Mavzu: Avesto tarixiy manba sifatida. Reja: 1. Avestoning vujudga kelishi tarixi. 2. Uning arxeologik va yozma manbalar asosida o`ganilishi . 3.«Avesto» va unda jamiyat ijtimoiy tarkibining aks etishi. 4. Avesto –Vatanimiz tarixini o`rganishda muhim manba

Zardushtiylarning ilmiy-nazariy, ijtimoiy-falsafiy, tarixiy, ta’limiy-ahloqiy, diniy-ma’rifiy qimmatga ega bo’lgan muqaddas kitobi hisoblanmish «Avesto» bilan bir qatorda olamning yaratilishi, yahshiilik va yovuzlik, nur va zulmat o’rtasidagi doimiy ko’rash, borliq to’g’risidagi tasavvurlar asosida kosmologik, kosmogonik, esxatologik asotirlarni o’zida mujassamlashtirgan yozma manbalari safiga: «Bundaxishn», «Dinkard» «Dadestani menogi xirad», «Andaz-i danag- mard», «Xveshkarix-i Redagan», «CHim-i Dron», «Shoyist-noshoyist», «Arta- Viraz nomak», «Oyatkor Zariron», «Baxman-yasht», «Zat-Sporam», «Kornomayi- Ardasheri Bobakon», «Rost suxan», «Rivoyat», «Xvaday nomak», «Oyin nomak» kabi asarlarni kiritgan holda, ularda Turon va Eron xalqlarining mushtarak yodgorliklari sifatida ajdodlarimizning mushohadalari, tafakkur ne’matlari jamlanganligini e’tirof etish lozim. «Avesto» eramizdan oldingi VII asrning oxiri VI asrning boshlarida Zardusht va mazdoparastlik dini ulamolari tomonidan yaratilgan. U muqaddas diniy kitob bo’lishi bilan birga o’z davrining ko’pgina ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, ma’rifiy, falsafiy, ahloqiy masalalarini qamrab olgan. Kitob 21 naskdan iborat bo’lgan. Afsuski, bizgacha kitobning 5 naski «Yasht», «Yasna», «Visparad», «Vandidod» va «Xorda Avesto» yetib kelgan xolos. Dunyodagi eng qadimiy va noyob bilimlar xazinasi bo’lgan «Avesto»da insoniyat taraqqiyoti, rivoji uchun zarur barcha ilmlar majmuasi, sohalar, qonun- qoidalar, ahloqiy-ijtimoiy normalar o’z aksini topgan. Shuningdek asarda ahloqiy barkamollik asosida, «komil inson»ni voyaga yetkazish yo’lida «ezgu fikr», «ezgu kalom», «ezgu amal» g’oyalarining tarannum etilishi zardushtiylarning ma’naviy- ma’rifiy olami mohiyatini tashkil etadi. Qadimgi Turon va Eron hududlarida Ahmoniylar va Sosoniylar davlatining tashkil etilishi davrida zardushtiylik qonun-qoidalariga amal qilish, uning rasmiy davlat diniga aylantirilishi bilan belgilandi. Davlat rahbarlari va din peshvolari, kohinlarning sa’y harakatlari bilan muqaddas kitob «Avesto»ning parokanda qismlarini to’plash, tiklash, tartibga keltirish, yagona matnlar to’plamini tashkil etish ishlari keng miqyosda olib borildi.

«Avesto»ning tarixda rasmiy qayta tiklanishi Sosoniylar dalatining asoschisi Ardesher Bobakon (226-242 y) hukmdorligi davrida amalga oshirildi. «Avesto» matnlarini tartibga solish bilan davlatning bosh diniy rahnamosi Tansar shug’ullandi. «Dinkard»ning beshinchi kitobida keltirilishicha: Janobi oliylari, shohlar shohi Bobakon o’g’li Ardasher o’zining diniy rahnamosi Tansar maslahatlariga amal qilgan holda, ta’limotning tarqalib ketgan qismlarini saroyga to’plash haqida buyruq berdi. Tansar o’z ishiga kirishib, barcha to’plangan qismlarni izchil tahlil qilgan holda, aniq xulosalar asosida bir yo’nalishni tanlab oldi. Qolgan qismlar va yo’nalishlar qonundan tashqarida, deb e’lon qilindi. Tansar qo’yidagicha buyruq berdi: «Shu vaqtdan boshlab Mazdaga e’tiqod qilish yo’nalishidagi har qanday o’zgacha talqinlar bizning shaxsiy ma’sulligimiz ostida hal qilinadi, chunki hozirgi kunda tartibga va tizimga solingan bilimlarga o’zgartirish kiritishga hojat yo’q». SHopur I (242-272) davriga kelib «Avesto»ning Tansar tomonidan tartibga keltirilgan qismlari, imperiya hududlaridan tashqaridan yozib olingan amalda bo’lgan alohida qismlar bilan to’ldirildi. «Dinkard»ning beshinchi kitobida bu haqda qo’yidagicha ma’lumot berilgan: «Ardasher o’g’li, shahanshoh SHopur Hindiston, Vizantiya imperiyasi va boshqa mamlakatlarda tarqalib ketgan, o’z ichiga tibbiyot, astronomiya, makon va zamon, materiya, dunyoning yaratilishi, tugmush tarzi, rivojlanish kabi bilimlar va jarayonlarni o’zida mujassamlashtirgan diniy matnlarni «Avesto» tarkibiga qo’shish va shoh xazinasida saqlashni buyurdi». «Avesto»ning beshinchi marta tartibga solinishi IV-asr o’rtalarida SHopur II (309-379) hukmdorligi davrida amalga oshirilgan. Bu ishni bajarishda mo’badlarning mo’badi Ozorpod Mehrospandon (290-371) ning xizmatini alohida ta’kidlash lozim. Mehrospandon birinchi navbatda mamlakatdagi barcha «Avesto» matnlarini yoddan bilgan kohinlarni to’playdi. Chunki bu zardushtiy ulamolar yodgorlikni o’qish va qiroat qilishda matniy aniqlik, ichki musiqiylikni saqlashga jiddiy e’tibor berishgan. Ozorpod yuborgan 7 kohin Marv hamda Xorazmga borib avestoxon kohinlardan «Vendidod»ning eng mukammal nusxasini yozib olib,

podsholik ixtiyoriga topshirgan. Qiyosiy tahlil jarayonida bu yozuvlar «Vendidod»ning komil nusxasi deb topilgan. Avloddan avlodga o’tib kelayotgan og’zaki bayon etish usulida «Avesto» so’zlarining mazmuni va ohangi saqlansada, lekin o’qish lahzalarida so’zlarning jozibadorligi, ta’sirchanligi umuman yo’qolib borayotgan edi. Bu o’z navbatida tallafuz ohangidagi unli harflarni, matndagi undosh harflar bilan bir qatorda yangi ohangda qaytadan yozish ehtiyojini tug’dirdi. Yangi «Avesto» alfaviti yangidan tiklangan harflar bilan yunon, o’rta fors va Parfiya alfavitlarining ohangdosh xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirdi. «Avesto» alfavitidagi harflar soni yuzasidan tadqiqotchilar har xil fikrlarga ega. Masalan X. Bartolome alfavit 52 harfdan (3 tasi ligatura), X. Rayxelt 51 harf (48+3 ligatura), V. B. Xening 48 harf (shundan 14 tasi unli), G. Vindfur 60 harf va M. Boys 46 harfdan iborat deb hisoblashadi. Eron olimlaridan Hoshim Rizoiy, Jalolliddin Olitiyoniy, Ahmad Taffazuliy va boshqalar «Avesto» yozuvi 48-52 harf doirasida deb ta’kidlashgan. Hozirgi kunda mustaqil mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy-ma’naviy yuksalishi yo’lida xizmat qiladigan ozod va obod, farovon hayot, jamiyatning kelgusidagi poydevorini tashkil etadigan avlodni tarbiyalash va voyaga yetkazish ta’lim sohasidagi islohotlarning o’zagini tashkil etar ekan, ajdodlarimiz qoldirgan boy madaniy-ma’rifiy meros, qadriyatlar, ma’naviy manbalardan foydalanish, o’rganish, ularni tahlil va tadqiq qilish bu yo’ldagi muhim vazifalardan biri ekanligini unutmasligimiz lozim. «Avesto» asosiy qismlarning turli sabablarga ko’ra parokanda bo’lib ketishi asarni butunlay yo’qota olmaydi, albatta. Ulardagi mazmun turli tarjima va sharhlar orqali bizgacha yetib keldi. VI asrda pahlaviy tilida yaratilgan qo’lyozma manbalar «Avesto» qismlarining mukammal nusxalaridir. Ular, asosan, pand- nasihat harakteridagi ibratli hikoyat va ahloqiy fikrlar bo’lib, andarzlar-o’gitlar majmuaidir. Bularning bir qismi «Sharq yozma yodgorliklari» turkumida «Pexlaviyskiye nazidatelnie teksti» nomi bilan rus tilida chop etilgan. Ma’lumki eramizdan oldingi VII - asrning oxiri VI - asrning boshlarida Movoraunnaxr va Xuroson xalqlari yashagan hududlarda qo’hna sivilizatsiyaning

ilk kurtaklari paydo bo’lib, insoniyat hayot kechirishi, taraqqiy qilishi va rivojlanishining asosiy omili sifatida o’zi tomonidan o’rganilgan, mustahkamlangan bilimlar, malakalar va ko’nikmalarni keyingi avlodga yetkazish uchun ta’lim va tarbiyaning yetakchi bo’g’in sifatida zarurligini tushunib yetgan. Qo’hna sarchashmalar va «Avesto»dagi dalillar shuni ko’rsatadiki «ta’lim jarayonida kundalik hayot uchun zarur bo’ladigan barcha bilimlar o’qitilgan, hunarlar o’rgatilgan. «Avesto»dagi ahloqiy-ma’naviy tarbiyaning asosini poktiynat, halol, qalban sof, ma’nan yetuk avlodni tarbiyalash va voyaga yetkazish masalasi tashkil qiladi. Bu masalani amalga oshirish esa ustoz va murabbiylar zimmasiga yuklatilgan. «Avesto»da ustozlar haqida so’z ketganda eng avvalo barcha ustozlarning ustozi , mutlaq iloh Axura Mazda madh etiladi : «sen ashah-Haqiqat so’zi va Ezgu niyat ta’limoti bilan, senga payvandlik va uns bog’lagan zotlarga ilk murabbiy, ustozsan» 1 , yoki «sen haqiqatda, butun mavjudotga Ashah- Haqiqatning manfaati va durujning ziyonkorligi xususida saboq bergansan, tarbiya qilgansan. 2 Bulardan ko’rinib turibdiki yazdoni pok olamni, dunyodagi barcha bilimlarni yaratuvchi, Zardusht esa bu bilimlarni insonlarga yetkazib ularni hidoyatga boshlovchi hisoblanadi: «Mazda ta’lim berdi va Zardusht xabar keltirdi» 3 , yoki «Mazda ta’lim berib, Zardusht so’ylagan radlarga olqishlar, xushnudlik va ofarinlar bo’lsin». 4 Gohlar va yashtlarda Zardusht Ahuro Mazdo farmonini bajaruvchi, insonlarni halollikka, pok ahloqga, komillikka undaguvchi ustozlar rahnamosi sifatida ko’rsatiladi. O’z navbatida Zardusht ta’limotini kelajak avlodga yetkazish, dunyoga ezgulik nurlarini taratish, insoniyatni yuksak ahloqiy mezonlar asosida barkamollashtirish jamiyatdagi ustozlar va muallimlar zimmasiga yuklatilgan. Ustoz-muallimlar yazdon farzlarini diliga joy aylagan, o’z faoliyatida qo’llagan, vatanining gullab yashnashi, farovonligi yo’lida halol mehnat qilib, uni 1 « Avesto » . Gohlar. Yasna. 51-hot. A.Mahkam tarjimasi. -T.: Sharq. 2001. 29-b 2 Qarang. O’sha asar . 27-b 3 Qarang. O’sha asar . 40-b 4 Qarang. O’sha asar .43-b