Algoritmlar va ularni yozish usullari, hisoblash jarayonlari Reja: 1. Algoritm va algoritmlash tushunchasi 2. Algoritmning xossalari 3. Hisoblash jarayonlari.

1. Respublikamiz qishloq xo’jalik o’quv yurtlarida yuqori malakali, xozirgi zamon talablariga to’la javob beradigan etuk iqtisodchi, hisobchi, zooinjener, zootexnik, agronom, menedjer, tadbirkor, ishbilarmon, marketing va boshqa mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash xozirgi zamon talabidir. Respublikamiz Mustaqillikga erishgandan so’ng shaxsiy kompyuterlarning keng tarqalishi, har bir kasbdagi kishilarning bilim darajasiga, kompyuter sabog’ini egallashga bo’lgan talabini oshirib yubordi. Кompyuter savodi so’zining paydo bo’lishi, kompyuter tuzilishi va ishlashi hamda ular bilan uzviy bog’liq bo’lgan jarayonlarni algoritmlash va dasturlash kabi asosiy tushunchalarga borib taqaladi. Har - kuni - turmushda, - ishda, - o’quv jarayonida ko’plab masalalarni echishga to’g’ri keladi. Bu masalalarning mazmuni matematika va boshqa fanlar bilan bog’lanishi shart emas. Tez-tez shunday voqeliklar yuzaga kelib turadiki, bunda ularni echish, yaxshi echim usullarini aniqlash lozim bo’lib qoladi. Bu masalalarni hal qilishda bir qancha yo’llar, ya’ni usullar bo’lishi mumkin. Butun umr bo’yi biz shu masalalarni hal qilish yo’llarini va ularning eng qulay usullarini topishga harakat qilamiz. Hayot o’zi algoritmdan iborat bo’lib, har bir kishining kundalik ishi ma’lum tartibda bajariladi. Bizning har birimiz harid qilish uchun magazinga kiramiz. Eslab ko’ring siz harid qilish uchun magazinga kirishdan avval nima qilasiz. Ma’lum bo’lishicha, magazinga kirishdan avval fikran qancha mablag’ingiz borligini (kirish ma’lumotlari) va qanday narsalar sotib olishingiz (chiqish ma’lumotlari) zarurligini aniqlaysiz. So’ngra qaysi yo’l bilan borib, qaysi magazinlarga kirib kerakli narsalarni harid qilishni o’ylaysiz. Balki magazinga bir necha yo’l orqali borish mumkin. Bu vaqtda siz zaruriy yo’lni tanlab olishga imkoniyat beruvchi shartni aniqlaysiz. Masalan: Siz magazinga kirasiz, u erda sizga zarur narsalar yo’q. Bu vaqtda nima qilish kerak, kerakli narsalarni harid qilish uchun izlab qaerga borish kerak yoki bu niyatdan butunlay qaytish kerakmi. Bu holatlarni siz oldindan ko’rib chiqqansiz, nima qilish zarurligini bilasiz. Avvaldan o’ylab qo’yilgan bunday qoida, agar matematik termindan foydalanilsa, algoritm deb atalishi mumkin. Inson hech qachon o’ylamasdan

kutilgan natijaga olib kelmovchi biror harakatni qilmaydi. Amalda bizning miyamiz doimo algoritmlarni tuzish bilan band bo’lib, ma’lum maqsadga erishishning yo’llarini o’ylaydi va izlaydi. 2. Algoritm quyidagi xossalarga ega bo’lishi kerak: - bir qiymatlilik, ya’ni hamma narsa oldindan aniqlangan va hech qanday ixtiyoriylikka joy yo’q; - ommaviylikligi, ya’ni keng masalalar sinfining boshlangich ma’lumotlarini turli variantlarda va ixtiyoriy mashinada ishlatilishi; - natijaviyligi, ya’ni oxirgi natijani olishga majburligidir. Algoritm deganda ijrochiga ko’rsatilgan maqsadga erishish yoki qo’yilgan masalani echishga qaratilgan amallar ketma-ketligini bajarish uchun tushunarli va aniq ko’rsatmalarni berish tushuniladi. Algoritm so’zi arifmetik amallarni bajarish qoidalarini bayon qilgan IX asrning buyuk matematigi Al-Xorazmiy nomini lotincha shaklidir. Dastavval algoritmlar deganda ko’p xonali sonlar bilan to’rt arifmetik amal bajariladigan qoida tushunilar edi. Кeyinchalik bu tushuncha qo’yilgan masalani echishga olib keladigan qoida va amallarni ketma-ketligini belgilash uchun qo’llanila boshlandi. Algoritmni yozishning bir qancha usullari bor. Jarayonlarni algoritmlashni so’z bilan ifoda qilish, grafik usulda hamda jadval usulida yozish mumkin. Algoritmlarni yozishning eng ko’p tarqalgan usullaridan biri-uni blok-sxema tarzida ifodalashdan iboratdir. Bloklarning geometrik shakllari, sxemalar tuzish qoidalari davlat standartiga mos ravishda belgilangandir. Shartli bloklarning mavjudligi va ularning boshqa bloklar bilan bog’liqligiga qarab chiziqli, tarmoqlanuvchi, takrorlanuvchi blok-sxemalar, shuningdek ularning kombinasiyalari bo’lishi mumkin. 1. Algoritmlar blok-sxemalari-har bir amalga mos tarzda (boshlang’ich ma’lumotlarni kiritish, hisoblash, tekshirish, takrorlashni boshqarish, natijalarni chiqarish, hisoblashlarni tugatash) har xil geometrik shakllardan iborat bloklardan

tashkil topadi. Bloklar bajarilish tartibi bo’yicha, yuqoridan pastga, chapdan o’ngga tomon chiziqlar bilan tutashtiriladi. 2. Chiziqli hisoblash jarayonini algoritmlashda qaysi ko’rinishdagi algoritmdan foydalanish maqsadga muvofiqligini bilish uchun algoritmlar turkumlanishini tahlil qilib, ular orasidagi aniq konstruksiyaga ega bo’lganini ajratib olishga harakat qilamiz. Yuqorida biz magazinga harid qilish uchun kirish ketma-ketligi, ya’ni harakat zanjirini algoritmini ko’rgan edik. Bu algoritmni qo’shimcha shart qo’shib birmuncha boshqacharoq tuzamiz: agar magazinda bizga kerakli narsalar bo’lmasa nima qilish kerak va bizning harakatimiz qaysi yo’nalishga o’zgaradi. Shunday qilib, birinchi holda biz chiziqli algoritmga ega bo’lamiz, ikkinchi holda esa - tarmoqlangan algoritmga, bunda shartga asosan bir necha harakat ketma-ketligi (harakat yo’nalishi) bo’lishi mumkin. Blok-sxemali shaklda ifodalash usulidan foydalanib, bu algoritmlarning tuzilish qoidasini ko’rib chiqamiz. Chiziqli algoritmda mantiqiy shartlar yo’q va u bitta hisoblash shohchasiga egadir. Hisoblash shohchasi hisoblash yo’nalishi deb ataladi. Chiziqli algoritm bloklarini bir-biri bilan boglangan chiziqli ketma-ketlik ko’rinishida tasvirlanadi. Chiziqli algoritmni shartli tasvirlanishi quyidagicha bo’ladi: (bunda A1, A2, A3, ….An har-xil harakatlar) Tarmoqlangan algoritm bir va bir necha mantiqiy shartlarni o’z ichiga oladi va bir nechta hisoblash shoxchalariga ega. Grafik tasvirlashda mantiqiy shartlar mantiqiy blok ichiga yoziladi va ikkita "ha" va "yo’q" chiqishiga ega bo’lgani uchun ikkita hisoblash shoxchasini tashkil etadi. Har bir shoxcha bo’yicha harakatlanganda keyingi mantiqiy blokni uchratish mumkin, bu blok ham ikkita shoxchaga ega va hakozo. Tarmoqlangan algoritm murakkab strukturasi daraxtni ildizi bilan tepaga qaralganini eslatadi. Faqat bitta narsani esda tutish kerak. Algoritm sodda yoki murakkab strukturaga ega bo’lishidan qatiy nazar bitta "tamom" blokiga egadir. Hamma shoxchalar, harakat qaysi shoxchadan boshlangandan qatiy nazar oxirida bir joyda uchrashishi kerak, ya’ni har doim "tamom" blokiga chiqishi shart.

Bizga ma’lumki, maktabda birinchi sinfda o’qituvchi arifmetik amallarni bajarish, so’zlarni, gaplarni yozish qoidalari to’g’risida gapirib bergan. Har xil berilgan ma’lumotlar uchun bitta qoidani juda ko’p marta ishlatish mumkinligini tushunganmiz. Masalan: har qanday sonlar uchun qo’shish qoidasi to’g’riligi, egani turlanishida aniq qo’shimchalarni qabul qilish qoidasi va hakozo. Bu holda biz ko’p marotaba ishlatiladigan algoritmga duch kelamiz. Xuddi shunday algoritmlar takrorlanuvchi algoritm deb nom olgan. Chunki kompyuterning asosiy vazifasi insonni aql ishlatmaydigan faoliyatidan, ya’ni bir formula orqali hisoblashlardan, bir xil matnni ko’p marotaba bosib chiqarishdan ozod qiladi. Shuning uchun takrorlash algoritmini tuzishni aniq qoidasini tushinish, esda saqlash juda ham zarurdir va uni har qanday algoritmini tuzishda unutmaslik kerak. Takrorlash-bu algoritmni ko’p marotaba takrorlanuvchi qismidir. Takrorlanuvchi algoritm-bu bitta yoki bir nechta takrorlashlarni o’z ichiga oluvchi algoritmdir. Takrorlash parametri - bu takrorlanishga har bir yangi kirishda yangi qiymatlarni qabul qiluvchi o’zgaruvchidir. Shuningdek, takrorlanuvchi algoritmlarda bitta takrorlanish ichida yana bitta yoki bir nechta boshqa takrorlanishlar yotishi mumkin. Bu holda hammasini o’z ichiga oluvchi tashqi, u ichiga oluvchilar esa ichki takrorlanishlar deb ataladi. Tashqi va ichki takrorlanishlarni tashkil etish qoidasi xuddi oddiy takrorlanishnikidekdir. Tashqi va ichki takrorlashlarning parametrlari bir vaqtda o’zgarmaydi, ya’ni tashqi takrorlanishni o’zgaruvchisining bitga qiymatida ichki takrorlanishning o’zgaruvchisi hamma mumkin bo’lgan qiymatlarni qabul qilishi mumkin.