Мавзу; Македония улчов бирлиги Режа; 1.Кириш 2.Метрология фанининг вужудга келиши. 3.Солон ислохати (медимин) 4.А.Македонский юришлари вактида (ситадий)

Кириш Метрология фан сифатида ўлчашлар, уларга боғлиқ ва тегишли бўлган қатор масалаларни ўз ичига олади. Метрология аслида юнонча сўздан олинган бўлиб, ўлчаш, ўлчам, нутқ, мантиқ, илм ёки фан маъноларини билдирад. Умумий тушунчасини оладиган бўлсак, метрология – ўлчовлар бирликларини ўрганувчи фандир.Инсон ақл-идроки, заковати билан ўрганаётган, шакллантираётганҳамда ривожлантирган қайси фанни, унинг йўналишини олмайлик, албатта ўлчашларга, уларнинг турли усулларига, ўзаро боғланишларига дуч келамиз. Бу ўлчаш усули ва воситалари ёрдамида уларнинг бирлигини, ягона ўлчашни талаб этилган аниқликда таъминлаш метрология фани орқалигина амалга оширилади. Шу сабабдан ҳозирда қайси бир фан, илмий йўналиш, у хоҳ табиий, хоҳ ижтимоий бўлмасин, албатта, муайян даражада метрология билан боглиқ. Инсон қўли етган, фаолияти доирасига кирган, аммо ўлчашлар ва уларнинг воситалари ўрганилган, изланган ҳамдакўзланган мақсадларга эришиш мумкин бўлган бирорта йўналиш йўқ.Шунинг учун ҳам метрология асосларини билиш, уни ўз мутахассислиги доирасида тушуниш ва амалий қўллаш техника ҳамда технология сохаларидаги бакалавриат йўналишлари битирувчилари учун муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Метрология – юнон тилидан олинган бўлиб, “метрон” – ўлчов , “логос” – фан деган маънони англатади, яъни сўзма-сўз таржима қилганда ўлчов бирликлари ҳақидаги фандир. Метрологиянинг асосий вазифаси–ўлчов бирликларини ўрганиш,тарихда мавжуд ўлчов бирликларини замонавий ўлчов бирликлари билан қиёслаш, аниқлаш. Ўлчов бирликларига эҳтиёж инсониятда ибтидоий даврдан бошлаб, жумладан, уй-жой, бошпаналар қуришда, меҳнат ва уй-рўзғор қуролларини ясашда пайдо бўлди. Метрология фанининг ривожланиш тарихи. Ўлчашлар ҳақидаги фаннинг тарихи минглаб йилларни ташкил этади. Ушбу ривожланиш даврини унинг мазмуни ва моҳиятига асосланган ҳолда қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин: 1. Антик ривожланиш даври. 2. Стихияли ривожланиш даври. 3. Метрик тизимнинг жорий этилиши. 4. Метрология хизматларининг интеграциялашиш даври, Антик ривожланиш даври. Ўлчашларга бўлган эҳтиёж қадим замонларда юзага келган. “Ўлчаш” атамасининг том маъноси бўйича таҳлил этадиган бўлсак, қадимги даврда инсоният асосан “органолептик ўлчашлар” яъни, ўзининг ҳис этиш аъзолари орқали муайян физикавий хосса бўйича тахминий маълумотлар олган.

Бунда мана шу ҳис этиш органлари ўлчаш воситаси вазифаларини бажарган. Гарчанд бу каби ўлчашларда аниқ қиймат олинмаса ҳам, ҳар ҳил ўлчашда, аниқроғи, баҳолашда муайян бир ўлчовга нисбатан солиштириш амалга оширилган. Дастлаб, солиштириш ўлчови моддий бўлмаган, балки инсоннинг ўз тажрибаси, заковати ва атроф–муҳитни билиш даражасига қараб индивидуал тарзда белгиланганю.Кейинчалик иш ва озуқа топиш қуроллари амалда қўллана борган сари солиштириш ўлчовлари моддийлаша борган. Инсон кундалик ҳаётида ҳар хил катталиклар, масофалар, ер майдонлари юзалари, жисмларнинг ўлчамлари ва массаларини, вақт ва ҳоказоларни, бу жараёнларнинг юзага келиш сабабларини, манбаларини билмасдан, ўзининг сезгиси ва тажрибаси асосида ўлчай бошлаган. Инсоният ривожлана бориб, иш қуроллари ва яшаш тарзини янада такомиллаштира борган. Яшаш ва меҳнат шароитларни янада қулайлаштириш ҳаракатида бўлган. Моддий бўлмаган ўлчовлар билан ишлаш ноқулайлиги, ва индивидуаллиги туфайли уни моддийлаштириш йўлларини ахтара борган. Шу аснода турли ўлчаш бирликлари пайдо бўлган.Энг қадимги ўлчаш бирликлари - антропометрик. У инсоннинг муайян аъзоларига мувофиқлик ёки мойилликка асосланган ҳолда келиб чиққан. Масалан, қарич – қўл кафти ёйилган ҳолда бош бармоқ ва жимжилоқ орасидаги масофа, қулоч – қўллар икки томонгаёйилганда улар орасидаги масофа, қадам – балоғат ёшидаги одамнингсокин одимлашидаги юриш бирлиги, тирсак – кафт ва тирсак орасидаги масофа, чақирим – очиқ дала шароитида бирининг товушини иккинчиси эшита олиши мумкин бўлган масофа, ладонь –бош бармоқни ҳисобга олмаганда қолган тўртта бармоқ кенглиги; фут– оёқ тагининг улчами.ва хокозолар. Македоня Кадимги Македоня –Болкон ярим оролидаги кадимги давлат.мил.авв.5-2 асрлар.4-аср урталарида подшох Филип 2 Македоня худудларини бирлаштиради узунлиги; пядь – ёзилган бош ва кўрсаткич бармоқлар орасидаги масофа, ва ҳоказо. 359-йилдан 338 –йилгача Фокида,Фессалия,Халкедка,Фраккия ва бошка худудлврни кушиб олади.Хероня якинида Юнон полислари бирлашган кушинларини тор мор этиб бутун Юнонистонни Месопотамияга буйсундиради. Арасту гувоҳлик беришича, Солон ер ислоҳоти ҳам ўтказган. Солон савдо - сотиқ, ҳунармандчиликни ривожлантиришга оид қонунлар қабул қилиб, бу соҳаларни амалга оширишда енгилликлар яратиш учун пул ислоҳоти ўтказди. Аттикада ягона пул бирлиги жорий этилди ва муомаладаги оғир эгин талант пули кичик хажмли эвбей талант пули билан алмаштирилди. Солон мавжуд бўлган зодагон уруғ ҳокимияти – генократияни (“генос” -уруғ) бекор қилиб, унинг ўрнига тимократия (“тиме” - нарх) ҳокимияти, яъни мулкий цензга асосланган ҳокимият ўрнатди. Аттиканинг барча аҳолиси мулкий цензга кўра тўрт гуруҳга бўлинди.

Деҳқончиликдан олинадиган соф даромад ценз асоси сифатида қабул қилинди. Биринчи гуруҳга ердан камида 500 медимн донли еHки суюқлик маҳсулоти миқдорида даромад оладиганлар киритилди. (медимн – ҳажм ўлчов бирлиги; турли вақтларда медимн 41 дан 52,5 литрга қадар бўлган). Уларни пентакосиомедимн, яъни беш юз ўлчовли деб аташган. Иккинчи тоифага ўз еридан камида 300 медимн даромад оладиган аҳоли киритилди. Улар отлари билан отлиқ қўшинда хизмат қилишлари ҳам керак бўлган.Бу иккала гуруҳ энг катта даромад олиб, барча си еHсий ҳуқуқларга эга эди ва давлат тепасидаги йирик лавозимларни эгаллаганлар. Пентакосиомедимнлар ҳарбий қўшинда хизмат қилмасалар ҳам, ўз ҳисобидан давлатга турли тўловлар тўлар еHки кемалар қуриб берардилар. Учинчи тоифадан ўз еридан камида 200 медимн даромад оладиганлар жой. Улар зевчит, яъни арава еHки чана деб аталиб, ҳўкиз қўшилган аравалари бўлган.Улар пи еHда қўшинда хизмат қилишга мажбур эдилар ва оғир қуроллари бўлиши керак эди. Тўртинчи гуруҳ еридан 200 медимндан кам даромад оладиган аҳоли киритилиб, улар фет деб номланган. Ҳарбий хизматда улар еHрдамчи вазифа бажариб, енгил қуролланган пи еHда қўшинни ташкил этганлар.Солон ислоҳотлари натижасида Аттика ҳа еHтида халқ йиғини янада фаол ўрин тутди.Бу йиғинда си еHсий ва иқтисодий масалалар муҳокама қилинган. Шунингдек, ислоҳотлар туфайли кўплаб ерлар деҳқонларга қайтарилиб, Аттикада ўрта ва майда мулкдорлар кўпайишига олиб келди. Бу эса ўз навбатида қулдорлик хўжалигини ривожлантириб юборди ва Аттикага четдан қул олиб келиш янада кўпайди. Савдо-сотиқ ва ҳунармандчиликни тараққий эттириш мақсадида қабул қилинган қонунлар шаҳар ўртаҳол шаҳар демоси аҳволининг яхшиланишига олиб келди. Периклнинг дўсти файласуф Анаксагор ўз салафларнинг материя тузулиши билан қизиқади. У барча жисмлар энг майда зарраларнинг тегишли сифати: ҳаво – ўта майда ҳаво заррачалари, дарахт–энг майда еHғоч зарралари, металл–тегишли металл зарраларидан, гўшт - энг майда гўшт зарраларидан тузилгандеб таълим берарди. Шу билан бирга у материянинг келиб чиқишига “оламий ақл” сабабчи деб ҳисоблаган. Абдералик Демокритнинг (милоддан аввалги 460 - 370 йиллар) бутун коинот, шу жумладан, еримиз, барча буюмлар, одамлар, ҳайвонлар ҳам модда жиҳатидан бир хил,лекин шакл ва ҳажм жиҳатидан турлича энг майда зарра – атомлардан иборат, деган таълимоти қадимги юнон фалсафасининг чўққиси бўлган. Демокрит таълимотига кўра,атом - абадий ва ўзгармас материянинг энг майда бўлаги бўлиб, унинг ўзи бўлинмайди (“атом” - қадимги юнон тилида “бўлинмас”). Демокрит, коинотда фақат абадий ҳаракат қиладиган атомлар ва бўшлиқ мавжуд деб ҳисоблаган. Атомлар ўз ҳаракатида тўқнашиб, коинотда, турли - туман қўшилмаларни ҳосил қиладилар. Демокритнинг фикрича, бу нарсалар то уларни ташкил этувчи атом қўшилмалари парчаланиб кетгунча мавжуд бўлади. Демокритнинг атом назарияси фан ва фалсафанинг кейинги тараққи еHтига ғоят

катта таъсир кўрсатди. Демокрит ҳаракат материянинг азалий хусусияти деган қоидани биринчи бўлиб ифодалаб берди. Филип 2 Македонский Иккинчи муҳим тадбир — пул реформаси эди. Уша вақтда Грецияда валюта сифатида фақат кумуш танга юрарди. Эронда эса подшо Доро I олтин танга жорий қилган эди ва бу танга доройи деб аталарди- Грек ва эронлик савдогарлар одатда олтйн тангани кумуш тангадан афзалкўрардилар ва бундан Эрон савдоси анча манфаат кўрарди. Филипп II Македонский македон пул муомаласини халқаро бозорда барқарор ва ҳукмрон қилишга қарор қилди. Кумуш танга билан бир қаторда у олтин танга ҳам зарб этишни буюрди ва бу танга унинг номи билан «филиппик» деб атала бошлади. Бу олтин танга ўша вақтдаги аттикача пул системасида чиқарилган эди. Филипп Македонский «филиппик»ни «доройи»дан бир неча юз грамм оғирроқ қилиб чиқарди.Ватижада зронлик савдогарлар ҳам, грек ва македон савдогарлари ҳам «филиппик»ни «доройи»дан афзал кўрдилар, бу эса ўша вақтДаги халқаро бозорда «филиппик»ни устун қилиб қўйди. Бу пул реформаси эрамиздан аввалги 356 йилда ўтказилган эдн. Ҳарбий маъмурий ва пул реформалари натижасида Македониянинг ҳам ҳарбий, ҳам иқтисодий аҳволи мустаҳкамланди, унинг марказий ҳокимияти кучайди. Александрнинг юриши Арриан асарининг иккита китоби — учинчи ва туртинчи китоблари Урта Осиё тарихига багишланган. Учинчи кигоб 30 бобдан ташкил топган Учинчи китобнинг 28-бобидан бошлаб Урта Осиё тарихининг узига хос тасвири келтирилади. «Александр Оке дарёси киproгига келди» дейди муаллиф. Доро Кавказ тогларига яширинмок,чи булади. Бирок, Бесс Эрон шохининг энг як,ин кишиси булишига карамасдан, Дорони улдириб, бойликларини олиб, Урта Осиёга к,араб кочади. Александр Доронинг улигини тоигач, жасадни Шарк,удумига кура иззаг-э.хдиром билан дафн этишни буюради-да, узи Бесснинг изидан кетади. Бир неча вакд Кавказда булиб, у ерда «шах,ар куради ва унга Александрия деб ном беради».Оке дарёси хрзирги Амударёнинг к,адимги номидир. Бу дарё х,инд дарёларини х,исобга олмаганда, Осиёдаги энг катта дарёлардан бири эди» — дейилади асарда. Александр Оке дарёсидан кечиб утишга х,аракат к,илади. Бирок, дарё жуда кенг эди, ундан кечиб утиш мумкин эмасди. Дарёнинг кенглиги 6 стадий (1 стадий— грек улчовида 184 метру 98 сантиметрга тугри келади). Ш у билан бирга, дарё анча чукур эди. Бу дарёга кулай куприк к,уриш учун узокдан ёгоч олиб келишга тугри келарди. у ерда келарди. Бу узунлик улчов бирликларини Герадодни хам асарларида учратишимиз мумкин.Геродот. — Доро скифларни узига карам килишни жуда хохлар эли. Скифларнинг на шахри, на калъаси бор. кучишга мослаштирилган упларп мавжуд эди. холос.Скифлар от устидан ук отшига жуда уста булиб. асосан чорвачилик