ISTE’MOLCHILAR TANLOVI NAZARIYASI
![ISTE’MOLCHILAR TANLOVI NAZARIYASI
Reja:
1. I ste'molchi tanlovi va uning a fzal ko`rishi
2. Iste'molchilarning xatti-harakatlariga xulq-atvor yondashuvlari
3. Befarqlik egri chizig`i va i ste'molchi budjetining cheklanganligi
4. O’rnini bosish va daromad samarasi
Adabiyotlar
1](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_1.png)
![1. Iste'molchi tanlovi va uning afzal ko`rishi
Odatda cheklangan mablag`lar va vaqtni qanday taqsimlash to'g'risida har
kuni son-sanoqsiz qarorlar qabul qilamiz. Biz ovqatlanish uchun palovmi yoki
gamburger sotib olamizmi? Yangi mashina sotib olamizmi yoki eskisini
tuzatganimiz ma`qulmi? Daromadimizni bugun sarflaganimiz ma`qulmi yoki
kelajakka jamg'arg`arishimiz?
Biz talab va istaklarimizni muvozanatlashtirib, hayotimizni belgilaydigan
tanlovlarni qabul qilamiz. Ushbu individual tanlov natijalari avvalgi boblarda
uchragan talab egri chiziqlari va narxlarning egiluvchanligi asosida yotadi. Ushbu
bobda iste'molchilar tanlovi va o'zini tutishining asosiy tamoyillari o'rganib
chiqilgan.
Bozor talabining shakllarini shaxslar o'zlarining eng afzal ko'rgan iste'mol
tovarlari to'plamini izlash jarayoni bilan qanday izohlash mumkinligini ko'rib
chiqamiz.
Iste'molchilarning xatti-harakatlarini tushuntirishda iqtisodiyot odamlar eng
yuqori baho beradigan tovar va xizmatlarni tanlashi haqidagi g`oyani ilgari suradi.
Iste'molchilar turli xil iste'mol imkoniyatlarini tanlash usulini tavsiflash uchun bir
asr oldin iqtisodchilar foydali dastur tushunchasini ishlab chiqdilar.
1854 yilda nashr etilgan "Ijtimoiy almashinish qonunlari va jamoat
savdosining keyingi qoidalari" kitobida Gossen marginal foydalilik nazariyasining
asosiy tamoyillarini matematik jihatdan asoslab berdi. U Leon Valras, Uilyam
Jevons va boshqa matematik maktab vakillarining nazariy va matematik
konstruktsiyalarini taxmin qiladigan Gossenning ikkita qonunini ishlab chiqdi.
Gossenning ikkinchi qonuni: "Inson har qanday lazzat uchun sarf qilingan
pulning oxirgi atomini bir xil miqdordagi zavq keltiradigan qilib har xil
lazzatlanishlar o'rtasida ishlagan pulini taqsimlasa, u hayotdan maksimal darajada
zavq oladi".
U eng muhim iqtisodiy jarayonlarni maksimal foydali dastur g'oyasi nuqtai
nazaridan tushuntirdi. Ushbu qonunlar iqtisodiy munosabatlarga matematik nuqtai
2](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_2.png)
![nazardan qaradi. Yozish tilining murakkabligi va ko'plab formulalar haddan
tashqari ko'pligi tufayli uning kitobi oz sonli nusxada saqlanib qoldi. Gossen
nazariyasi Avstriya maktabi bilan ba'zi umumiy metodologik tamoyillar bilan
bog'langan. Gossen va Menger mar j inal foyda va mar j inal qiymat mavjudligidan
kelib chiqdilar. Biroq, Gossen narxlar nazariyasini marginal foydalilik asosida,
Menger esa marjinal qiymat asosida barpo etdi, bu ularning iqtisodiy nazariyaga
yondashuvlarini tubdan ajratib turadi.
Iste'molchi tanlovi nazariyasida uch qoida (postulata) amal qiladi:
1. Iste'molchi lar barcha ne`matlarni klassifikatsiya qiladi va bir-biri bilan
solishtira oladi.ya`ni, ular bozorda musta q il va x ech kimga bog`liq emas.
2. Iste'molchi xohishi tranzitivdir (o`zgaruvchan). Agar iste`molchi A
majmuani B ga nisbatan ko`proq xoxlasa va B majmuani C majmuadan ko`ra
ko`proq xoxlasa, unda u A majmuani C majmuaga nisbatan ko`proq xoxlagan
bo`ladi, ya`ni:
A > B; B > C bo`lsa, demak A > C
3. To`yinmaslik, Iste'molchi bozorda o‘z etiyojlarini to‘laroq qondirishga
harakat qiladi, ya`ni, har doim ne`matning ko`proq qismini kamroq qismidan afzal
ko`radi .
Iste‘molchi o‘zining didi va ruhiyatiga ko‘ra turli xil tovarlar to‘plamini
ma‘qul ko‘rishi mumkin. Bunda u tovarlarning ma‘lum bir to‘plamini boshqa
biriga taqqoslab ko‘radi. Iste‘molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i
muhim rol o‘ynaydi. M uqobil tanlov quyidagi shartlarni keltirib chiqaradi:
birinchidan, tanlov nuqtasining byudjet chizig‘ida yotishi. Iste‘molchi
amalda barcha daromadini iste‘molga sarflamay, ma‘lum qismini kelgusidagi
iste‘molga qoldirsa-da, nazariy jihatdan biz uni barchasi sarflanadi, deb faraz
qilamiz. Agar nuqta byudjet chizig‘idan chapda yotsa – daromadining to‘liq
sarflanmaganligini, o‘ngda yotsa – sarflar imkoniyat darajasidan chetga
chiqilganligini tushunamiz;
3](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_3.png)
![ikkinchidan, tanlangan iste‘mol tovarlari to‘plami eng ma‘qul ko‘rilgan
kombinatsiyada bo‘lishi lozim.
1-chizma. Iste’molchining optimal tanlovi 1
Chizmada uchta befarqlik egri chizig‘i ifodalangan bo‘lib, ular iste‘molchiga
turli darajadagi qoniqish beradi: I3 – eng yuqori darajadagi qoniqish; I2 – o‘rtacha
qoniqish; I1 – eng kam qoniqish. Har bir egri chiziqda iste‘molchi tanlovini
ifodalovchi bittadan nuqta joylashgan: I1 da – C; I2 da – D; I3 da – F nuqtalar. C
va D nuqtalar bir hil byudjet chizig‘ida joylashganligi uchun ikkala
kombinatsiyaga ham bir hil byudjet sarflanadi. Iste‘molchining C nuqtani tanlashi
oqilona emas, chunki D nuqta unga nisbatan ko‘proq ehtiyojni qondiradi; F nuqta
ehtiyojni to‘laroq qondirishi mumkin, biroq u byudjet imkoniyatidan tashqariga
chiqish hisoblanadi. D nuqtada iste‘molchi ehtiyojlarining qondirilishi
maksimumlashadi, chunki bu nuqta ehtiyojlarning yuqori darajada qondirilishini
ta‘minlovchi tovar va xizmatlar to‘plami eng ko‘p qoniqish beruvchi befarqlik egri
chizig‘ining byudjet chizig‘i bilan kesishgan joyida yotadi. D nuqta ayni paytda
byudjet chizig‘ining va befarqlik egri chizig‘i joylashishining bir xil darajasini
ko‘rsatadi. D nuqtada byudjet A va B tovarlar narxlari nisbatiga teng, befarqlik
egri chizig‘ida esa A va B tovarlar so‘nggi qo‘shilgan nafliliklari nisbatiga teng.
Bundan kelib chiqib quyidagi formulani keltirishimiz mumkin 2
:
1
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 375-p.
2
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 375 p.
4](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_4.png)
![Suv va brilliant paradoksi
A.Smit o‘z davrida ayrim real hayotimizdagi jumboqlarni yecha olmagan.
Xususan bizning yashashimiz uchun muhim, demakki nafliligi juda baland bo‘lgan
narsalarning narxi ancha past, aksincha biz uchun unchalik muhim bo‘lmagan,
nafliligi kam bo‘lgan narsalarning narxi esa baland bo‘lishini tushuntirib bera
olmagan. Masalan, suvning nafliligi juda baland ammo narxi past, brilliantning
narxi juda baland lekin nafliligi juda past. Bu paradoksning yechimi shundaki, suv
taklifi unga bo‘lgan talabga nisbatan ancha ko‘p, shuning uchun narxi past.
Brilliantlarni ishlab chiqarish qiyin bo‘lganligi sababli uning taklifi unga bo‘lgan
talabga nisbatan kam. Shuning uchun uning narxi baland. Suvning oxirgi
birligining sunggi qo‘shilgan nafliligi juda ham past. Brilliantniki esa baland.
Ammo bu uning umumiy nafliliklari ham shu nisbatda bo‘ladi degani emas.
Aslida, suvning umumiy nafliligi biz uchun juda ham baland, faqatgina uni ko‘p
miqdorda iste‘mol qilganimiz uchungina uning so‘nggi qo‘shilgan nafliligi
brilliantnikidan pastga tushib ketadi. Brilliantning narxi baland bo‘lganligi sababli
uni kam iste‘mol qilamiz va shuning uchun uning umumiy nafliligi kam 3
.
Iste’molchining bozordagi hatti-harakati so‘nggi qo‘shilgan naflilik
nazariyasi hamda iste’molchi tanlovi nazariyasi orqali izohlanadi. Bu nazariya
yordamida iste’molchining manfaati nuqtai-nazaridan uning afzal ko‘rishi qoidalari
bayon etiladi.
Agar naflilikka iste’molchi o‘lchami bilan qaralsa, u iste’molchining biron-
bir ne’matni iste’mol qilishidan olinadigan qoniqishni anglatadi. Iste’molchi
tomonidan o‘zi uchun turli tovarlarning naflilik darajasining baholanishi
iste’molchining afzal ko‘rishi deyiladi.
3
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 366 бет
5](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_5.png)
![2. Iste'molchilarning xatti-harakatlariga xulq-atvor yondashuvlari
Bozor vaziyatining o‘zgarishini iste‘molchi nuqtai nazaridan qarab chiqilsa
aynan olingan tovarga talab qanday shakllanadi, uning xulqi nimadan iborat,
iste‘molchi tanlovi qanday tartibda amalga oshiriladi kabi savollarga mantiqiy
javob topish mumkin bo‘ladi.
Iste‘molchi hulqi bu ularning turli xil tovar va xizmatlarga talabning
shakllanish jarayonidir. Iste‘molchi hulqi quyidagi mantiq asosiga quriladi:
1. Iste‘molchi imkoniyati cheklangan sharoitda harakat qiladi, shu sababli
uning qarori tovarlarning mavjud muqobil variantlaridan birini tanlashga
qaratiladi.
2. Iste‘molchi maqsadi – tovarlarni iste‘mol qilish natijasida maksimal
qoniqish olishdir.
3. Iste‘molchi hulqi oqilona, ya‘ni u barcha cheklanishlarni baholaydi va o‘z
maqsadiga yetishishning eng yaxshi variantini tanlaydi.
Iste‘molchi xulqini miqdoriy aniqlashda keyingi naflilik nazariyasi va
befarqlik egri chizig‘i usuli yordamida amalga oshiriladi. Naflilik – sub‘ektiv
qoniqish ya‘ni tovar (xizmat) ni iste‘mol qilishdan ko‘riladigan naf. Umumiy
tarzda naflilik tovarning inson ehtiyojini qondira olish qobiliyati deb ta‘riflashimiz
mumkin 4
Naflilik funksiyasi ma’lum miqdordagi tovarlarga boshqa bir
miqdordagi taqqoslashni bildiradi. Naflilikni mutloq ko‘rsatkichlarda
o‘lchashning ahamiyati bo‘lmay, iste’molchi tanlovini naflilik darajasining ketma-
ket joylashuvi bilan izohlash mumkin. Bir to‘plamdagi tovarlar nafliligi
boshqasidan qay darajada afzalligini ko‘rsatib berish mumkin emas.
Naflilik atamasini ilmiy sohaga birinchi bo‘lib ingliz filosofi I.Bentam‖
(1748-1832) kiritgan.
Naflilik va narx o‘rtasidagi bog‘liqlikni ilk bor ingliz iqtisodchi olimi
U.Djevons (1835-1882) ko‘rsatib, keyingi naflilik kontseptsiyasini ilgari suradi va
4
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 360 бет.
6](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_6.png)
![aynan u bozor narxida o‘z o‘rniga ega bo‘lishini isbotlaydi. Naflilikni miqdoriy
aniqlash ancha qiyin, chunki u sub‘ektiv tushuncha. Ayni vaqtda iqtisodiyot fanida
naflilikni aniqlashda ikkita yondashuv qaror topgan:
1. Kardinalistik yondashuvda naflilik miqdorini mutloq aniq hisoblash talab
qilinadi. Bunda uni aniqlashning sharti birligi ―yutil (inglizcha – utility –‖
naflilik) dan foydalaniladi. Yutil-naflilik o`lchovi birligi hisoblanib , iste`molchi
qaror qabul qilishda, mavjud imkoniyat doirasida maksimal darajada o`z ehtiyojini
qondirishga, turmush farovonligi darajasini oshirishga harakat qiladi. Ushbu
ehtiyojni qondirish darajasi naflilik (utility) deyiladi.
2. Ordinalistik yondashuvda qator tovarlarni afzal ko‘rish tartibi bo‘yicha
joylashtirishda naflilikning ma‘lum ketma-ketligiga yo‘l qo‘yiladi. Bunda
iste‘molchi tovarning bir-biriga qiyosan muhimlilik darajasi bo‘yicha xulosa
chiqarish mumkin. Masalan, birinchi tovar ikkinchisiga, ikkinchisi uchunchisiga
nisbatan afzal ko‘riladi va h.k.
Iste‘molchi uchun naflilikning ikki turi: umumiy va keyingi naflilik muhim.
Keyingi naflilik (marginal utility) – muayyan ne’matning navbatdagi
birligini iste’mol qilishdan olingan qo’shimcha naflilikdir.
Keyingi naflilik umumiy naflilikning o‘sgan qismidan iborat bo‘lib, u
naflilik funktsiyasining natijasi hisoblanadi. Muayyan ehtiyojni qondiruvchi har bir
navbatdagi ne‘mat oldingisiga qaraganda kamroq naflilikka ega bo‘ladi.
Ne‘matlarning cheklangan miqdori sharoitida esa doimo ehtiyojni eng kam
darajada qondiruvchi «so‘nggi nusxasi» mavjud bo‘ladi 5
.
So‘nggi qo‘shilgan naflilik pasayib borish tamoyiliga ega bo‘lib, bu
iqtisodiy tamoyil sifatida ifoda etiladi. Uning mohiyati shundan iboratki, agar
alohida olingan iste‘molchining holatidan kelib chiqilsa, ne‘matlarni iste‘mol
qilish hajmining ko‘payib borishi bilan, ma‘lum vaqtdan boshlab, muayyan
ne‘matning navbatdagi birligini iste‘mol qilishdan olingan qo‘shimcha naflilik
oldingisiga nisbatan kamayib boradi 6
.
5
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 360 бет .
6
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 360 бет .
7](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_7.png)
![Kishi qanchalik ko‘p miqdordagi tovarni iste‘mol qilsa, u shunchalik ko‘p
umumiy naflilikka ega bo‘ladi.
Umumiy naflilik (total utility) so’nggi qo’shilgan naflilik ko’rsatkichlarini
jamlash orqali aniqlanadi.
Agar iste‘molchi kamayib boruvchi keyingi qo‘shilgan naflilikka ega bo‘lsa,
u holda yalpi naflilik kamayadi. Keyingi qo‘shilgan naflilikning pasayib borish
qonunini iste‘mol qilingan muzqaymoq misolida ifodalash mumkin.
13.1-jadval
Muzqaymoq iste’mol qilishdan olingan keyingi qo’shilgan va yalpi naflilik
Iste’mol qilingan
muzqaymoqlar soni Iste’mol qilingan
muzqaymoqlar soni Iste’mol qilingan
muzqaymoqlar soni
0
1
2
3
4
5
6
7 -
10
8
6
4
2
0
-2 0
10
18
24
28
30
30
28
Jadval ma‘lumotlariga ko‘ra kamayib boruvchi keyingi qo‘shilgan naflilik
hisobiga umumiy naflilik miqdoran o‘sib boradi. Biroq, bu o‘sish sur‘ati
muzqaymoqlarning navbatdagi soni qo‘shilishi bilan pasayib borish tamoyiliga
ega. Natijasi salbiy ahamiyatli qo‘shilgan naflilik umumiy naflilikning qisqarishiga
olib keladi. Jadval ma‘lumotlarini grafikka joylashtirib, keyingi va umumiy
naflilikning ko‘rgazmali tasvirini hosil qilish mumkin.
8](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_8.png)
![2-chizma. Umumiy va keyingi qo’shilgan naflilik egri chiziqlari 7
Keyingi qo‘shilgan naflilikning grafik tasviri iste‘molchi aynan olingan bir
tovarning qo‘shimcha birligidan kamayib boruvchi naflilikka ega bo‘lishini aniq
ko‘rsatadi. Umumiy naflilik (TU) egri chizig‘i bir turdagi tovarning eng oxirgi
birligidan iste‘molchi salbiy samarali naf ko‘rishi oqibatida bu turdagi naflilik ham
pasayib borishini ko‘rgazmali aks ettiradi. Iste‘molchi biron bir tovarning keyingi
iste‘mol qilingan birligidan kamroq qo‘shimcha nafga ega bo‘lishi sababli, u aynan
shu tovarning navbatdagisini narxi tushgan taqdirdagina sotib oladi. Bu esa naflilik
egri chizig‘ining pasayib borish tavsifiga ega bo‘lishini bildiradi. Biron-bir
tovarning (x) keyingi qo‘shilgan naflilik (MU x ) ni miqdoriy jihatdan quyidagicha
ifodalash mumkin:
(
MU x ) =
∆TU x
∆Q x
Bu erda,
∆TU x - ortib borgan umumiy naflilik
∆Qx
- iste‘mol qilingan ne‘matning ko‘paygan miqdori.
Keyingi va umumiy naflilikni bir-biri orqali ifodalash mumkin. Umumiy
naflilik iste‘mol qilingan biron-bir ne‘matning keyingi nafliliklari yig‘indisi:
TU n
= MU
1 + MU
2 + MU
n
7
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 361 бет .
9](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_9.png)
![Keyingi naflilik esa umumiy yoki qo‘shimcha naflilikning o‘sgan qismi
MU
n
= TU
n
-TU n−1
Iste‘molchi qandaydir tovarning navbatdagi birligini (portsiya, qismi, kg,
dona va h.k.) iste‘mol qila borib, har bir navbatdagi birligidan kamayib boruvchi
qoniqish oladi. Buning sababi shuki iste‘molchi aynan bir tovarga asta-sekin
to‘yinib, pirovardida uning qoniqishi o‘zining oxirgi chegarasiga etadi. Boshqacha
aytganda mazkur tovarning keyingi nafliligi uni iste‘mol qilish hajmi ortib borishi
bilan kamayib borish tamoyiliga ega bo‘ladi. Bu keyingi (qo‘shilgan) naflilikning
pasayib borish qonuni deb nom olgan. Agar iste‘molchiga tamadi qilingan biror
ovqatning birinchisi 10 «yutil (naflilik o`lchovi)» naf keltirsa, ikkinchisi -7,
uchinchisi -4 va to‘rtinchisi faqat 1 ga teng shunday naf keltiradi.
Iste‘molchi uchun har bir keyingi iste‘mol qilinadigan tovardan kamroq
qo‘shimcha naflilik olishi sababli u aynan shu tovarning navbatdagi birligini narxi
tushsagina sotib oladi. Bu esa talab egri chizig‘ining pasayib boruvchi ko‘rinishda
bo‘lishini taqozo etadi. Iste‘molchi narxlarning mavjud darajasida va mablag‘lari
cheklanganligidan kelib chiqib tanlangan tovar (xizmat)laridan yuqori naf olishni
hohlaydi. Iste‘molchi ratsional harakat qiladi, shu sababli u sub‘ektiv sezgilariga
asoslanib xarid qilinadigan mahsulotlar to‘plamini naflilikning o‘sishini
ta‘minlaydigan darajaga etgunicha o‘zgartiradi.
3. Befarqlik egri chizig`i va iste'molchi budjetining cheklanganligi
Iste’molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i muhim rol
o‘ynaydi.
Befarqlik egri chizig‘i ehtiyojlarni bir xil darajada qondirilishini
ta’minlovchi iste’mol to‘plamlari yig‘indisini namoyon etadi. ya’ni, iste’molchi
uchun befarqlik egri chizig‘ida joylashgan tovarlar to‘plamini tanlashda farq
mavjud bo‘lmaydi.
10](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_10.png)
![Befarqlik egri chizig‘i iste’molchining afzal deb bilgan variantlarini
ko‘rsatib bera oladi. Biz befarqlik egri chizigining to‘rtta afzalligini ko‘rib
chiqamiz:
1. Yuqoriroq befarqlik egri chiziqlarini pastlariga qaraganda afzal ko‘rish.
Odamlar, odatda, ko‘proq tovarlar xarid qilishga odatlanishgan. Katta hajmdagi
eng munosib tanlov befarqlik egri chizig'ida o‘z ifodasini topadi. Yaxshiroq
bo‘lgan befarqlik egri chizig‘i boshqalaridan ko‘ra ko‘proq ijobiy «xarakterga
ega». Shuning uchun iste’molchi yaxshiroq variantga ega bo‘lishni xohlaydi.
2. Befarqlik egri chizig'i beqaror. Befarqlik egri chizig‘i iste’molchining bir
variantdan boshqasini afzal ko‘rganda o‘zini namoyish etadi. Ko‘pincha,
iste’molchiga ikkala mahsulot ham yoqadi. Shu sababli, agar birinchi mahsulot
miqdori kamaysa, iste’molchini xursand qilish uchun ikkinchisiniki ortadi. Shu
sababli, ko‘pincha befarqlik egri chizig'i o‘zgarib turadi.
3. Befarqlik egri chizig‘i kesishmaydi.
4. Befarqlik egri chizig‘i bu ichki rozilikdir. Kishilar o‘zlarida ortig` bilan
bo‘lgan mahsulotlarni kamroq bo‘lganiga qaraganda sotib yuborishni ko‘proq
xohlaydilar.
Befarqlik egri chizig‘i bizga iste’molchining bir tovarni ikkinchi biriga
almashtirmaslik xohishi haqida «ma’lumot beradi». Bir mahsulot o'rnini boshqasi
bosa olsa, befarqlik egri chizig'i tanlash osonlashadi, aks holat bolsa, aksincha,
qiyinlashadi. Buning to‘g‘riligini ko‘rish uchun bir holni ko‘rib chiqamiz.
Mutloq o‘rin bosuvchilar: tasavvur qiling, kimdir sizga 10 sentlik tanga bilan
nikel bolagi to‘plamini taklif qildi. Siz ushbu farqli narsalarni qanday baholar
edingiz? Odatga ko‘ra, siz ikkalasining ham pulga chaqsa boladigan qiymati
haqida o‘ylar edingiz. Agar shunday bolsa, siz to‘plamdagi nikel va pulning
qanchaligini e’tiborga olmay ikkita nikel bolagini bitta o‘n sentlik tangaga
ayirboshlardingiz. Sizning ushbu nikel va pul orasidagi o‘rin bosish qiymatingiz
ikkiga bir bolar edi. O‘rin bosish qobiliyati o‘zgarmas bolgani sabab, befarqlik egri
chizigl to‘g‘ri chiziq vazifasini otaydi. Bu to‘g‘ri befarqlik egri chizigl tufayli
yuqoridagi ikki tovar bir-birining o'rnini mukammal bosa oladi.
11](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_11.png)
![Mutloq bir-birini to‘ldiruvchilar. Tasavvur qiling, kimdir sizga oyoq
kiyimlar to‘plamini tavsiya etdi. Ularning ba’zilari oyog‘ingizga mos tushdi,
ba’zilari esa yo‘q. Siz ularni qanday baholar edingiz? Bu vaziyatda siz, albatta,
o‘lchami mos kelganlarga e’libor qaratasiz. Boshqa so‘z bilan aytganda, siz faqat
tanlab olgan oyoq kiyimlaringiz ustidan «hukm chiqarasiz». Beshta chap va yettita
o‘ng poy oyoq kiyimidan faqat beshta juftlik olishingiz mumkin.
Befarqlik egri chizig‘i pasayib boruvchi ko‘rinishda bo‘ladi. Befarqlik egri
chizig‘ining pasayib borishi shu bilan izohlanadiki, tanlanishi lozim bo‘lgan har
ikkala tovar ham iste’molchi uchun nafli hisoblanadi. Shunga ko‘ra, bir tovarlar
to‘plami (masalan, A) dan boshqa bir tovarlar to‘plami (masalan, V ga) tomon
harakat qilib, iste’molchi naflilik miqdorini oshiradi. Biroq, ayni paytda xuddi
shuncha miqdordagi naflilikka ega bo‘lgan A tovardan voz kechadi. Qisqasi, V
tovar qanchalik ko‘p bo‘lsa, A tovar shunchalik oz bo‘ladi, chunki A va V tovarlar
o‘rtasida teskari aloqa mavjud. O‘zgaruvchilari o‘rtasida teskari aloqa mavjud
bo‘lgan har qanday egri chiziq esa pasayib boruvchi ko‘rinishda bo‘ladi.
Agar iste’molchining A va V tovarlarning barcha to‘plamlari bo‘yicha afzal
ko‘rishlarini egri chiziqlar orqali tasvirlansa, befarqlik kartasi hosil bo‘ladi. Har
bir befarqlik egri chizig‘i kishi har biriga bir xilda qaraydigan tovarlar to‘plamini
ifodalaydi. 1-chizmada befarqlik kartasining bir qismini aks ettiruvchi uchta
befarqlik egri chizig‘i tasvirlangan. I
3 befarqlik egri chizig‘i ehtiyojlarni
qondirilishining eng yuqori darajasini aks ettiradi.
V
S
V
A I
3
I
2
12](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_12.png)
![I
1
0 A
3 -chizma. Befarqlik kartasi.
Ehtiyojlarning har bir darajasiga ko‘ra cheksiz befarqlik egri chizig‘i mavjud
bo‘lishi mumkin. Biz sodda ko‘rinishda faqat uchta egri chiziqni ifodaladik. Bu
uch egri chiziq tovarlar to‘plamining ranjirovkasi (tartibini) ta’minlaydi. Zanjirlash
to‘plamlarni afzallikning eng yuqori darajasidan eng kam tomonga yo‘naltirilgan
tartibda qo‘yib chiqadi. Biroq, bu tartib bir to‘plamning boshqa biridan nechog‘liq
afzalligini ko‘rsatib bera olmaydi.
Boshqa sharoitlar teng bo‘lganda iste‘molchi ko‘proq tovarlar to‘plamini
sotib olishni afzal ko‘radi. Biroq kutilgan natija uning harid qilish imkoniyatiga
bog‘liq bo‘ladi. Bozor tovarlar narxini belgilaydi, afzal ko‘rishni esa iste‘molchi
daromadlari darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Iste’molchi hatti-harakatini tushunishda
iste’molchi byudjetining cheklanganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Byudjet
cheklanganligi iste’molchining muayyan pul daromadlari mavjudligi sharoitida
narxlarning muayyan darajasida u yoki bu turdagi tovarlarning ma’lum cheklangan
miqdorini sotib olish imkoniyati orqali ifodalanadi. Iste’molchi byudjetining
cheklanganligini grafikda ikki turdagi tovarni sotib olishning turli
kombinatsiyalarini ko‘rsatuvchi byudjet chizig‘i shaklida ham aks ettirish
mumkin.
Iste’molchi byudjeti chizig‘ining holatiga uning daromadlari va tovarlar
narxining o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
13](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_13.png)
![4-chizma. Byudjet chizig’i
Agar barcha daromad A tovarni sotib olishga sarflansa, narxlarning mavjud
darajasida iste‘molchi uning K nuqtaga teng bo‘lgan miqdoriga ega bo‘ladi, bunda
u B tovarning biror donasini ham xarid qila olmaydi. Boshqa shunday vaziyat
yotiq o‘qning M nuqtasida aks etadi.
K va M nuqtalarni bog‘lovchi chiziq byudjet cheklanganligini ifodalaydi.
Narx va daromadlarning mavjud darajasida iste‘molchi ikki tovarning byudjet
chizig‘i tashqarisidagi har qanday uyg‘unlashgan miqdorini xarid qila olmaydi.
Iste‘molchi tovarlarni xarid qilishning muvozanati nuqtasi mavjud
cheklangan daromadlar darajasida mumkin bo‘lgan maksimal naflilikni ifodalaydi.
Muvozanatli nuqtaga erishgach iste‘molchi o‘z xaridining tarkibini
o‘zgartirishga har qanday rag‘batni yo‘qotadi, chunki bu naflilikning yo‘qotilishini
bildiradi.
Shunday qilib, iste‘molchi hatti-harakatini tushunishda iste’molchi
byudjetining cheklanganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Byudjet cheklanganligi
iste‘molchining muayyan pul daromadlari mavjudligi sharoitida narxlarning
muayyan darajasida u yoki bu turdagi tovarlarning ma‘lum cheklangan miqdorini
sotib olish imkoniyati orqali ifodalanad 8
. Iste‘molchi byudjetining cheklanganligini
grafikda ikki turdagi tovarni sotib olishning turli kombinattsiyalarini ko‘rsatuvchi
byudjet chizig’i shaklida ifodalanadi.
8
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 362, 372 бет
14](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_14.png)
![5-chizma. Daromad o’zgarishining byudjet chizig’iga ta’siri
Iste‘molchi byudjeti chizig‘ining holatiga uning daromadlari va tovarlar
narxining o‘zgarishi ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Misol uchun, iste‘molchi
daromadining muayyan miqdorida 20 birlik A tovar yoki 10 birlik B tovar sotib
olish mumkin bo‘lsin. Birdaniga sotib olinishi mumkin bo‘lgan har ikkala
tovarning turli kombinattsiyalari G byudjet chizig‘ida joylashadi. Agar
iste‘molchining daromadi 2 barvar oshsa, u holda uning byudjet chizig‘i ham
tegishli ravishda G1 holatiga siljiydi. Aksincha, daromadning kamayishi, byudjet
chizig‘ining ham qisqarishiga va G2 holatiga siljishiga olib keladi.
5. O’rnini bosish va daromad samarasi
Bozorda tovarlar narxi hamda iste‘molchi daromadlari darajasi o‘zgarib
turadi. Iste‘molchining narx o‘zgarishiga ta‘sirchanligi o’rnini bosish samarasi
deyiladi. Bunda bir tovar narx o‘sganda xaridor uchun o‘rnini bosuvchi boshqa
tovar nisbatan arzon bo‘lib qoladi hamda u ancha qimmatli tovarni mazkur tovar
bilan almashtiradi. Jumladan, margarin va sariyog‘ shunday o‘rnini bosuvchi
tovarlar hisoblanadi. Ulardan biriga narxning o‘sishi boshqasining xarid
qilinadigan miqdori ortishi bilan birga boradi.
15](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_15.png)
![Daromad samarasi narx o‘zgarishi oqibatida iste‘molchi pul daromadi
xarid qilish layoqati tebranishi natijasida tovarlarga talabning o‘zgarishidir.
Daromad samarasi turli xaridorlar toifasi uchun har xil o‘ringa ega bo‘ladi.
Iste‘molchi tanlovini o‘rganishda mazkur tanlov oqilona ravishda amalga
oshiriladi va quyidagi shartlar ta‘minlanadi deb faraz qilinadi:
1) mavjud va cheklangan byudjetdan to‘liq foydalaniladi;
2) ehtiyojlar maksimal darajada qondiriladi.
Ma‘lum olingan tovarning narxi o‘zgarsa, u byudjet chizig‘iga ikkala turdagi
o‘zgarish orqali ta‘sir qiladi. Bu daromad samarasi va o‘rnini bosish samarasi.
Agar ikki tovardan aytaylik B tovarning narxi oshsa unda byudjetimizning real
qiymati pasayadi, natijada iste‘molchi nominal qiymati o‘zgarmagan xuddi shu
byudjet darajasida har ikkala tovardan kamroq sotib olishi mumkin va bu byudjet
chizig‘i chap tarafga parallel ravishda ko‘chib o‘tib, Qa1 Qb1 to‘g‘ri chizig‘i
shaklini oladi. Bu narx o‘zgarishining daromad samarasi deyiladi. Ammo narx
o‘zgarishi natijasida o‘rnini bosish samarasi yuz beradi. A tovarning narxi va
ikkala tovarlarning nafliliklari o‘zgarmay turib V tovarning narxi oshishi uning
narxiga nisbatan so‘nggi qo‘shilgan nafliligini kamaytiradi va iste‘molchi o‘z
tanlovini A tovarga tomon o‘zgartiradi. Bu esa byudjet chizig‘ining o‘zgarishiga
olib keladi va iste‘molchi daromadi darajasini o‘zgartirmagan holatda Qa1 Qb1
byudjet chizig‘i Qa0 Qb2 to‘g‘ri chizig‘i shaklini oladi. Bu narx o‘zgarishining
o‘rnini bosish samarasi deyiladi 9
.
Normal tovarlar uchun quyidagilar xarakterli: xaridor o‘sgan real
daromadining bir qismini mazkur tovarlar iste‘molini ko‘paytirishga sarflaydi,
ya‘ni o‘rnini bosish va daromad samarasi bir xil yo‘nalishda ta‘sir ko‘rsatadi.
Daromad samarasi ko‘p darajada oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechaklar,
tamaki mahsulotlari va boshqa shu kabi tovarlarga nisbatan o‘z o‘rniga ega bo‘ladi.
Mazkur tovarlar uchun sarflar iste‘molchi byudjetining sezilarli qismini tashkil
qiladi, shu bilan bir vaqtda tovar birligi narxlari unchalik katta bo‘lmaydi.
9
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. Pp. 365-366
16](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_16.png)
![6-chizma. Narx o’zgarishining daromad va o’rnini bosish samarasi.
Hayotiy zarur tovarlarga narxning o‘sishi ularga bo‘lgan talab miqdorining
qisqarishiga emas, balki o‘sishiga olib kelishi mumkin, chunki odamlar boshqa
xaridorlardan voz kechib narxi o‘sganda ham hayotiy zarur tovarlarni sotib ola
boshlaydi. Bu Giffen samarasi deb ataladi. Giffen samarasi ko‘pincha sanoat
jihatdan rivojlangan mamlakatlarda kuzatiladi, u namoyon bo‘ladigan tovarlar
Giffen tovarlari deb nomlanadi.
17](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_17.png)
![Xulosa
Nazariyasi iste'molchining tanlovi ning filialidir mikroiqtisodiyot bu bilan bog'liq
afzalliklar iste'mol xarajatlariga va iste'molchilarning talab egri chiziqlari.
Iste'molchilar o'zlarining iste'mol xarajatlarini cheklashlar bilan bog'liq bo'lgan
imtiyozlari bilan o'lchanadigan iste'molning maqsadga muvofiqligini maksimal
darajada oshirish orqali qanday qilib tahlil qilishadi qulaylik iste'molchiga
bo'ysunadi byudjet cheklovi. Iste'mol mantiqan ishlab chiqarishdan ajralib turadi,
chunki ikkitasi farq qiladi iqtisodiy agentlar ishtirok etmoqda. Birinchi holda
iste'mol birlamchi shaxs tomonidan amalga oshiriladi; ikkinchi holda, ishlab
chiqaruvchi o'zi iste'mol qilmaydigan narsalarni yasashi mumkin. Shuning uchun
har xil motivlar va qobiliyatlar ishtirok etadi. The modellar iste'molchilar
nazariyasini tashkil etadigan narsalarga odatlangan vakillik qilish individual
xaridor uchun istiqbolli kuzatiladigan talab shakllari gipoteza ning cheklangan
optimallashtirish. Tovarni sotib olish (talab qilish) tezligini tushuntirish uchun
ishlatiladigan taniqli o'zgaruvchilar bu tovar birligining narxi, tegishli tovarlarning
narxi va iste'molchining boyligi.Talab qonuni iste'mol narxi yuqori narx ta'sirini
pul bilan qoplagan taqdirda ham, tovar narxi ko'tarilganda iste'mol darajasi pasayib
ketishini ta'kidlaydi; bu "deb nomlanadi almashtirish ta'siri. Tovar narxi
ko'tarilgach, xaridorlar boshqa alternativalarni ko'proq tanlab, ushbu tovarni
almashtirishadi. Agar odatdagidek narx ko'tarilishi uchun kompensatsiya ro'y
bermasa, unda narxlarning ko'tarilishi tufayli umumiy xarid qobiliyatining
pasayishi, aksariyat tovarlar uchun talab qilinadigan miqdorning yanada
pasayishiga olib keladi; bu "deb nomlanadi daromad ta'siri.
Bundan tashqari, shaxsning boyligi oshgani sayin, mahsulotning ko'pchiligiga talab
oshib, talab egri chizig'ini barcha mumkin bo'lgan narxlarda yuqori tomonga
o'zgartiradi.Iste'molchilar nazariyasining asosiy muammosi quyidagi ma'lumotlarni
oladi:Iste'mol to'plami C - iste'molchi o'ylab topishi mumkin bo'lgan barcha
to'plamlar to'plami. Afzallik munosabati to'plamlari ustida C. Ushbu afzallik
munosabati an deb ta'riflanishi mumkin tartibli yordam dasturi iste'molchi har bir
18](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_18.png)
![to'plamdan olinadigan foydali dasturni tavsiflovchi funktsiya.Narxlar tizimi, bu har
bir to'plam uchun narx belgilaydigan funktsiya.Boshlang'ich vaqf, bu to'plamdir C
iste'molchi dastlab ushlab turadigan. Iste'molchi o'zining boshlang'ich to'plamini
to'liq yoki bir qismini berilgan narxlarda sotishi mumkin va boshqa narxlarni
ushbu narxlarda sotib olishi mumkin.
19](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_19.png)
![Adabiyotlar
1. Iste'molchilar tanlovi nazariyasi "nima? - Iqtisodiyot". Iqtisodiyot. Olingan
2017-05-31.
2. Silberberg va Suen 2001 yil, p. 255
3. Berliant, M .; Raa, T. T. (1988). "Joylashuv nazariyasining asoslari:
Iste'molchilarning afzalliklari va talabi". Iqtisodiy nazariya jurnali. 44 (2): 336.
doi:10.1016/0022-0531(88)90008-7.
4. a b v d Silberberg va Suen 2001 yil, 252-254 betlar
5. a b v d e Variant 2006 yil, p. 20
6. Silberberg va Suen 2001 yil, p. 260
7. Binger va Xofman 1998 yil, 109-17 betlar
8. a b Silberberg va Suen 2001 yil, 256-257 betlar
9.Binger va Xofman 1998 yil, 141–143 betlar
10. "Atamalar lug'ati: biz". Marxists.org. Olingan 2013-11-07.
20](/data/documents/a93742ae-0005-497f-8a38-1195c3172912/page_20.png)
ISTE’MOLCHILAR TANLOVI NAZARIYASI Reja: 1. I ste'molchi tanlovi va uning a fzal ko`rishi 2. Iste'molchilarning xatti-harakatlariga xulq-atvor yondashuvlari 3. Befarqlik egri chizig`i va i ste'molchi budjetining cheklanganligi 4. O’rnini bosish va daromad samarasi Adabiyotlar 1
1. Iste'molchi tanlovi va uning afzal ko`rishi Odatda cheklangan mablag`lar va vaqtni qanday taqsimlash to'g'risida har kuni son-sanoqsiz qarorlar qabul qilamiz. Biz ovqatlanish uchun palovmi yoki gamburger sotib olamizmi? Yangi mashina sotib olamizmi yoki eskisini tuzatganimiz ma`qulmi? Daromadimizni bugun sarflaganimiz ma`qulmi yoki kelajakka jamg'arg`arishimiz? Biz talab va istaklarimizni muvozanatlashtirib, hayotimizni belgilaydigan tanlovlarni qabul qilamiz. Ushbu individual tanlov natijalari avvalgi boblarda uchragan talab egri chiziqlari va narxlarning egiluvchanligi asosida yotadi. Ushbu bobda iste'molchilar tanlovi va o'zini tutishining asosiy tamoyillari o'rganib chiqilgan. Bozor talabining shakllarini shaxslar o'zlarining eng afzal ko'rgan iste'mol tovarlari to'plamini izlash jarayoni bilan qanday izohlash mumkinligini ko'rib chiqamiz. Iste'molchilarning xatti-harakatlarini tushuntirishda iqtisodiyot odamlar eng yuqori baho beradigan tovar va xizmatlarni tanlashi haqidagi g`oyani ilgari suradi. Iste'molchilar turli xil iste'mol imkoniyatlarini tanlash usulini tavsiflash uchun bir asr oldin iqtisodchilar foydali dastur tushunchasini ishlab chiqdilar. 1854 yilda nashr etilgan "Ijtimoiy almashinish qonunlari va jamoat savdosining keyingi qoidalari" kitobida Gossen marginal foydalilik nazariyasining asosiy tamoyillarini matematik jihatdan asoslab berdi. U Leon Valras, Uilyam Jevons va boshqa matematik maktab vakillarining nazariy va matematik konstruktsiyalarini taxmin qiladigan Gossenning ikkita qonunini ishlab chiqdi. Gossenning ikkinchi qonuni: "Inson har qanday lazzat uchun sarf qilingan pulning oxirgi atomini bir xil miqdordagi zavq keltiradigan qilib har xil lazzatlanishlar o'rtasida ishlagan pulini taqsimlasa, u hayotdan maksimal darajada zavq oladi". U eng muhim iqtisodiy jarayonlarni maksimal foydali dastur g'oyasi nuqtai nazaridan tushuntirdi. Ushbu qonunlar iqtisodiy munosabatlarga matematik nuqtai 2
nazardan qaradi. Yozish tilining murakkabligi va ko'plab formulalar haddan tashqari ko'pligi tufayli uning kitobi oz sonli nusxada saqlanib qoldi. Gossen nazariyasi Avstriya maktabi bilan ba'zi umumiy metodologik tamoyillar bilan bog'langan. Gossen va Menger mar j inal foyda va mar j inal qiymat mavjudligidan kelib chiqdilar. Biroq, Gossen narxlar nazariyasini marginal foydalilik asosida, Menger esa marjinal qiymat asosida barpo etdi, bu ularning iqtisodiy nazariyaga yondashuvlarini tubdan ajratib turadi. Iste'molchi tanlovi nazariyasida uch qoida (postulata) amal qiladi: 1. Iste'molchi lar barcha ne`matlarni klassifikatsiya qiladi va bir-biri bilan solishtira oladi.ya`ni, ular bozorda musta q il va x ech kimga bog`liq emas. 2. Iste'molchi xohishi tranzitivdir (o`zgaruvchan). Agar iste`molchi A majmuani B ga nisbatan ko`proq xoxlasa va B majmuani C majmuadan ko`ra ko`proq xoxlasa, unda u A majmuani C majmuaga nisbatan ko`proq xoxlagan bo`ladi, ya`ni: A > B; B > C bo`lsa, demak A > C 3. To`yinmaslik, Iste'molchi bozorda o‘z etiyojlarini to‘laroq qondirishga harakat qiladi, ya`ni, har doim ne`matning ko`proq qismini kamroq qismidan afzal ko`radi . Iste‘molchi o‘zining didi va ruhiyatiga ko‘ra turli xil tovarlar to‘plamini ma‘qul ko‘rishi mumkin. Bunda u tovarlarning ma‘lum bir to‘plamini boshqa biriga taqqoslab ko‘radi. Iste‘molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i muhim rol o‘ynaydi. M uqobil tanlov quyidagi shartlarni keltirib chiqaradi: birinchidan, tanlov nuqtasining byudjet chizig‘ida yotishi. Iste‘molchi amalda barcha daromadini iste‘molga sarflamay, ma‘lum qismini kelgusidagi iste‘molga qoldirsa-da, nazariy jihatdan biz uni barchasi sarflanadi, deb faraz qilamiz. Agar nuqta byudjet chizig‘idan chapda yotsa – daromadining to‘liq sarflanmaganligini, o‘ngda yotsa – sarflar imkoniyat darajasidan chetga chiqilganligini tushunamiz; 3
ikkinchidan, tanlangan iste‘mol tovarlari to‘plami eng ma‘qul ko‘rilgan kombinatsiyada bo‘lishi lozim. 1-chizma. Iste’molchining optimal tanlovi 1 Chizmada uchta befarqlik egri chizig‘i ifodalangan bo‘lib, ular iste‘molchiga turli darajadagi qoniqish beradi: I3 – eng yuqori darajadagi qoniqish; I2 – o‘rtacha qoniqish; I1 – eng kam qoniqish. Har bir egri chiziqda iste‘molchi tanlovini ifodalovchi bittadan nuqta joylashgan: I1 da – C; I2 da – D; I3 da – F nuqtalar. C va D nuqtalar bir hil byudjet chizig‘ida joylashganligi uchun ikkala kombinatsiyaga ham bir hil byudjet sarflanadi. Iste‘molchining C nuqtani tanlashi oqilona emas, chunki D nuqta unga nisbatan ko‘proq ehtiyojni qondiradi; F nuqta ehtiyojni to‘laroq qondirishi mumkin, biroq u byudjet imkoniyatidan tashqariga chiqish hisoblanadi. D nuqtada iste‘molchi ehtiyojlarining qondirilishi maksimumlashadi, chunki bu nuqta ehtiyojlarning yuqori darajada qondirilishini ta‘minlovchi tovar va xizmatlar to‘plami eng ko‘p qoniqish beruvchi befarqlik egri chizig‘ining byudjet chizig‘i bilan kesishgan joyida yotadi. D nuqta ayni paytda byudjet chizig‘ining va befarqlik egri chizig‘i joylashishining bir xil darajasini ko‘rsatadi. D nuqtada byudjet A va B tovarlar narxlari nisbatiga teng, befarqlik egri chizig‘ida esa A va B tovarlar so‘nggi qo‘shilgan nafliliklari nisbatiga teng. Bundan kelib chiqib quyidagi formulani keltirishimiz mumkin 2 : 1 Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 375-p. 2 Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 375 p. 4
Suv va brilliant paradoksi A.Smit o‘z davrida ayrim real hayotimizdagi jumboqlarni yecha olmagan. Xususan bizning yashashimiz uchun muhim, demakki nafliligi juda baland bo‘lgan narsalarning narxi ancha past, aksincha biz uchun unchalik muhim bo‘lmagan, nafliligi kam bo‘lgan narsalarning narxi esa baland bo‘lishini tushuntirib bera olmagan. Masalan, suvning nafliligi juda baland ammo narxi past, brilliantning narxi juda baland lekin nafliligi juda past. Bu paradoksning yechimi shundaki, suv taklifi unga bo‘lgan talabga nisbatan ancha ko‘p, shuning uchun narxi past. Brilliantlarni ishlab chiqarish qiyin bo‘lganligi sababli uning taklifi unga bo‘lgan talabga nisbatan kam. Shuning uchun uning narxi baland. Suvning oxirgi birligining sunggi qo‘shilgan nafliligi juda ham past. Brilliantniki esa baland. Ammo bu uning umumiy nafliliklari ham shu nisbatda bo‘ladi degani emas. Aslida, suvning umumiy nafliligi biz uchun juda ham baland, faqatgina uni ko‘p miqdorda iste‘mol qilganimiz uchungina uning so‘nggi qo‘shilgan nafliligi brilliantnikidan pastga tushib ketadi. Brilliantning narxi baland bo‘lganligi sababli uni kam iste‘mol qilamiz va shuning uchun uning umumiy nafliligi kam 3 . Iste’molchining bozordagi hatti-harakati so‘nggi qo‘shilgan naflilik nazariyasi hamda iste’molchi tanlovi nazariyasi orqali izohlanadi. Bu nazariya yordamida iste’molchining manfaati nuqtai-nazaridan uning afzal ko‘rishi qoidalari bayon etiladi. Agar naflilikka iste’molchi o‘lchami bilan qaralsa, u iste’molchining biron- bir ne’matni iste’mol qilishidan olinadigan qoniqishni anglatadi. Iste’molchi tomonidan o‘zi uchun turli tovarlarning naflilik darajasining baholanishi iste’molchining afzal ko‘rishi deyiladi. 3 Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 366 бет 5