ГАВАЙЯ, ПАСХА, ЯНГИ ЗЕЛЛАНДИЯ ОРОЛЛАРИ АҲОЛИСИ ТАРИХИЙ АНТРОПОЛОГИЯСИ РЕЖА 1. Гавайяликлар анъанавий хўжалиги 2. И жтимоий тузуми оила ва никоҳ муносабатлари. 3. Пасха (Рапануи) ороли аҳолиси хўжалиги ижтимоий тузуми. Тошдан ҳайкаллар. Ёзув. 4. Янги Зеландия аҳолиси : а нъанавий хўжалик. у й—жойлар , к ийимлар 5. Уруғчилик тузуми ва оила. 6. Динлари. 7. Халқ ижодиёти

 ТАЯНЧ СЎЗЛАР ВА ИБОРАЛАР Гавайя ва Пасха (Рапануи), Янги Зеландия ороллари, Шлюз ва терраса, Алиялар — қирол, пуналуа, дехқончилик ва балиқчилик, тош ҳайкаллар, ижтимоий гуруҳ.  АННОТАЦИЯ Гавайя ороллари вулқонлардан вужудга келган бўлиб улардан энг муҳимлари:— Гавайя, Мауи, Молокаи, Оахулар ҳисобланади. Гавайяликлар хўжалиги асоси сўториш дехқончилиги бўлган. Шлюз ва террасалар кумагида сувни узоқ масофаларга олиб боришган. Махсус қонунга биноан далалар ҳафтасига икки, кургокчилик йилларида эса бир маротаба суғорилган. 9.1. Полинезияликларни келиб чиқиши ҳақида учта назария: 1)маҳаллий 2) осиё 3)америкадан кириб келганлиги: И Форстер, А. Гумбольут, Т. Хайердал. Унинг 1947 йил солда Америка соҳилидан Гуамоту оролигача саёҳати. Европаликлар келгунига қадар Тонга, Таити, Гавайяда давлатлар мавжуд бўлган. Диний тасаввурлари: Тане-қуёш худоси, Ту-уруш илоҳи, Ронго- деҳқончилик илоҳи ва Тангароа- ер тва инсонларни яратган худо эканлиги. Европаликлар мустамлакачилигига қарши Камемоа I бошчилигида гаваяликларнинг кураши.Моддий ва маднияти. 9.1. Гавайя ороллари вулқонлардан вужудга келган бўлиб улардан энг муҳимлари:— Гавайя, Мауи, Молокаи, Оахулар ҳисобланади. Аҳамиятга молик шаҳар — Гонолулу оролларнинг умумий ер майдони эса 17 минг км 2 . Гавайядаги вулқонлар совуб колган бўлсада: Мауна —Лоа ва Қилауэа вулқонлари ҳозирга қадар вақти — вақти билан отилиб туради. Ажойиб гуллар, хусусан орхидеянинг ватани Гавайядир. Оролларда унинг кўплаб навлари усади. Янги Зеландияда 4/5, Гавайяда 3/4 киемдаги усимликлари эндемик (фақат шу жой учун хос) ҳисобланади. Полинезия сув хавзалари балиқларга жуда бой бўлиб профессор Брайаннинг «Гавайянинг табиий тарихи» асарида 600га яқин балиқлар тури

бўлиб, улардан 350 хили маҳаллий бозорларда ҳар куни сотилиши ёзилган. Демак гўштли таомларга талаб турли балиқлар билан тўлдирилган. Хўжалиги . Гавайяликлар хўжалиги асоси сўғориш дехқончилиги бўлган. Шлюз ва террасалар кумагида сувни узоқ масофаларга олиб боришган. Махсус қонунга биноан далалар ҳафтасига икки, кургокчилик йилларида эса бир маротаба суғорилган. Асосий меҳнат қуроли оддий таё қ (о) шунингдек тошболта ҳисобланган. Энг кўп э к иладиган экин таро, ундан ташқари ямс, батат ҳам етиштирилган. Ер барча оролларда — алии нуи олий саркор қўлида эди. Қирол ерлари алоҳида мулк ҳисобланиб, қолган ерлар моку—округларга бўлинган. Моку ўз навбатида ахуггуа — кичик ер майдонларга бўлиниб уни назорати кичик қабила саркорлари изнида эди. Ахупуада баъзида бир неча 10 минг гектар ер бўлган. Ниҳоят ахупуа кичик ер участкаларига (или) та қ симланиб йирик оилалар (охана) томонидан ишланган. Маълум оилада авлоддан авлодга ўтиб келаётган экин майдони «бо қ увчи» — а и на (аи —тародан тайёрланган таом) деб номланса, йирик оиланинг атамаси — охана, оха—таронинг ёнидан ўсиб чиқкан бачкисига қиёслаб аталган. Гавайя йирик оилалари ерлари бир нечта участкадан иборат бўлиб бир қисми тоғда, бошқаси денгиз қи р ғ о ғ ида бўлиши ҳоллари ҳам учраган. Бу эса қ абилалар орасида махсулот алмашинуви кенг ривожланишига асос бўлган. Гавайя жамиятининг асосий бирлиги ижтимоий иқтисодий ҳаёт маркази йирик оила —охана эди. Оила аъзолари биргаликда уй қ уриш, балиқ овлаш, т ў йларни нишонлаш, соли қ т ў лаш ва х.к.ларни амалга оширганлар. Гавайяликлар қишлоқларда эмас, балки кўп сонли бўлмаган овулларда яшашган. Уйлари тўғри бурча к ли, томи икки томонлама қилиб ёпилган. Саркорлар уйлари эса кўп хонали, тевараги айвонлар билан ўралган бўлиб, уларда кресло, лавадан силликлаб ясалган ойналари бўлган. Гавайяликлар идишлари эса ёғочдан ясалган.

Аҳоли кийимлари тападан қилиниб: эрка к ларда белбоғча (мало), аёлларда к ў крагидан тиззасигача газмол бўлаги ёпиб турган (пау), бош ва оё қ кийими деярли бўлмаган. Ижтимоий т у зум. Гавайяликлар жамияти 4 тоифага бўлинган. Алиялар — қирол, унинг оиласи, йирик қабила саркорлари, катта ер эгалари; макааинаа—энг катта тоифа урта ер эгалари, эркин кишилар ва ҳунармандлар киришеа; каува—тўртинчи тоифада қуллар бўлишган ва уларнинг сони урушларда тулатиб турилган. Тоифага оидлик, меросий бўлиб каста тузумидаги сингари улар орасида никоҳ таъқиқланган. Х VIII аср охирида Гавайи ороли қироли қўшни оролларни истило қилиб ўзининг ҳокимиятини урнатади. Гавайи ҳ укмдорига нисбатан қирол деган атамани ишлатиш хато эмас, сабаби у мамлакатдаги ерлардан олинган барча озиқлар шунингдек денгиздан овланган барча махсулотлар эгаси ҳисобланган. Қ абила саркори вафот эт с а қирол унинг ерини ўз мулкига айлантириши ёки бошқа кишига инъом этиш ҳуқуқига эга бўлган. Қирол ҳокимияти отадан қизи ёки ўтлига мерос бўлиб ўтиш тартиби ша к лланган. Қиролнинг барча қариндошлари катга лавозимларни эгаллаган. Унинг бопгкаруви саркорлар билан бамаслахат олиб борилган. Қ иролнинг хотинлари кўп бўлиб улар ҳатто уй юмушларини ҳам бажаришмаган. Қирол шахси муқаддаслаштирилган, у вафот этганда кўплаб одамлар қурбон қилинган. Дафн маросими эса узоқ давом эттан. Жаназанинг дастлабки икки кунида икки киши қурбонлик қилинган. Сўнг майитга кимматбахо кийимларни кийдириб махсус қурилган уйчага қўйишган. Бу уйни куриш давомида яна икки киши улдирилган. Қирол танаси чириб бўлишига яна икки кишини қурбонлик қилишиб ҳукмдор суякларини махсус қурилган марайга ўтказилган. У ерда эса яна тўрт киши ўлдирилган. Қирол ҳокимияти меросий бўлсада тахтдаги кишидан жасурлик, матонат, қуролни яхши ишлата билиш талаб қилинган. XVIII аср охирида

хукмдорлик қилган Камемеа I (Камеҳамеха) бу борада ўзининг эпчиллиги, жасорати билан ном қозонган. Аҳоли қиролга тўлайдиган солиқлари: қайиқ, тапа, тур, чўчқа, ит, сабзавотлар ва мевалар билан олинган. Оила ва никоҳ. Л.Морган томонидан — пуналуа: никоҳ муносабатларини англатувчи атама сифатида тасвирланади. Гавайя тилида пуналуа «яқин дуст, урток» маъносини англатади. Л.Морган уни гуруҳий никоҳ босқичи сифатида баҳолаган эди. Кейинги тадқиқотлар пуналуани кенг тарқалган никоҳ тури эмас, зодагонлар тоифасида сақланиб колган гуруҳий никоҳ сар қ ити эканлиги аниқланган. Никоҳнинг асосий тури эса Полинезиянинг бошқа жойларидаги каби жуфт оилаларнинг ша к лланиши, моногам оилага ўтилиши бўлган. Гавайяда ҳам ака — сингиллар орасидаги никоҳ таъқиқланган. Лекин генеологик ва диний тасаввурлар билан боғлиқ; хукмдорлар, зодагонлар оилаларида бундай никоҳ тури ҳам мавжуд бўлган. Гавайя оролларини мустамлака қилиш учун XIX аср давомида йирик давлатлар орасида қатор урунишлар бўлади. Уларда АКШ голиб чиқиб 1898 йили Испания билан урушда муваффакиятидан сўнг Гавайя оролларини аннекция қилади. 1900 йилда Гавайяга «АКШ ерлари» ста тус и берилса, 1951 йилдан у АКШнинг штати ҳисобланади. Пасха (Рапануи) ороли аҳолиси хўжалиги ижтимоий тузуми. Тошдан ҳайкаллар. Ёзув . Пасха (Рапануи) ороли полинезияликлар яшайдиган шарқий ҳудудларнинг энг узоқ чеккасида жойлашган. Бугунги кунда унда 30 минг. полинезияликлар ва бир неча ў н чилиликлар яшайди. Пойтахти — Ханга Роа. Оролни 1722 йили голланд адмирали Роггевен христианларнинг байрами пасханинг биринчи кунида кашф қилган. Учбурчак к ў ринишидаги орол майдони—118 км 2 , бўлиб Ж.Кукнинг таъбири билан айтганда европаликларга шу арзимаган бир парча ерни «ким кашф қилганини аниқлаш учун талашиш ярашмайди...». Пасхада о қ ар