DUNYO OKEANI BIOLOGIK HILMA-HILLIGI VA UNI MUHOFAZA QILISH
![MATERI K VA OK EA NLA R TA BI I Y
GEOGRA F I YA SI
MA VZU: DUNYO OK EA NI BI OLOGI K
HI LMA -HI LLI GI VA UNI MUHOFA ZA
QI LI SH](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_1.png)
![RE J A:
Ok e an biosf e rasi asosiy t ark ibi
Ok e an organizmlari t urlari
Ok e anda hay ot t arqalishi
Ok e anning bioge ografi k oblast lari
Ok e an organizmlarini muhof aza qilish](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_2.png)
![•
Ok ean biosferasining asosiy t ark ibi.
Dunyo okeani suvlari turli xil organizmlarning yashashi va rivojlanishi
uchun benuqson qulaylikka ega bo‘lgan muhit hisoblanadi. Ko‘pchilik
olimlarning fikriga ko‘ra hayot avvalo okeanda paydo bo‘lgan,
keyinchalik chuchuk suvlarga va quruqliklar yuzasiga
tarqalgan.Dunyo okeanida tirik organizmlarning rang-barang turlari
yaxshi rivojlangan bo‘lib, ular okean yuzasidan tortib eng tagigacha
keng tarqalgan. Ok e anda o‘simlik larning 15 mingdan ort iq t uri,
hayvonlarning 150 mingga yaqn t uri y ashay di. F lora t ark ibining 5000
t uri diat om o‘simlik lardan, 2500 t uri qizil o‘simlik lardan, 1000 t uri
qo‘ng‘ir o‘simlik lardan va 500 t uri y uqori o‘simlik lardan t ashk il
t opgan. F auna k omple k sining 80 ming t uri molly usk alardan, 20 ming
t urdan ort iqrog‘i qisqichbaqasimonlardan, 15 ming t uri e ng oddiy
jonivorlardan ( radiolyariyalar, f oraminif e rlar, inf uzoriy alar) , 9 ming
t uri k ovak ichlilardan, 7 t uri t urli xil chuvalchanglardan, 5 ming t uri
bulut lardan, 16 ming t uri baliqlardan va boshqalardan iborat . Duny o
ok e anidagi o‘simlik lar asosan bir hujay rali suv o‘t laridan t ashk il
t opgan. Ular ok e an fi t omassasining 80 % ini t ashk il e t adi](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_3.png)
![](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_4.png)
![•
Duny o ok e anining barcha t irik organizmlari y ashash sharoit iga k o‘ra ucht a asosiy guruhga –
plank t on, ne k t on va be nt osga bo‘linadi.
Plank t on tarkibiga bir hujayrali suv o‘tlari (fitoplanktonlar) vam ayda hayvonlar
(zooplanktonlar ) meduzalar, chuvalchanglar, mayda qisqichbaqasimonlar, oddiy hayvanlar va
mollyuskalar kiradi. Fitoplanktonlar quyosh nuri yaxshi tushadigan suv qatlamining 50-100 m
chuqurlikkacha bo‘lgan qismida, zooplanktonlar suv havzasining barcha chuqurliklarida keng
tarqalgan. Ular erkin suzib yurish qobiliyatiga ega emas, ammo bir joydan ikkinchi joyga siljib
borishi suv to‘lqinlari va dengiz oqimlari tufayli amalga oshadi.
Ne k t on dengiz va okean suvlarida faol harakat qilib uzoq masofalarga suzib yuruvchi barcha
tirik organizmlarni o‘z ichiga oladi. Bu guruhga birinchi navbatda baliqlar, dengiz sut
emizuvchilari – kitsimonlar, , mollyuskalarning ayrim vakillari – kalmarlar, yolg‘on oyoqlilar,
reptiliylar – dengiz ilonlari, dengiz toshbaqalari va hayoti doimo okean bilan bog‘liq bo‘lgan
ba’zi qushlar – pingvinlar, chaykalar, albatroslar kiradi. Nekton yirik hayvonlardan tarkib topgan
bo‘lishiga qaramasdan uning biomassasi plankton biomassasidan 23 marta kam.Bentos
dengiz va okean tagida yashaydigan o‘simliklar va hayvonlar majmuasidir.
Be nt os organizmlari plankton va nektondan farq qilib, ular suv tagida gruntga yopishgan
holda hayot kechiradi. Bentos turli xil mollyuskalar, bulutlar, marjonlar, ko‘plab
qisqichbaqasimonlar, ignatanlilar, chuvalchanglar va eng oddiy foraminiferlardan tashkil
topgan. O‘simliklardan bu guruhga yashil, ko‘kyashil, qizil va qo‘ng‘ir sutsv o‘tlari, baland
o‘simliklardan dengiz o‘ti kiradi. Okean tagidagi balchiqlarda yashaydigan bakteriyalar ham
bentosga mansub](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_5.png)
![](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_6.png)
![•
Ok eanda hay ot ning t arqalishi.
Duny o ok eanining mo‘l-k o‘l v a x ilma-xil hay v onot olami uning doirasida not ek i s
t aqsiml angan. Ok eanda ik k i t a hay ot zonasi y ok i oblast i ajrat iladi: pelagi al (suv y uzasi ,
suv qalinligi) v a bent al (ok ean t agi).Pelagial zonada organik hay ot ning eng t arqal gan
joy i suv ni ng 50 m qal anlik k acha bo‘lgan y uqori qismi hisoblanadi. Lekin bu yerda ham
hayot bir xilda tarqalmagan. Biologik hayot ochiq okeanga nisbatan qirg‘oqqa yaqin joylarda
juda quyuqlashgan. Bunga sabab daryolar okean va dengizlarga quyilish zonasiga katta
miqdorda biogen elementlar olib kelib qirg‘oqbo‘yi suvlarini ozuqa moddalar bilan boyitadi.
Shuning uchun shelfda ochiq okeanga nisbatan tirik organizmlar ko‘p tarqalgan. Be nt al
zonasining qirg‘oqqa y aqin 50-100 m chuqurlik dagi suv t agi qismi ham organik hay ot ning e ng
rivojlangan va hay vonlarning k o‘p t arqalgan qismi hisoblanadi. Okeanning suv yuzasi
(pelagial) va suv osti (bental) zonalarida qirg‘oqlardan uzoqlashgan sari hayotning zichligi
siyraklasha boradi. Bu zonalarni hayot siyrak bo‘lgan oraliq zona bir-biridan ajratib turadi. I .A .
Suy e t ovaning ( 1976) ma’lumot iga k o‘ra Duny o ok e ani t agining 200 m chuqurlik k acha y ot gan
7,6% may donida ok e andagi jami biomassaning 59% i, 200 m dan 3000 m chuqurlik k acha
y ot gan 17,2% may doni biomassaning 31,1 % i va 3000 m dan ziy od chuqurlik k acha y ot gan
75,9 % may donida biomassaning at igi 9,5 % i t o‘plangan.Duny o ok e ani chuqurlik larida hay ot
sharoit i bir x ilda t aqsimlanmagan. Chunki okean sathidan chuqurlashgan sari yorug‘lik
kamayadi, harorat pasayadi, biogan elementlar siyraklashadi, gidrostatik bosim orta boradi.
Natijada okeanda vertikal biologik zonallik vujudga keladi. Duny o ok e ani t agida hosil bo‘lgan
hay ot zonalari quy idagilardan iborat : lit oral y ok i qirg‘oq zonasi ( suv k o‘t arilishi va qay t ishi
zonasi) , sublit oral zona ( 200 m chuqurlik k acha), bat ial zona (2500-3000 m gacha) , abissal zona
(6000 m gacha) va ult raabissal zona (6000 m dan chuqur).](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_7.png)
![
Barchinoy sinfdosh](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_8.png)
![](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_9.png)
![•
Duny o ok e anining bioge ografi k oblast lari.
Okean suvining yuza qatlamida va dengiz tagining qirg‘oqbo‘yi qismida yashaydigan organik
Dune o‘zining floristik va faunistik tarkibiga ko‘ra bir qator biogeografik oblastlarni vujudga
keltiradi. Suv yuzasida hayot sharoitining almashinishida orografik to‘siq va keskin chegara
yo‘qligi tufayli Dune okeanida ajratilgan biogeografik oblastlar miqyos jihatidan muayyan
tabiiy geografik zonalarga yoki zonalar guruhiga to‘g‘ri keladi.
Ok e andagi bioge ografi k oblast lar nihoy at da y irik ak v at orial birlik lar bo‘lib, mat e rik larda
ajrat iladigan t abiiy ge ografi k oblast t ushunchasidan bir muncha f arq qiladi. Dune ok e anida
A .G.Voronov ( 1963) t omonidan quy idagi bioge ografi k oblast lar ajrat ilgan: A rk t ik a, Shimoliy
A t lant ik a, Shimoliy Tinch ok e an, Tropik -A t lant ik a, Tropik -Hind-Tinch ok e an va A nt ark t ik a.
A y rim hollarda A nt ark t ik a oblast i doirasida N ot al-A nt ark t ik a k ichik oblast i ham ajrat iladi.
Har qaysi biogeografik oblast litoral (qirg‘oqbo‘yi) va pelagial kichik oblastlarga bo‘linali.
A rk t ik a oblast i haroratining yil davomida pastligi, muz bilan qoplanganligi, suvining
sho‘rligining nisbatan kamligi, flora va fauna tarkibining kambag‘alligi va organizmlarning
kam mahsuldorligi bilan harakterlanadi. Faqat yoz faslida fitoplankton, zooplankton va
boshqa hayvonlarning rivojlanishi uchun qulay sharoit vujudga keladi. Arktika oblastida 3000
turga yaqin tirik organizmlar yashaydi. Shundan 150 turi baliqlar va 17 turi sut
emizuvchilardir. Baliqlardan lasossimonlar, koryushkasimonlar, treskasimonlar va
kambalasimonlar ko‘p tarqalgan. Sut emizuvchilardan kitlarning ayrim turlari, Grenlandiya
tyuleni, morjlar va oq ayiqlar uchraydi. Oblastning markaziy qismi yil bo‘yi muz bilan
qoplangan](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_10.png)
![](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_11.png)
![•
Shimoliy A t lant ik a va Shimoliy Tinch ok e an oblast lari . Dunyo okeanining subarktika va
mo‘’tadil zonalarida joylashan. Ular boreal oblastlari deb ham ataladi. Bu oblastlarda
Arktika oblastiga nisbatan suv haroratining yuqoriroq bo‘lishi o‘simlik va hayvonot
olamining yaxshi rivojlanishiga va ularning turlarga boy bo‘lishiga imkon yaratgan. Boreal
oblastlar biomassaga nihoyat darajada boy bo‘lib, Dune okeani oblastlari ichida biomassa
miqdori jihatidan birinchi o‘rinda turadi. Asosiy baliq ovlanadigan raYonlar ham shu
oblastlarda joylashgan. Shimoliy Atlantika oblastida baliqlardan treska, piksha, sayda,
kambalasimonlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Janubiy raYonlarida sultanka, gshuban va
kefallar uchraydi. Qisqichbaqasimonlardan langustalar, omarlar, krevetkalar ko‘p. Sut
emizuvchilardan tyulenlar yashaydi. Shimoliy Tinch okean oblastida lasossimon baliqlar
Uzoq Sharq sardinasi, umurtqasizlardan Kamchatka krabi ko‘p ovlanadi. Sut
emizuvchilardan dengiz mushugi, kalan, sivuch va kitsimonlar harakterli. Tropik -A t lant ik a
va Tropik -Hind-Tinch ok e an oblast lari ekvatorial, subekvatorial va tropik zonalarda
joylashgan. Ular tabiiy sharoiti jihatidan bir-biriga o‘xshash, suv yuzasi Arktika va
Antarktika oblastlariga nisbatan yorug‘likni ko‘p oladi, harorat yil bo‘yi yuqori bo‘lib, 200 S
dan pastga tushmaydi. Bu yerda organik hayotning zichligi boreial oblastlariga nisbatan
pastroq, lekin faunasining tur tarkibi xilma-xilroq. Tropik-Atlantika oblasti faunaga boyligi
jihatidan ikkinchi o‘rinda turadi. Tropik oblastlarning pelagial zonasida akulalar, tuneslar,
tutashjag‘lilar, lappak baliqlar, uchar baliqlar, dengiz toshbaqalari, bental zonasida marjon
riflari, kraplar, langustalar, qorinoyoqli va ikki tabaqali molyuskalar, sohillarida mangra
chakalakzorlari ko‘p uchraydi. Tropik-Hind-Tinch okean oblastining faunasi xilma-xil,
qadimiy turlarga boy, endemiklar ko‘p, hayvonlarning sof tropik turlari keng tarqalgan.
Sut emizuvchilardan kichik kashalotlar, delfinlar, dyugonlar harakterli.](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_12.png)
![](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_13.png)
![](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_14.png)
![](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_15.png)
![
A nt ark t ik a oblast i
Tabiiy sharoiti jihatidan Arktika oblastiga o‘xshash bo‘lib,
suvining harorati doimo past, muzlik rejim uzoq davom
etadi va h.k. Uning janubiy qismi Sirkum qutbiy kichik
oblastiga, shimoliy qismi Notal – Antarktika kichik oblastiga
qaraydi. Antarktika suvlaridan dengiz olabug‘asi, kit,
kasholot, kasatkalar ovlanadi. Baliqlar va sut emizuvchilar
keng tarqalgan qisqichbaqasimon krilllar bilan oziqlanadi.
Antarktika uchun pingvinlarning bir necha turlari harakterli.
Qirg‘oqqa yaqin joylarda dengiz mushugi, dengiz fili, dengiz
qoploni, tyulenlar yashaysdi. Janub kiti, kichik kit, kurak
oyoqlilarning ayrim turlari endemik hisoblanadi.](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_16.png)
![](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_17.png)
![A nt ark t ida oblast i organizmlari
A nt ark t ida oblast i organizmlari](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_18.png)
![A nt ark t ida oblast i
organizmlari](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_19.png)
![
De ngiz t urizmi ham ok e an re surslaridan f oydalanishning bir
sohasi sif at ida t obora rivojlanmoqda. Undan t ushgan yillik
daromad 220 mlrd dollarni t ashk il e t gan.
Dunyo oke anini muhof aza qilish milliy, re gional va xalqaro
k o'lamda amalga oshiriladigan t adbir. Duny o ok e anini t adqiq
e t ish va f oydalanish hamda muhof aza qilish maqsadida k o'plab
xalqaro t ashk ilot lar t uzilgan. X alqaro de ngiz k omit e t i,
Davlat lararo ok e anografi k komissiya (Y UNESKO qoshida) va
boshqalar Duny o ok e ani boylik laridan oqilona va t e jamkorlik
bilan f oydalanish, ularni muhof aza qilish, t ik lash va e k ologik
sharoit ini y axshilash borasida ibrat li f aoliyat k o'rsat moqda.](/data/documents/05d4538b-7b85-40b3-b0ab-c48eec7ea1b1/page_20.png)
MATERI K VA OK EA NLA R TA BI I Y GEOGRA F I YA SI MA VZU: DUNYO OK EA NI BI OLOGI K HI LMA -HI LLI GI VA UNI MUHOFA ZA QI LI SH
RE J A: Ok e an biosf e rasi asosiy t ark ibi Ok e an organizmlari t urlari Ok e anda hay ot t arqalishi Ok e anning bioge ografi k oblast lari Ok e an organizmlarini muhof aza qilish
• Ok ean biosferasining asosiy t ark ibi. Dunyo okeani suvlari turli xil organizmlarning yashashi va rivojlanishi uchun benuqson qulaylikka ega bo‘lgan muhit hisoblanadi. Ko‘pchilik olimlarning fikriga ko‘ra hayot avvalo okeanda paydo bo‘lgan, keyinchalik chuchuk suvlarga va quruqliklar yuzasiga tarqalgan.Dunyo okeanida tirik organizmlarning rang-barang turlari yaxshi rivojlangan bo‘lib, ular okean yuzasidan tortib eng tagigacha keng tarqalgan. Ok e anda o‘simlik larning 15 mingdan ort iq t uri, hayvonlarning 150 mingga yaqn t uri y ashay di. F lora t ark ibining 5000 t uri diat om o‘simlik lardan, 2500 t uri qizil o‘simlik lardan, 1000 t uri qo‘ng‘ir o‘simlik lardan va 500 t uri y uqori o‘simlik lardan t ashk il t opgan. F auna k omple k sining 80 ming t uri molly usk alardan, 20 ming t urdan ort iqrog‘i qisqichbaqasimonlardan, 15 ming t uri e ng oddiy jonivorlardan ( radiolyariyalar, f oraminif e rlar, inf uzoriy alar) , 9 ming t uri k ovak ichlilardan, 7 t uri t urli xil chuvalchanglardan, 5 ming t uri bulut lardan, 16 ming t uri baliqlardan va boshqalardan iborat . Duny o ok e anidagi o‘simlik lar asosan bir hujay rali suv o‘t laridan t ashk il t opgan. Ular ok e an fi t omassasining 80 % ini t ashk il e t adi
• Duny o ok e anining barcha t irik organizmlari y ashash sharoit iga k o‘ra ucht a asosiy guruhga – plank t on, ne k t on va be nt osga bo‘linadi. Plank t on tarkibiga bir hujayrali suv o‘tlari (fitoplanktonlar) vam ayda hayvonlar (zooplanktonlar ) meduzalar, chuvalchanglar, mayda qisqichbaqasimonlar, oddiy hayvanlar va mollyuskalar kiradi. Fitoplanktonlar quyosh nuri yaxshi tushadigan suv qatlamining 50-100 m chuqurlikkacha bo‘lgan qismida, zooplanktonlar suv havzasining barcha chuqurliklarida keng tarqalgan. Ular erkin suzib yurish qobiliyatiga ega emas, ammo bir joydan ikkinchi joyga siljib borishi suv to‘lqinlari va dengiz oqimlari tufayli amalga oshadi. Ne k t on dengiz va okean suvlarida faol harakat qilib uzoq masofalarga suzib yuruvchi barcha tirik organizmlarni o‘z ichiga oladi. Bu guruhga birinchi navbatda baliqlar, dengiz sut emizuvchilari – kitsimonlar, , mollyuskalarning ayrim vakillari – kalmarlar, yolg‘on oyoqlilar, reptiliylar – dengiz ilonlari, dengiz toshbaqalari va hayoti doimo okean bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi qushlar – pingvinlar, chaykalar, albatroslar kiradi. Nekton yirik hayvonlardan tarkib topgan bo‘lishiga qaramasdan uning biomassasi plankton biomassasidan 23 marta kam.Bentos dengiz va okean tagida yashaydigan o‘simliklar va hayvonlar majmuasidir. Be nt os organizmlari plankton va nektondan farq qilib, ular suv tagida gruntga yopishgan holda hayot kechiradi. Bentos turli xil mollyuskalar, bulutlar, marjonlar, ko‘plab qisqichbaqasimonlar, ignatanlilar, chuvalchanglar va eng oddiy foraminiferlardan tashkil topgan. O‘simliklardan bu guruhga yashil, ko‘kyashil, qizil va qo‘ng‘ir sutsv o‘tlari, baland o‘simliklardan dengiz o‘ti kiradi. Okean tagidagi balchiqlarda yashaydigan bakteriyalar ham bentosga mansub