Agressiya

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.009765625 KB

Ko'chirib olish

Agressiya
Reja:
1. Agressiya tushunchasi.
2. Shaxs agressiyasining salbiy oqibatlari.
3. Agressiv xulq atvor va uniing salbiy oqibatlari.
Foydalangan adabiyotlar

Psixologiyada agressiya deganda, boshqalarni o'ziga bo'ysindirish yoki
ularning ustidan hukmronlik qilish maqsadida, fantaziyasida (xayol surish) yoki
real xulq-atvorda namoyon bo'ladigan tendensiyani (intilishni) tushunadilar. Ushbu
tendensiya universal xarakterga ega bo'lsada, ammo "agressiya" atamasining o'zi
umuman neytral ma'no kasb etadi. Aslida agressiya hayot va yashash qiziqishlariga
xizmat qiladigan, pozitiv, hamda o'zinig agressiv xohishini qoniqtirishga
yo'naltirilgan, negativ ahamiyat kasb etishi mumkin.
Agressiya psixik reallik sifatida aniq xarakteristikalarga ega:
yo'naltirilganligi, namoyish etish shakllari, intensivlik. Agressiyaning maqsadi -
xususan jabrlanuvchiga azob (zarar) yetkazish (dushmanlik agressiyasi), hamda
agressiyani boshqa maqsadlarga erishish vositasi sifatida qo'llash (instrumental
agressiya) hisoblanadi. Agressiya tashqi ob'ektlarga insonlar va predmetlar yoki
o'ziga yo'naltiriladi. Boshqa insonlarga yo'naltirilgan agressiya jamiyat uchun
maxsus xavfni tashkil etadi. A.Bandura va R.Uolter uni asotsial agressiya deb
ataganlar uni ijtimoiy-destruktiv xarakterli xarakatlar bilan bog'laydilar, buning
natijasida boshqa shaxs yoki mulkka zarar yetkazilishi mumkin, biroq bu
harakatlar qonuniy nuqtai nazaridan jazolanmasligi ham mumkin.
Agressiya ochiq va latent shakllarga ega bo'lishi mumkin. "Agressiya"
atamasini vayron etish niyatlarini belgilash uchun qo'llanilishiga qaramasdan, uni
pozitiv namoyishlarini baholash uchun masalan, manmanlikdan kelib chiqqan
faollik uchun keng qo'llaydilar, Bunday harakatlarni o'z mavqeini o'rnatish deb
belgilaydilar, shu bilan bu harakatlar do'stona motivatsiya yordamida paydo
bo'lganini ta'kidlaydilar. Ular raqobat, yutuqlarga intilish, hazil, sport musobaqalari
va boshqa shakllarda namoyon bo'ladi.
Agressiyaning odatiy namoyishlari quyidagilar hisoblanadi: nizo chiqarish,
bosim o'tkazish, majburlash, tilining yomonligi, negativ baholash, hamla qilish
yoki jismoniy kuchni qo'llash bo'lsa, yashirin shakllari aloqadan qochish, kimgadir
zarar yetkazish maqsadiga befarqlik, o'ziga ziyon yetkazish va o'z joniga qasd
qilish kabilarda namoyon bo'ladi.

Agressiyaning ichki reprezentatsiyalari turli agressiv affektlar orqali,
xususan asabiylashish, hasad, nafrat, g'azab, chidamlilik, vahshiylik, jinnilik va
qutirish ko'rinishlarda namoyon bo'lishi mumkin,. Agressiv affektlar intensivligi
ularning psixologik funksiyasi bilan hamjihatlikda, agressiya individ uchun
avtonomiyani saqlab qolish, azob yoki xavf manbaini yo'qotish, ehtiyojlarini
qondirish yo'lida to'siqlarni yo'q qilish, ichki nizoning yechimi, o'zini baholashning
o'sishi kabi muhim funksiyalarni bajarishi va bunday vaziyatda agressiyani shaxs
to'la-to'kis yoki qisman anglamasligi mumkin.
Nafrat - eng murakkab agressiv va intensiv affektlardan biri bo'lib,
nafratga chalingan insonning asosiy maqsadi agressiya ob'ektini yo'qotishga
qaratilib shubhasiz, nafrat jiddiy xavfni bartaraf etishga yo'naltirilgan, g'azabning
normal reaksiyasi bo'lishi ham mumkin. Ma'lum sharoitda nafrat va qasoskorlik
noadekvat tarzda kuchayishi mumkin. Nafrat ob'ekti bilan munosabatlar agressor
shaxsiyati uchun muhim qadriyatga ega. U nafrat ob'ektini chin dildan yo'qotishni
istaydi va shu bilan birga u bilan munosabatlarni saqlab qolishga intiladi. Quyida
turli psixologik nazariyalarda agressiv xulq-atvor muammosining tadqiqi bilan
bog'liq tahlillarni keltirib o'tamiz.
Biologik nazariyalar deviant holatlarni o'rganishda deviant xulq-
atvorning agressivlik va jinoyatchilik turlarini tadqiq qilishga harakat qilishadi.
Lekin deviatsiya muammosi keng ko'lamdagi ijtimoiy muammo hisoblanib,
jamiyatda mavjud jamiyat tomonidan qabul qilinmagan har bir harakatni o'z ichiga
oladi. XIX ikkinchi yarmida italiyalik Ch.Lombroz biologik nazariya yo'nalishda
dastlab deviant xulq-atvor muammosi bilan shug'ullangan. Ch.Lombroz
jinoyatchilikning asosiy sababi bu irsiy-biologik omillar deb uqtiradi. Jinoiy
(kriminal) xulq-atvorning paydo
bo'lishiga dastlab ob-havo, tabiat va tug'ma omillardan tortib iqtisodiy, madaniy va
genderlargacha bo'lgan ijtimoiy omillar ham sabab bo'lishi mumkin, deb
ta'kidlaydi.

Ekologik yondashuv Z.Freyd nuqtai nazariga o'xshash bo'lgan
agressiyaga evolyusion yondashuv tarafdori K.Lorens tadqiqotlarida yangicha
mazmun kasb etdi. Lorensning fikriga ko'ra, tajovuzkorlik, barcha jonzotlarda
bo'lgani kabi, insonda ham mavjud bo'ladi. U yashash uchun kurash instinktiga
asoslanuvchi agressiv energiya organizmda uzoq vaqt davomida muntazam yig'ilib
borib, uzluksiz ravishda, qo'qqisdan paydo bo'ladi deb hisoblagan. Shu tariqa, aniq
tajovuzkor xatti-harakat quyidagi ikkita vazifani bajarish natijasida yuzaga keladi:
1. Jamlangan tajovuzkor energiyaning miqdori;
2. Agressiyani bo'shashini yengillashtiruvchi stimullarning mavjudligi.
Tajovuzkorlik nazariyasining fundamental tadqiqotlari aynan
K.Lorensgategishlidir. Birinchidan, u hayvonlardagi o'z turdoshlariga nisbatan
tajovuzkorlikni zararli emas, balki turning saqlanib qolishi uchun foydali, deb
hisoblagan. Agressiyani turni saqlanib qolishi uchun lozim bo'lgan tabiiy instinkt
sifatida anglash, uning xavfini tushunish imkonini beradi. Uning xavfi
kutilmaganda yuz berishidadir. Aksariyat sotsiolog psixologlar o'ylaganlaridek,
agressiya tashqi ta'sirlarga bog'liq bo'lmaydi. Ikkinchidan, Lorensning fikriga ko'ra,
guruh a'zolari bir-birlari bilan qanchalik yaqin bo'lsalar, qanchalik bir-birlarini
tushunsalar hamda yaxshi ko'rsalar, agressiya shunchalik xavfli bo'ladi.
Uchinchidan, Lorens tajovuzkorlikka qarshi ijtimoiylashuvning quyidagi
usullarini ko'rsatdi: almashtirish, hujum mo'ljalini o'zgartirish. Lorens buni
evolyusiya natijasida erishilgan ajoyib ixtiro, tajovuzni xavfsiz yo'nalishga burib
yuborish vositasi deb yozgan. Sherer ham, modomiki agressiya instinkt ekan, uni
boshqa faoliyat bilan almashtirish lozim deb hisoblagan. Shu o'rinda an'analarning
jamiyat hayotida tutgan o'rni haqidagi Lorens g'oyalari diqqatga sazovor. Xususan,
u o'zining dastlabki kommunikatsiya vazifasini o'zgartirib, yangi ikkita vazifani
bajarishga kirishadi: agressiyadan saqlanish hamda bir tur a'zolari ichidagi
aloqalarni saqlab qolish. Uchinchi muhim vazifasi bir turni qobiq ichida saqlab,
boshqa turlardan himoyalash. Bu bugungi kundagi me'yorlarning aniq ifodasidir.
Ijtimoiy me'yorlar va an'analarning mustahkamligi eng dahshatli urush - dinlararo
urushga olib kelishi mumkin va bu bugungi kunda bunday holat kuzatilmoqda.

Kundalik hayotda ishlatilayotgan tushuncha bilan ilmiy atama har doim ham
bir-biriga mos kelavermaydi. Kundalik hayotda agressiya deganda biz ko'proq
adolatsiz, asossiz hujumni tushunamiz. Etiologiyada agressivlik tushunchasi
g'azab, jahl, nafratni anglatadi. U hech qanaqa, ijobiy ham salbiy ham ko'rinishga
ega emas. Bu ta'rifni K.Lorens «G'azab: agressiv xulq-atvorning tabiiy tarixi»
nomli kitobida keltirib o'tadi. Agressiya ko'pincha hujum qilganda ko'zga
tashlanadi, biroq g'azabsiz hujumni etiologlar agressiya deb atamaydilar. Tabiatda
bir tur ikkinchiturga hujum qiladi. Bo'ri quyonga hujum qilsa, agressiya emas, ov
hisoblanadi. Shu kabi, ovchining o'rdak otishi yoki baliqchining qarmoq tashlashi
agressiya emas. Chunki ular o'ljaga nisbatan qo'rquv, g'azab yoki nafrat hissini
tuymaydi. Agressiv xulq-atvorni esa, ushbu tuyg'ular yuzaga keltiradi. Bir hayvon
ikkinchisining jahlini chiqarsa yoki xavf tug'dirsa (o'ziga, hududiga, uyiga,
bolalariga) yoki shunchaki notanish hamda shubhali ko'rinsa, agressiyaga duch
keladi. Agressivlik hayvonlarda hudud bilan bog'liq ravishda yaqqol namoyon
bo'ladi. Ushbu holat Govard tomonidan 1920 yilda kashf qilinganidan so'ng,
ma'lum bo'ldiki, bu holat juda keng tarqalgan ekan. Ko'p hayvonlar o'z
hayotlarining bir bo'lagi sifatida o'z hududlarini qattiq himoya qiladilar. Hududlar
ayrim hayvonlarda, ko'proq yovvoyi hayvonlarda, individual bo'lsa, aksar
hayvonlar to'da yoki podaning umumiy hududiga egadirlar. Agar biron bir
hayvonga tegishli hududga boshqasi, o'sha turning vakili bo'lsa ham, tashrif
buyuradigan bo'lsa, xo'jayinning qarshiligiga uchraydi va bu qarshilik hududning
markaziga yaqinlashgan sari ortib boraveradi. Aksincha, boshqa hayvon hududida
agressivlik pasayib, begona hayvon qochishga harakat qiladi (Buni yaxshi bilgan
hayvon o'rgatuvchilar qafasga birinchi bo'lib o'zlari kiradilar. Ikkinchi bo'lib kirgan
hayvon qafasni hayvon o'rgatuvchining hududi sifatida qabul qiladi va uning
agressivligi yo'qoladi). Aslida esa, hayvonlarda hudud agressiya natijasida yuzaga
keluvchi tushunchadir. Lorensning fikriga ko'ra, agressivlik oddiy instinktdir
(barcha biologlar ham bu fikrga qo'shilavermaydilar). Buni isbotlash uchun u va
uning xodimlari bir qator tajribalar o'tkazganlar. Ular hayvonlarni turdoshlaridan
alohida saqlab, ularda agressivlik o'rganish orqali emas, tug'ma mavjud bo'lishini

isbotlaganlar. Masalan, alohida saqlangan sichqonlar va kalamushlar o'zlarini
turdoshlariga qaraganda agressivroq tutishgan. Ular o'z turdoshlariga ham darhol
hujum qilganlar, bunda ular o'z turiga xos usullarni qo'llaganlar. Agressiya doimo
qo'rquv bilan birga yuradi, qo'rquv har doim agressiyani yuzaga keltiradi. Buni
turli hayvonlarda olib borilgan tajribalar ko'rsatib bergan. Agar hayvonlar
qo'rqitiladigan bo'lsa, ular agressivroq bo'lib qolishgan. Bu insonlar to'dasi yoki
butun jamiyatda ham kuzatilishi mumkin. Agressivlik eng xavfli holatdir.
Psixoanalitik yondashuvning asoschisi Zigmund Freyddir. U tajovuzkor
xulq tabiatiga ko'ra instinktiv bo'ladi va bundan qochib qutulib bo'lmaydi, deb
hisoblagan. Insonda ikkita o'ta kuchli instinkt mavjud: jinsiy (seksual (libido)) va
o'limga chorlovchi instinkt (tanatos). Birinchi turdagi energiya hayotni
mustahkamlash, saqlash va qayta ishlab chiqarishga yo'naltirilgan. Ikkinchi turdagi
energiya esa, hayotni buzish va tugatishga yo'naltirilgan bo'ladi. Uning
ta'kidlashicha, insonning xulq-atvori mazkur instinktlar o'rtasidagi murakkab
o'zaro aloqadorlikning natijasi bo'lib, ular o'rtasida doimiy zo'riqish mavjud
bo'ladi. Hayotni saqlash (eros) va uni yemirish (tanatos) o'rtasida kuchli ziddiyat
borligi sababli, boshqa mehanizmlar tanatosning energiyasi "Men" tomonga emas,
balkiboshqa tomonga, umuman tashqariga yo'naltirish maqsadiga xizmat qiladi.
Agar tanatosning energiyasi tashqariga yo'naltirilmasa, individning o'zini
yemirilishiga olib keladi. Shu tariqa, tanatos agressiyaning tashqariga chiqishiga va
boshqalarga yo'naltirilishiga sababchi bo'ladi. Bu nazariyani quyidagi chizmada
ifodalash mumkin:Energiya yo'nalishining o'zgarishi agressiya, boshqalarga
yo'nalgan xavfli xatti-harakatlarning paydo bo'lish ehtimolini kamaytirishi mumkin
bo'lgan hodisa -agressiyaga olib keluvchi hissiyotning tashqi namoyon bo'lishidir.
Bixeviorizm nazariyasiga ko'ra, og'ma xulq-atvor ijtimoiylashuv
jarayonida kuzatish orqali mos xulq-atvor shakllarini o'zlashtirilishi va
mustahkamlanishi natijasida yuzaga keladi. Ushbu nazariya Bandura tomonidan
taklif etilgan bo'lib, quyidagi jadvalda tajovuzkor xulqni o'zlashtirilishi, yuzaga
keltirilishi va boshqarilishi tushuntirilgan.

Tajovuzkorlik vosita orqali o 'zlashtiriladi: • Biologik omillar (masalan,
gormonlar, asab tizimi); • O'zlashtirish (masalan, bevosita tajriba, kuzatish).
Tajovuzkorlik yuzaga keltiriladi: • Namunalarning ta'siri ostida (masalan,
qo'zg'atish, diqqat); • Qabul qilib bo'lmaydigan munosabat (masalan, hujum,
frustratsiya); • Qo'zg'atuvchi motivlar (masalan, pul, faxrlanish); • Ko'rsatmalar
(masalan, buyruqlar); • G'alati yondashuv (masalan, paranoik yondashuv).
Tajovuzkorlik boshqariladi: • Tashqi rag'bat va jazo (masalan, moddiy
mukofot, noxush oqibat); • Ko'rgazmali tajriba (masalan, boshqalarni qanday
mukofotlashganlarini yoki jazolashlarini kuzatish); • O'zini-o'zi boshqarish
mehanizmlari (masalan, faxr, aybdorlik)
Uning nuqtai nazariga ko'ra, tajovuzkor xulqni tahlil qilishda quyidagi uchta
jihatni hisobga olish lozim:
1. Mazkur harakatlarni o'zlashtirish usullari;
2. Uni yuzaga keltiruvchi omillar;
3. Ular mustahkamlanadigan sharoitlar.
Shu boisdan, bu yerda eng katta ahamiyat bolalarga tajovuzkorlikni
o'rganishga, ijtimoiylashuvning birlamchi vositachilari, aniqroq aytganda ota-
onalarning ta'siriga qaratiladi. Xususan, ota-onalarning xulq-atvorlari tajovuzkorlik
modeli vazifasini o'tashi va agressiv ota-onalarning bolalarida ham agressivlik
kuzatilishi isbotlandi. Shuningdek, ushbu yondashuv namoyondalari keng
diapazondagi tajovuzkor reaksiyaning inson tomonidan o'zlashtirilishi - ushbu
xulqni to'g'ridan-to'g'ri rag'batlantirishga kiradi. Ya'ni, tajovuzkor xatti-harakatning
mustahkamlanishi mazkur xatti-harakatning keyinchalik ham takrorlanish
ehtimolini oshiradi. Shuningdek, natija keltiradigan tajovuzkorlik, ya'ni tajovuzkor
xulqning qo'llanilishi oqibatida muvaffaqiyatga erishish ham muhim ahamiyatga
ega bo'ladi. Bunga yana boshqalardagi tajovuzkorlikni kuzatish natijasida yuzaga
keladigan tajriba ham kiradi. Ijtimoiy qo'llab-quvvatlash va jazolash tajovuzni
qo'zg'atuvchisi hisoblanadi. O'zini-o'zi taqdirlash va o'zini-o'zi jazolash - inson o'zi
uchun belgilab olgan va taqdirlash va jazolash orqali boshqariladigan
tajovuzkorlikning ochiq modelidir. Shu o'rinda ta'kidlash lozimki, ushbu nazariya

inson tajovuzkorligini oldini olish va nazorat qilish uchun ko'proq imkoniyat
qoldiradi.
Hozirgi kunda sotsial kognitiv nazariyasi agressor va ijtimoiy rivojlanish
holati haqida ma'lumotlar mavjud bo'lsa, tajovuzkor xulqni tushuntirib beruvchi
eng samarali usul hisoblanadi. Shu tariqa, yuqorida keltirilgan, tajovuzkor xulqni
ta'riflovchi nazariyalardan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
• Tajovuzkorlikning paydo bo'lishiga tabiiy va ijtimoiy omillar ta'sir ko'rsatadi;
• Tajovuzkorlik zo'ravonlik bo'lish bilan birga, individning yashash uchun
kurashdagi me'yoriy reaksiyasi bo'lishi ham mumkin;
• Tajovuzkor bo'lmagan xulqni ijobiy mustahkamlash, tajovuzkorlikni yuzaga
keltiruvchi sharoitlarni o'zgartirish orqali agressiv xatti-harakatlar yumshatilishi
yoki ijtimoiy maqbul yo'nalishga o'zgartirilishi mumkin.
R.Beron va D.Richardsonlar qanday shaklda namoyon bo'lmasin, boshqa
jonzotga zarar yetkazishga yo'naltirilgan xulq-atvor bo'lib, o'sha mavjudot mazkur
munosabatdan himoyalanishi uchun barcha asoslarga ega. Mazkur keng qamrovli
ta'rif o'z ichiga quyidagi xususiy holatlarni qamrab oladi:
1. Tajovuz har doim qurbonga anglangan maqsadli zarar yetkazishni nazarda
tutadi;
2. Faqat jonli mavjudotlarga zarar yetkazishga yo'naltirilgan xulq-atvorgina
tajovuzkor deb qaralishi mumkin;
3. Qurbonlar o'ziga nisbatan munosabatdan qochish uchun motivga ega bo'lishlari
lozim.
Shunday qilib, agressiya ichki qo'zg'alish tendensiyasi sifatida - bu shaxs
dinamikasining ajralmas bo'lagidir (me'yordagi holatida ham, turli darajada
namoyish etilgan buzilishlarda ham). Agressivlik - individual xususiyat, u aniq
insonning moyilligi ushbu tendensiyani ichki va tashqi harakatlar shaklida
namoyon etishi hisoblanadi. Ushbu individual xususiyatni o'lchash qiyin, bu
borada agressiv tendensiyani asosiy baholash usuli - bu uning xulq-atvordagi
namoyishlarini baholash hisoblanadi.

Agressiya va agressiv xulq-atvor orasidagi o'zaro bog'liqlik xarakterini
aniqlashga urinib ko'raylik. Balki insonning agressiya kechinmalari uni vayronkor
harakatlarga olib keladi. Boshqa tomondan, zo'ravonlik sodir etib, inson o'tkir
emotsional qo'zg'alish holatida ham, shu bilan birga to'liq sovuqqonlik holatida
ham bo'lishi mumkin. Agressor o'z qurbonini yomon ko'rishi umuman shart emas.
Holbuki, ko'pchilik insonlar bog'lanib qolgan va chin yurakdan sevadigan o'z
yaqinlarini qiynaydilar.
Yuqorida keltirilgan misollardan xulosa qilish mumkinki, agressiv xulq-
atvor turli shakllarga (ifodalanishi bo'yicha) ega bo'lishi mumkin: situativ
agressiv reaksiyalar (aniq vaziyatga qisqa muddatli reaksiya shaklida); passiv
agressiv xulq-atvor (hech nima qilmaslik yoki biror nimadan voz kechish
shaklida); faol agressiv xulq-atvor (zo'ravonlik yoki vayrongarchilik harakatlari
shaklida).
Mazmun jihatidan agressiyaning yetakchi belgilari sifatida, uning quyidagi
namoyishlarini hisoblash mumkin:
- insonlar ustidan ustivorlik qilishga ifodalangan intilish va ulardan o'z
maqsadlarida foydalanish;
- vayron qilishga intilish;
- atrofidagi insonlarga zarar yetkazishga intilish;
- zo'ravonlikka moyillik (og'riq yetkazish).
Shubhasiz, zo'ravonlik (jismoniy, jinsiy, emotsional) agressiv xulq-
atvorning eng jiddiy namoyishi va xayrixohligi natijasidir. Inson zo'ravonligi
hayvonnikidan tubdan farq qiladi. U biologik jihatdan maqsadsiz, u faollik bilan
inson hissiyotlaridan foydalanadi, u inson intellektining tekinxo'riga aylanadi va
nihoyat qurol qo'llanilganda ko'p karra kuchayadi.
Umuman olganda, agressiv xulq bilan bog'liq muammolarni bartaraf etish
uchun, har qanday jamiyat maxsus choralar ko'rishga majbur. Bular orasida eng
samaralisi milliy qadriyatlar, ijtimoiy normalar hisoblanib, bular aniq shaxsni
o'zining agressiv potensialini integrallashga va uni ijtimoiy ruxsat etilgan usullar
yordamida ifoda etishga imkon beradi. Shaxs taraqqiyotining har bir bosqichi

rivojlanishning maxsus alohida vaziyatiga ega va shaxsga ma'lum talablar qo'yadi.
Shaxs taraqqiyotining yoshga bog'liq talablariga adaptatsiya odatda agressiv xulq-
atvorning turli namoyishlari bilan kuzatiladi. Ma'lum bo'lishicha, kichik yoshdagi
bolalar agar tez-tez, baland ovozda va biror narsa talab qilib yig'lasalar, ularning
tabassum qilishi kuzatilmasa, boshqalar bilan aloqa qilmasa shu orqali agressivlik
xususiyatlarini namoyon etadilar. Psixoanalitik tadqiqotlar go'daklarning talablari
inobatga olinmayotganda kechayotgan katta g'azab miqdori haqida ma'lum
qilishini ta'kidlashadi. Shu bilan birga shunday fakt ma'lumki, kichik bolalarda ona
muhabbatini saqlab qolish uchun, yangi tug'ilgan ukasi yoki singlisiga nisbatan
vahshiylik namoyish etishga moyillik kuzatiladi.
Bolalar bog'chasining talablariga moslashib, bolalar bir birini chimdilashi,
mazahlashi, bir biriga tupurishi, urushishi, tishlashi va hattoki yegulik bo'lmagan
narsalarni yutishi ham mumkin. Bunday harakatlar aytilmasdan sodir etiladi -
impulsiv, ongsiz va ochiq oydin. Ushbu yoshda passiv agressivlik namoyishi
negativizm hisoblanadi, qaysarlik, gapirish yoki ovqat yeyishni rad etish, tirnoqlari
yoki lablarini tishlash. Ta'kidlash joizki, maktabgacha yoshidagi bolaning uyidagi
xulq-atvori ko'proq oiladagi emotsional iqlimga bog'liq, bolalar guruhi esa o'z
navbatida tarbiyachi ichki holatining yorqin aksi hisoblanadi. Agar u yoki bu
agressiyani namoyish etsalar yoki kechirayotgan bo'lsalar, bolalar tomonidan
agressiyani takrorlash ehtimoli oshadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda
agressiya odatda zaifroq bo'lgan o'quvchilarga nisbatan ("tanlagan qurboniga")
ko'pincha mazah qilish, bosim o'tkazish, urushtirish, janjallashish shaklida
qo'llaniladi. Maktab bolalarining bir biriga nisbatan agressiv xulq-atvori bir qator
vaziyatlarda jiddiy muammoga aylanadi. O'qituvchilar va ota-onaning bunday
xulq-atvorga keskin reaksiyasi odatda bolalar agressivligini kamaytirmasdan,
aksincha uni kuchaytiradi, chunki u agressorlarning mustaqilligi va kuchining
bilvosita isboti bo'lib xizmat qiladi. Bunga qaramasdan, aynan o'qituvchi, uning
avtoriteti va agressiv xulq-atvorga ochiq munosabatini bildirish mahorati, bolalarni
ko'proq ijtimoiy maqullangan xulq-atvor shakllarini tanlashga undaydi.

Agressiv xulq-atvorning o'smir yoshidagi maxsus xususiyati - kattalar
avtoritetining qo'llashi fonida tengdoshlari guruhiga bog'langanligi bilan izohlash
mumkin. Ushbu yoshda agressiv bo'lish "kuchli bo'lish yoki kuchli ko'rinish"
ma'nosini anglatadi. Har qanday o'smir guruhi, lider tomonidan qo'llab-
quvvatlaydigan, o'zining afsonalari va udumlariga ega. Masalan, a'zolikka qabul
qilish udumlari keng tarqalgan (yoki yangi kelganlarni sinovdan o'tkazish). Ko'zga
tashlanadigan guruh "uniformasi" (umuman o'smirlar modasi ham) udumlar
xarakteriga ega. Udumlar guruhga tegishlilik hissiyotini kuchaytiradilar va
o'smirlarga xavfsizlik hissiyotini beradilar, biroq, afsonalar ularning hayot
faoliyatining asosi bo'lib qoladi. Afsonalar guruhdagi ichki guruh va tashqi
agressiyasini oqlash uchun keng qo'llaniladi. Masalan, guruh a'zosi bo'lmaganlarga
nisbatan har qanday agressiya quyidagi gaplar bilan oqlanadi - "ular bizni
sotdilar..., biz o'zimizni himoya qilishimiz kerak..., biz hammani bizni hurmat
qilishga majbur qilishimiz kerak" Guruh afsonasi bilan ruhlantirilgan zo'ravonlik
o'smirlarda o'z kuchini tasdiqlash, qaxramonlik va guruhga sodiqlik shaklida
kechadi. Bir vaqtdayoq, alohida vaziyatlarda agressiv xulq-atvor tashabbuschilari
sifatida - alohida autsayder-o'smirlar, turli sabablar tufayli dezadaptatsiyalashgan
o'smirlar va agressiya yordamida o'z mavqeini ko'tarishga urinib ko'rgan o'smirlar
bo'lishi mumkin.
Umuman olganda, bola va o'smir shaxsining rivojlanishi uchun agressiv
namoyishlarning o'zi unchalik xavfli emas, balki ularning natijalari va
atrofdagilarning noto'g'ri reaksiyasi xavflidir. Agar zo'ravonlik - e'tibor,
hukmronlik, tan olish, pul, boshqa huquqlarni bersa, bolalarda va o'smirlarda kuch
ustivorligiga asoslangan xulq-atvor shakllanishi mumkin, bu esa katta insonlarning
ham ijtimoiy faoliyat asosini tashkil etishi mumkin (masalan, kriminal guruhlarda).
Atrofdagilarning agressiyani kuch bilan bosishga intilishi kutilgan natijaga emas,
balki qarama-qarshi natijaga olib kelishi mumkin.
Katta kishilarda agressiv xulq-atvor namoyishlarining turlari xilma-xil,
chunki ular asosan individual xususiyatlar bilan belgilanadi. Agressiv xulq-atvorni

to'ldiruvchi, individual-shaxs xususiyatlari sifatida, odatda quyidagi fe'l-atvor
qirralarini ko'rib chiqadilar, jamoa ma'qullamasligi, asabiylik, gumonsirash,
bid'atlar (masalan, millatiga qarab), hamda aybdorlik o'rnida uyalish hissiyotini
sezishga moyillik. Zo'ravonlikka moyillikni qo'llab-quvvatlashda insonning
quyidagi e'tiqodi asosiy rol o'ynashi mumkin, inson o'z taqdirining yakka hukmdor
xo'jayini (ba'zan boshqa insonlar taqdirini ham), hamda agressiyaga uning ijobiy
munosabati (foydali va normal hodisa sifatida).
Shaxsning agressiv xulq-atvoriga ta'sir qiluvchi boshqa xususiyat - uning
frustratsiyani o'tkazish qobiliyati. Ma'lum bo'lishicha, frustratsiya- bu maqsad yoki
ehtiyojini qoniqtirishi yo'lidagi to'sqinlikdan kelib chiqqan holat. Ba'zi bir
mualliflar frustratsiyani - agressiv xulq-atvorning yetakchi sabablaridan biri deb
hisoblaydilar. Umuman olganda, frustratsiya keng tarqalgan hodisa va insonlar uni
bartaraf etish qobiliyatlari bilan farqlanadilar. Agar agressiv xulq-atvor frustratsiya
bartaraf etishiga muvaffaqiyatli ko'maklashsa, u o'rgatish qonunlariga muvofiq,
kuchayishga ko'proq ehtimoli mavjud. Bu vaziyatda, insonning frustratsiyaga
yuqori seziluvchanligi bo'lsa, muammolar paydo bo'lishi mumkin, shu bilan birga
agar unda frustratsiya bartaraf etilishining ijtimoiy ruxsat etilgan usullari ishlab
chiqilmagan bo'lsa.
Boshqa - jinsiy (gender) omilining ta'sirini baholaganda, - erkaklar (o'g'il
bolalar) to'g'ridan-to'g'ri va jismoniy agressiyaning juda yuqori darajalarini
namoyish etadilar, ayollar (qiz bolalar) esa bevosita va verbal ko'rinishidagi
agressiyani namoyish etishga moyil bo'lishadi. Umuman olganda, erkak jinsiga
ko'proq jismoniy zo'ravonlikka moyillik mansub, bu borada ayollar ko'proq va
muvaffaqiyatli psixologik variantni qo'llaydilar.
Gender, yosh va individual omillarning muhimligiga qaramasdan,
ko'pchilik tadqiqotchilar fikricha, agressiv xulq-atvorning shakllanishida shaxs
rivojlanishining ijtimoiy sharoitlari yetakchi ahamiyatga ega.
Eng bahsli muammolardan biri shaxsning agressiv xulq-atvoriga ommaviy
axborot vositalarining ta'siri muammosini hisoblash mumkin. OAV negativ
ta'sirining tarafdorlari quyidagi ma'lumotdan kelib chiqadilar, insonlar qachon

o'zini agressiv tutadilar, eng avvalo, boshqalar agressiyasini kuzatib turib.
Televidenie orqali agressiv xulq-atvorni shakllantirish mexanizmi quyidagi
ko'rinishga ega bo'lishi mumkin: me'yoridan ortiq teleko'rsatuvlarga qiziqish -
agressiv xayollar - o'zini personaj (qahramon) bilan taqqoslash - muammolarning
yechimi va insonlarga ta'sir ko'rsatishning agressiv usulini o'zlashtirish - agressiv
harakatlarni takrorlash -shaxslararo munosabatlarda muammolarni yechish uchun
agressiyani qo'llash -qo'llab-quvvatlash - agressiv odatlar - rivojlanmagan ijtimoiy
va o'quv ko'nikmalari -frustratsiya - teleko'rsatuvlarni me'yoridan ortiq ko'rish va
boshqalar.
Agressiv xulq-atvorning kuzatish orqali shakllanishini bir nechta
shartlarni bajarish orqali amalga oshirish mumkin. Birinchidan, ko'rayotgani real
bo'lib, shaxsiyatiga tegib o'tishi kerak. Ikkinchidan, ko'rgani aynan agressiya
sifatida qabul qilinishi kerak. Uchinchidan, qachonki tomoshabin o'zini agressorga
tenglashtirsa agressiya o'tadi, ammo aniq shaxs uchun agressiya ob'ekti filmdagi
agressiya qurboni sifatida tasavvur qilinadi. O'rganishning keyingi prinsipial sharti,
filmdagi qahramon agressiya natijasida maqsadiga yetadi yoki rohatlanadi, bu esa
tomoshabin uchun ahamiyatli.
Umuman olganda, agressiv sahnalarni ko'rish, ko'pchilik kattalarga tahmin
qilinganga nisbatan to'g'ri negativ ta'sir ko'rsatmaydi, chunki kuzatuvni o'zi ichki
va tashqi shartlar majmui bilan belgilanadi. Zo'ravonlik sahnalariga insonlarning
raeksiyasi turlicha bo'lishi mumkin: nafrat, yoqimsiz, vertualizatsiya (tasvir etilgan
hodisalarni noreal sifatida qabul qilish), faqatgina ba'zi bir vaziyatlarda - qoyil
qolish va o'xshashga intilish. Bunga qaramasdan OAV (shuningdek, internet
saytlaridan noo'rin foydalanish) bolalar va o'smirlar rivojlanishiga negativ (salbiy)
ta'siri haqiqiy xavflarni keltiradi.
Bolada agressiv xulq-atvorining shakllanishiga turli oilaviy omillar kuchli
ta'sir qiladi, masalan oila jipsligining past darajasi, janjalkashlik, bola va ota-ona
o'rtasida yaqinlikning kamayishi, bolalar o'rtasidagi yomon o'zaro munosabatlar,
oilaviy tarbiyaning noadekvat usuli, ko'pincha, juda qattiq jazolarni qo'llaydigan

ota-onalar, me'yoridan ortiq nazorat qiladigan (giperopeka) yoki aksincha nazorat
qilmaydigan (gipoopeka), bunday ota-onalar o'z bolalarining agressiyasi va kuloq
solmasligi bilan ko'proq to'qnashadilar. Shuningdek, onaga nisbatan otaning
agressiyasi bolaga ifodalangan negativ ta'sir ko'rsatadi (jismoniy zo'rlash yoki
ochiqchasiga ma'nan kamsitish).
Bandura tajovuzkor xulqni tahlil qilishda quyidagi uchta jihatni hisobga olgan:
1. Mazkur harakatlarni o'zlashtirish usullari;
2. Uni yuzaga keltiruvchi omillar;
3. Ular mustahkamlanadigan sharoitlar.
Shu boisdan, eng katta ahamiyat bolalarga tajovuzkorlikni o'rganishga,
ijtimoiylashuvning birlamchi vositachilari, aniqrog'i ota-onalarning
ta'siriga qaratiladi. Xususan, ota-onalarning xulq-atvorlari tajovuzkorlik modeli
vazifasini o'tashi va agressiv ota-onalarning bolalarida ham agressivlik kuzatilishi
isbotlandi. Shuningdek, ushbu yondashuv namoyondalari keng diapozandagi
tajovuzkor reaksiyaning inson tomonidan o'zlashtirilishi - ushbu xulqni to'g'ridan-
to'g'ri rag'batlantirishga kiradi. Ya'ni, tajovuzkor xatti-harakatning
mustahkamlanishi mazkur xatti-harakatning keyinchalik ham takrorlanish
ehtimolini oshiradi. Shuningdek, natija keltiradigan tajovuzkorlik, ya'ni tajovuzkor
xulqning qo'llanilishi oqibatida muvaffaqiyatga erishish ham muhim ahamiyatga
ega bo'ladi.
Shunday qilib, "asotsial agressiya nazariyasiga" muvofiq, bolada agressiv
xulq-atvorning paydo bo'lishi ota-onaning bittasi yoki ikkovi tomonidan
g'amxo'rlik va yaqinlikning yetmasligi bilan bog'liq. Bog'lanib qolish frustratsiyasi
bolada doimiy zidlik hissi paydo bo'lishiga olib keladi, chunki u o'zi uchun
ahamiyatli bo'lgan kattalarga taqlid qilish (shu bilan birga emotsional
namoyishlariga taqlid qilish ham) orqali rivojlanadi. Boladagi xulq-atvor ota-ona
bilan munosabatlarda rivojlangan, natijada esa boshqa insonlarga o'tkaziladi
(sinfdoshlariga, o'qituvchilariga, turmush o'rtoqlariga). Agar aniq insonga nisbatan
agressiya namoyishi to'xtatilsa (yoki turli sabablarga ko'ra amalga oshirish imkoni
bo'lmasa), agressiya "xavfsizroq" bo'lgan yangi ob 'ektga yo 'naltiriladi.

Ko'pchilik tadqiqotchilar esa har xil jinsli bolalarga oiladagi yomon
muomalaning har xil ta'sir qilishini ta'kidlaydilar. Bir qator mualliflar fikricha, qiz
bolaga, bolaligida vahshiylik munosabatida bo'lsalar, unda xulq-atvorning
mazoxistik patterini rivojlanishiga moyillik ko'proq, o'g'il bola esa o'zini ko'proq
agressor bilan taqqoslaydi va unda sadistik yo'nalish rivojlanishining katta ehtimoli
mavjud.
Agressiv xulq-atqorning paydo bo'lishida oilaning yetakchi roli haqidagi
yondashuvning yana bir dalili, bolalar uyida tarbiya olayotgan bolalarda
agressivlik bilan bog'liq buzilishlar ustivorlik qilish vaziyati (asrab olinganlardan
farqliroq). Bir vaqtda, ota-ona g'amxo'rligini ko'rmagan barcha bolalar ham
agressiv bo'lavermaydi. Oilaviy deprivatsiyaning boshqa natijasi bu - odamovi
bo'lishi, me'yoridan ko'p qaramlik, bo'ysinishga ortiqcha tayyorlik yoki chuqur
xavotirlanish (natijasi shubhasiz, deprivatsiya darajasiga, bolaning yoshiga, uning
tuzilish xususiyatlariga va boshqa holatlarga bog'liq).
Shunday qilib, ichki va tashqi omillarning yomon ta'sirida agressiv qiziqish
haqiqatdan ham, agressivlikning yomon shakllariga aylanadi, mustahkam vayron
etuvchi xulq-atvordan jamiyat uchun xavfli shakllarigacha. Biroq, agressiya albatta
salbiy natijalarga olib kelishi shart emas. Masalan, u nafaqat yangi va yanada yangi
ob'ektlarga yo'naltirilishi mumkin, balki faoliyatning turli shakllarida biznesda,
o'qishda, sportda, yetakchilikda va boshqalarda almashishi ham (sublimatsiyalashi)
mumkin.
Shubhasiz, me'yoridagi agressiya himoyalanish xarakteriga ega va hayot
kechirish uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga, insonning ijodiy potensiali va
yutuqlarga intilishida faollik manbai sifatida ko'rinadi. Shaxs agressiyasining turli
namoyishlarini, agressiyani ijtimoiy ta'qiqlanmagan shakllarida namoyish eta olishi
va nihoyat o'zi va boshqalar ustidan zo'ravonlikdan qochishni o'rganib olishi zarur
va majburdir. Shaxsiy agressiyasining taqdiri - har bir katta yoshli insonning
shaxsiy tanlash huquqi, biroq agressiyani egallab olishi - umuman olganda eng
murakkab psixologik vazifalardan biri hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Elov Z.S. Axmedova A.M. Maktabgacha yoshdagi bolalarda uchraydigan nutq
buzilishlari va ularni yuzaga keltiruvchi sabablarninig bola ruhiyatiga psixologik
ta'siri. respublika ko'p tarmoqli ilmiy tadqiqotlar sammiti. 02/2022. 234-237.
2. Elov Z.S. Berdiyeva D.Sh. Psychological reasons for suicide motivation in
adolescents with deviant behavior. Oriental renaissance: innovative, educational,
natural and social sciences scientific journal. volume 2, issue 2 February 2022
10031009
3. Elov Z.S. Ichki ishlar organlari xodimlari orasida suisidal xulq motivasiyasi
namoyon etilishining ijtimoiy-psixologik sabablarI. The best INNOVATOR IN
SCIENCE №1 2022. 583-591
4. Elov Z.S. Nutqda uchraydigan buzilishlar va ularni yuzaga keltiruvchi
sabablarning bola ruhiyatiga psixologik ta'siri. Pedagogik mahorat (Ilmiy-nazariy
metodologik jurnal). 1, 2022 fevral 103-105

5. Elov Z.S. O'smirlik davrida shaxs xulq-atvorida kuzatiladigan reaksiyalarning
psixologik ta'siri. science and education scientific journal volume 3, issue 3 march
2022 442-447
6. Elov Z.S. Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya. O'quv-metodik
qo'llanma. 2021. Buxoro 1-164.

Agressiya Reja: 1. Agressiya tushunchasi. 2. Shaxs agressiyasining salbiy oqibatlari. 3. Agressiv xulq atvor va uniing salbiy oqibatlari. Foydalangan adabiyotlar

Psixologiyada agressiya deganda, boshqalarni o'ziga bo'ysindirish yoki ularning ustidan hukmronlik qilish maqsadida, fantaziyasida (xayol surish) yoki real xulq-atvorda namoyon bo'ladigan tendensiyani (intilishni) tushunadilar. Ushbu tendensiya universal xarakterga ega bo'lsada, ammo "agressiya" atamasining o'zi umuman neytral ma'no kasb etadi. Aslida agressiya hayot va yashash qiziqishlariga xizmat qiladigan, pozitiv, hamda o'zinig agressiv xohishini qoniqtirishga yo'naltirilgan, negativ ahamiyat kasb etishi mumkin. Agressiya psixik reallik sifatida aniq xarakteristikalarga ega: yo'naltirilganligi, namoyish etish shakllari, intensivlik. Agressiyaning maqsadi - xususan jabrlanuvchiga azob (zarar) yetkazish (dushmanlik agressiyasi), hamda agressiyani boshqa maqsadlarga erishish vositasi sifatida qo'llash (instrumental agressiya) hisoblanadi. Agressiya tashqi ob'ektlarga insonlar va predmetlar yoki o'ziga yo'naltiriladi. Boshqa insonlarga yo'naltirilgan agressiya jamiyat uchun maxsus xavfni tashkil etadi. A.Bandura va R.Uolter uni asotsial agressiya deb ataganlar uni ijtimoiy-destruktiv xarakterli xarakatlar bilan bog'laydilar, buning natijasida boshqa shaxs yoki mulkka zarar yetkazilishi mumkin, biroq bu harakatlar qonuniy nuqtai nazaridan jazolanmasligi ham mumkin. Agressiya ochiq va latent shakllarga ega bo'lishi mumkin. "Agressiya" atamasini vayron etish niyatlarini belgilash uchun qo'llanilishiga qaramasdan, uni pozitiv namoyishlarini baholash uchun masalan, manmanlikdan kelib chiqqan faollik uchun keng qo'llaydilar, Bunday harakatlarni o'z mavqeini o'rnatish deb belgilaydilar, shu bilan bu harakatlar do'stona motivatsiya yordamida paydo bo'lganini ta'kidlaydilar. Ular raqobat, yutuqlarga intilish, hazil, sport musobaqalari va boshqa shakllarda namoyon bo'ladi. Agressiyaning odatiy namoyishlari quyidagilar hisoblanadi: nizo chiqarish, bosim o'tkazish, majburlash, tilining yomonligi, negativ baholash, hamla qilish yoki jismoniy kuchni qo'llash bo'lsa, yashirin shakllari aloqadan qochish, kimgadir zarar yetkazish maqsadiga befarqlik, o'ziga ziyon yetkazish va o'z joniga qasd qilish kabilarda namoyon bo'ladi.

Agressiyaning ichki reprezentatsiyalari turli agressiv affektlar orqali, xususan asabiylashish, hasad, nafrat, g'azab, chidamlilik, vahshiylik, jinnilik va qutirish ko'rinishlarda namoyon bo'lishi mumkin,. Agressiv affektlar intensivligi ularning psixologik funksiyasi bilan hamjihatlikda, agressiya individ uchun avtonomiyani saqlab qolish, azob yoki xavf manbaini yo'qotish, ehtiyojlarini qondirish yo'lida to'siqlarni yo'q qilish, ichki nizoning yechimi, o'zini baholashning o'sishi kabi muhim funksiyalarni bajarishi va bunday vaziyatda agressiyani shaxs to'la-to'kis yoki qisman anglamasligi mumkin. Nafrat - eng murakkab agressiv va intensiv affektlardan biri bo'lib, nafratga chalingan insonning asosiy maqsadi agressiya ob'ektini yo'qotishga qaratilib shubhasiz, nafrat jiddiy xavfni bartaraf etishga yo'naltirilgan, g'azabning normal reaksiyasi bo'lishi ham mumkin. Ma'lum sharoitda nafrat va qasoskorlik noadekvat tarzda kuchayishi mumkin. Nafrat ob'ekti bilan munosabatlar agressor shaxsiyati uchun muhim qadriyatga ega. U nafrat ob'ektini chin dildan yo'qotishni istaydi va shu bilan birga u bilan munosabatlarni saqlab qolishga intiladi. Quyida turli psixologik nazariyalarda agressiv xulq-atvor muammosining tadqiqi bilan bog'liq tahlillarni keltirib o'tamiz. Biologik nazariyalar deviant holatlarni o'rganishda deviant xulq- atvorning agressivlik va jinoyatchilik turlarini tadqiq qilishga harakat qilishadi. Lekin deviatsiya muammosi keng ko'lamdagi ijtimoiy muammo hisoblanib, jamiyatda mavjud jamiyat tomonidan qabul qilinmagan har bir harakatni o'z ichiga oladi. XIX ikkinchi yarmida italiyalik Ch.Lombroz biologik nazariya yo'nalishda dastlab deviant xulq-atvor muammosi bilan shug'ullangan. Ch.Lombroz jinoyatchilikning asosiy sababi bu irsiy-biologik omillar deb uqtiradi. Jinoiy (kriminal) xulq-atvorning paydo bo'lishiga dastlab ob-havo, tabiat va tug'ma omillardan tortib iqtisodiy, madaniy va genderlargacha bo'lgan ijtimoiy omillar ham sabab bo'lishi mumkin, deb ta'kidlaydi.

Ekologik yondashuv Z.Freyd nuqtai nazariga o'xshash bo'lgan agressiyaga evolyusion yondashuv tarafdori K.Lorens tadqiqotlarida yangicha mazmun kasb etdi. Lorensning fikriga ko'ra, tajovuzkorlik, barcha jonzotlarda bo'lgani kabi, insonda ham mavjud bo'ladi. U yashash uchun kurash instinktiga asoslanuvchi agressiv energiya organizmda uzoq vaqt davomida muntazam yig'ilib borib, uzluksiz ravishda, qo'qqisdan paydo bo'ladi deb hisoblagan. Shu tariqa, aniq tajovuzkor xatti-harakat quyidagi ikkita vazifani bajarish natijasida yuzaga keladi: 1. Jamlangan tajovuzkor energiyaning miqdori; 2. Agressiyani bo'shashini yengillashtiruvchi stimullarning mavjudligi. Tajovuzkorlik nazariyasining fundamental tadqiqotlari aynan K.Lorensgategishlidir. Birinchidan, u hayvonlardagi o'z turdoshlariga nisbatan tajovuzkorlikni zararli emas, balki turning saqlanib qolishi uchun foydali, deb hisoblagan. Agressiyani turni saqlanib qolishi uchun lozim bo'lgan tabiiy instinkt sifatida anglash, uning xavfini tushunish imkonini beradi. Uning xavfi kutilmaganda yuz berishidadir. Aksariyat sotsiolog psixologlar o'ylaganlaridek, agressiya tashqi ta'sirlarga bog'liq bo'lmaydi. Ikkinchidan, Lorensning fikriga ko'ra, guruh a'zolari bir-birlari bilan qanchalik yaqin bo'lsalar, qanchalik bir-birlarini tushunsalar hamda yaxshi ko'rsalar, agressiya shunchalik xavfli bo'ladi. Uchinchidan, Lorens tajovuzkorlikka qarshi ijtimoiylashuvning quyidagi usullarini ko'rsatdi: almashtirish, hujum mo'ljalini o'zgartirish. Lorens buni evolyusiya natijasida erishilgan ajoyib ixtiro, tajovuzni xavfsiz yo'nalishga burib yuborish vositasi deb yozgan. Sherer ham, modomiki agressiya instinkt ekan, uni boshqa faoliyat bilan almashtirish lozim deb hisoblagan. Shu o'rinda an'analarning jamiyat hayotida tutgan o'rni haqidagi Lorens g'oyalari diqqatga sazovor. Xususan, u o'zining dastlabki kommunikatsiya vazifasini o'zgartirib, yangi ikkita vazifani bajarishga kirishadi: agressiyadan saqlanish hamda bir tur a'zolari ichidagi aloqalarni saqlab qolish. Uchinchi muhim vazifasi bir turni qobiq ichida saqlab, boshqa turlardan himoyalash. Bu bugungi kundagi me'yorlarning aniq ifodasidir. Ijtimoiy me'yorlar va an'analarning mustahkamligi eng dahshatli urush - dinlararo urushga olib kelishi mumkin va bu bugungi kunda bunday holat kuzatilmoqda.

Kundalik hayotda ishlatilayotgan tushuncha bilan ilmiy atama har doim ham bir-biriga mos kelavermaydi. Kundalik hayotda agressiya deganda biz ko'proq adolatsiz, asossiz hujumni tushunamiz. Etiologiyada agressivlik tushunchasi g'azab, jahl, nafratni anglatadi. U hech qanaqa, ijobiy ham salbiy ham ko'rinishga ega emas. Bu ta'rifni K.Lorens «G'azab: agressiv xulq-atvorning tabiiy tarixi» nomli kitobida keltirib o'tadi. Agressiya ko'pincha hujum qilganda ko'zga tashlanadi, biroq g'azabsiz hujumni etiologlar agressiya deb atamaydilar. Tabiatda bir tur ikkinchiturga hujum qiladi. Bo'ri quyonga hujum qilsa, agressiya emas, ov hisoblanadi. Shu kabi, ovchining o'rdak otishi yoki baliqchining qarmoq tashlashi agressiya emas. Chunki ular o'ljaga nisbatan qo'rquv, g'azab yoki nafrat hissini tuymaydi. Agressiv xulq-atvorni esa, ushbu tuyg'ular yuzaga keltiradi. Bir hayvon ikkinchisining jahlini chiqarsa yoki xavf tug'dirsa (o'ziga, hududiga, uyiga, bolalariga) yoki shunchaki notanish hamda shubhali ko'rinsa, agressiyaga duch keladi. Agressivlik hayvonlarda hudud bilan bog'liq ravishda yaqqol namoyon bo'ladi. Ushbu holat Govard tomonidan 1920 yilda kashf qilinganidan so'ng, ma'lum bo'ldiki, bu holat juda keng tarqalgan ekan. Ko'p hayvonlar o'z hayotlarining bir bo'lagi sifatida o'z hududlarini qattiq himoya qiladilar. Hududlar ayrim hayvonlarda, ko'proq yovvoyi hayvonlarda, individual bo'lsa, aksar hayvonlar to'da yoki podaning umumiy hududiga egadirlar. Agar biron bir hayvonga tegishli hududga boshqasi, o'sha turning vakili bo'lsa ham, tashrif buyuradigan bo'lsa, xo'jayinning qarshiligiga uchraydi va bu qarshilik hududning markaziga yaqinlashgan sari ortib boraveradi. Aksincha, boshqa hayvon hududida agressivlik pasayib, begona hayvon qochishga harakat qiladi (Buni yaxshi bilgan hayvon o'rgatuvchilar qafasga birinchi bo'lib o'zlari kiradilar. Ikkinchi bo'lib kirgan hayvon qafasni hayvon o'rgatuvchining hududi sifatida qabul qiladi va uning agressivligi yo'qoladi). Aslida esa, hayvonlarda hudud agressiya natijasida yuzaga keluvchi tushunchadir. Lorensning fikriga ko'ra, agressivlik oddiy instinktdir (barcha biologlar ham bu fikrga qo'shilavermaydilar). Buni isbotlash uchun u va uning xodimlari bir qator tajribalar o'tkazganlar. Ular hayvonlarni turdoshlaridan alohida saqlab, ularda agressivlik o'rganish orqali emas, tug'ma mavjud bo'lishini

O'xshashlar

Ommaviy tusdagi psixologik hodisalar

XVIII asr birinchi yarmida xalqaro munosabatlar va diplomatiya

“Sovuq urush” davridagi xalqaro munosabatlar

Proektiv texnika

XVIII asr birinchi yarmida xalqaro munosabatlar va diplomatiya