Мавзу: Антик давр юнон адабиёти . Режа: I . КИРИШ. II . АСОСИЙ КИСМ : 1. ЮНОН АДАБИЁТИНИНГ ИБТИДОИЙ ДАВРИ. 2. ГОМЕР ДОСТОНЛАРИ. 3. ДОСТОНЛАРНИНГ УМУМИЙ ХУСУСИЯТИ ВА БАДИИЙ ВОСИТАЛАРИ. 4. ЮНОН ЛИРИКАСИНИНГ ТУРЛАРИ. 5. ЮНОН АДАБИЁТИНИНГ АТТИКА ДАВРИ V - IV АСРЛАРДА ЮНОН ЖАМИЯТИ ВА МАДАНИЯТИ. 6. ЮНОН ТЕАТРИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ. 7. ЮНОН ТРАГЕДИЯНАВИСЛАРИ. 8. КОМЕДИЯ ЖАНРИ. 9. ЮНОН КОМЕДИЯНАВИСЛАРИ. 10. V - IV АСРЛАРДА ПРОЗА АДАБИЁТИ III. ХУЛОСА. IV. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР.

I. КИРИШ. Қадим-қадим замонлар, таҳминан бундан 2700-2800 йиллар муқаддам, Европа тупроғидаги кичкина мамлакатлардан бири - Юнонистон (Греция)да ёзма бадиий ижоднинг дастлабки намуналари юзага кела бошлади. Юнонистонда туғилиб, кейинчалик юксак камолот боскичига кўтарилган бу адабиёт эрамиздан аввалги III асрда Рим маданиятининг барпо этилишида, таркиб топишида ҳам катта ўрнак бўлди. Ер юзидаги ана шу икки қадимий ҳалқ яратган маданият, санъат ва адабиёт антик маданият, антик адабиёт деб аталади. Лотин тилидаги «антик» (antiquus) сўзининг маъноси «қадимги» демакдир. Лекин бу атаманинг Юнон-Рим адабиётларигагина татбиқ этилиши унчалик тўғри эмас, чунки маданиятнинг асл бешиги Шарқ мамлакатлари бўлган дастлабки адабиёт ёдгорликлари, олдин Миср, Эрон, Хитой, Хиндистон, Бобил (Вавилония) каби мамлакатларда яратилган. Бинобарин, Юнон-Рим жамияти, санъати ва адабиётига нисбатан қўлланиб келинаётган «антик» сўзини фақат Европага татбиқан англамоқ даркор, негаки Европа ҳалқлари ўзларининг маданий тараққиётлари йўлида ёлгиз Юнон-Рим маданияти билан алоқадор бўлганликлари сабабли, шу ҳалқлар бунёд этган маънавий бойликларни энг қадимий деб таниганлар. Ҳақиқатан ҳам юнон адабиёти ҳеч бир ҳалқнинг адабиётига суянмасдан мустақил равишда пайдо бўлган адабиётдир. Юнон ҳалқи инсон онги етиштириши мумкин бўлган барча маънавий озиқлар уруғини ўз қўли билан сочиб, ундан мул хосиллар ундирди. Ҳозирги замон адабиёти оламида мавжуд бўлган бадиий шаклларнинг кўпчилиги, услуб воситалари шу ҳалқнинг кашфиётидир. Ф.Энгельс таъкидлаганидек, юнон ҳалқининг «универсал қобилияти ва фаолияти инсоният тараққиёти тарихида уни шундай бир ўринга қўйдики, бу ўринга бўлак бирон ҳалқ даъво қила олмайди»1. Маданият осмони эндигина ёришиб келаётган ўша узоқ утмишда юнон-рим ҳалқлари қўли билан қурилган улуғвор, куркам ва жозибадор маданият қасрлари асрлар туфонига, замонлар синовига бардош бериб, хануз мағрур бош кўтариб турибди XIV асрда Италияда туғилиб, кейин Европанинг бощка мамлакатларига ёйилган гуманизм ҳаракати чин маъноси билан буюк революцион ҳодисага айланди. Гуманистларнинг ташаббуси билан тўпланган антик замон улуғ ёдгорликлари инсониятнинг назарида бамисоли янги бир дунёни очгандек бўлди. XVII аср Европа классицизм адабий оқими ҳам 100-150 йил давомида антик дунё бадиий ижодига тақлид шиори остида ривожланди, бу давр мобайнида, карийб бутун Европа саҳнаси, асосан Юнон ва Рим трагедиялари

мавзулари билан яшади. 1789 йил франсуз буржуа революцияси арафасида антик давр тамомила янги маъно касб этди. Манбаларнинг гувоҳлик беришига қараганда, «Ўрта Осиё билан Юнонистон ўртасидаги иктисодий-маданий алоқалар жуда қадим замонларда бошланди. Эллин маданияти Ўрта Осиё маданиятининг равнақ топишига самарали таъсир этди. II . АСОСИЙ КИСМ : ЮНОН АДАБИЁТИНИНГ ИБТИДОИЙ ДАВРИ . Юнон ёзма адабиётининг бизга қадар етиб келган энг қадимги ягона намуналари - «Илиада» ҳамда «Одиссея» достонларидир. Мазкур асарларни ўқир экансиз, буларнинг автори ҳисобланган Гомердан илгари кам юнон элида шоирлар бўлганми, деган сўроқ ўз-ўзидан хаёлингизга келади. Бу сўроқнинг жавобини аввало шу достонларнинг ўзларидан ахтармоқ даркор. Шубҳасиздирки, «Илиада» ва «Одиссея» каби юксак бадиий асарларнинг узлари ҳам фақатгина узоқ муддатли адабий ҳаракатнинг давоми, унинг етук маҳсули ўларок майдонга келишлари мумкин бўлган. «Одиссея» поэмасида ботирлик ҳақида достон айтиб, зиёфат ахлларини ром қилган Демодок каби ажойиб бахшилар - рапсодларни учратамиз. Эҳтимол буларнинг куйларида Гомердан олдин ўтган шоирларнинг санъати тараннум этилгандир!.. Бундан ташқари, Платон, Геродот каби муътабар зотлар ва шу замоннинг баъзи ёзувчилари, Гомердан илгари Орфей деган нихоятда дилрабо шоир ўтганлигини хабар қиладилар. Бироқ бу шоирнинг гўзал наволари ҳақидаги афсонавий ривоятларда» бошқа тарих сахифасида биронта ҳам мисра сақланиб қолган эмас. Шу ривоятларда ҳикоя қилинишича, Орфейнинг қўшиқлари ҳатто йиртқич хайвонларни ҳам мафтун этар, дарёларнинг оқишини тўхтатиб куяр, тог-тошларни тебрантирар, дарахтларни ҳаракатга келтирар экан; гуё шоир уз ёри куйида бир марта нариги дунёга бориб мунгли тароналари билан у ердаги маъбудларнинг дилларини ҳам вайрон этган эмиш. Юнон ҳалқи ўртасида кенг тарқалган ривоятларда - Орфейдан ташқари яна бир канча шоирлар: Музе, Эвмолп, Тамир, Олен ва бошқалар тилга олинади. Барча ҳалқларнинг тарихида бўлгани каби, юнон адабиёти ҳам мукаррар, оғзаки ҳалқ ижоди заминида майдонга келган. Тарих сакифаларида юнон фольклоридан жуда нам намуналар сақланиб қолган бўлса ҳам, шуларга асосан эски замонларда, ибтидоий даврларида юнон ҳалқининг анчагина бой ва ранго-ранг оғзаки адабиёти - эртаклари, мақоллари, маталлари, топишмоқлари, қўшиқлари бўлганлигини аниқлаш мумкин.

ГОМЕР ДОСТОНЛАРИ. Юқорида айтганимиздек| қадимги юнон ёзма адабиётининг бизга қадар етиб келган яккаю ягона ёзма намуналари «Илиада» ва «Одиссея» достонларидир. Гомер деган улуғ шоирнинг номи билан улуғборлиқ бўлган ҳар иккала поэманинг мавзуи Троя афсоналаридан, яъни юнонлар билан трояликлар ўртасида бўлиб утгаи уруш ривоятларидан олинган. Троя шаҳри ҳақиқатан ҳам Кичик Осиёда, Дарданел буғозининг жанубий қирғоғида жойлашган кузена шаҳарлардан бири эди. Олимларнинг бундан бир неча йиллар муқаддам эски Троя шахри ўрнида олиб борган археологик излашлари натижасида эрамиздаи карийб уч минг йил илгари гуллаб- яшнаган ва кейинчалик турли фалоқатлар орқасида ҳалок бўлиб кетган аҳоли уйларининг вайроналари топилган. Илм аҳлларининг айтишларича, юнонларнинг трояликлар устига бостириб келишлари тарихий воқеа бўлиб, эрамиздан таҳминан XIII—XII аср илгари юз бергандир. Ривоятларнинг ҳикоя қилишича, Троя шахзодаси Парис Спарта подшохи Менелайнинг уйига мехмон бўлиб келади. Менелай Парисни иззат-икром билан қарши олиб, унинг шарафига хашаматли зиёфатлар беради, базмлар уюштиради. Шу базмларнинг бирида Парис мезбоннинг рафиқаси Еленани учратиб, унинг ҳусн-жамолига шайдо бўлиб қолади. Париснинг қ адди-басти, устидаги ажойиб шарз либослари Еленани ҳам мафтун этади. Кунлардан бирида Менелай узоқ сафарга кетганида, Парис Еленани йўлдан уриб, алла қ анча мол-дунёлар билан бирга уни ў з юртига олиб қ очади. Сафардан кайтиб келган Менелай мехмонининг к ў рнамаклигидан, рафикасининг хиёнатидан номус аламида, изтироб кийно ғ ида азоб чекади ва ра қ ибидан қ acoc олишга а ҳ д қилади. Менелайнинг мурожаатига кўра бутун Юнон улкасидан тўпланган подшоклар, аламдийданинг акаси, Микен подшохи Агамемнонни саркарда кўтариб, бир канча кемаларда Троя устига бостириб борадилар. Юнон лашкаргохида замонасининг бир канча улуғ пахлавоилаи ри ва шулар орасида Юнонистоннинг буюк баходирларидан бири Ахилл (Ахиллес) ҳам бор эди. Ў н йил давомида юнон лашкарлари Троя шаҳрини қ амалда тутадилар. Нихоят, айёрлик йўли билан унинг ичига кириб, ёндириб юборадилар, бутун шаҳар а ҳ олисини қиличдан ўтказадилар ва шаҳарнинг жамики бойликларини талаб, Еленани олиб уз юртларига қайтадилар. Бироқ ватанга кайтишда голибларнинг бошига анчагина кулфатлар тўшади: уларнинг баъзилари оғир йўл машаккатларида ҳалок бўладилар, баъзилари омон-эсон юртларига кайтиб келганларида хоинона улдириладилар, яна бир хиллари узоқ йиллар денгиз т ў лкинларида сарсон-саргардонлик азобини тортадилар. Ана шу уруш ҳақидаги ривоятлар йигиндисидан юнон м и фологиясининг «Троя уруши афсоналари» деб аталувчи туркуми юзага келган. «Илиада» ҳамда «Одиссея» достонларининг мавзулари шу

туркумдаги ривоятлардан олинган. Аммо ҳар иккала достонда махур аф- сонанинг ҳаммаси эмас, иккита кичик-кичик воқеасигина ҳикоя қилинади, Чунончи, «Илиада» да Троя урушининг ў нинчи йилида бўлиб ўтган му ҳ им бир ҳодиса тасвир этилган. «ИЛИАДА» достони Қадимги юнонлар Троя шаҳрини «Илион» деб ҳам атаганлар. Бинобарин, «Илиада» достонининг номи остида «Илион қиссаси», «Илионнома» деган маъноларни англамоқ лозим. Бироқ бу ном асарнинг мазмунига унчалик монанд эмас. Чунки достонда асосан Юнон-Троя урушидаги кичик бир воқеагина баён этилади ва ана шу ягона воқеа атрофида махур урушнинг баъзи ҳ одисаларига йўл-йўлакай тўхталиб ў тилади. «Илиада» достони 15700 мисрадан иборат жуда каттакон асар. қадимги олимлар, юнон алифбесининг сонига қараб, поэмани 24 бобга - қўшиқка бўлганлар. Асар воқеалари тавсифига киришдан олдин, шоир илхом парисига мурожаат қилиб, уз достонининг бош мавзуи - Ахилл Fa забларини к ў йлашда ундан мадад тилайди. Поэманинг биринчи қўшиғи шу разабнинг сабабларига баришланган. Достон Гекторнинг Троя ша ҳр идаги тантанали дафн маросими билан тугайди. «ОДИССЕЯ» достони. Гомер номи билан боғлиқ бўлган иккинчи асар - «Одиссея» достонида Троя урушининг бош қахрамонларидан бири, Итака подшоҳи Одиссейнинг саргузаштлари ҳикоя қилинади. Д остонларнинг умумий хусусияти ва бадиий воситалари . Юқорида кў рилган ҳар иккала достон оғзаки ҳалқ адабиёги асосида яратилмиш эпопеянинг, яъни баходирлик ҳақида ҳикоя қилувчи казфамонноманинг классик намунасидир. Аммо «Илиада» ҳамда «Одиссея» достонларининг бадиий даражаси, сюжет курилиши, санъат воситалари ибтидоий жамият ҳалқ ижоди асарларига хос оддийликдан, соддаликдан аллаканча юкори туради. Аввало, иккала поэманинг мазмуни ёлгиз битта кахрамон атрофида. эмас, ҳатто якка-ягона бир воқеа теварагида айланади. Чунончи «Илиада» поэмасида авторнинг бутун диккати асарнинг бош кахрамони Ахиллнинг газабига қаратилган бўлиб, қолган воқеалар» ана шу машъум газаб билан боғлиқ холда тасвир этилади. Шу билан бирга ун йил мобайнида бўлиб ўтган воқеалар фақат эллик кун ичига сигдирилган. Тингловчи ва китобхондаги таассуротнинг тўлиқ бўлиши учун асар давомида автор йўл-йўлакай чекинишлар ясаб, турли-туман ҳо дисалар билан асосий воқеани тулдириб боради. Худди шундай уй ғ унлик, мухтасарлик «Одиссея» поэмасида ҳам кузга яккол ташланиб туради. Жафокаш Одиссейнинг ў з ва танига қ айтиши ва сафар мобайнида унинг бошидан кечган мушкулотлар,