ANGLIYADAGI MAORIF TIZIMI VA O’RTA ASR UNIVERSITETLARI REJA: I. Kirish II. Asosiy qism 1. Angliyaning ta’lim tizimi tarixi 2. O’rta asrlarda ta’lim tizimidagi islohotlar 3. Angliya o’rta asrlar universitetlari III. Xulosa

I. Ushbu mustaqil ish Buyuk Britaniyaning boshqa mintaqalari - Shotlandiya, Uels va Irlandiyadagi ta'limni o'rganmasdan, Angliyadagi maktab ta'limi tarixi va ta'lim haqidagi fikrga qaratilgan. Misol uchun, Shotlandiyada ta'lim xalqning mas'uliyati hisoblangan va shuning uchun davlat bu sohani moliyalashtirgan va qo'llab-quvvatlagan. Bu yerda aholining katta qismi yoshligidanoq ta’lim tizimi bilan qamrab olingan. Bundan tashqari, Shotlandiya va Irlandiyada ta'lim, Angliyadan farqli o'laroq, Yevropa va Amerika modellarining katta ta'siri ostida rivojlangan. Boshqa tomondan, ingliz ta'lim tizimi dunyoning boshqa mamlakatlarida namuna bo'ldi. Bu uning hikoyasini alohida e'tiborga loyiq qiladi.Angliyada birinchi maktablar soborlar va yirik monastirlarda paydo bo'lgan. Ularning asosiy maqsadi diniy ta'lim, ruhoniylar, rohiblar safini, shuningdek, itoatkor guruhni doimiy ravishda to'ldirish zarurati edi. O'rta asrlar cherkovi, siz bilganingizdek, doimo bid'atlarga qarshi kurashgan va ruhoniylar va rohiblarni buni doimo eslab qolishga majburlagan. Ular notiqlik san’atini puxta egallagan bo‘lishi, munozara yurita olishi va huquqiy qonunlarni yaxshi bilishi kerak edi. Buning uchun esa bizga maktablar va o'qituvchilar kerak edi. Aytgancha, Angliya boshqa Yevropa mamlakatlari kabi XII-XIII asrlarda o'zini namoyon qila boshladi. Bunga birinchi navbatda savdo aloqalarining kengayishi va iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi yordam berdi. Islom olami, Afrika davlatlari va Xitoy Yevropa dunyosiga qo‘shildi. Dunyoning turli mintaqalaridagi mamlakatlar o'rtasidagi aloqalar har xil turdagi bitimlar va shartnomalarni yozma ravishda qayd etishni talab qildi. II. Angliyada yosh avlodni tarbiyalash XI asrdagi Norman istilolari davridan boshlab. cherkovning vakolati edi. Bu Rimdan kelgan uyushgan ijtimoiy institutlar nasroniylikgacha bo'lgan kelt qabilalarining itoatkor qoldiqlarini chetga surgan payt edi. Bunday vaziyatda cherkov o'z vazirlariga bolalarni lotinchaga, kattalarni esa e'tiqod, ibodat va marosimlarni o'rgatishni buyurdi. Yevropada papa hokimiyatining kuchayishi bilan Yevropa mamlakatlarida, jumladan, Angliyada ham katoliklikning yosh avlod tarbiyasiga ta’siri kuchaydi. Davlatlar funksiyalarining kengayishi muqarrar ravishda aholining bilim olish

imkoniyatlarining kengayishiga olib keldi. Shu bilan birga, cherkov muassasa sifatida ishlatilgan, uning funktsiyalaridan biri ta'lim, shu jumladan diplomatiya edi. Ruhoniylar orasida diplomatlar tili bo'lgan lotin tili o'qituvchilari ham bor edi va ular iqtisod va savdo sohasida faoliyat yurituvchi xalqaro uyushma tarkibiga kirgan. Oliy davlat lavozimlarida ruhoniylar ustunlik qilgan. Maktablar va kollejlar ular to'plagan boylikning tayanchi bo'lgan. Savdo, iqtisodiy qudratning o'sishi shahar va qishloqlarning paydo bo'lishi va tarqalishiga yordam berdi. Bu London, Nyukasl, York kabi shaharlar jadal rivojlanayotgan davr edi. Angliya Shimoliy Italiya yoki Gollandiyaga nisbatan shahar madaniyatini shakllantirishda orqada qoldi. Buni Angliyaning hukmron doiralari amalga oshirib, xalq ta'limi tizimini yaratish orqali o'zlarining qoloqligini bartaraf etishga intildilar. XII asrda allaqachon gimnaziyalar tarmog i mavjud edi. Bular asosan qisqa muddatgaʻ yollangan bir yoki ikkita o'qituvchiga ega bo'lgan kichik maktablar edi. Qizlar kamdan-kam hollarda maktabga bordilar. Grammatika maktablari asrlar davomida mamlakat maktab tizimining tayanchi bo‘lib kelgan. Bu erda ular lotin tilini, o'qishni, muhokama qilish qobiliyatini o'rgatishdi, bu ushbu maktablar bitiruvchilarining kelajakdagi faoliyati uchun juda muhim edi. Ular oliy zodagonlar, qirol oilasi, boy-feodallarning farzandlariga nimani va qanday o‘rgatishgan? Asosan, bu bolalar hayotda kerak bo'lishi mumkin bo'lgan hamma narsani uyda o'qidilar. Bu, asosan, urushlar va harbiy kasblarga tayyorgarlik edi. Chavandozlik san’ati, urush olib borish, og‘ir jangda omon qolish qobiliyati, harbiy o‘rtoqlik qonunlari – olijanob yigit uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalar majmui shu edi. Bu tarbiyaning ikkinchi tomoni ham muhim emas edi: musiqa, sport, adabiyot, suhbatlar o'tkazish qobiliyati, xonimga chiroyli qarash. Eng boy oilalarning avlodlarini o'qitish va tarbiyalashda yordam beradigan boy kutubxonalarning mavjudligi nafis aristokratiyaning belgisi edi. Jamiyatning boshqa qatlamlari bolalari qanday tarbiyalangan va tarbiyalangan? Avvalo, atrof- muhitning o'zi ta'limning eng muhim vositasi edi. Shaharlarda yashaganlar chiroyli bezatilgan cherkovlar va dunyoviy binolar bilan o'ralgan edi. Bularning barchasi ta'limni shakllantirish uchun o'ziga xos ko'rgazmali yordam bo'lib xizmat

qildi. Farzandlar tarbiyasiga oilada asos solingan. Bu erda bolalar mehnatga, o'z muhitida omon qolish qobiliyatiga o'rgatilgan. Oilaning mas'uliyati bolalarni ijtimoiy muhitning an'analari va qoidalari ruhida tarbiyalash, shuningdek, diniy ta'limdan iborat edi. Biroq, bolalar boshlang'ich ta'limni kichik maktablarda oldilar, u erda o'qish va yozishni o'rgatdilar, odatda mahalliy lahjada. XIV asr oxiri XV asr boshlari o'z asarlarini ona tilida yozgan Jefri Choser (1340-1400) kabi taniqli yozuvchi va shoirlar galaktikasining paydo bo'lishi bilan ajralib turadi. Savodxonlikni tarqatish uchun ko'p harakatlar Lollardlar - xalq voizlari, katoliklarga qarshi plebey harakati a'zolari tomonidan o'z ona tilida XV asrda qilingan. Keng omma Muqaddas Kitobni o z tillarida o qishi uchun ularningʻ ʻ mafkurachisi Jon Uiklif (1320-1384) Injilni ingliz tiliga tarjima qilgan. Shu munosabat bilan aholi o‘rtasida savodxonlik keskin oshdi. Savodxonlikning tarqalishi bilan maktabdan keyin uzluksiz ta'limga ehtiyoj ortib bordi. Soborlar, monastirlar, cherkovlar falsafa, ilohiyot va san'atga oid kitoblarni o'z ichiga olgan ulkan kutubxonalarga ega edi. Qiziquvchan yoshlarning boy kutubxonalar va bilimdon murabbiylarni izlab sargardon bo‘lib yurishi Yevropa an’anasiga aylangan. Ular butun Yevropa bo'ylab mamlakatdan mamlakatga aylanib yurdilar. Keyinchalik universitetlarga aylangan markazlar shunday shakllangan. Yosh inglizlar ham o'qishni davom ettirish uchun sarson bo'lishdi. O'sha kunlarda universitetlar o'rta asr an'analariga rioya qilganlar, bu esa qabul qilish, o'zini tutish va maxsus kiyim kiyish qoidalariga ta'sir ko'rsatdi. Ta'lim kurslari - birinchi navbatda nazariy, keyin esa amaliy bo’lgan. Angliyada qirol Edvard VI (Tyudorlar sulolasi) mavjud savodxonlik maktablarini qayta tashkil etib, yangilarini ochdi va shu tariqa umummilliy “grammatika” maktablari tizimi yaratildi, bunda asosiy ta’lim predmeti savodxonlik edi. Nazariy jihatdan o‘qish to‘lovini to‘lay olmaganlar u yerda bepul ta’lim olishlari mumkin edi. Darhaqiqat, bolalarning aksariyati bu maktablarda o‘qimagan, chunki ularning oilalari kam ta’minlangan va boquvchiga muhtoj edi. 1564 yilda shogirdlik tizimini tartibga solish va himoya qilish uchun “Hunarmandlar va shogirdlar to‘g‘risida”gi nizom qabul qilindi. Bu qonun hech kimga usta bilan 7 yillik shogirdlik olmasdan savdo yoki

hunarmandchilik bilan shug'ullanishni taqiqladi 1 (garchi amalda Freemenlarning o'g'illari ular uchun qisqaroq muddatlarga murojaat qilishlari mumkin edi) 2 1662 yildagi Yagonalik to'g'risidagi qonunga binoan, ingliz bo'lmagan konfessiyalarning cherkovlariga Angliya cherkovining qonuniy talablarini qabul qila olmaydigan talabalarni o'qitish uchun akademiyalar tashkil etishga ruxsat berildi, ularning bajarilishi uning muassasalari tizimida ta'lim olishni talab qildi. Bu “o‘zgacha akademiyalar”ning ba’zilari hamon ishlamoqda. Ulardan eng qadimgisi Bristol Baptist kollejidir. Oksforddagi bir qator kollejlar (Harris Manchester, Mansfild va Regents Park) ham dastlab ushbu qonun homiyligida tashkil etilgan. 1692 yildan boshlab, kambag'al bolalar, noqonuniy bolalar va ikkala jinsdagi etimlarga ta'lim berish, shuningdek, hunarmandlar uchun muntazam shogirdlik tizimi bilan bir qatorda, Elizabethning "Kambag'allar qonuni to'g'risida"gi qonuni cherkov shogirdligini yaratdi. Amalda, ta'lim muassasalarining ushbu tizimi genetik kelib chiqishi ularga ta'lim berish uchun qulay shart sifatida ko'rilgan o'g'il bolalarni qamrab olishga moyil edi. Ikki tinchlik sudyasining farmoni bilan cherkov shogirdligi tashkil etilgan. Talabalar shogirdlar tomonidan nisbatan past ijtimoiy mavqega ega bo'lgan sanoat tarmoqlariga, masalan, qishloq xo'jaligi fermalariga, g'isht zavodlariga va badavlat oilalarga xizmatkor sifatida yuborilgan 3 . Birinchi ingliz universitetlari XIII asrda Oksford va Kembrijda paydo bo'lgan. XVI asr o'rtalarida ingliz jamiyatining rivojlanishi. tadbirkorlar va turli kasbdagi ishchilarning miqdoriy o'sishiga olib keldi. Shu bilan birga, ijtimoiy taraqqiyot tarafdorlari ham ko'paydi. Bundan tashqari, keng qamrovli ish yuritish, yer operatsiyalarini hisobga olish va turli xizmatlarni sinchkovlik bilan tekshirish zarurati munosabati bilan davlat apparati kengaydi. Bularning barchasi, o'z navbatida, aholining savodxonligini oshirish va maktab ta'limini tashkil etishni taqozo etdi. Bu jarayonning ikkita asosiy jihatini ajratib ko‘rsatgan holda, diniy hayotdagi sezilarli o‘zgarishlarni qayd etish zarur. Birinchidan, Angliyada islohot 1 Research, education&online exhibitions>family history>people at work>Apprentices. The National Archives.21 June,2011 2 Dunlop,O.J iv// English Apprenticeship and Child Labour, a History. – London: Fisher Unwin 3 Aldrich, Richard. 13- Apprenticeships in England// Lessons from History of Education.- Routledge, 2005.-C.195- 205. –ISBN 0415358922