Марказий Осиё цивилизацияси. Режа: 1. Марказий Осиёда дастлабки цивилизация ўчоқлари. Илк давлат бирлашмалари. 2. Қадимги ва илк ўрта асрларда Марказий Осиё. 3. Марказий Осиёда биринчи ва иккинчи ренесанс даври.

Марказий Осиё минтақаси қадимдан деҳқончилик учун қулай бўлиб, энг қадимги даврлардан бу ер иқлими ёввойи бошоқли экинлар ўсиши учун қулай жой бўлган. Айниқса, унинг жануби-ғарби Копетдоғ атрофлари баҳорги ёғингарчилик натижасида катта-кичик сойларнинг қуйи қисмида бой, серунум, лойқа тупроқли жилғалар ҳосил қилган. Натижада энг қадимги даврларда милоддан авв. VI-IV асрлардаёқ бу ҳудудда илк деҳқончилик манзилгоҳлари юзага келган. 1952 йил археологлар Ашхободдан 40 км узоқликда Чақмоқли деб номланган жойдан дастлабки деҳқончилик манзилгоҳини топади. Неолит даврига оид бу жойнинг Чақмоқли деб аталишига сабаб, чўпонлар бу ердан чақмоқтош теришар экан. Бу жойнинг иккинчи номи Жойтун бўлиб, баҳорги ёмғирдан сўнг кўлмаклар ҳосил бўлиб, ойдин кечада улар қоп-қора бўлиб кўринишидан чўпонлар шундай ном қўйганлар. Жойтун ёдгорлигидан қистирма ўроқ (мис ва тошдан ишланган), пичоқ, суякдан ишланган игна, бигиз ва бошқа қуроллар топилган. Олимларнинг фикрича Жойтун ёдгорлиги бундан VII-VI минг йил бурун шаклланган. Кейинчалик шаклланган ва III-II минг йилликларга оид бўлган Олтинтепа ёдгорлиги ҳам (жануби-шарқий Туркманистон) Марказий Осиёдаги бронза даври ёдгорликлардан бири бўлиб ҳисобланади. Олтинтепа ёдгорлигида дастлабки хом ғиштдан ва пахсадан қурилган турар жойлар, бронза қуроллар топилиши билан бирга Марказий Осиёнинг Ҳиндистон ва Месопотамия билан боғлаб турган ла]л йўлининг муҳим тугуни бўлган. Бу ердан олтин ва қимматбаҳо металлардан ишланган буюмлар кўплаб топилган. Олтинтепа аҳолисида нариги дунёга ишонч бўлганлиги, кинотафт (майитсиз қабр) қабрларини ҳам ўргатиш мумкин. Мил.авв. III минг йиллик охири II минг йиллик бошларида Жарқўтон, Сополитепа ёдгорликлари ватанимиздаги илк қишлоқ ва шаҳар типидаги манзилгоҳларнинг вужудга келиши бронза давридаёқ бошланганидан далолатдир. Мил.авв. I минг йиллик бошларида аждодларимиз темир қуроллардан фойдалана бошладилар. Шу даврдан бошлаб тоғ жинсларини қайта ишлаш (масалан: темир, олтин, қалай, қўрғошин ва б.) улардан меҳнат ва жанг қуроллари

тайёрлаш, тўқувчилик, қурувчилик, заргарлик ва бошқа соҳалар ривож топади. Темир қуроллардан фойдаланиш мил.авв. VII-VI асрлардаёқ улкан суғориш тизимлари қурилишига сабаб бўлади. Ортиқча маҳсулот ва синфий табақаланиш вужудга келади. “Авесто”да мил.авв. II минг йиллик бошларида коҳинлар, ҳарбийлар, деҳқон ва ҳунармандлардан иборат табақалар тилга олинади. Бу даврда шаҳар ва шаҳарсозлик маданияти ҳам тараққий эта боради. Натижада жамиятда давлат, давлатчилик анъаналари ҳам мил.авв. VIII-VII асрларда шакллана бошлади деб айтишимиз мумкин. Авестода Катта Хоразм (Арёнам Вайжо) тилга олинган бўлиб у дастлабки давлат бирлашмаларидан бири эди. Копетдоғ, Марв (Авестода Моуру) Каспий ва Орол денгизигача бўлган ҳудудларни Дахью – Састар бошқаргани эслатилади. Бу мил.авв. VII асрда яшаган милетлик Гекатей маълумотлари билан айнан ўхшашдир. Яна бир антик муаррих Эрон аҳамонийлари саройида табиб бўлиб ишлаган Ктеси маълумотлари ҳам мил.авв.(III аср) Катта Хоразмни юқоридаги каби тасвирлайди. Демак, мил.авв.1 минг йиллик бошларида вужудга келган Катта Хоразм давлати мил.авв. VI-IV асрларда ҳам бир қадар мустақиллигини сақлаб қолган. Алдександр Македонский юришлари даврида Хоразм ҳукмдори Фарасманнинг тилга олиниши эса юнон-македон истилоси даврида ҳам Хоразм ўз мустақиллигини сақлаб қолганини кўрсатади. Яна бир давлат бирлашмаси бўлган Бақтрия ҳам мил.авв. I минг йиллик бошларида пайдо бўлади. Авестода Бақтрия (Бахди) тилга олиниб, баланд байроқли ўлка сифатида таърифланади. Книдлик Ктеси Оссурия подшоси Нин Болид ва унинг хотини Семирамиданинг юришлари ҳақида маълумот келтиради. Қизиғи шундаки, Нин Болид афсонавий подшо бўлиб, Семирамида тарихий шахс у мил.авв. VIII аср бошларида яшаган. Бундан ташқари Оссур подшоси Саргон II ёзувларида ҳам Бақтриядан икки ўркачли туяларда лаъл олиб келиниши ҳақидаги маълумотлар мавжуд. Демак, Бақтрия давлати ҳам мил.авв. VIII-VII асрлардаёқ мавжуд бўлган. Бақтрия мил.авв. VI-IV асрларда аҳамонийлар кейин Александр Македонский давлати, мил.авв. IV-III аср ўрталарида салавкийлар давлати таркибига киради.

Марказий Осиё халқлари мил.авв.6-4 асрларда Эрон аҳамонийлари ва IV-III асрларда юнон-македонларга қарам бўлиб қолади. Мил. авв. III аср ўрталарида мустақил давлатлар ташкил топади. Шулардан бири Юнон- Бақтрия давлати бўлиб, у мил.авв. 250 йиллар атрофида ташкил топади. Тахминан 120 йиллик ушбу давлат сиёсий тарихидаги ўзгаришлар унинг маданий, хўжалик тараққиётига ҳам таъсир қилади. Бу даврда товар-пул муносабатлари яхши йўлга қўйилади. Бақтрияда зарб қилинган олтин, кумуш, никел тангалар Хоразм, Суғдиёна, Фарғона, Ҳиндистон ҳудудларидан топилиши Бақтрия тангалари халқаро савдода эквивалент бўлганини кўрсатади. Юнон-Бақтрияда расмий тил юнон тили бўлиб ҳисобланган. Панжобда юзага келган кхорошти ёзуви ҳам кириб кела бошлаган. Будда динининг мил.авв. II-I асрларда кириб кела бошлаши билан будда ёзуви ҳам қўлланилган. Ниҳоят бақтрияликлар юнон ёзуви асосида ўзининг квадратсимон ёзувларини ҳам яратганлар. Мусиқа ва санъат соҳасида Бақтрия ўша давр шарқ мамлакатлари ичида олдинги ўринларда турган. Аниқ ва табиий фанлар фалсафа ривож топган. Ҳинд донишманди Нагаржуна Юнон-Бақтрия подшоси Менандр билан фалсафа борасида суҳбатлашгач, унга атаб Милинда панха (Менандр донишмандлиги) номли асар ёзади. Мил.авв. II асрнинг ўрталарида Юнон-Бақтрия сиёсий жиҳатдан инқирозга юз тутади. Мил.авв. 140 йилда бу давлат саклар, юэчжилар зарбаси остида қолади. Бу ҳудудга кўчиб келган юэчжилар тахминан I асрда Кушон давлатига асос солади. Далват асосчиси Куджула Кадфиз Сурхондарё вилояти Шўрчи туманидаги Далварзинтепани давлат пойтахтига айлантиради. Кушон давлати тезда Марказий Осиёдаги қудратли давлатга айланади. Кушонлар даврида минтақада қурувчилик, ҳайкалтарошлик, рассомчилик, наққошлик каби соҳаларда улкан ютуқларга эришилди. Кушонлар даври маданий ҳаётининг ўзига хос хусусиятларидан яна бири минтақада ҳинд маданиятининг янада чуқур илдиз отишидир. Бу даврда Будда дини (Канишка 77-138 йй.) давлат дини даражасига кўтарилиши, тасвирий санъат, тангалар зарб қилиш, архитектура қурилишида, маънавий ҳаётда ҳинд анъаналари янада чуқур илдиз отди. Шу билан бирга

математика, астрономия, мусиқа, граматика, метрология, химия, фалсафа, доришунослик каби фанлар соҳасида ҳам кўплаб ютуқлар қўлга киритилади. Хитой манбаларида Бақтриядан борган Будда роҳиби 77 тилни билиши, яна бир роҳибнинг астрология соҳасидаги билимлари беназир эканлиги ва бошқа шунга ўхшаш мисолларни кўплаб келтириш орқали юқоридаги фикрларни исботлаш мумкин. Кушон маданияти ёдгорликлари юртимиз жанубида Далварзинтепа, Айритом, Қоратепа ва бошқа жойлардан топиб ўрганилган. Маданият юксак даражага ривожланишига мил.авв. II аср охиридан бошлаб шаклланган буюк ипак йўли бўйлаб халқаро алоқаларнинг йўлга қўйилиши ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бу йўл орқали минтақамиз шарқу-ғарбни боғлаб уларнинг маданиятларини бир-бирига таништириш ва тарғиб этиш орқали ўзлари ҳам юксак маданият яратдилар. Юртимиз ҳудудига V асрда Эфталит қабилалари кириб келади. Эронда ташкил топган сосонийлар давлати билан эфталитлар V асрнинг 30 йилларидаёқ кураш олиб бора бошлайдилар. Айниқса, Эрон сосоний ҳукмдори Перўз (459-484 й.) даврида ўзаро курашлар авж олади. Тарихий манбаларда Хўрмузд (420-457 й.) ва Перўз (459-484 й.)ни сосонийлар тахтига чиқишига эфталийларнинг ҳарбий ёрдам бергани таъкидланади. Бунга буюк ипак йўлида минтақадаги савдо иқтисодий доираларининг манфаатдор бўлганлари сабаб бўлган десак хато бўлмайди. Минтақа шаҳарлари тарихида V аср охири-VI аср бошлари катта жонланиш йиллари бўлгани маълум. Айниқса, кичик шаҳарларнинг тезлик билан ўсиб бориши ҳашаматли бинолари бўлган алоҳида-алоҳида қўрғонларнинг юзага келиши Хоразм, Суғдиёна, Шош ва Бақтрия вилоятларида кенг қилиб қуриш, уй деворларини наққошлик ва тасвирий санъат намуналари билан безаш бу давр учун характерлидир. Диний иншоотлар қурилишига ҳам алоҳида эътибор берилиб, ичик безаш ишларида