logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. ANTROPOSOTSIOGENEZ NAZARIYASI

ANTROPOSOTSIOGENEZ NAZARIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.0517578125 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: ANTROPOSOTSIOGENEZ NAZARIYASI REJA: 1) Inson – biosotsial mavjudot. 2) Inson - antroposotsiogenez jarayonining mahsuli. 3) Insondagi tabiylik va ijtimoiylik nisbati muammolari. 1. Inson barcha zamonlarda o’zining – qanday paydo bo’lganligini bilishga intilgan. Shu sababli ham har bir tarixiy dasrlarda insonning kelib chiqishi, rivojlanishi to’g’risida turli xil qarashlar ishlab chiqilgan. Hozirgi zamon fan ma’lumotlariga qaraganda odam deb ataluvchi tirik mavjudotning insonga aylanishi izoq davom etgan evolyusion jarayondir. Ushbu jarayon, mutaxassislarning fikriga ko’ra 3-3,5 mln. yil davom etgan. Boshqacha aytganimizda odamning dastlabki ajdodlari hisoblangan tirik mavjudotning (gomonoid) insonga aylanishi izoq davom etgan evolyutsion jarayonining natijasidir. Insonning faoliyati, turmush tarzi zamonlar o’rganishi bilan asta – sekin o’zgarib kelgan. Inson tabiiy tarixiy rivojlanish natinjasida o’z – o’zini va tabiatning o’rganib o’zgartirib boradi. Inson o’zi haqida barcha zamonlarda turli fikrlar, qarashlar, g’oyalar, ta’limotlar yaratgan. Hozirgi zamonning turli ijtimoiy antrapologiya va etnografik nazariyalarning tushuntirilishicha olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan insonning tup sifatiy faoliyatini ifodalovchi xususiyatlardan biri, u o’z amaliy faoliyatini tartibga ya’ni, bir normaga sola bilishidir. Boshqacha qilib aytganimizda inson o’z faoliyatini amalga oshirish madaniyatiga ega ekanligi bilan boshqa tirik mavjudotlardan farq qiladi. Shu holat insonning insoniyligini belgilovchi eng muhim xususiyat – madaniyat ekanligini isbotlaydi. Madaniyat insonlarni ma’lum bir jamiyatga birlashtiruvchi uning kundalik amaliy faoliyatini ma’lum maqsad tomon yo’naltiruvchi qudrat ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi zamon donishmandlari olamdagi tirik mavjudotlar ichida «inson – eng aqlli mavjudot», «inson – o’zini – o’zi anglovchi mavjudot», «inson – ma’naviy va erkin mavjudot» degan xulosaga keldilar. Lekin, shu alohida ta’kidlash zarurki, zarurki insonga xos aql farosat o’zini – o’zi anglash ma’naviy erkinlik birdaniga shakllangan emas. Chunki hayovonning odamga aylanishi uzoq yillar davom etgan jarayondir. Hayovonlarning (gomonoid) odamga aylanishi (antropogenez) va ularning ma’lum bir jamiyatga birlashish jarayoni (sosiogenez) olimlarning guvohlik berishicha tahminan 3-3,5 million yil davom etgan ya’ni antropogenez va sosiogenez yagona bir jarayonning ajralmas ikki tomonidir. Ko’rinib turibdiki hayvonning odamga aylanishi – antropososiogenez jarayonining natijasidir. Tirik mavjudotlar olamida odamning o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turishi – o’lik tabiatdan tirik tabiat, tirik mavjudotlarajralib cheqishiga teng bo’lgan buyuk sakrashdir. Atnropogenez jarayonida mehnat asosiy rol o’ynaydi. Mehnat tufayli inson o’zi yashayotgan tabiiy muhitni o’zgartiradi, moddiy – ma’naviy boyliklar yaratadi. O’zini – o’zi o’zgartiradi. Inson organizmining sof fiziologik funksiyalari qo’l va oyoqlarning, bosh va barmoqlarning tog’aylar, paylar, suyak va muskullarning taraqqiy etishi ham bevosita mehnat bilan bog’liqdir. Bundan tashqari mehnat insonning nafaqat jismoniy balki ma’naviy, madaniy taraqqiyoti uchun asosiy shart – sharoit vazifasini bajardi. Mehnat tufayli inson tabiatga ta’sir etdi. Buning uchun esa mehnat qurollari yasab ushbu qurollarni uzluksiz takomillashtirib bordi. Inson, ameriklik olim B.Franklin aytganidek, mehnat qurollarini yaratuvchi mavjudotdir. Mehnat qurollarining yaratilishi – insonning ishlab chiqarish borasidagi faoliyatining o’q tomiridir. Ma’lumotlarga qaraganda inson mehnat qurollarini yaratishni boshlaganiga 1-1,5 million yil bo’ldi. Inson dastlabki mehnat qurollarini ov qilish boshqacha qilib aytganimizda. Turli maxluqlarni o’ldirish uchun kashf etgan. Bu jarayon ya’ni mehnat qurollarini yaratish jarayoni ham ongsizlikdan onglilik tomonidan o’sib rivojlanib bordi. Mehnat qilish insonni takomillashtirib bilan asta – sekin olamni ichkarisiga tomon kirib boravergan. Yuqoridagi mulohazalardan shunday xulosaga kelish mumkinki, mehnat – antropogenez va sosiogenez jarayonining markaziy omilidir 1 . 1 Choriyev A. Inson falsafasi. T.: 2007. 376-378 – betlar . Atnropososiogenez jarayonidagi inson ongi, aql – farosati shakllanishida uning amaliy faoliyatini ma’lum bir maqsad tomon yo’naltirishda til eng muhim vosita vazifasini bajaradi. Huddi shuning uchun ham tilning taraqqiyoti atnropososiogenez jarayonining eng muhim omillaridan biridir. Faylasuflar tomonidan til turlicha sharhlanadi. Chunonchi til keng ma’noda madaniyatdir. Shu madaniyat yordamida kishilar biri ikkinchisi bilan aloqa qiladi. Muloqatda bo’lishadi. Til tufayi inson amaliy faoliyati ma’lum maqsad tomon yo’naltiradi. Tor ma’noda til – insonning axborotli belgili faoliyati bo’lib, uning nutqida o’z ifodasini topadi. Atnropososiogenez jarayonining eng muhim omillaridan yana biri – insonni inson ishlab chiqarganligidir. Inson insonni ishlab chiqari deganda inson insonning faoliyati, dunyoqarashi, aql-farosatining shakllanishiga ta’sir qiladi. Uning onggi va faoliyatini asta sekin o’zgartiradi deb tushunmoq kerak. Inson inson tufayli vujudga kelganligi uzoq davom etgan jarayon bo’lib, bu holat insonning eng jastlabki ajdotlari orasidagi munosabatlarning vujudga kelish jarayoniga borib taqaladi. Insondagi barcha ehtiyojlar mehnat tufayli hosil bo’ldi o’z navbatida ushbu ehtiyojlar istaklar – mehnat tufayli qondirildi. Mehnat inson ehtiyojlarini qondirish bilan cheklanib qolmay, balki uni madaniylashtirdi. Insonning ehtiyojlarini qondirish malakasi sivilizasiyaning eng muhim elementiga aylandi. Xullas inson deb ataluvchi tirik mavjudot o’zida quyidagi muhim xususiyatlarni aks ettiradi. - modidiy va ma’naviy boylik yaratish uchun zarur bo’lgan mehnat qurollarini ishlab chiqaradi; - axloqiy normalarni ishlab chiqadi; - tarixiy taraqqiyotni xarakatga kelturuvchi xissiy va aqliy qobiliyatlarga moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga ega bo’ladi; - jamiyatdan tashqarida mavjud bo’la olmaydi, shakllanmaydi, rivojlanmaydi; - undagi individual xislatlar mavjud ijtimoiy munosabatlarning hosiladir va usha ijtimoiy munosabatlarining tarixiy tipiga mansubdir; - uning kundalik amaliy faoliyati ma’lum maqsadga qaratiladi. Aniq dastur asosida amalga oshiriladi. Ongli erkin xususiyatga ega bo’ladi. Ushbu xususiyatlar olamdagi mavjud bo’lgan boshqa tirik mavjudotlardan insonning farq qiluvchi sifatiy jihatlari xisoblanadi. O’z navbatida huddi shu holat inson ham tabiiy ham ijtimoiy mavjudot ekanligidan dalolat beradi. Inson tabiiy va ijtimoiy mavjudot ekanligini hozirgi zamon Fani ham tasdiqlamoqda. Shuning uchun ham insondagi tabiiylik va ijtimoiylik orasidagi aloqadorlik mexanizmini bilish falsafada eng muhim ahamiyatga moliq muammolardan biridir. Insondagi tabiiylik va ijtimoiylik o’rtasidagi dialektik aloqadorlikni tula tasavvur qilmoq uchun eng avvalo yagona biologik turga mansub bo’lgan insonning boshqa biologik mavjudotlardan sifatiy farqini ifodalovchi eng umumiy va o’ziga xos xususiyatlarini bilib olish zarur. Chunki, insondagi biologik xususiyatlar uning ijtimoiy fazilatlari individual xislatlariga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Chunonchi, insonning yagona biologik tur sifatidagi eng muhim xususiyati – yoshidir (umri). Hozir zamon ma’lumotlariga qaraganda inson bolasi turli – tuman kasallik va ijtimoiy badbaxtliklarga girifdor bo’lmasa uning o’rtacha yoshi ya’ni umr ko’rishi 80-90 yil atrofida bo’ladi. Afsuski insonning biologik o’ziga xosli ijtimoiy muhit ta’sirida o’zgarib turadi. Masalan o’tgan asrning 90-yillarining boshida vujudga kelgan iqtisodiy, siyosiy, ekologik inqirozlarning keskinlashishi oqibatida insonning o’rtacha umr ko’rishi Rossiyada 69,6 yoshdan 66 yoshga tushgan bo’lsa, O’zbekistonda 69,3 yoshga to’g’ri keldi. Boshqacha aytganda inson yoshi, umrining qisqali ijtimoiy vaziyatlar tufayli barcha zamonlarda ham o’zgarib turgan. Tarixning guvohlik berishicha odam bola qadim zamonlarda 20-22 yil yashagan. XVIII asrga kelib o’rtacha umr ko’rishi 30 yoshga yetdi. XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa mamlakatlarida odam o’rtacha 56 yil umr ko’rgan. XX asr oxirlariga kelib u o’rtacha 75-80 yil umr ko’ra boshladi. Insonning boshqa biologik mavjudotlardan tub eng muhim xususiyatlaridan biri inson umri bosqichlarining o’ziga xos biologik xususiyatlardir. Insondagi tabiiylik va ijtimoiylik orasidagi o’zaro dialektik aloqadorlik mexanizmini o’rganish jarayonida har bir kishining o’ziga xos xususiyatlari mavjud ekanligini tan olmaslik amaliyotda qobiliyatli, talantli, iqtidorli kishilarni kamsitishga ularni jamiyatning oddiy ijrochi «murvatchalariga» aylantirib quydi. Qobiliyatli talantli kishilarni loqayd kishilar bilan tenglashtirish ijtimoiy adolat normalar va prinsiplariga zid emasligini ham unutmaslik kerak. Inson tabiiy va ijtimoiy boshqacha aytganimizda bir vaqtning o’zida ham ijtimoiy ham organik olamga ta’luqli ekanligi uning mohiyatini tushunib olishda bir qator muammolarni keltirib chiqardi. Aristotel insonning mohiyatida hayovoniy (biologik) va siyosiy, (ijtimoiy) boshlang’ich asos borligini inobatga olib uni siyosiy hayvon degan edi. Yer yuzida yashayotgan turli irqlarga mansub insonlarning ongi va faoliyatidagi turli ziddiyatlar keskin tafovutlar mavjudligi faqat uning irqi bilan bog’liq emas. Nemis biologik olimi E.Gekkel (Ch.Darvin ta’limotining mashhur targ’ibotchisi) 1904 yilda ta’kidlaginidek turli irqqa mansub bo’lgan odamlar aqliy qobiliyatlari madaniy saviyalarida katta befarq bo’lishiga qaramasdan bunday tafovutdan ularning hayotidagi qadr-qimmatlarini mutlaqo boshqacha baholash lozim degan ma’no kelib chiqmasligi zarur. Insonni hayovondan yuksaklikka ko’targan narsa bu madaniyatdir. Odamlarni madaniyatga chorlovchi qudrat esa aql – idrokdir. Insondagi tabiiylik va ijtimoiylikning o’zaro aloqadorligi ular orasidagi munosabatlarni aniqlashda ham turli yondashuvlar, turli qarashlar mavjud. Birinchi qutbdagi olimlar inson mohiyatini haddan tashqari biologiyalashtirsalar ikkinchi qutbga mansub qarash tarafdorlari uni sosiologiyalashtiradi. Biologiyalashtiruvchilar yoki naturalistlar insonning inson bo’lib kamol topishida uning onggi va faoliyati manbaini biologik omillardan qidiradilar. Inson kamolotida biologik omillarning rolini burttirib ko’rsatadilar. Sosiologiyalashtiruvchilar esa inson tabiatining uning mohiyatini ijtimoiy munosabatlardan, ijtimoiy muhitdan izlaydilar. Insonning inson bo’lib shakllanishida ijtimoiy muhit hal qiluvchi ahamiyatga ega deb tushunadilar. Insonning mohiyatini biologiyalashtiruvchi konsepsiyaga ko’ra irqchilikni ulug’lovchi rasizm, sosial darvinizm oqimlarini misol qilib ko’rsatish lozim. Angliyalik mashhur iqtisodchi T.Maltus (1766-1834) ijtimoiy hayot yakka kishining yashashi uchun ko’rash maydoni vazifasini bajaradi. Bunday murakkab ko’rashga moslasha bilgan kishigana ba’zi yutuqlarni qulga kirita oladi degan fikrni olg’a suradi. Maltusdagi yashash uchun kurash g’oyasini Ch.Darvin o’zining tabiiy tanlanish va evalyusion taraqqiyoti haqidagi ta’limoti uchun asos qilib oldi. Ch.Darvin ta’limotidagi yashash uchun ko’rash g’oyasi sosiol darvinizm tarafdorlari tomonidan jamiyatga tadbiq etildi. Jamiyatdagi turli sinflar orasidagi kurashda oliy sinf vakillari hayotga yuqori pozisiyani egallab turishlari lozim. Chunki yuqori sinf vakillari aqliy qobiliyatlari boshqalarnikidan ustun degan xulosa chiqardirlar. Boshqacha aytganda Ch.Darvinning biologik ta’limoti sosial Darvinizm tarafdorlari tomonidan tabiiy fanlarinng keyingi yutuqlari asosida boyitildi. Yashash uchun kurash g’oyasi faqat tabiatga taaluqli emas. Balki jamiyat hayoti uchun ham bu qonunga bo’ysuni lozim degan g’ayri ilmiy fikr mulohazalarini olg’a sura boshladilar. Amerikalik zoolog olim Ye.O.Uilson inson bosib o’tgan taraxiy taraqqiyot yo’lini boshqa sayyorada yashovchi zoolog ko’zi bilan o’rganilsa inson mohiyatini to’la bilsa bo’ladi. Buning uchun boshqa sayyoralardan turib yerdagi hayovonlar katologiyani tuzish darkor deb tushuntiradi. Insonning mohiyatini biologiyalashtiruvchi qarashlarga qarshi chiqqan boshqa bir guruh insonshunos olimlar inson kamolotida hal qiluvchi omil – ijtimoiy muhit ya’ni, inson ijtimoiy muhitning mahsuli degan g’oyani ilgari surdilar. Ayniqsa, bizning asrimizda antiutopik adabiyotda hammani tenglashtirishga qaratilgan ijtimoiy g’oyaga asoslangan yangi ideal jamiyat modelini yaratishga qaratilgan xarakatlar boshlandi. Masalan, angliyalik antitopik yozuvchi O.Xaksli o’zining «Yangi dunyoning tulg’oqlari» (1932) romanida mehnatning turiga qarab usha mehnatga moslashgan inson degan mavjudotning sun’iy turlarini yaratish mumkinligi isbotlashga urinadi va usha yasama insonning dastlabki tiplarini yaratadi. Ba’zi ruxshunos olimlar insonning mohiyatini ruxiy xolatlar, istaklar, intilishlar va mayllar belgilaydi degan g’oyalarni ilgari suradilar. Bu qarashlarni freydizm ta’limotida yaqqol ko’rishimiz mumkin. Ushbu ta’limotning asoschisi Avstriyalik vrach, psixolog olim Z.Freyddir. Z.Freyddir inson ruhiy ma’naviy olamini tahlil qildi. Inson ma’naviy olamini shakllanishida onglilik va ongsizlik orasidagi o’zaro aloqadorlik mexanizmlarini har tomonlama o’rganildi. Inson ma’naviyatini chuqur o’rganib ongsizlik inson ruhiyatini asosiyni tashkil etadi degan xulosaga keladi. Uning tushuntirishicha insonda onglilikka qaraganda ongsizlik tomon intilish kuchliroq bo’ladi. Z.Freydning ruhiy tahlil ta’limotida «psixologik energiya» alohida ahamiyatga ega. Ya’ni inson shu energiya asosida o’z hayotini davom ettiradi, faoliyat ko’rsatadi. Ushbu energiya uni yashashga, faoliyat ko’rsatishga undaydi, deb tushuntiradi. Z.Freydning e’tirof etishicha, inson ongi va faoliyati, onglilik bilan ongsizlik orasidagi dialektik aloqadorlikka bog’liq. Onglilikni oshirmoq uchun ongsizlikning ham faolligini oshirmoq zarur. Ongsizlik – tukomillashib, o’zgarib tural=diga ruhiy jarayondir. Ongsizlik o’zgarmas, to’g’ma instinktgina emas, balki u ong singari uzluksiz o’zgarish turadi, deb ko’rsatadi. Shuning uchun bilish jarayoni insonning faqat ongli holatini o’z ichiga olmay, balki ongsiz norasional faoliyatini ham o’z ichiga mujassamlashtirishini isbotlab berdi. Z.Freyd qarashlarini uning tarafdorlari E.Fromm, V.Rayx, G.Markuze va boshqalar davom ettirdilar. Aniqysa, E.Fromm uning ruhiy tahlil haqidagi ta’limotini ijtimoiy hayotga tadbiq eidi 1 . lekin Fromm «ijtimoiy muhitini» tahlil etganda, odamlarning manfaatlari turlicha ekanligi, inson ijtimoiy mohiyatini mavhum turhiy tahlil yordamida tushuntirib bo’lmasligini fahmlay olmaydi. U o’zining asarlarida hozirgi karitalistik ijtimoiy muhitni ruhiy kaslga mubtalo bo’lgan «hasta jamiyat», deb ta’kidladi. Odamning inson sifatida shakllanishi ochib berishda ijtimoiy (sotsiologik) omillar dialektikasini ochib berishda ijtimoiy rolini bo’rttirib ko’rsatgan falsafiy ta’limotlarda biri belgilashda hal qiluvchi rolni ijtimoiy muhit o’ynaydi. Bunday biryoqlama yondashuv inson muammosini o’rganuvchi tabiiy fanlarga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Oqibatla, inson biologiyasi haqida bayon etilgan eng ilg’or fikr – mulohazalar haqida lom – min deyilmaydi. Insonnning tarli ijtimoiy fazilatlari haqida zo’r berib gapirildi. Amalda esa inson biologiyasi vulgarlashtiriladi. Natijada, inson his – tuyg’ulari kamsitildi, jismi esa sotsiologiyalashtirilgan o’ziga xos ijtimoiy shaklga aylantirildi. Moddiy jahada ishtirok etayotgan kishilarni haddan ortiq ulug’lash, «hazrati ishchi», «hazrati dehqon», degan uydirmalar o’ylab topildi. Ma’naviy ishlab chiqarishda halol va fidoiylik qilayotgan, o’n yillab zahmat bilan o’lchash urf bo’ldi. Inson fani (biologiya) bilan ma’naviyat orasidagi aloqidorlik mexanizmi chiqur tahlil etilmadi. Tabiiyki, jism zaif kishining ma’naviyati ham majruh bo’ladi. Natijada, jismonan majruh, ma’naviy qashshoq kishilar soni yildan – yilga ortib boraveradi. Insonning kelib chiqishi, rivojlanishi tabiiy taraqqiyoti uzoq davom etgan tadrijiy jarayonidir. Ushbu jarayonning shakllanishida bir qancha omillar o’z ta’sirini ko’rsatgan. Shuningdek inson – tabiiy, biologik, ijtimoiy – ma’naviy, psixologik jihatlarni o’zida mujassam etgan aqlli tirik mavjudotdir. 1 1 Фромм Э. Бегство от свободы. Дайджест. М., 1990. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. М., 1994.. Insonning takomillashib, rivojlanib borishida jamiyatga birlashishi ya’ni jamoa bo’lib yashashi katta ahamiyat kasb etdi. Aynan insonning jamoaga birlashuvi til va muloqotning shakllanishiga ma’lum ma’noga turtki bo’ldi. Insonning boshqa tirik mavjudotlardan farq qiluvchi muhim xususiyati uning aql – idrokka egaligidadir. Mana shu xususiyat insonni eng oliy mavjudot sifatida shakllanishiga sabab bo’ldi. Aynan shuni hisobga olib ba’zi faylasuflar inson tabiatning gul toji. Tabiat taraqqiyotining eng oliy maqsuli deya ta’riflashgan. Bugungi kunda fan texnika rivojlangan informasion jamiyatda inson sivilizasiyaning oliy qadriyati sifatida baholanmoqda. Barkamol insonni tarbiyalash eng dolzarb muammolardan biriga aylanib bormoqda. Inson va insoniyat taqdiriga haqida uylash har bir insonning burchiga aylanib bormoqda. Hozirgi zamon fani ma’lumotlariga qaraganda odam deb ataluvchi yagona biologik turga mansub tirik mavjudotning insonga aylanishi uzoq davom etgan evolyusion jarayondir. Mutaxassislarning fikrlariga ko’ra bu jarayon 3-3,5 mln yil davom etgan. Insonnig faoliyati, turmush tarzi zamonlar o’tishi bilan o’zgarib borgan. Shu o’zgarishlarning turli-tumanligi insonlarning bir-biridan farq qilishi uchun asos vazifasini bajargan. Faoliyatning, turmush tarzining turli tumanligi insonlarning birini ikkinchisidan farq qiluvchi belgisi hisoblangan. Insonning olamdagi boshqa mavjudotlardan farq qiluvchi muxim xususiyatlari nimalardan iboratq Insonnig hayoti, faoliyati, uning irsiy-genetik xususiyatlari tabiiy-ijtimoiy muxit ta’siriga bog’liqmiq kabi savollarga olimlar haligacha javob izlaganlar. Xo’sh, insonnig olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan farqini ko’rsatuvchi eng muxim xususiyatlar nimalardan iboratq Birinchidan, inson olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan xotirasi, tafakkuri, tili borligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, til inson avlodlari va ajdodlari orasidagi aloqada vorislik vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, insonning insoniyligini belgilovchi eng muxim xususiyat – madaniyat. Insonnig o’z faoliyatini tartibga solish, yo’naltirishi – madaniyat. Ma’lum bir jamiyatga birlashib yashashi – madaniyat. Uning faoliyatini ma’lum bir maqsadga yo’naltiruvchi omil – madaniyat. Uchinchidan, insonnig hayvonan farq qiladigan eng muxim xususiyati - o’zining yashashi, turmushi uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarish malakasiga ega bo’lishi. Fan nuqtai nazaridan insonga nisbatan «inson eng aqlli mavjudot», «inson o’zini o’zi anglovchimavjudot», «inson-ma’naviy mavjudot» degan fikrlar ishlatiladi. Odamning insonga aylanishi va jamiyatga birlashishi antropososiogenez jarayonining natijasidir. Antropogenez jarayonida mehnat asosiy rol o’ynaydi. Mehnat tufayli inson o’zi yashayotgan tabiiy muhitni o’zgartiradi, moddiy va ma’naviy boyliklar yaratadi, o’zini ham o’zgartiradi. Mehnat antropogenez (ya’ni odamning shakllanishi) va sosiogenez (jamiyatda yashash, inosnga aylanish) jarayonining markaziy omilidir. Antropososiogenezning ikkinchi muhim omili-til. Antropososiogenezning muhim omili insonni inson ishlab chiqarishdir. Antropososiogenezning muhim omili-ijtimoiy-axloqiy me’yorlar va normalarning vujudga kelishi. Odamning dastlabki ajdodi «paleantrop) ovchilik, termachilik faoliyatidan ishlab chiqarish faoliyatiga o’ta boshladi. Bu odam o’zida insonga xos ijtimoiy fazilatlarni mujassamlashtiraytganidan dalolat beradi. Inson antropososiogenez jarayonining mahsuli ekanligini hozirgi zamon Fani ham tasdiqlamoqda. Shuning uchun insondagi tabiiylik bilan ijtimoiylik orasidagi aloqadorlikni bilish muhim ahamiyatga ega. Inson uchta buyuk qudrat: tana-ruhiyat-ma’naviyatning yig’indisidir. Insonning biologik holati deganda uning jismida sodir bo’ladigan morfofiziologik, genetik, elektroximik o’zgarishlar, yoshi, irqi, jinsini ifodalovchi alomatlar tushuniladi. Insonning ruhiy (psixologik) holati – uning his-tuyg’ulari, kayfiyati, irodasi, temperamenti. Insonning ma’naviyati-uning fazilatlari xislatlari, qobiliyatlari, malakalar yig’indisi. Aynan ma’naviyat insonning ijtimoiy qiyofasini vujudga keltiradi. Falsafa kursining natropologiya bo’limida odam-inson-individ-shaxs tushunchalari ustida to’xtalib o’tgan edik. Odamning ijtimoiylik xislati shaxsdir. Shaxs tushunchasida insonning jamiyatda tutgan o’rni va bajaradigan vazifalari aks etadi. Shaxs, avvalo, yaxlit jamiyatning alohida bo’lagi, unda mavjud ijtimoiy munosabatlar jamuljam bo’ladi. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida inson o’z ichki dunyosi va manfaatlariga ko’ra boshqalardan farqlanadiva asta-sekin jamoa a’zosidan shaxs darajasiga ko’tarilib boradi. Inson individ sifatida dunyoga keladi, shaxs bo’lib shakllanadi. Insonning shaxs bo’lib shakllanishida jamiyat ijtimoiy muhit muhim o’rin tutadi. Shaxs tushunchasida mazkur insonning barcha ijtimoiy vazifalari, barcha munosabatlari ifodalandi. Inson amaliy faoliyat jarayonida shaxs sifatida shakllanib boradi. Shaxs ijtimoiy ahamiyatli xislat va fazilatlarni o’zida mujassamlashtirgan inson. Shaxsning xislatlari uning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayotidagi ishtirokida namoyon bo’ladi. Shaxsning xislatlari deganda6 a) jismoniy; b) ma’naviy; v) ijtimoiy xislatlar nazarda tutiladi. Shaxsning jismoniy xislat-fazilatlari deganda uning jismi, gavda tuzilishi, kiyinishi, uy-oilasi, u tomonidan yaratilgan ja’mi narsalar o’zini muxofaza qila olish, o’zi va boshqalar haqida qayg’urishi nazarda tutiladi.. Shaxsga xos ijtimoiy xislatlar boshqa kishilar bilan bo’ladigan o’zaro aloqa va munosabatlarda shakllanadi. Shaxsning turli ijtimoiy birliklar-guruhlardagi rollari turlicha bo’ladi. Masalan «ona», «farzand», «qo’shni», «do’st», «xaridor». Shaxsning ma’naviyati, uning ichki olami, ruhiyati, «men» ligi ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. Shaxs mohiyatini ifodalovchi bu tomonlar yaxlitlikda namoyon bo’ladi va insonning «men» ini ifodalaydi. Shaxsning shakllanishi jamiyatda to’plangan tajribalarni, qadriyatlarni o’zlashtirish jarayonidir. Shaxsning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadigan omillarni ikki guruhga bo’lish mumkin: a) insonning o’ziga xos biologik xususiyatlari b) ijtimoiy muhit ijtimoiy muhit deganda inson hayoti kechadigan jamiyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, informasion ma’naviy shart-sharoitlar nazarda tutiladi. Ijtimoy muhit-bu jamiyat, ijtimoiy muhit, oila, mehnat va o’quv jamoalari, qo’ni-qo’shni, do’st-birodarlar nazarda tutiladi. Ijtimoiy muhitning muhim tomonni jamiyatda mavjud siyosiy tizim tashkil etadi. Jamiyat siyosiy tizimining xarakteri shaxs qobiliyatlarini ro’yobga chiqarishga imkoniyat yaratishi mumkin. Shaxs muammosining muhim tomonidan bir-shaxs tipologiyasi masalasidir. Bajaradigan vazifalariga ko’ra shaxslarni a)siyosiy, b) estetik, v) iqtisodiy, g) diniy, d) ijtimoiy tiplarga; Ijtimoiy xususiyatlariga ko’ra: a) fan yoki san’at namoyondalari b) tafakkur sohiblari v) kuchli hissiyot sohiblari g) insonparvarlar, birinchilar tiplariga; Sivilizasion nuqtai nazardan: a) sharqqa xos shaxs tiplariga; Psixoenergetik xususiyatlariga ko’ra: a) yuksak psixoenergetik xislatli (agressiv) shaxslar b) pastenergetiklik xislatli o’z dunyosiga g’arq bo’lgan, muloqotga kirishavermaydigan shaxslar, o’ziga ishonmaydigan shaxslar, xafaqon, g’amgin shaxslar v) sharoitga qarab tez o’zgaradigan shaxslar tipi 1 1 1 О.Г.Данильян, В.М.Тараненко. Философия – Москва, «ЭКСМО» 2005 йил, 365-374 бетлар. Shunday qilib, odam – tabiatdagi oliy biologik tur. Bu tur uzoq taraqqiyot jarayonida insonga aylanadi. Jamiyatda muayyan o’rin tutgan, ijtimoiy munosabatlarga kirisha oladigan, o’zligini va jamiyatni, o’zining jamiyatdagi o’rnini anglagan inson-shaxs hisoblanadi.

MAVZU: ANTROPOSOTSIOGENEZ NAZARIYASI REJA: 1) Inson – biosotsial mavjudot. 2) Inson - antroposotsiogenez jarayonining mahsuli. 3) Insondagi tabiylik va ijtimoiylik nisbati muammolari.

1. Inson barcha zamonlarda o’zining – qanday paydo bo’lganligini bilishga intilgan. Shu sababli ham har bir tarixiy dasrlarda insonning kelib chiqishi, rivojlanishi to’g’risida turli xil qarashlar ishlab chiqilgan. Hozirgi zamon fan ma’lumotlariga qaraganda odam deb ataluvchi tirik mavjudotning insonga aylanishi izoq davom etgan evolyusion jarayondir. Ushbu jarayon, mutaxassislarning fikriga ko’ra 3-3,5 mln. yil davom etgan. Boshqacha aytganimizda odamning dastlabki ajdodlari hisoblangan tirik mavjudotning (gomonoid) insonga aylanishi izoq davom etgan evolyutsion jarayonining natijasidir. Insonning faoliyati, turmush tarzi zamonlar o’rganishi bilan asta – sekin o’zgarib kelgan. Inson tabiiy tarixiy rivojlanish natinjasida o’z – o’zini va tabiatning o’rganib o’zgartirib boradi. Inson o’zi haqida barcha zamonlarda turli fikrlar, qarashlar, g’oyalar, ta’limotlar yaratgan. Hozirgi zamonning turli ijtimoiy antrapologiya va etnografik nazariyalarning tushuntirilishicha olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan insonning tup sifatiy faoliyatini ifodalovchi xususiyatlardan biri, u o’z amaliy faoliyatini tartibga ya’ni, bir normaga sola bilishidir. Boshqacha qilib aytganimizda inson o’z faoliyatini amalga oshirish madaniyatiga ega ekanligi bilan boshqa tirik mavjudotlardan farq qiladi. Shu holat insonning insoniyligini belgilovchi eng muhim xususiyat – madaniyat ekanligini isbotlaydi. Madaniyat insonlarni ma’lum bir jamiyatga birlashtiruvchi uning kundalik amaliy faoliyatini ma’lum maqsad tomon yo’naltiruvchi qudrat ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi zamon donishmandlari olamdagi tirik mavjudotlar ichida «inson – eng aqlli mavjudot», «inson – o’zini – o’zi anglovchi mavjudot», «inson – ma’naviy va erkin mavjudot» degan xulosaga keldilar. Lekin, shu alohida ta’kidlash zarurki, zarurki insonga xos aql farosat o’zini – o’zi anglash ma’naviy erkinlik birdaniga shakllangan emas. Chunki hayovonning odamga aylanishi uzoq yillar davom etgan jarayondir.

Hayovonlarning (gomonoid) odamga aylanishi (antropogenez) va ularning ma’lum bir jamiyatga birlashish jarayoni (sosiogenez) olimlarning guvohlik berishicha tahminan 3-3,5 million yil davom etgan ya’ni antropogenez va sosiogenez yagona bir jarayonning ajralmas ikki tomonidir. Ko’rinib turibdiki hayvonning odamga aylanishi – antropososiogenez jarayonining natijasidir. Tirik mavjudotlar olamida odamning o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turishi – o’lik tabiatdan tirik tabiat, tirik mavjudotlarajralib cheqishiga teng bo’lgan buyuk sakrashdir. Atnropogenez jarayonida mehnat asosiy rol o’ynaydi. Mehnat tufayli inson o’zi yashayotgan tabiiy muhitni o’zgartiradi, moddiy – ma’naviy boyliklar yaratadi. O’zini – o’zi o’zgartiradi. Inson organizmining sof fiziologik funksiyalari qo’l va oyoqlarning, bosh va barmoqlarning tog’aylar, paylar, suyak va muskullarning taraqqiy etishi ham bevosita mehnat bilan bog’liqdir. Bundan tashqari mehnat insonning nafaqat jismoniy balki ma’naviy, madaniy taraqqiyoti uchun asosiy shart – sharoit vazifasini bajardi. Mehnat tufayli inson tabiatga ta’sir etdi. Buning uchun esa mehnat qurollari yasab ushbu qurollarni uzluksiz takomillashtirib bordi. Inson, ameriklik olim B.Franklin aytganidek, mehnat qurollarini yaratuvchi mavjudotdir. Mehnat qurollarining yaratilishi – insonning ishlab chiqarish borasidagi faoliyatining o’q tomiridir. Ma’lumotlarga qaraganda inson mehnat qurollarini yaratishni boshlaganiga 1-1,5 million yil bo’ldi. Inson dastlabki mehnat qurollarini ov qilish boshqacha qilib aytganimizda. Turli maxluqlarni o’ldirish uchun kashf etgan. Bu jarayon ya’ni mehnat qurollarini yaratish jarayoni ham ongsizlikdan onglilik tomonidan o’sib rivojlanib bordi. Mehnat qilish insonni takomillashtirib bilan asta – sekin olamni ichkarisiga tomon kirib boravergan. Yuqoridagi mulohazalardan shunday xulosaga kelish mumkinki, mehnat – antropogenez va sosiogenez jarayonining markaziy omilidir 1 . 1 Choriyev A. Inson falsafasi. T.: 2007. 376-378 – betlar .

Atnropososiogenez jarayonidagi inson ongi, aql – farosati shakllanishida uning amaliy faoliyatini ma’lum bir maqsad tomon yo’naltirishda til eng muhim vosita vazifasini bajaradi. Huddi shuning uchun ham tilning taraqqiyoti atnropososiogenez jarayonining eng muhim omillaridan biridir. Faylasuflar tomonidan til turlicha sharhlanadi. Chunonchi til keng ma’noda madaniyatdir. Shu madaniyat yordamida kishilar biri ikkinchisi bilan aloqa qiladi. Muloqatda bo’lishadi. Til tufayi inson amaliy faoliyati ma’lum maqsad tomon yo’naltiradi. Tor ma’noda til – insonning axborotli belgili faoliyati bo’lib, uning nutqida o’z ifodasini topadi. Atnropososiogenez jarayonining eng muhim omillaridan yana biri – insonni inson ishlab chiqarganligidir. Inson insonni ishlab chiqari deganda inson insonning faoliyati, dunyoqarashi, aql-farosatining shakllanishiga ta’sir qiladi. Uning onggi va faoliyatini asta sekin o’zgartiradi deb tushunmoq kerak. Inson inson tufayli vujudga kelganligi uzoq davom etgan jarayon bo’lib, bu holat insonning eng jastlabki ajdotlari orasidagi munosabatlarning vujudga kelish jarayoniga borib taqaladi. Insondagi barcha ehtiyojlar mehnat tufayli hosil bo’ldi o’z navbatida ushbu ehtiyojlar istaklar – mehnat tufayli qondirildi. Mehnat inson ehtiyojlarini qondirish bilan cheklanib qolmay, balki uni madaniylashtirdi. Insonning ehtiyojlarini qondirish malakasi sivilizasiyaning eng muhim elementiga aylandi. Xullas inson deb ataluvchi tirik mavjudot o’zida quyidagi muhim xususiyatlarni aks ettiradi. - modidiy va ma’naviy boylik yaratish uchun zarur bo’lgan mehnat qurollarini ishlab chiqaradi; - axloqiy normalarni ishlab chiqadi; - tarixiy taraqqiyotni xarakatga kelturuvchi xissiy va aqliy qobiliyatlarga moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga ega bo’ladi; - jamiyatdan tashqarida mavjud bo’la olmaydi, shakllanmaydi, rivojlanmaydi;

- undagi individual xislatlar mavjud ijtimoiy munosabatlarning hosiladir va usha ijtimoiy munosabatlarining tarixiy tipiga mansubdir; - uning kundalik amaliy faoliyati ma’lum maqsadga qaratiladi. Aniq dastur asosida amalga oshiriladi. Ongli erkin xususiyatga ega bo’ladi. Ushbu xususiyatlar olamdagi mavjud bo’lgan boshqa tirik mavjudotlardan insonning farq qiluvchi sifatiy jihatlari xisoblanadi. O’z navbatida huddi shu holat inson ham tabiiy ham ijtimoiy mavjudot ekanligidan dalolat beradi. Inson tabiiy va ijtimoiy mavjudot ekanligini hozirgi zamon Fani ham tasdiqlamoqda. Shuning uchun ham insondagi tabiiylik va ijtimoiylik orasidagi aloqadorlik mexanizmini bilish falsafada eng muhim ahamiyatga moliq muammolardan biridir. Insondagi tabiiylik va ijtimoiylik o’rtasidagi dialektik aloqadorlikni tula tasavvur qilmoq uchun eng avvalo yagona biologik turga mansub bo’lgan insonning boshqa biologik mavjudotlardan sifatiy farqini ifodalovchi eng umumiy va o’ziga xos xususiyatlarini bilib olish zarur. Chunki, insondagi biologik xususiyatlar uning ijtimoiy fazilatlari individual xislatlariga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Chunonchi, insonning yagona biologik tur sifatidagi eng muhim xususiyati – yoshidir (umri). Hozir zamon ma’lumotlariga qaraganda inson bolasi turli – tuman kasallik va ijtimoiy badbaxtliklarga girifdor bo’lmasa uning o’rtacha yoshi ya’ni umr ko’rishi 80-90 yil atrofida bo’ladi. Afsuski insonning biologik o’ziga xosli ijtimoiy muhit ta’sirida o’zgarib turadi. Masalan o’tgan asrning 90-yillarining boshida vujudga kelgan iqtisodiy, siyosiy, ekologik inqirozlarning keskinlashishi oqibatida insonning o’rtacha umr ko’rishi Rossiyada 69,6 yoshdan 66 yoshga tushgan bo’lsa, O’zbekistonda 69,3 yoshga to’g’ri keldi. Boshqacha aytganda inson yoshi, umrining qisqali ijtimoiy vaziyatlar tufayli barcha zamonlarda ham o’zgarib turgan. Tarixning guvohlik berishicha odam bola qadim zamonlarda 20-22 yil yashagan.

O'xshashlar

SONLAR NAZARIYASI
BILISH NAZARIYASI
ESTETIKA NAZARIYASI
TA’LIM NAZARIYASI
ISTE’MOLCHILAR TANLOVI NAZARIYASI