Atmosfera havosining ifloslanishi va uni muhofaza qilish

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

229.3837890625 KB

Ko'chirib olish

Mav zu: Atmosfera havosining
ifloslanishi va uni muhofaza
qilish.


Reja

1. Atmosfera haqida umumiy tushuncha.

2. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar.

3. Havoning ifloslanishi natijasida vujudga keladigan salbiy

holatlar va uning oqibatlari.

4. Atmosferani muhofaza qilish.

At mosfera haqida umumiy t ushuncha.
Atmosfera so'zi yunoncha tildan olingan bo'lib, (atm-bug', sfera-
qobiq) ya'ni havo qobig'i degan ma'noni anglatib, biosferada hayot
mavjudligini ta'minlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera erning
himoya qatlami hisoblanadi, u barcha tirik organizmlarni zararli kosmik
nurlardan, samodan tushadigan meteoritlarning zarrachalaridan himoya
qilib turadi. Sayyoramiz yuzasidagi issiqlikni saqlaydi. Agarda havo qobig'i
bo'lmaganida edi, er yuzida kunduzi +1000S va kechqurun -1000S
harorat kuzatilgan bo'lar edi. Unda bulutlar paydo bo'ladi, yomg'ir, qor
bunyodga keladi, shamol hosil bo'ladi, shuningdek erga namlik berib,
tovush o'tkazadi va hayotbaxsh kislorod manbai hisoblanadi.


Atmosferaning gaz tarkibi deyarli doimiy bo'ladi: asosan azot-78,09%, kislorod-
20,95%, argon-0,93%, karbonat angidrid-0,03% mavjud. Shu bilan birga yana
inert gazlar: geliy, neon, ksenon, vodorod, kripton, metan, ammiak, yod, radon
gazlar va havoda doim 3-4 % suv bug'lari, changlar bo'ladi.

Atmosferani tashkil etgan havo zichlikka ega. Bosim yuqoriga ko'tarilgan
sari gazlarning zichligi kamayib boradi. Havo qobig'i o'z og'irligi bilan bizni va
atmosferadagi barcha narsalarni bosib turadi. YEr atmosferasi qobig'ining
massasi 5,27 . 1015 tonnani tashkil etadi.

At mosfera hav osini ifl oslant iruv chi manbalar.

Atmosferada sodir bo'ladigan fizik, kimyoviy va biologik o'zgarishlar tirik
organizmlarga o'z ta'sirini ko'rsatadi. So'nggi yillarda inson ta'sirining kuchayishi
natijasida gazlar muvozanatining o'zgarishi kuzatilmoqda. Atmosferadagi gazlar
doimiy miqdorining o'zgarishi sayyoramiz uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi
aniqlangan.

Buyuk mutafakkir Abu Ali Ibn Sino aytganidek “Agar havoda chang va
tutun bo'lmasa inson ming yilgacha umr ko'rgan bo'lardi”.


Atmosferaning ifloslanishi deganda havoga zaharli birikmalarning qo'shilishi
natijasida uning fizik va kimyoviy xususiyatlarini o'zgarishi tushuniladi.

Insoniyatga qolaversa, barcha jonivorlarga hayot baxsh etadigan atmosfera
havosini hozir asosan ikki manba: tabiiy omillar va inson faoliyatining mahsuli –
antropogen (sun'iy) manba ifloslantiradi. Tabiiy omillarga: kosmik changlar,
vulqonlarning otilishidan, tog' jinslarining emirilishi va tuproqning nurashidan
vujudga kelgan moddalar, o'simlik va hayvon qoldiqlari, o'rmon va dashtdagi
yong'in, dengiz suvining mavjlanishi bilan havoga chiqqan tuz zarrachalari
kabilarni misol qilib ko'rsatish mumkin.

Atmosferaning sun'iy ifloslanishiga: avtomobil transporti birinchi o'rinni
(40%), energetika sanoati ikkinchi o'rinni (20%), korxona va tashkilot ishlab
chiqarishi uchinchi o'rinni (14%), qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, maishiy
kommunal xo'jaligi va boshqalar zimmasiga ifloslanishning (26%) to'g'ri keladi.

YEr sharining har xil mintaqalarida qaysiki, qaerda kimyoviy korxonalar ko'p
bo'lgan joylarda atmosfera havosining ifloslanishi juda sezilarlidir. Masalan:
Yaponiyada, AQShda, YEvropada, Rossiyada, Tojikiston (TADAZ) va Xitoyda,
respublikamizda esa Toshkent, Farg'ona, Chirchiq, Bekobod, Navoiy, Olmaliq kabi
shaharlarni ko'rsatish mumkin.


Hav oning ifl oslanishi nat ijasida v ujudga k eladigan salbiy holat lar v a

uning oqibat lari.

Havoning kuchli ifloslanishi insonlar sog'lig'iga, qolaversa barcha
jonzotlarga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bir kishi sutka davomida o'rtacha 25 kg havo
bilan nafas oladi. Havo tarkibidagi zarali chang, qurumlar, zararli gazlar kishi
organizmida to'planaveradi. Oqibatda teri va ko'z kasalliklari, jigar serrozi,
qonbosimining ortishi, surunkali bronxit, enfizima, nafas qisish va o'pka raki
kabi kasalliklarning ko'payishiga sabab bo'ladi. Bolalar o'rtasida umumiy
kasallanishning ortishi qayd qilingan.

Havoda oltingugurt oksidi ko'p bo'lishi natijasida kishilarda bronxit,
gastrit kasalliklari vujudga keladi.

Atmosfera havosining ifloslanishi o'simlik va hayvonlarga ham zarar
etadi. O'simlik barglariga, tuproq va suv orqali esa ildiziga o'tadi. Ifloslangan
havo o'simliklarni zararlab, ularda modda va energiya almashinuvini buzadi.
Qishloq xo'jalik ekinlari va mevali daraxtlar ham kam hosilli bo'lib qoladi. Sanoat
va transportdan chiqqan zararli gazlar fotosintez jarayoniga salbiy ta'sir
ko'rsatadi. Transpirasiyani 3 barobargacha qisqartiradi.


Atmosferaning ifloslanishi hayvonlarga ham ta'sir etib, ularning zaharlanishiga,
ba'zan esa nobud bo'lishiga sabab bo'lmoqda. Hayvon turlarining kasallanib, zaharlanib,
qirilib ketishida urushlarning, xususan AQShning Vetnamda, Laosda olib borgan
urushlarida kimyoviy qurollarni qo'llash tufayli 170 qush turidan hozir 24 qush turi, 55 sut
emizuvchilar turidan 5 turi qolgan.

Atmosferaga milliard tonnalab SO2 gazining chiqarilishi natijasida sayyoramizning
o'rtacha harorati 1850 yilga nisbatan 0,5oS ga oshganligi aniqlangan. Agar atmosferadagi
SO2 ning miqdori ortib boraversa, uning miqdori 2025 yilga borib 0,0379% ga etishi
mumkin, bu esa er sayyorasi haroratini 1,8oS gacha ko'tarilishi taxmin qilinmoqda. YEr
atmosferasi haroratining o'sishi, muzliklarning erishiga, suv sathining ko'tarilishiga olib
keladi, bu esa ekin maydonlarini kamaytiradi, yog'in-sochin miqdori ko'payib, iqlim
o'zgaradi.

Oxirgi 25-30 yil ichida kislotali yomg'irlar ayrim davlatlarda haqiqiy ekologik
falokatga aylanib qoldi. Har qanday qazilma yoqilg'i yondirilganda chiqindi gazlar tarkibida
oltingugurt va azot qo'sh oksidlari bo'ladi. Atmosferaga millionlab tonna chiqarilayotgan
bu birikmalar yomg'irni kislotaga aylantiradi. So'nggi yillarda AQSh, Kanada, Germaniya,
Shvesiya, Norvegiya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlarda kislotali yomg'irlar ta'sirida
katta maydondagi o'rmonlar quriy boshladi. Bunday yomg'irlar tuproq hosildorligini
pasaytiradi, binolar, tarixiy yodgorliklarni emiradi, inson sog'ligiga zarar etkazadi.


Amerikalik meterolog Luis Battan aytganidek: “Yoki insonlar havodagi tutunni
kamaytiradilar, aks holda tutun er yuzida insonlarni kamaytiradi”.

Rivojlangan mamlakatlarda tashqi muhitning ifloslanishi avtomobil
dvigatellari chiqarayotgan zaharli moddalar tufayli yuz berayotir. Ba'zi kapitalistik
mamlakatlarda, masalan: Yaponiyada avtomobillarning ko'pligi natijasida ko'cha
harakatini boshqaruvchi polisiya xodimi har 2 soatda kislorod maskasini
almashtirib turishga majbur bo'ladi. Shu sababli ham mutaxassislar
avtomobillarni “g'ildirakdagi ximiyaviy fabrika” deyishadi. Mashina motori
chiqargan gaz tarkibida uglerod oksidlari, karbonat angidrid, aldegidlar, azot
oksidlari, uglevodlar, qo'rg'oshin birikmalari bo'lib, ular inson sog'ligiga salbiy
ta'sir ko'rsatadi, uglerod oksidlari qondagi gemoglabin bilan birikib, uning
kislorod tashishi funksiyasini pasaytiradi. Qo'rg'oshin birikmasi nafas olish yo'llari
orqali o'tib kishilarning yurak-qon tomirlarini shikastlar ekan.

O'zbekiston Respublikasida ham atmosfera havosining ifloslanishi eng asosiy
ekologik muammolardan biri hisoblanadi. Aholi, sanoat va transport yuqori
darajada to'plangan Toshkent va Farg'ona iqtisodiy rayonlari, metallurgiya, kimyo
va mashinasozlik markazlari bo'lgan Olmaliq, Toshkent, Farg'ona, Bekobod,
Andijon, Chirchiq, Navoiy shaharlarida havoning ifloslanish darajasi ancha yuqori.


A t mosferani muhofaza qilish.

Yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki atmosfera havosi inson
hayoti, qolaversa tabiatdagi muvozanat uchun katta ahamiyat kasb etadi. Shu
bois atmosfera havosini muhofaza qilish chora-tadbirlaridan ustivori – bu
ekologik ta'lim-tarbiya ishlarini olib borishdir, chunki atmosfera havosining
ifloslanishi natijasida sodir bo'ladigan o'zgarishlarni to'liq anglay olgan inson
to'g'ri va atroflicha xulosa chiqara oladi.

Havo ifloslanishini oldini olish va kamaytirishning turli yo'llari mavjud.
Korxonalarda tozalash qurilmalari o'rnatiladi, zararli korxonalar shahar
chekkasiga chiqariladi, ayniqsa chiqindisiz texnologiyaga o'tish, shuningdek
transport harakatini tartibga solish metro, elektr transportini rivojlantirish,
yoqilg'i sifatini yaxshilash, ekologik toza transport vositalarini yaratish havoning
ifloslanishini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega, shu bilan bir qatorda
sanoat korxonalari, shahar, dam olish zonalari atroflarini ko'kalamzorlashtirib
atmosfera havosidagi muvozanatga erishish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va
ertaga. T. Fan, 1992 y.

2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.

3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.

4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

6. www.ziyonet.uz

7. www.nur.uz

Mav zu: Atmosfera havosining ifloslanishi va uni muhofaza qilish.

 Reja  1. Atmosfera haqida umumiy tushuncha.  2. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar.  3. Havoning ifloslanishi natijasida vujudga keladigan salbiy  holatlar va uning oqibatlari.  4. Atmosferani muhofaza qilish.

At mosfera haqida umumiy t ushuncha. Atmosfera so'zi yunoncha tildan olingan bo'lib, (atm-bug', sfera- qobiq) ya'ni havo qobig'i degan ma'noni anglatib, biosferada hayot mavjudligini ta'minlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera erning himoya qatlami hisoblanadi, u barcha tirik organizmlarni zararli kosmik nurlardan, samodan tushadigan meteoritlarning zarrachalaridan himoya qilib turadi. Sayyoramiz yuzasidagi issiqlikni saqlaydi. Agarda havo qobig'i bo'lmaganida edi, er yuzida kunduzi +1000S va kechqurun -1000S harorat kuzatilgan bo'lar edi. Unda bulutlar paydo bo'ladi, yomg'ir, qor bunyodga keladi, shamol hosil bo'ladi, shuningdek erga namlik berib, tovush o'tkazadi va hayotbaxsh kislorod manbai hisoblanadi.

 Atmosferaning gaz tarkibi deyarli doimiy bo'ladi: asosan azot-78,09%, kislorod- 20,95%, argon-0,93%, karbonat angidrid-0,03% mavjud. Shu bilan birga yana inert gazlar: geliy, neon, ksenon, vodorod, kripton, metan, ammiak, yod, radon gazlar va havoda doim 3-4 % suv bug'lari, changlar bo'ladi.  Atmosferani tashkil etgan havo zichlikka ega. Bosim yuqoriga ko'tarilgan sari gazlarning zichligi kamayib boradi. Havo qobig'i o'z og'irligi bilan bizni va atmosferadagi barcha narsalarni bosib turadi. YEr atmosferasi qobig'ining massasi 5,27 . 1015 tonnani tashkil etadi.  At mosfera hav osini ifl oslant iruv chi manbalar.  Atmosferada sodir bo'ladigan fizik, kimyoviy va biologik o'zgarishlar tirik organizmlarga o'z ta'sirini ko'rsatadi. So'nggi yillarda inson ta'sirining kuchayishi natijasida gazlar muvozanatining o'zgarishi kuzatilmoqda. Atmosferadagi gazlar doimiy miqdorining o'zgarishi sayyoramiz uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi aniqlangan.  Buyuk mutafakkir Abu Ali Ibn Sino aytganidek “Agar havoda chang va tutun bo'lmasa inson ming yilgacha umr ko'rgan bo'lardi”.

O'xshashlar

Gidrosferaning ifloslanishi va uni muhofaza qilish.

Okean boyliklari va uni muhofaza qilish

DUNYO OKEANI BIOLOGIK HILMA-HILLIGI VA UNI MUHOFAZA QILISH

Atmosferani muhofaza qilish

Biologik xilma – xillikni muhofaza qilish