnni o‘rganish hamda izohlashga tatbiqan antik davrlardan buyon qo‘llanib kelingan yondashuv tarzi bo‘lib, «talsin tsilish, tushuntirish» ma’nolaridagi lotincha interpretation so‘zidan olinib, badiiy asarni talqin qilish, uning g‘oyasi, ma’nosi yoki konsepsiyasini anglab yetishga, asar mazmunini qayta yaratishga qartilgan faoliyatni bildirgan. Atama sifatida esa a) « biror narsani «talqin qilish , tushuntirish;» b) biror asar yoki san’atkorni ijodiy jihatdan izohlash ma’nolarini bildiradi. Dastlabki davrlarda bu atama adabiy asarning birlamchi ma’nosi, goyasi va konsepsiyasini anglab, tushuntirish hamda uni biror-bir shaklda qayta yaratib berishga qaratilgan ilmiy faoliyatni anglatgan. Bugungi kunda u ko‘proq badiiy asar mohiyatini turli yo‘sinda talqin qilish, izohlash usuli ma’nosida qo‘llaniladi.

Vujudga kelgan davrda interpretatsiya asosan biror asarnipg mazmunini zamondoshlarga moslab aslidagiday qayta yaratib berishga qaratilgan faoliyatni ifodalagan. Hozirga kelib, badiiy mazmunni interpretatsiya qilish,ya’ni qayta yaratish asosan uch yo‘l bilan amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Virinchi yo‘l biror badiiy asarni ilmiy tadqiq etishni ko‘zda tutib, mantitsiy-tushunchaviy interpretatsiya deyiladi va bitikni adabiyotshunoslik yoki adabiy sinchilik asari tarzida qayta yaratishni anglatadi. Ikkinchi yo‘l liriko-publitsistik int yerpretatsiya bo‘lib, biror ko‘rkam asar matnini hissiyot Yoorishiqligida esse shaklida qayta yaratishni bildiradi. Uchinchi yo‘l badiiy interpretatsiya deyilib, adabiy matn mazmunini san’atning rangtasvir, teatr, kino, opera, raqs, musiqa singari turlaridan biriga aylantirib interpretatsiya qilishni anglatadi. Ko‘rinadiki, biror badiiy asar mohiyati ilmiy yo‘sinda adabiyotshunoslik yoki sinchilik nuqtai nazaridan tadqiq etilsa, mantitsiy-tushunchaviy interpretatsiya yuzaga keladi. Agar talqinchi tekshirayotgan badiiy matn asl goyasidan ta’sirlanib, uning mazmuniga o‘z hissiyoti va shaxsiy munosabatlarini qo‘shib esse yaratsa, liriko-publitsistik interpretatsiya paydo bo‘lgan. Shuningdek, talqin etilayotgan badiiy asar mazmuni san’atning o‘zga biror turi vositasida ifoda etilsa, badiiy interpretatsiya hosil bo‘lgan. Interpretatsiya asarni tahlil qilishning usuli sifatida juda qadim zamonlardan beri qo‘llanib kelinadi. Ma’lumu mashhur Suqrot (miloddan oldingi 470/469-399 yilnar)o‘z zamondoshi bo‘lmish shoir Simonidning qo‘shiqlari mazmunini mantiqiy-tushunchaviy yo‘sinda talqin etgan. Demak, adabiyottanuvchilik ishini bajargan. Interpretatsiyaning ilmiy-nazariy asoslari ilohiy kitoblarning talqinchilari tomonidan ancha keyin ishlab chiqilgan. Ularning bu jo‘ndagi ta’limotlari 19 asrda olmon esteti Fridrix Shelling tomonidan badiiy mazmun talqinining cheksizlik qadar ko‘p bo‘lishi mumkinligi borasidagi qarashlari bilan yanada boyitilgan va to‘ldirilgan. Interpretatsiya to‘g‘risida nemis esteti F. Shleyermaxer qarashlarini shogirdi V. Diltey takomilga keltirgan bo‘lsa, rus olimlari: S. Averinsev, M.

O'xshashlar

ADABIYoTShUNOSLIK FANINING ASOSIY VA TARKIBIY QISMLARI
OROL DENGIZI MUAMMOSI
LINGVOMADANIYATDA LAKUNA MUAMMOSI
Yangi O’zbekiston-yangicha dunyoqarash Uchinchi Renessans konsepsiyasi
PSIXIK RIVOJLANISh VA UNI DAVRLAShTIRISh MUAMMOSI