logo

Adabiyotshunoslik metodolgiyasi va falsafiy dunyoqarash muammosi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.2421875 KB
Adabiyotshunoslik metodolgiyasi va falsafiy dunyoqarash muammosi
Reja:
1. Adabiy tanqidda badiiy asarlarga yondashuv usullari.
2. Metodologiya – metodlar haqidagi fan.
3. Metodlar tasnifi.
4. Adabiy jarayon va zamonaviy ilmiy qarashlar. Mavzuga oid qisqacha annotatsiya
              Adabiy   tanqid   fani   adabiy   jarayon   bilan   shug‘ullanadi.   Kun dalik   adabiy
hayotda   yozilayotgan   asarlarni   baholaydi.   Adabiy-tarixiy   jarayonda   kechayotgan
hodisalarni, yangiliklarni, tajribalarni tahlil qiladi. Ijodkor va kitobxon masalalriga
diqqat   qaratadi.  G‘oyaviy-badiiy  jihatdan  yetuk  asarlarni  targ’ib  va   tashviq  etadi;
poetic   jihatdan   zaif   asarlarga   tanqidiy   munosabat   bildiradi.   Tabiiyki,   har   bir
davrning   o‘z   adabiy   jarayoni   bo‘ladi.   Adabiy   jarayon   xususiyatlari   vaqt   o‘tishi
bilan o‘zgarib, yangilanib boradi. 
        Hazrati   Odam   tomonidan  og‘zaki   shaklda   dastlabki     badiiy  asar   yaratilgan
zamonlardan   buyon   odamzod   matn   o‘rganish,   undan   ta’sirlanish,   o‘zlashtirish   va
har   tomonla   tahlil   qilishga   urinib   kelmokda.   Odamzod   azal-azaldan     go‘zalligi
sirlarini anglab yetishga intilgan. Shuning uchun, ham odamiyat unga nozil etilgan
barcha   muqaddas   kitoblarni   tushunishga   intilgan   va   ularni   imkoni   yetgani   qadar
tafsir   qilgan.   Shuningdek,   odamlar   tomonidan   yaratilgan   badi iy   asarlarni   idrok
etish uchun ham deyarli hamisha muayyan    ko‘m ak   talab etilgan.
      Badiiy   matnga   tahlilchi   o‘z   e’tiqodi,   dunyoqarashi,   maqsad   estetik
tayyorgarlik   darajasi,   ilmiy   saviyasi,   badiiy   didi   kabi   omillardan   kelib   chiqqan
holda   yondashadi.   Bu   omillar   esa   muayyan   jug‘rofiy-tarixiy   va   ilmiy-estetik
sharoit   ta’sirida   shakllanadi.   Binobarin,   turli   mintaqalard a   yashovchi   kishilarda
badiiy   asarni   tushunish   hamda   tahl il   qilish   borasida   turlicha   qarash   va   usullar
tizimi qaror  top ganligi tabiiydir.
Kunchiqish va Kunbotish xalqlarida badiiy matnga yondashuv tizimi tamomila-
o‘ziga   xos   bo‘lib,   bir-biridan   jiddi y   farq   qiladi.   Xususan,   Turkistonda   sovet
davrigacha   bo‘lgai   ming   yillar   mobaynida   ko‘rkam   asardan,   birinchi   navbatda,
san’at,   badiiyat   qidirib   kelingan.   Badiiy   matnning   ta’sirli,   o‘ziga   xos,   betakror,
nafis   va   kutilmagan   jihatlarini   ochishga   e’tibor   qaratilgan.   E’tibor   qilinsa,
musulmon   Chiqishidagi   ijodkorlar   uchun   mazmunning   originalligi   bilan   bir
qatorda   ifodaning   betakrorligi   ham   juda   muhim,   ba’zan   hat to ,   boshqa   hamma
narsadan   muhimroq   sanalgan.   Gul,   bulbul,   oshiq,   ma’shuqa,   agyor,   hijron   kabi an’anaviy   timsollar   tizimi   mu st ahkam   shakliy   qolip   va   an’anaviy   yondashuvlar
doirasida   b etakror   ko‘rkam   yangilik   yaratish   chinakam   iste’dodning   belgi s i
sanalgan.
        Kunbotishda   esa   badiiy   matndan   ko‘proq   ijtimoiy   ma’no   izlash   an’anasi
shakllangan.   Bu   hol   badiiy   tahlilda   sotsio lo gik,   funksional   yondashuvlar   ustuvor
bo‘lishiga olib kel gan .   Shuning ta’sirida Kunbotishliklar adabiyotshunoslik ilmida
badiiy   asar   funksiyalari   insonning   faoliyatini   anglashga   qaratilgani   bois   adabiyot
o‘z-o‘zidan  ijtimoiy  mazmunga   ega  bo‘ladi   degan  qarash  shakllangan.  Bu   estetik
maktabga   badiiy   yaratiq   tahlili   mobaynida   muayyan   tekshirilayotgan   igarda
adabiyotning funksiyalari qay tarzda va qanchalik darajada ado etilganiga ko‘proq
e’tibor qaratilgan.
      Natijada   Kunbotish   adabiyottanuv   ilmida   badiiy   asarni   o‘qish,   o‘rganish   va
izohlashga   qaratilgan   ilmiy-estetik   faoliyatning   uzoq   tarixi   mobaynida   asarning
tahlili   bo‘yicha   tarixiy-tipologik,   tarixiy-madaniy,   tsiyosiy-tarixiy,   funsional,
sotsiologik,   formal,   struktural,   biografik,   psixologik,   psixoanalitik   va     bir   qator
yondashuvlar   tizimi   shakllangan.   Shuningdek,   badiiy   matnni   tahlil   etishning   bu
tizimlaridan   ikki   yoki   undan   ortig‘ini   birgalikda   qo‘llash   tufayli   ham   yana   bir
qancha   tahlil   turlari   yuzaga   kelgan.   Tahlil   amaliyotida   ham   badiiy   asarlarga
yondashuvning ayrim yo‘nalishlari qaror topgan.
    Ma’lumki,   bani   basharga   yuborilgan   barcha   muqaddas   kitoblar   ilohiy
mazmunga   egaligidan   tashqari   ifoda   yo‘sinidagi   joziba   va   o‘ziga   xoslikka   ko‘ra,
ularda muayyan darajada, badiiylik xususiyatlari ham bordir. Tabiiyki, har qanday
qavm   vakillari   ham   o‘z   muqaddas   asarlarini   to‘g‘ri   anglab   yetishni   istaganlar.
Natijada,   bu   bitiklarni   izoxdash,   tafsir   qilish   ehtiyoji   yuzaga   kelgan.   Qadim
Yunonistonda   muqaddas   kitob-   larning   shu   xildagi   tafsiri   jarayoni   «eksegetika»
(yunoncha   yexegiteka   -   tushuntiraman),   deb   atalgan.   Antik   zamondayoq   diniy
bitiklar   bilan   birga   eski   adabiy   qo‘lyozmalar   ham   eksegiz   qilingan,   ya’ni
tushuntirilgan.   Ekzegetika   « tashqaridan”,   “dan ”   ma’nolarini   ifodalash   uchun
qo‘shiladigan -ekz (ex) old qo‘shimchasi sharhlovchining matndan o‘zicha ma’no
chiqarmokchi   emasligini,   balki   matnning   o‘zidan   tabiiy   ravishda   mantiqan   kelib chiqadigan   ma’nonigina   anglatmoqchiligiii   bildirgan.   Bu   bilan   ekseget   qilingan
ma’no tafsirchining shaxsiy-sub’ektiv fikri emas, balki matnning o‘zidan ob’ektiv
tarzda kelib chiqqan qarash ekani ta’kidlangan.
  Insoniyat jamiyatida badiiy adabiyot taraqqiy etib borgani sari uni tahlil qilish
amaliyoti   va   ilmi   ham   rivojlandi.   Antik   davrlardayoq   faqat   ilohiy   bitiklarning
kadimgi   qo‘lyozmalarinigina   emas,   balki   o‘sha   zamonda   yashayotgan   ijodkorlar
tomonidan   yaratilgan   badiiy   matnlarni   ham   sharhlash   ehtiyoji   paydo   bo‘ldi.
Chunki   har   qanday   ko‘rkam   adabiy   yaratiq   o‘ziga   xos   tabiatga   ega   ekani   sababli
hammaga   ham   tushunarii   bo‘lavermas   edi.   Ayni   vaqtda   jamiyat   a’zolari   orasida
dunyya kelgan badiiy matnni tushunishga ehtiyoj sezadigan alohid» qatlam yuzaga
kelgan   bo‘lib,   u   muayyan   iqtisodiy,   siyosiy,   ma’naviy   ta’sir   ko‘rsata   oladigan
kuchga   ham   ega   edi.   Natijida,   Kunbotishning   o‘sha   davrdagi   eng   mutaraqqiy
davlatlari   bo‘lmish   Yunoniston   va   Rimda   badiiy   matnni   o‘rganish   tekshirishning
hermenevtika va interpretatsiya kabi yo‘nalishlari dunyoga keldi.
    Kunbotish   ellarida   badiiy   asarga   interpretatsion   yoki   hermenevtik   yo‘sinida
yondashish   muayyan   takomillashishlar   bilan   hozirga   qadar   ham   davom   etibgina
qolmay, hatto Kunchiqish o‘lkalariga ham bir qadar yoyilib bormoqda.
   Kunbotish yurtlarida, umuman, san’atni anglash va izohlaya yo‘sini, xususan,
badiiy   yaratiqni   tekshirishning   universal   hamda   ko‘p   qirrali   usuli   sifatida
interpretatsiya   alohida   o‘rin   tutadi.   Interpretatsiya   ilohiy   va   badiiy   matnni
o‘rganish   hamda   izohlashga   tatbiqan   antik   davrlardan   buyon   qo‘llanib   kelingan
yondashuv   tarzi   bo‘lib,   «talsin   tsilish,   tushuntirish»   ma’nolaridagi   lotincha
interpretation   so‘zidan   olinib,   badiiy   asarni   talqin   qilish,   uning   g‘oyasi,   ma’nosi
yoki   konsepsiyasini   anglab   yetishga,   asar   mazmunini   qayta   yaratishga   qartilgan
faoliyatni   bildirgan.   Atama   sifatida   esa   a)   « biror   narsani   «talqin   qilish ,
tushuntirish;»   b)   biror   asar   yoki   san’atkorni   ijodiy   jihatdan   izohlash   ma’nolarini
bildiradi. Dastlabki davrlarda bu atama adabiy asarning birlamchi ma’nosi, goyasi
va   konsepsiyasini   anglab,   tushuntirish   hamda   uni   biror-bir   shaklda   qayta   yaratib
berishga   qaratilgan   ilmiy   faoliyatni   anglatgan.   Bugungi   kunda   u   ko‘proq   badiiy
asar mohiyatini turli yo‘sinda talqin qilish, izohlash usuli ma’nosida qo‘llaniladi.                 Vujudga   kelgan   davrda   interpretatsiya   asosan   biror   asarnipg   mazmunini
zamondoshlarga   moslab   aslidagiday   qayta   yaratib   berishga   qaratilgan   faoliyatni
ifodalagan.   Hozirga   kelib,   badiiy   mazmunni   interpretatsiya   qilish,ya’ni   qayta
yaratish asosan uch yo‘l bilan amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Virinchi yo‘l biror
badiiy   asarni   ilmiy   tadqiq   etishni   ko‘zda   tutib,   mantitsiy-tushunchaviy
interpretatsiya   deyiladi   va   bitikni   adabiyotshunoslik   yoki   adabiy   sinchilik   asari
tarzida qayta yaratishni anglatadi. Ikkinchi yo‘l liriko-publitsistik int yerpretatsiya
bo‘lib,   biror   ko‘rkam   asar   matnini   hissiyot   Yoorishiqligida   esse   shaklida   qayta
yaratishni   bildiradi.   Uchinchi   yo‘l   badiiy   interpretatsiya   deyilib,   adabiy   matn
mazmunini san’atning rangtasvir, teatr, kino, opera, raqs, musiqa singari turlaridan
biriga   aylantirib   interpretatsiya     qilishni   anglatadi.   Ko‘rinadiki,   biror   badiiy   asar
mohiyati   ilmiy   yo‘sinda   adabiyotshunoslik   yoki   sinchilik   nuqtai   nazaridan   tadqiq
etilsa,   mantitsiy-tushunchaviy   interpretatsiya   yuzaga   keladi.   Agar   talqinchi
tekshirayotgan   badiiy   matn   asl   goyasidan   ta’sirlanib,   uning   mazmuniga   o‘z
hissiyoti   va   shaxsiy   munosabatlarini   qo‘shib   esse   yaratsa,   liriko-publitsistik
interpretatsiya paydo bo‘lgan. Shuningdek, talqin etilayotgan badiiy asar mazmuni
san’atning   o‘zga   biror   turi   vositasida   ifoda   etilsa,   badiiy   interpretatsiya   hosil
bo‘lgan.
    Interpretatsiya   asarni   tahlil   qilishning   usuli   sifatida  juda   qadim   zamonlardan
beri   qo‘llanib   kelinadi.   Ma’lumu  mashhur   Suqrot   (miloddan   oldingi   470/469-399
yilnar)o‘z   zamondoshi   bo‘lmish   shoir   Simonidning   qo‘shiqlari   mazmunini
mantiqiy-tushunchaviy   yo‘sinda   talqin   etgan.   Demak,   adabiyottanuvchilik   ishini
bajargan.
    Interpretatsiyaning   ilmiy-nazariy   asoslari   ilohiy   kitoblarning   talqinchilari
tomonidan ancha keyin ishlab chiqilgan. Ularning bu jo‘ndagi ta’limotlari 19 asrda
olmon   esteti   Fridrix   Shelling   tomonidan   badiiy   mazmun   talqinining   cheksizlik
qadar   ko‘p   bo‘lishi   mumkinligi   borasidagi   qarashlari   bilan   yanada   boyitilgan   va
to‘ldirilgan.   Interpretatsiya   to‘g‘risida   nemis   esteti   F.   Shleyermaxer   qarashlarini
shogirdi   V.   Diltey   takomilga   keltirgan   bo‘lsa,   rus   olimlari:   S.   Averinsev,   M. Baxtinlar   uni   amaliyotda   qo‘llash   yo‘llari     yuzasidan   qimmatli   fikrlar   bayon
qilishgan.
   Yuqoridagi olimlarning qarashlari umumlashtirilganda badiiy asarning talqini
asar muallifi, ya’ni birlamchi sub’ektning goyaviy-estetik nuqtai nazariga mumkin
qadar   mustaxkam   bogliq   bo‘lishi   kerak   degan   umumiy   to‘xtam   yuzaga   keladi.
Biror   badiiy   mazmunni   o‘zlashtirib,   qayta   yaratish   talqinchining   ijodkor   sub’ekti
bilan   goyibona   «ruhiy   muloqoti»   orqali   amalga   oshadi.   Bunda   talqinchining
intuitsiyasi, ya’ni muallif ruhiyati va fikrini gayrishuuriy tarzda tuyishi hal kiluvchi
o‘rin tutadi.
Talqinchi   (interpretator)   hamisha   san’at   asariga   aksiologik,   ya’ni   baholash
pozitsiyasidan yondashadi. Binobarin, har bir talqinchi tekshirilayotgan, ya’nikim,
qayta yaratilayottan badiiy asardan o‘z imkoniga yarasha va nazari ilg‘agan narsani
ko‘radi.   Bu   hol   ba’zan   talqin   qilinayotgan   asar   mazmunining   muallif   nazarda
tutganidan boshqacharoq anglanishi  va talqin qilinishiga olib kelgan. Natijada asl
matn   va   asl   badiiy-g‘oyaviy   niyatdan   uzoqlashilgan.   Shunday   bo‘lmasligi   uchun
ham   interpretatsiyada   talqinchining   o‘z   dunyoqarashi,   mayl   va   istaklari   minimal
darajada   bo‘lishi   kerak   deb   qaraladi.   Talqinchi   uchun   o‘rganilayotgan   ba’diiy
asarning   dastlabki   mazmunini   topib   olib   aslidagiday   talqin   etish   muhim
hisoblanishi   zarur.   Buning   uchun   interpretator   bugundan   uzilib,   tendensiozlik
qilmasdan   to‘lig‘icha   asar   yaratilgan   davr   va   muallif   holatiga   «ko‘chib»   o‘tib,
asarning   ichiga   kirgan   holda   uning   sirgdan   ko‘zgatashlanib   turmaydigan   yashirin
ma’nolarini topishga urinishi kerak bo‘ladi.
 Badiiy asar interpretatsiya qilinganda, matnning birlamchi mazmunini aniqlash
va   undan   uzoqlashib   ketmaslik   muhim   bulgani   sababli   tekshirilayotgan   matnning
nafis san’at asari ekanidan ko‘ra, undan kelib chiqadigan ijtimoiy-ruhoniy ma’noga
asosiy e’tibor berilgan.   Negaki, interpretatorning   diqqat   markazida adabiy matnda
dastlab   n ima   hakda   gap   borga nini   anglash   va   qayta   yaratish   turgan.   Shu   tariqa
interpreta tsiyada   tekshirilayotgan   matnga   u   yaratilgan   davr   talabidan   ke lib   ch iqib
yondashish va muallif aytmoqchi bo‘lgan asl fikrni   aniqlash   birlamchi vazifa deb
qaraladi.   Adabiyotshunoslik   tajribasida   adabiy   asarning   tushunilish   bosqich   va
darajalaridan   kelib   chiqqan   holda   birlamchi   yoki   o‘qirman   interpretatsiyasi,
ikkipamchi yoki ilmii interpretatsiya hamda badiiy (obrazli-ijodiy) yoki uchlamchi
interpretatsiya   singari   interpretatsiya   turlari   borligi   ham   ma’lum.   Birlamchi
interpretatsiya   o‘qirmanning   badiiy   asar   bilan   tanishganda   olgan   ilk   taassurot   va
tushunchalariga   asoslanadi   va   u   kitobxonda   ko‘pincha   taassurot,   kechinma,
hissiyot,   kayfi-   yat   holida   bo‘lib,   hamisha   ham   mantiqiy   sillogizmlar   sifatida
shakllanavermaydi.   Sinchi   o‘zining   o‘qirmanlik   mahorotlari   bo‘lmish   birlamchi
interpretatsiyani  aniq  mantiqiy tushunchaviy  ifoda shakliga   soladi   va ularni  tahlil
yordamida   asoslab   tekshirib   ko‘radi,   natijada   haqiqatlikni   da’vo   qilish   huquqiga
ega hamda faktik, mantiqiy va hissiy isbot talab qilinadigan ikkilamchi, ya’ni ilmiy
interpretatsiya yuzaga keladi.   Uchlamchi yoki badiiy interpretatsiya adabiy   asarni
boshqa   san’atlar   tiliga   ag‘darish   demakdir.   Boshqacha   a ytganda ,   badiiy
interpretatsiya adabiy asarning butunlay boj san’at turi sifatida qayta yaratilishidan
iboratdir.
  Oldiniga adabiy asarning asl mazmunini to‘g‘ri tu shu nish uchun interpretatsiya
qilingan.   Talqinning   to‘g‘rili gi   aniqligi   badiiy   iste’molchilarning   doimiy   diqqat
marka zida   turganligi   interpretatorlarning   yondashuvlari   haq ligi   borasida
hamishalik   bahs   hamda   tanqidiy   qarashlarni   k elti rib   chiqargan.   Ko‘rinadiki,
interpretatsiya kechimi uchun   ma’ rifiy, ya’ni bilish vazifasi birlamchi ahamiyatga
ega   va  u ni   talqinning   boshqa   biror   funksiyasi   bilan   tenglashtirib  almashtirib   ham
bo‘lmaydi.   Demak,   interpretatsiyada   rets ipi   yentning   ongiga   ta’sir   ko‘rsatish
ustuvor maqomda bo‘ladi.
Tekshirilayotgan   matnni,   hech   bo‘lmasa,   nazariy   jihatdi   aslidagiday   talqin
qilish   mumkinmi   yoki   yukm i   degan   masalani   interpretatsiya   nazariyasi   oldida
turgan   eng   muhim   va   asosiy   muammo   deyish   mumkin.   Adekvatlik   dega nda
tekshirilayotgan   ob’ekt   to‘g‘risida   muayyan   darajada   izohl a sh   quvvatiga   ega
bo‘lgan xolis va ishonchli bilimga egalik ko‘ zda  tutiladi. Interpretatsiyadagi asosiy
qiyinchilik   shund a ki,   muayyan   badiiy   mazmun   badiiy   bo‘lmagan   tushunchavi y
mantiqiy vositalar   orqali   ifodalanadi.  Semiotika  nuqt ai   nazaridan  ekstralingvistik, ya’ni tilga doir hodisani  til dan boshqa vosita bilan tarjima qilishning bir ko‘rinishi
bo‘lgan bunday holatda ma’no buzilishlariga yo‘l qo‘ymaslya ik  imkonsizdir. Lekin
interpretatsiyada   semiotik   xarakte rdagi   ch e tga  chiqishlardan   cho‘chimaslik   kerak.
Negaki, birin chidan  halol, ayniqsa, talantli interpretator bunday chet ga   chi qishlarni
minimal   darajaga   keltirishga   intiladi   va   nat ijada   ularning   borligi   ko‘pincha
bilinmay   ham   ketadi.   Juda   muhim   bo‘lgan   ikkinchi   jihat   shundan   iboratki,   sodir
bo‘layotgan gan o‘zgarishlarning tabiati va yo‘nalishini bilib ol gach   ularni hisobga
olib,   interpretatsiyani   tahrir   etish   mum kin   Deylik,   tushunchaviy   tafakkur   badiiy
mazmunni   mantiq   qoli plariga   solishga   moyil   ekanidan   kelib   chiqib,   talqin
etil ayotgan   asarning   ruhi   va   bu   ruhni   ifodalagan   vositalar ga   u st uvor   diqqat
qaratiladi.   Shuningdek,   talqinda   ko‘pincha   matnning   badiiy   g‘oyasini   ko‘zga
tashlanib turadigan yo‘sinda   jo‘nla shtirishga intilish kuchli bo‘lishi ko‘zda tutilib,
asar dagi  nozik belgilar, sirtdan bilinavermaydigan ziddiyatlar ni  izohlashga ko‘proq
e’tibor qaratilishi mumkin.
Bugun   interpretatsiyaga   badiiy   butunlikni   ilmiy   vositalar   bilan   anglab   yetish
kechimi   sifatida   qarash   yoyilgan.   Shu   o‘rinda   adabiy   asarni   anglab   yetish
mumkinmi, ilm jiddiy yo‘qotishlarsiz bunga erisha oladimi qabilidagi savollarning
paydo bo‘lishi tabiiydir. Rus adabiyotshunosi  A. Bushmin «Adabiyot haqida fan»
kitobida   bu   to‘g‘rida   haqli   ravishda:   «Ilmiy   shakl   badiiy   obrazni   to‘la   qamrab
ololmaydi,   undagi   ma’nolar   serqatlamligini   to‘la   ilgay   bilmaydi,   obraz   uygotgan
taassurotni   ko‘zgay   olmaydi.   Agar   shularni   qilish   mumkin   bo‘lganda,   san’atning
keragi bo‘lmay qolardi. Boshka tomondan, agar badiiy obrazni ilmiy shaklda ifoda
etish   mutlaqo   mumkin   bo‘lmaganda,   san’at   to‘grisidagi   fan   dunyoga   kelmagan
ham bo‘lardi. Badiiy obrazni mantiqiy tushunchalarga aylan- tirish mumkin emas,
ammounimantiqiy   tushunchalar   tiliga   ag‘darish   mumkin»  
deydi.   Chindan   ham
o‘xshashlik,   muvofiqlik   bir   xillik   degani   emas.   Ilmiy   interpretatsiyadan   badiiy
butunlikni   uning   hissiy   to‘yintirilganligi,   badiiy   ta’sirchanligi,   o‘ziga   xos
ishontirish   quvvati   kabi   jihatlarini   to‘lik   saqlagan   holda   anglashni   talab   etish
o‘xshashlikni   emas,   balki   bir   xillikni   talab   qilishdir.   Ikki   mustaqil   hodisani   bir
xillishtirish istagi amalga oshuvi mumkin bo‘lmagan yumushdir. Aslida   biror   badiiy   asarni   uning   asl   mazmuniga   muvofiq   ilmiy   talqin   qilish
interpretatsiya   muammolari   zanjirining   birinchi   halqasidir,   xolos.   Bu
muammolarning   eng   o‘tkiri   va   asosiysi   badiiy   asarni   har   xil   talqin   qilish
masalasidir.   Ushbu   muammo   interpretatsiyalarning   ko‘p   va   xilma-xilligi   hamda
shunga   muvofiq   talqin   sifatining   turfaligidan   kelib   chiqadi.   Ayni   bir   adabiy
asarning   turli,   hatto,   bir-birini   inkor   etadigan   darajadagi   turfa   bir   necha
interpretatsiyasi   yuzaga   kelsa,   tabiiy   ravishda   bularning   qaysi   biri   to‘g‘ri   talqin
degan   masala   ko‘tariladi.   Muammoga   yanada   kengrok   qaraladigan   bo‘lsa,   «Bitta
badiiy asarning nechtagacha har xil, ammo har holda, mazmunga muvofiq talqini
bo‘lishi   mumkin   va   bu   talqinlarning   o‘zaro   nisbatalari   qanday   bo‘ladi?»   degan
savol   tug‘iladi.   U   yoki   bu   interpretatsiyaning   badiiy   asar   mazmun-mohiyatiga
adekvat yoki mos emasligini qay yo‘sinda aniqlash va isbotlash mumkin? Mumkin
bo‘ladimi o‘zi?
Poetika   nazariyasining   ulkan   bilimdoni   A.   A.   Potebnya   ushbu   chigallikni
ko‘zda tutib yozadi: «Xuddi so‘z har bir ijodkorda aynan u ko‘zda tutgan ma’noni
ifodalagani   kabi   poetik   obraz   ham   har   bir   tushunuvchi   tomonidan   va   har   bir
tushunilish   vaziyatida   qayta-qayta   yangicha   qabul   etilaveradi...   Shu   singari   biror
badiiy   butunlikni   sharhlamoqchi   bo‘lgan   kishi   ham   asarning   o‘sha   vaqtdagi     o‘z
poetik   yoxud   ilmiy   anglami   va   tushunchasi   darajasidagi     ko‘rinishini   taqdim
etadi» ]
.  Demak,   badiiy   asarning  turli   kishilar   tomonidan  qilingan   interpretatsiyasi
turlicha   bo‘lishiga,   buning   ustiga,   bir   kishi   tomonidan   turli   vaqt   va   kayfiyatda
qilingan   ilmiy   talqinlarda   ham   jiddiy   farqlar   bo‘lishi   mumkinligiga   ko‘nikilishi
kerak bo‘ladi. Potebnyaning yuqoridagi fikri ham badiiy asarning interpretatsiyasi
aslida   birovning   fikrini   anglab   yetishdangina   emas,   balki   asardagi   fikrga   qay
darajadadir bog‘liq bo‘lgan o‘z qarashlarini hosil qilishdan iboratligini ko‘rsatadi.
Shuning   uchun   talqinning   xilma-xilligi   ko‘pchilik   adabiyot   tanuvchi   va
o‘qirmanlarda   e’tiroz   uyg‘otishi,   ular:   «Bu   qanaqasi?   Demak,   «Alpomish»   yoki
«Farhod   va   Shirin,»   degan   asarlar   bittadan   yemas   balki   o‘qirman   qancha   bo‘lsa,
ular   ham   o‘shancha   ekanda?»-   deya   norozi   bo‘lishlari   mumkin.   Bu   savollarga
hozirgi   rus   adabiyottanuvchiligining   ham   yetuk   vakili   bo‘lgan   faylasuf   Mixail Epshteynning   biroz   keskin,   ammo   umuman,   to‘g‘ri   bo‘lgan:   «Interpretatsiya   har
qanday   badiiy   obrazning   to‘ligicha   ochiq   va   ko‘pma’noli   ekaniga   asoslangan
hodisa   bo‘lib,   asar   mohiyati   to‘la   anglab   yetilishi   uchun   cheklanmagan
miqdordagi,   shu   shumladan,   noto‘gri   va   asossiz   talqinlar   ham   bo‘lishi
mumkinligini   ko‘zda   tutadi»,-   degan   qarashi   javob   bo‘lishi   mumkin.   Chindanda
badiiy asar ham tirik odam kabi tinim siz  o‘zgarishlar ichidadir. Odam o‘z umrining
turli   davrlarida   ayn i   bir   narsa-hodisaga   turlicha   munosabat   bildirishi   ta bi iy
bo‘lganidek,   badiiy   asarni   ham   bir   davrdagi   turli   kish il arning,   shuningdek,   turli
davrlardagi   turli   odamlarning   bir -biriga   o‘xshamaydigan   yo‘sinda   talqin
qilishlarini tabii y   qabul qilish kerak.
   Odamlar xilma-xil bo‘lgani holda ular orasida ko‘p umumiylik borligi singari
badiiy   asarlar   qanchalik   o‘ziga   xos,   ularning   talqini   neqadar   turlicha   bo‘lmasin,
baribir, har qanday badiiy yaratiqni idrok etish va baholashning universal jihatlari
mavjuddir. 
        Biografik   metod   badiiy   asarni   muallifining   hayot   yo‘li   kontekstida
o’rganishni nazarda tutadi. Badiiy asarda ijodkor shaxsiyati akslangani bois undagi
qator   o’rinlar   muallif   biografiyasi   kontekstida   yorqinroq   anglashiladi.   Shunga
ko‘ra, biografik metod asarga muallif  tomonidan yuklangan mazmunni  anglashda
yetakchi ahamiyat kasb etadi. Masalan, yuzaki qaraganda, A.Qahhorning «O‘g‘ri»
va   «Dahshat»   hikoyalari   o'tmishdan   bahs   yuritadi,   «qora   o‘tmish»ni   sho'ro   adibi
g’oyaviy   mavqeyidan   turib   tasvir-   laydi,   xolos.   Biroq   ular   biografik   kontekstda
olinsa,   adib   har   ikki   hikoyada   ham   ular   yaratilgan   davr   muammolarini   qalamga
olgani,   atrofida   kechib   turgan   ijtimoiy   hodisalar   mohiyatini   anglash   va   o‘zi
anglagan   haqiqatlarni   ifoda-   lashga   harakat   qilgani   ko’rinadi. 1
  Yozuvchi   o‘zi
bevosita ko’rgan, guvohi bo'lgan voqea-hodisalar, o‘zi kuzatgan hayotiy holatlar-u
manzaralar,   turfa   fe’l-xo‘yli   odamlar-u   ularning   o'zaro   munosabatlari   yozgan
asarlarida   u   yoki   bu   yo'sinda,   turli   maqsadlar   bilan   o‘z   aksini   topadi.   Masalan,
Oybekning   «0‘ch»   poemasi,   «Qutlug‘   qon»   romani,   «Mah-   mud   Torobiy»
dramatik dostoni - bularning hammasi «Bolalik» qissasidan ancha ilgari yaratilgan.
Shunga qaramay, masalan, «0‘ch»dagi qozoq dashtlari tasviri, «Qutlug‘ qon»dagi Shokir   ota   do'koni,   «Mahmud   Torobiy»dagi   isyon   manzaralari   «Bolalik»
qissasidagi   muqobilini   yodga   soladi.   Ya’ni   «Bolalik»   qissasi   adib   bolaligida
ko'rgan-kechirganlarini   keyincha   yaratgan   asarlari   badiiy   voqeligiga   singdirib
yuborganini   namoyish   qiladi.   Avtobiografik   qissaning   borligi   uchungina   biz   adib
asarlaridagi   biografik   izlarni   komil   ishonch   bilan   ko'rsatyapmiz.   Shundan   ham
ko'rsa   bo'ladiki,   biografik   metodning   qanchalik   samarali   bolishi   birinchi   galda
tadqiqotchi ixtiyorida mavjud biografik materialga bog‘liq bo'lib qoladi. Biografik
metod kabi muallifga yo'naitirilgan psixologik, psixoanalitik tahlil metodlarida bu
bog'liqlik yanada kuchli. Zero, masalan, psixoanalitik tahlil amalga oshirish uchun
tadqiqotchiga   yozuvchining   bolaiik   chog'lari,   oilasi,   o'qish   va   mehnatfaoliyati
kechgan   muhit-   xullas,   hayotiga   oid   aniq   faktik   materiallar,   hatto   birqarash-   da
arzimas   mayda-chuydadek   ko'rinuvchi   tafsilotlargacha   kerak   bo'ladi.   Aytish
kerakki, o'zbek adabiyotshunosligida biografik metodning yetarli darajada samara
bilan   qo'llan-   may   kelayotgani   ayni   shu   narsa   -   biografik   materialning   yetarli
emasligi   biian   izohlanadi.   Mazkur   holning   sababi   esa,   birinchidan,   shaxsiy   va
oilaviy arxiv yaratish an’anasi- ning shakllanmagani, ikkinchidan, milliy mentalitet
bilan bog'liq holda ma’lumotlarning kuchli «filtrlanishi»dadir.
Ijodiy-genetik   metod   biografik   metodga   yaqin   va   u   bilan   birlikda   qo'llanib,
badiiy   asarning   ijodiy   tarixini   o'rganishni   maqsad   qiladi.   Bu   metod
adabiyotshunosga   hayot   materialining   badiiy   obrazga   aylanish   jarayoni,   badiiy
matn-   ning   sayqallanish   yolini   kuzatish   imkonini   beradi.   Maz kur   metod
adabiyotshunosning   biografik   materiallar   bilan   birga   o'rganilayotgan   asar
qoralamalari,   uning  turli   nashr   variantlari,   tarixiy   hujjatlar   va  hokazolarni   chuqur
tadqiq   etishini,   konkret   faktlar   asosida   uning   yaratilish   tarixi   va   omillarini   ochib
berishini   taqozo   etadi.   O‘zbek   adabiyot shunosligida   ijodiy-genetik   metod   asosida
amalga   oshirilgan   jiddiy   tadqiqotlardan   biri   sifatida   R.Qo‘chqorning   A.Qahhor
romanlari ijodiy tarixini yoritishga bag‘ish!angan ilmiy ishini ko'rsatish mumkin.
Sotsiologik   tahlil   metodi   tadqiqotchini   badiiy   asar   voqeligi   bilan   real   voqelik
munosabatlari,   uning   tarixan   haqqoniylik   darajasi,   hayot   haqiqati   bilan   badiiy
haqiqat   munosabati   kabi   masalalarni   organishga   yo'naltiradi.   Bu   xil   yondashuv asarning   g'oyaviy-mafkuraviy   tomonlarini   tahlil   qilarkan,   qahramonlarning
xarakter xususiyatlari, asardagi konfliktlar tabiati, obrazlar tizimi va hokazo badiiy
unsurlarning ijtimoiy ildizlarini ochib beradi. Hayot haqiqatining badiiy haqiqatga
aylanish   jarayoni,   xarakter   va   prototip,   tarixiy   shaxs   obrazi   va   real   tarixiy   shaxs
munosabati   kabi   ijod   jarayoni   bilan   bog'liq   muammolarni   o'rganishda   ham   sot -
siologik   yondashuv   asos   vazifasini   o'taydi.   Shubhasiz,   sotsiologik   metod
adabiyotshunoslikda   muhim   ahamiyatga   molik,   u   adabiy   asar   bilan   bogliq   ko‘p
masalalarni   oydinlashtirishga   yordam   beradi,   Biroq   uni   boshqalardan   ustun
qo‘yish, adabiy asarning g'oyaviy-badiiy xususiyatlarini ijtimoiy omillar bilangina
izohlashga intilish - xullas, uni mutlaqlashtirish adabiyot uchun zararli oqibatlarga
olib   kelishi   mumkinki,   bunga   yorqin   misollarni   sho‘ro   adabiyotshunosligidan
istalgancha topish mumkin. Masalan,  20 - 30-yillar sho'ro adabiyotshunosligidagi
vulgar sotsiologizm adabiyotda ijtimoiylik rolini, shunga mos ravishda sotsiologik
metod   mavqeyini   mutlaqlashtirish   natijasi   o‘laroq   vujudga   kelgan   edi.   Adabiy
hodisalarni,   adabiy   ijod   va   adabiy   asar   xususiyatlarini   jamiyatning   ijtimoiy-
iqtisodiy   rivojlanish   holati,   ijodkorning   sinfiy   mansubligi   bilan   bevosita   bog‘lab
qo'yish   sotsiologik   metodni   jo‘n   tushunish-   ga   olib   keldi.   Natijada   badiiy   asarlar
sotsiologik   metodga   tayanibgina   tahlil   qilingan,   ijtimoiy   ahamiyati   va   g'oyaviy
jihatidangina   baholangan   tanqidiy   maqolalar   urchidi.   Keyinchalik   shu   ruhdagi
maqolalar Fitrat, Qodiriy, Cho'lpon kabi iste’dodlarni qatag’on qilish uchun dastak
bo’ldigina emas, o'quvchi ommani ularni «xalq dushmani», asarlarini «zararli» deb
tushunishga   tayyorlashga   ham   xizmat   qildi.   Sho’ro   adabiyotshunosligi,   garchi
vulgar   sotsiologik   yondashuvni   qoralasa-da,   undan   butkul   forig‘   bo’lolmadi:
adabiyotga   mafkura   xizmatchisi   deb   qarash,   baholash   mezonlari   ichida   g'oyaviy
jihatga ustuvorlik berish amaliyoti sho‘ro tuzumi yemirilgunga qadar davom etdi.
Shuning  ta’sirida  keyingi  yillarda  sotsiologik   metodga  nisbatan  sovuq   munosabat
shakllandi. Biroq, tabiiyki, ayb metodda emas, uni adabiyotga boshqa maqsadlarni
ko’zlab  qo‘llaganlarda. Holbuki,  metod o‘rganilayotgan  obyekt   tabiatiga muvofiq
bo’lishi   e’tiborga   olinsa,   adabiyotni   o‘rganishda   sotsiologik   metodni   inkor   qilish nojoiz.   Aksincha,   metodni   adabiyot   bi lan   bog'liq   muammolarni   o‘rganish,
jumladan, badiiy asarlar tahliliga tatbiq etish ilmiy jihatdan zarurdir.
Tarixiy-madaniy   tahlil   metodi   asarni   milliy-madaniy   an’analar,   shuningdek,
davr adabiy-madaniy kontekstida o'rganishga qaratilgandir. Ma’lumki, badiiy asar
muayyan   madaniy-adabiy   an’analar   zaminida   dunyoga   keladi,   uning   qator   badiiy
xususiyatlari shu kontekstdagina yorqin na- moyon bo’ladi, anglashiladi. Masalan,
Cho’lponning   qator   she’rlari   (masalan,   «Qalandar   ishqi»),   ayrim   nasriy   asar-   lari
(«Yo‘l   esdaligi»)   borki,   ularning   zamirida   botin   ramziy   ma’nolar   mumtoz
adabiyotimiz,  xususan,  tasavvuf  she’riyati  kontekstidagina   o’zini  namoyon  etishi,
tushunilishi   mumkin  bo’ladi.  Yoki   «0‘tkan   kunlar»dagi   bir   qator   syujet   motivlari
(«tilab   olingan   farzand»,   «safarga   chiqish»,   «dor   ostidan   qaytish»),   poetik
xususiyatlar («oshiq - yor - ag‘yor» sxemasi; oshiq holati tasviri va b.) folklor va
mum toz dostonchilik an’analari zaminida yetilgani shundoq ko’zgatashlanadi. Eng
muhimi,   tarixiy-madaniy   yondashuv   badiiy   asarga   milliy   madaniyatning   vakili
sifatida   qarashga   yo’naltiradi.   Natijada   asarning   milliy   adabiy-madaniy   kontekst
bilan   bog’liq   ma’no   qirralari   ochiladi,   asarni   katta   vaqt   o‘lchamida   idrok   etish
kishida shunga daxldorlik hissini paydo qiladi.
Qiyosiy   metod   deyilganda   badiiy   asarni   boshqa   asar(lar)   bilan   qiyosan   tahlil
qilish   nazarda   tutiladi.   Konkret   asarni   o'tmishda   yoki   u   bilan   bir   paytda,   boshqa
milliy adabiyotda yoki o‘zi mansub adabiyotda yaratilgan asar bilan qiyosan tadqiq
etish   mumkin.   Qiyoslash   obyekti   tadqiqot   maqsadidan   kelib   chiqqan   holda
beigilanadi. Deylik, asarni o'tmishda yaratilgan asar bilan qiyoslash undagi an’ana
va   yangilik   nisbati,   ayrim   badiiy   unsurlar   genezisi   haqida   tasavvur   hosil   qilish
imkonini   yaratadi;   boshqa   milliy   adabiyot   vakili   bilan   qiyoslash   orqali   adabiy
aloqa va ta’sir, milliy adabiyotlar rivojidagi tipologik umumiylik kabi masalalarni
o'rganishga   keng   imkoniyat   yaratiladi.   Misol   uchun,   Navoiy   va   Nizomiy
«Xamsa»larini qiyosiy tahlil qi lish asosida har ikki asarning poetik o'ziga xosligi,
syujet   motivlaridagi   o'xshash   va   farqli   jihatlar,   bu   farqlarni   yuzaga   keltirgan
omillar,   dunyoqarashlaridagi   mushtarak   va   farqli   jihatlarni   anglash,   pirovardida
Navoiy dahosini xolis baholash imkonini yaratadi.     Ko'rib o‘tilgan metodlarning hammasi asarning tashqi aloqalarini o'rganishga
qaratilgan bo‘lib, ularning bari tarixiylik tamoyiliga tayanadi. Ulardan farq qilaroq,
immanent   tahlil   adabiy   asarning   ichki   aloqalarini   o‘rganishga   qaratiladi,   uning
uchun   faqat   bitta   obyekt   -   muallifdan,   voqelikdan,   adabiy-madaniy   muhitdan
uzilgan asarning o'zigina mavjuddir. Immanent tahlil metodlari sifatida struktural,
stilistik va semiotik metodlarni ko'rsatish mumkin. Strukturai metod adabiy asarga
sistema   deb   qaragan   holda,   un dagi   qismlarning   bari   muayyan   badiiy   maqsadga
muvofiq   tarzda   butunga   birikadi   degan   qarashdan   kelib   chiqadi.   Umumlashtirib
aytganda,   struktural   tahlil   o‘z   oidiga   qo'yadigan   maqsad   asar   qismlarining   butun
tarkibidagi  o‘rni va vazifatari, ularning o‘zaro aloqa-munosabatlari  va shu asosda
butunlikning   mantiqiy   tashkillanishini   tadqiq   etishdan   iboratdir.   Albatta,   xususiy
holatda   tadqiqotchi   matnning   tashkillanishi   yoki   badiiy   voqelikning
tashkillanishini diqqat markaziga qo'yishi mumkinligi ham istisno emas. Faqat bu
holda   ham   tadqiqot   predmetiga   butunning   qismi   sifatida,   badiiy   asarning
sathlaridan biri sifatida qaraladi. Stilistik tahlil ko'proq matnning til xususiyatlarida
namoyon   bo'luvchi   ijodkor   uslubiy   o‘ziga   xosligini   o'rganishni   maqsad   qiladi.
Nisbatan  yangi   hisoblanuvchi   semiotik  tahlil   esa  asardagi  badiiy  obrazlarga  belgi
sifatida qaragan holda ularning ma’no qirralarini ochib berishni maqsad qiladi.
      Adabiy   asar   retsepsiyasi,   aniqrog‘i,   uning   ijtimoiy   mavjudligini   o'rganish
adabiyotshunoslik   uchun   muhim   xulosa   va   umumlashmalar   chiqarish   imkonini
beradi.   So‘nggi   yillarda   bu   boradagi   izlanishlar   ham   ommalashib   borayotgani
shundan.   Hozircha   adabiy  asar   retsepsiyasini   o‘rganish   metodlari   yetarli   darajada
ishlab   chiqilgani   ham,   sinovdan   o'tkazilgani   ham   yo‘q.   Shu   bois   boshqa   ijtimoiy
fan   sohalarida   qo'llanib   kelayotgan   konkret   sotsiologik   tad qiqot   metodlaridan
foydaianilmoqda.   Jumladan,   o'quvchi   omma   orasida   turli   anketa   so‘rovlari
o'tkazish,   kitobxonlar   konferensiyalarini   tashkil   qilish,   insholar   konkurslari   o'tka-
zish   kabilarni   hozircha   ushbu   metod   doirasidagi   tadqiqot   shakllari   sifatida
ko'rsatish   mumkin.   Albatta,   ushbu   tadbirlar   o‘z-o‘zicha   tadqiqot   shakli   bo'lib
qolmaydi.   Buning   uchun   ularning,   birinchidan,   tadqiqiy   maqsadni   ko'zda   tutgan
(ya’ni   avvaldan   muammoni   oydinlashtira   oladigan   savollar   tuzgan,   insholar mavzularini   maqsadli   belgilagan,   konferensiya   ishini   ma’lum   yo'nalishga   solgan)
holda tashkil qilinishi, ikkinchidan, olingan natijalarning atroflicha va chuqur ilmiy
tahlil   qilinishi   taqozo   etiladi.   Agar   mazkur   metodlar   adabiy   konkret   asar
retsepsiyasini  sinxroniya aspektida o'rganishga xizmat  qilsa,  uning adabiy tanqid-
chilikdagi talqinlarini tadqiq etish orqali muammo diaxronik aspektda o'rganiladi.
0‘zbek adabiyotshunosligida alohida olingan asarning tanqidchilikdagi talqinlarini
o'rganishga   bag‘ishlangan   maxsus   tadqiqot   hanuz   yaratilmagan   esa-da,
muayyanadib yoi shoir ijodining o‘rganilishi tadqiq etilgan ishlarda bu masala ham
qisman yoritilgan.                                Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Расулов А .  Танқид, тадқин, баҳолаш . T.:  Фан,  2006
2. Ўзбек адабий танқиди. Антология. Т.  TURON - IQBOL .  2011
3. Каримов Б. Абдулла Қодирий ва герменевтик тафаккур.Т.  Akademnashr . 2014.
4. Каримов Б. Адабиётшунослик методологияси. Т. Muharrir nashriyoti. 2011. 
5. Каримов Б. Руҳият алифбоси. Т. Ғ.Ғулом номидаги матбаа-ижодий уйи. 2016.

Adabiyotshunoslik metodolgiyasi va falsafiy dunyoqarash muammosi Reja: 1. Adabiy tanqidda badiiy asarlarga yondashuv usullari. 2. Metodologiya – metodlar haqidagi fan. 3. Metodlar tasnifi. 4. Adabiy jarayon va zamonaviy ilmiy qarashlar.

Mavzuga oid qisqacha annotatsiya Adabiy tanqid fani adabiy jarayon bilan shug‘ullanadi. Kun dalik adabiy hayotda yozilayotgan asarlarni baholaydi. Adabiy-tarixiy jarayonda kechayotgan hodisalarni, yangiliklarni, tajribalarni tahlil qiladi. Ijodkor va kitobxon masalalriga diqqat qaratadi. G‘oyaviy-badiiy jihatdan yetuk asarlarni targ’ib va tashviq etadi; poetic jihatdan zaif asarlarga tanqidiy munosabat bildiradi. Tabiiyki, har bir davrning o‘z adabiy jarayoni bo‘ladi. Adabiy jarayon xususiyatlari vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib, yangilanib boradi. Hazrati Odam tomonidan og‘zaki shaklda dastlabki badiiy asar yaratilgan zamonlardan buyon odamzod matn o‘rganish, undan ta’sirlanish, o‘zlashtirish va har tomonla tahlil qilishga urinib kelmokda. Odamzod azal-azaldan go‘zalligi sirlarini anglab yetishga intilgan. Shuning uchun, ham odamiyat unga nozil etilgan barcha muqaddas kitoblarni tushunishga intilgan va ularni imkoni yetgani qadar tafsir qilgan. Shuningdek, odamlar tomonidan yaratilgan badi iy asarlarni idrok etish uchun ham deyarli hamisha muayyan ko‘m ak talab etilgan. Badiiy matnga tahlilchi o‘z e’tiqodi, dunyoqarashi, maqsad estetik tayyorgarlik darajasi, ilmiy saviyasi, badiiy didi kabi omillardan kelib chiqqan holda yondashadi. Bu omillar esa muayyan jug‘rofiy-tarixiy va ilmiy-estetik sharoit ta’sirida shakllanadi. Binobarin, turli mintaqalard a yashovchi kishilarda badiiy asarni tushunish hamda tahl il qilish borasida turlicha qarash va usullar tizimi qaror top ganligi tabiiydir. Kunchiqish va Kunbotish xalqlarida badiiy matnga yondashuv tizimi tamomila- o‘ziga xos bo‘lib, bir-biridan jiddi y farq qiladi. Xususan, Turkistonda sovet davrigacha bo‘lgai ming yillar mobaynida ko‘rkam asardan, birinchi navbatda, san’at, badiiyat qidirib kelingan. Badiiy matnning ta’sirli, o‘ziga xos, betakror, nafis va kutilmagan jihatlarini ochishga e’tibor qaratilgan. E’tibor qilinsa, musulmon Chiqishidagi ijodkorlar uchun mazmunning originalligi bilan bir qatorda ifodaning betakrorligi ham juda muhim, ba’zan hat to , boshqa hamma narsadan muhimroq sanalgan. Gul, bulbul, oshiq, ma’shuqa, agyor, hijron kabi

an’anaviy timsollar tizimi mu st ahkam shakliy qolip va an’anaviy yondashuvlar doirasida b etakror ko‘rkam yangilik yaratish chinakam iste’dodning belgi s i sanalgan. Kunbotishda esa badiiy matndan ko‘proq ijtimoiy ma’no izlash an’anasi shakllangan. Bu hol badiiy tahlilda sotsio lo gik, funksional yondashuvlar ustuvor bo‘lishiga olib kel gan . Shuning ta’sirida Kunbotishliklar adabiyotshunoslik ilmida badiiy asar funksiyalari insonning faoliyatini anglashga qaratilgani bois adabiyot o‘z-o‘zidan ijtimoiy mazmunga ega bo‘ladi degan qarash shakllangan. Bu estetik maktabga badiiy yaratiq tahlili mobaynida muayyan tekshirilayotgan igarda adabiyotning funksiyalari qay tarzda va qanchalik darajada ado etilganiga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Natijada Kunbotish adabiyottanuv ilmida badiiy asarni o‘qish, o‘rganish va izohlashga qaratilgan ilmiy-estetik faoliyatning uzoq tarixi mobaynida asarning tahlili bo‘yicha tarixiy-tipologik, tarixiy-madaniy, tsiyosiy-tarixiy, funsional, sotsiologik, formal, struktural, biografik, psixologik, psixoanalitik va bir qator yondashuvlar tizimi shakllangan. Shuningdek, badiiy matnni tahlil etishning bu tizimlaridan ikki yoki undan ortig‘ini birgalikda qo‘llash tufayli ham yana bir qancha tahlil turlari yuzaga kelgan. Tahlil amaliyotida ham badiiy asarlarga yondashuvning ayrim yo‘nalishlari qaror topgan. Ma’lumki, bani basharga yuborilgan barcha muqaddas kitoblar ilohiy mazmunga egaligidan tashqari ifoda yo‘sinidagi joziba va o‘ziga xoslikka ko‘ra, ularda muayyan darajada, badiiylik xususiyatlari ham bordir. Tabiiyki, har qanday qavm vakillari ham o‘z muqaddas asarlarini to‘g‘ri anglab yetishni istaganlar. Natijada, bu bitiklarni izoxdash, tafsir qilish ehtiyoji yuzaga kelgan. Qadim Yunonistonda muqaddas kitob- larning shu xildagi tafsiri jarayoni «eksegetika» (yunoncha yexegiteka - tushuntiraman), deb atalgan. Antik zamondayoq diniy bitiklar bilan birga eski adabiy qo‘lyozmalar ham eksegiz qilingan, ya’ni tushuntirilgan. Ekzegetika « tashqaridan”, “dan ” ma’nolarini ifodalash uchun qo‘shiladigan -ekz (ex) old qo‘shimchasi sharhlovchining matndan o‘zicha ma’no chiqarmokchi emasligini, balki matnning o‘zidan tabiiy ravishda mantiqan kelib

chiqadigan ma’nonigina anglatmoqchiligiii bildirgan. Bu bilan ekseget qilingan ma’no tafsirchining shaxsiy-sub’ektiv fikri emas, balki matnning o‘zidan ob’ektiv tarzda kelib chiqqan qarash ekani ta’kidlangan. Insoniyat jamiyatida badiiy adabiyot taraqqiy etib borgani sari uni tahlil qilish amaliyoti va ilmi ham rivojlandi. Antik davrlardayoq faqat ilohiy bitiklarning kadimgi qo‘lyozmalarinigina emas, balki o‘sha zamonda yashayotgan ijodkorlar tomonidan yaratilgan badiiy matnlarni ham sharhlash ehtiyoji paydo bo‘ldi. Chunki har qanday ko‘rkam adabiy yaratiq o‘ziga xos tabiatga ega ekani sababli hammaga ham tushunarii bo‘lavermas edi. Ayni vaqtda jamiyat a’zolari orasida dunyya kelgan badiiy matnni tushunishga ehtiyoj sezadigan alohid» qatlam yuzaga kelgan bo‘lib, u muayyan iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy ta’sir ko‘rsata oladigan kuchga ham ega edi. Natijida, Kunbotishning o‘sha davrdagi eng mutaraqqiy davlatlari bo‘lmish Yunoniston va Rimda badiiy matnni o‘rganish tekshirishning hermenevtika va interpretatsiya kabi yo‘nalishlari dunyoga keldi. Kunbotish ellarida badiiy asarga interpretatsion yoki hermenevtik yo‘sinida yondashish muayyan takomillashishlar bilan hozirga qadar ham davom etibgina qolmay, hatto Kunchiqish o‘lkalariga ham bir qadar yoyilib bormoqda. Kunbotish yurtlarida, umuman, san’atni anglash va izohlaya yo‘sini, xususan, badiiy yaratiqni tekshirishning universal hamda ko‘p qirrali usuli sifatida interpretatsiya alohida o‘rin tutadi. Interpretatsiya ilohiy va badiiy matnni o‘rganish hamda izohlashga tatbiqan antik davrlardan buyon qo‘llanib kelingan yondashuv tarzi bo‘lib, «talsin tsilish, tushuntirish» ma’nolaridagi lotincha interpretation so‘zidan olinib, badiiy asarni talqin qilish, uning g‘oyasi, ma’nosi yoki konsepsiyasini anglab yetishga, asar mazmunini qayta yaratishga qartilgan faoliyatni bildirgan. Atama sifatida esa a) « biror narsani «talqin qilish , tushuntirish;» b) biror asar yoki san’atkorni ijodiy jihatdan izohlash ma’nolarini bildiradi. Dastlabki davrlarda bu atama adabiy asarning birlamchi ma’nosi, goyasi va konsepsiyasini anglab, tushuntirish hamda uni biror-bir shaklda qayta yaratib berishga qaratilgan ilmiy faoliyatni anglatgan. Bugungi kunda u ko‘proq badiiy asar mohiyatini turli yo‘sinda talqin qilish, izohlash usuli ma’nosida qo‘llaniladi.

Vujudga kelgan davrda interpretatsiya asosan biror asarnipg mazmunini zamondoshlarga moslab aslidagiday qayta yaratib berishga qaratilgan faoliyatni ifodalagan. Hozirga kelib, badiiy mazmunni interpretatsiya qilish,ya’ni qayta yaratish asosan uch yo‘l bilan amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Virinchi yo‘l biror badiiy asarni ilmiy tadqiq etishni ko‘zda tutib, mantitsiy-tushunchaviy interpretatsiya deyiladi va bitikni adabiyotshunoslik yoki adabiy sinchilik asari tarzida qayta yaratishni anglatadi. Ikkinchi yo‘l liriko-publitsistik int yerpretatsiya bo‘lib, biror ko‘rkam asar matnini hissiyot Yoorishiqligida esse shaklida qayta yaratishni bildiradi. Uchinchi yo‘l badiiy interpretatsiya deyilib, adabiy matn mazmunini san’atning rangtasvir, teatr, kino, opera, raqs, musiqa singari turlaridan biriga aylantirib interpretatsiya qilishni anglatadi. Ko‘rinadiki, biror badiiy asar mohiyati ilmiy yo‘sinda adabiyotshunoslik yoki sinchilik nuqtai nazaridan tadqiq etilsa, mantitsiy-tushunchaviy interpretatsiya yuzaga keladi. Agar talqinchi tekshirayotgan badiiy matn asl goyasidan ta’sirlanib, uning mazmuniga o‘z hissiyoti va shaxsiy munosabatlarini qo‘shib esse yaratsa, liriko-publitsistik interpretatsiya paydo bo‘lgan. Shuningdek, talqin etilayotgan badiiy asar mazmuni san’atning o‘zga biror turi vositasida ifoda etilsa, badiiy interpretatsiya hosil bo‘lgan. Interpretatsiya asarni tahlil qilishning usuli sifatida juda qadim zamonlardan beri qo‘llanib kelinadi. Ma’lumu mashhur Suqrot (miloddan oldingi 470/469-399 yilnar)o‘z zamondoshi bo‘lmish shoir Simonidning qo‘shiqlari mazmunini mantiqiy-tushunchaviy yo‘sinda talqin etgan. Demak, adabiyottanuvchilik ishini bajargan. Interpretatsiyaning ilmiy-nazariy asoslari ilohiy kitoblarning talqinchilari tomonidan ancha keyin ishlab chiqilgan. Ularning bu jo‘ndagi ta’limotlari 19 asrda olmon esteti Fridrix Shelling tomonidan badiiy mazmun talqinining cheksizlik qadar ko‘p bo‘lishi mumkinligi borasidagi qarashlari bilan yanada boyitilgan va to‘ldirilgan. Interpretatsiya to‘g‘risida nemis esteti F. Shleyermaxer qarashlarini shogirdi V. Diltey takomilga keltirgan bo‘lsa, rus olimlari: S. Averinsev, M.