ATMOSFERA Reja: 1. Atmosferaning tarkibi 2. Atmosferaning bo‘ylama tuzilishi 3. Atmosferaning ahamiyati

1. Atmosferaning tarkibi Atmosfera Yerni bir necha ming kilometr balandlikda o‘rab turuvchi gazlarning aralashmasidan iborat bo‘lib, uning asosiy qismini azot va kislorod tashkil etadi. Ushbu havo qatlami Yerdagi og‘irlik kuchi ta’sirida bo‘ladi. U dengiz sathida joylashgan, eng yuqori zichligi shu yerda, yuqoriga ko‘tarilgan sari esa zichlik kamayib boradi. Bu havoning siqiluvchan ekanligi tufayli sodir bo‘ladi. Dengiz sathida havo bosimi o‘rtacha 1013 millibarni tashkil etadi, ayni paytda 5000 metr balandlikda bor-yo‘g‘i 550 millibarga teng bo‘ladi 1 . Yer atrofini o‘rab olgan havo qobig‘i taxminan 480 km (300 mil) ga cho‘zilgan. Uning zichligi balandlik oshgan sayin kamayib boradi. Atmosfera havosining 97% i 25 km (16 mil) balandlikda joylashgan. Shu sababli havo massasi Yer yuzasida bosimni yuzaga keltiradi. Dengiz sathida bosim kvadrat santimetrga taxminan 1034 grammni tashkil qiladi. Atmosferaning tarkibi bir qancha gazlarning aralashmasidan iborat bo‘lib, Yer tabiatining bir qismi sifatida uzoq geologik davr mobaunida shakllangan. Atmosfera doimiy va vaqtincha tarkiblardan iborat (15.1- jadval). Atmosferaning doimiy tarkibi turli xil gazlar aralashmasidan iborat. Atmosferaning 78% dan ortig‘iniazot, 21% kislorod, 1% argon, karbonat angidridi esa (so‘nggi yillarda salmog‘ioshgan) 0,04% nitashkil etadi. Yana ozon, vodorod, neon, ksenon, geliy, metan kabi boshqa gazlar ham bor 2 . Atmosfera tarkibini shakllanishida uchta bosqich ajratiladi: 1) Yerning dastlabki atmosferasi suv bug‘lari, vodorod ammiak va vodorod sulfatidan iborat bo’lgan. Suv bug‘lari Quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’sirida vodorod bilan kislorodga parchalanib turgan bo‘lsa ham, u vaqtdagi 1 Goudie A. Physische Geogra p hie. Germany. 2002 . 41-bet. 2 Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical Geography.2007 . Thomson Brooks/Cole, a part of The Thomson Corporation.Thomson, the Star logo, and Brooks/Cole are trademarks used herein under license. 88-bet.

atmosferada yerkin kislorod bo‘lmagan. Erkin kislorod ammiak oksidlanib, azot va suvga aylanishiga, shuningdek metan bilan uglerodning oksidlanishiga sarf bo‘lgan. Vodorodning bir qismi kosmik fazoga tarqalib turgan. Karbonat angidrid Yer po‘stining boshqa elementlari bilan reaksiyaga kirishib, ohaktosh va boshqa karbonatli jinslarni hosil qilgan; 2) ikkinshi bosqichda atmosfera karbonat angidriddan iborat bo‘lgan. Karbonat angidrid vulkanlar otilganda mantiuadan chiqib ke1gan. Qadimda vulkanlar ko‘p otilib turgan. Atmosferaning karbonat angidridli bosqichi toshko‘mir davrida tugagan. Ushbu davrda yashil o‘simliklar fotosintez jarayonida karbonat angidridni unutib, havoga erkin kislorod chiqargan; 3) uchinchi bosqich paleozoyning oxiridan boshlangan. Mazkur davrdan boshlab atmosfera tarkibi hozirgi holatga ega bo‘lgan. Bunday havo tarkibining tarkib topishida va saqlanib qolishida tirik mavjudotlar muhim o‘rin tutgan. 1-jadval Atmosferaning gaz tarkibi O‘zgarmas (doimiy) O‘zgaruvchan (vaqtincha) Gaz Belgisi % Gaz Belgisi % Azot N 2 78,08 Suv bug‘i H 2 O 0-4 Kislorod O 2 20,95 Karbonat angidridi CO 2 0,037 Argon Ar 0,93 Metan CH 4 0,00017 Neon Ne 0,0018 Azot oksidi N 2 O 0,00003 Geliy He 0,0005 Ozon O 3 0,000004 Vodorod H 2 0,00006 Chang, qurum parchalari 0,000001 Kenon Xe 0,000009 Xlorofol uglerod 0,0000000 2

Azot atmosferada katta miqdorni tashkil qiladi. Uning manbai ammiak bo‘lishi mumkin. Azot bog‘langan holda organik birikmalarda keng tarqalgan. Bunday azot asosan bakteriyalarning yerkin azotning to‘plashidan hosil bo‘ladi. Azotning birikmalardan ajralib chiqishi ham asosan bakteriyalar ta’sirida ro‘u beradi. Atmosferada azot kislorod aralashmasi rolini o’unab, oksidlanish sur’atini va biologik jarauonlarini tartibga solib turadi. Azot uncha faol emas, ammo atmosferada eng keng tarqalgan gaz. Azot juda ko‘p organizmlar tomonidan bevosita havodan emas, balki azot to‘playdigan bakteriyalar va suv o‘tlari orqali o‘zlashtiriladi. Kislorod kimyoviy jihatdan o‘ta faol yelement. Kislorod Yerda eng keng tarqalgan elementlardan hisoblanadi. Uning asosiy qismi bog‘langan holda mavjud, barcha kislorod miqdorining faqat 0,01 qismigina erkin holdadir. Erkin kislorod dastlab, suv bug‘larining Quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’siri ostida fotoximik parchalanishidan hosil bo‘lgan. Lekin yerkin kislorodning asosiy qismi yashil o‘simliklar fotosintez vaqtida hosil bo‘ladigan kisloroddan og‘irroqdir. Uning og‘irligi SO 2 gazning ultrabinafsha nurlari ta’sirida parchalanishidan hosil bo‘ladigan “og‘ir” kislorod hisobiga ortadi. Kislorodning atmosferada bo‘lishi hayot omili – nafas olishning zaruriy shartidir. Kislorod organizmlarni hosil qiluvchi oqsil, yog‘ va uglevodlar tarkibiga kiradi. Organizmlar hayot kechirish uchun zarur bo‘lgan energiyani oksidlanish hisobiga oladi. Atmosferada taxminan 1015 t kislorod bor. Fotosintez jarayonida atmosferaga yiliga 20x1016 g kislorod chiqariladi. Vaqtincha (o‘zgaruvchan) tarkiblarga SO 2 , O 3 , suv bug‘lari, ayerozollar kiradi. Karbonat angidrid havoga vulqonlardan, gidrosfera suvidan, mavjudotlarning rarshalanishidan keladi. Karbonat angidridning atmosferada miqdori kam, ammo u geogratik qobiqning faoliyatida katta ahamiyatga ega. Organik moddalarni hosil bo‘lishida karbonat angidrid fotosintez jarayonida asosiy material bo‘lib hisoblanadi.

Suv tarkibidagi karbonat angidrid gazi suvning erituvchanlik xossasini oshiradi va tog‘ jinslarining nurashida bir omil bo‘ladi. U Yerning issiqlik balansini tartibga solib turuvchi omillardan biridir, chunki u qisqa to‘lqinli Quyosh radiatsiyasini o‘tkazib yuborib, Yer tarqatadigan uzun to‘lqinli issiqlik nurini yutib qoladi. Yer Atmosferasida juda muhim gazlardan biri ozon bo‘lib, u ozon qatlamini hosil qilgan. Ozon kislorod molekulasining ultrabinafsha nurlar va elektr zaryadlari ta’sirida atomlarga parchalanishi, so‘ngra ushbu atomlarning molekulalar bilan qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Vu gazning asosiy massasi atmosferada to’rlangan, u joyda ozon pardasini hosil qiladi. Ozon pardasi quruqlik va suv organizmlari hayoti uchun muhim ahamiyatga ega. U Quyoshdan keladigan ultrabinafsha nurlarini yutadi. Ozonning miqdori Yer yuzasida juda kam 3 . Shaqmoqdan keyin hamda tog‘larda tepaga ko‘tarilgan sari biroz ortadi. Suv bug‘lari atmosferaga Yer yuzasidan keladi va uning miqdori keskin o‘zgaruvchan bo‘ladi hamda tabiiy geografik sharoitga bog‘liq. Yer yuzasida suv bug‘larining miqdori 0,2 % dan (qutbiy o‘lkalarda) 2,5 % ga (yekvatorda) teng. Balandlik ortgan sari kamayib boradi. Karbonat angidrid va suv bug‘lari filtr sifatida Yerning uzun to‘lqinli nurlarini ushlab qoladi. Natijada issiqxona effekti vujudga keladi. 2. Atmosferaning bo‘ylama tuzilishi Atmosferada yuqoriga ko‘tarilgan sari havoning zichligi va harorati o‘zgarib boradi. Shu munosabat bilan atmosferada ma’lum bir xustlsiyatlarga ega bo‘lgan alohida qatlamlar vujudga kelgan. Bular troposfera, stratosfera, mezosfera va termosferadir (15.1-rasm). 3 Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical Geography.2007 . Thomson Brooks/Cole, a part of The Thomson Corporation . Thomson, the Star logo, and Brooks/Cole are trademarks used herein under license. 91-bet.