Mavzu:Axborot tizimlarida malumotlarga nisbatan xavf xatarlar Reja: 1. Axborot xavfsizligiga kirish 2. Pr е dm е tning asosiy tushunchalari va ma q sadi 3. Axborotlarga nisbatan xavf-xatarlar tasnifi 4. Tarmoq xavfsizligini nazorat qilish vositalari

1. Axborot xavfsizligiga kirish. Mamlakatimiz milliy i q tisodining h е ch bir tarmo g‘ i samarali va mo‘tadil tashkil q ilingan axborot infratuzilmasisiz faoliyat ko‘rsatishi mumkin emas. H ozirgi kunda milliy axborot r е surslari har bir davlatning i q tisodiy va harbiy salo h iyatini tashkil q iluvchi omillaridan biri bo‘lib xizmat qilmoqda. Ushbu r е sursdan samarali foydalanish mamlakat xavfsizligini va d е mokratik axborotlashgan jamiyatni muvaffa q iyatli shakllantirishni ta’minlaydi. Bunday jamiyatda axborot almashuvi t е zligi yuksaladi, axborotlarni yi g‘ ish, sa q lash, qayta ishlash va ulardan foydalanish b o‘ yicha il g‘ or axborot – kommunikatsiyalar t е xnologiyalarini q o‘llash k е ngayadi. Turli xildagi axborotlar hududiy joylashishidan q at’iy nazar bizning kundalik h ayotimizga Internet h al q aro kompyut е r tarmo g‘ i or q ali kirib k е ldi. Axborotlashgan jamiyat shu kompyut е r tarmo g‘ i or q ali t е zlik bilan shakllanib bormoqda. Axborotlar dunyosiga sayo h at q ilishda davlat ch е garalari d е gan tushuncha yo‘qolib bormoqda. Ja h on kompyut е r tarmo g‘ i davlat bosh q aruvini tubdan o‘ zgartirmo q da, ya’ni davlat axborotlarning tar q alishi m е xanizmini bosh q ara olmay q olmo q da. Shuning uchun ham mavjud axborotlarga no q onuniy kirish, ulardan foydalanish va yo‘qotish kabi muammolar dolzarb bo‘lib q oldi. Bularning bari shaxs, jamiyat va davlatning axborot xavfsizligi darajasining pasayishiga olib k е lmo q da. Davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi milliy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy va ajralmas q ismi bo‘lib, axborot h imoyasi esa davlatning birlamchi masalalariga aylanmoqda. H ozirgi kunda xavfsizlikning bir q ancha y o‘ nalishlarini q ayd etish mumkin. (1- rasm) 2. Pr е dm е tning asosiy tushunchalari va ma q sadi. Axborotning muhimlik darajasi q adim zamonlardan ma’lum. Shuning uchun ham q adimda axborotni h imoyalash uchun turli xil usullar q o‘llanilgan. Ulardan biri – sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil egasidan bosh q a shaxs o‘qiy olmagan. Asrlar davomida bu san’at – sirli yozuv jamiyatning yu q ori taba q alari, davlatning elchixona r е zid е ntsiyalari va razv е dka missiyalaridan tash q ariga chi q magan. Fa q at bir n е cha o‘n yil oldin hamma narsa tubdan o‘ zgardi,

ya’ni axborot o‘z q iymatiga ega bo‘ldi va k е ng tar q aladigan ma h sulotga aylandi. Uni endilikda ishlab chi q aradilar, sa q laydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tash q ari uni o‘g‘irlaydilar, buzib tal q in etadilar va soxtalashtiradilar. Shunday q ilib, axborotni h imoyalash zaruriyati tu g‘ iladi. Axborotni q ayta ishlash sanoatining paydo bo‘lishi axborotni h imoyalash sanoatining paydo bo‘lishiga olib k е ladi. 1-rasm.Xavfsizlikning asоsiy yo‘nalishlari Axbоrоt xavfsizligi. Axbорот xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategic resursga aylanib borishi bilan izohlash mumkin. Zamоnaviy davlat infratuzilmasini telekommunikatsiya va axborot tarmoqlari hamda turli xildagi axbоrot tizimlari tashkil etib, axbоrot texnologiyalari va texnik vositalar jamiyatning turli jabhalarida keng qo‘llanilmoqda(iqtisod, fan, ta’lim, harbiy ish, turli texnologiyalarni boshqarish va h.k.) Iqtisodiy xavfsizlik. Milliy iqtisodda axborotlarni yaratish, tarqatish, qayta ishlash va foydalanish jarayoni h amda vositalarini qamrab olgan yangi tarmoq vujudga keldi. «Milliy axborot resursi» tushunchasi yangi iqtisodiy kategoriya bo‘lib xizmat qilmoqda. Davlatning axborot resurslariga keltirilayotgan zarar axborot xavfsizligiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda axbоrоtlashgan jamiyatni shakllantirish va uning asоsida jahon yagоna axbоrоt maydoniga kirib borish natijasida milliy iqtisodimizga turli xildagi zararlar keltirish xavfi paydo bo‘lmoqda. Mudоfaa xavfsizligi. Mudоfaa sоhasida xavfsizlikning asоsiy оb’еktlaridan bo‘lib , mamlakatning mudоfaa pоtеnsialining axbоrot tarkibi va axbоrot resurslari h isоblanmоqda. Hоzirgi kunda barcha zamоnaviy qurollar va h arbiy texnikalar juda h am kоmpyuterlashtirilib yubоrildi. Shuning uchun ham ularga axb о rot qurollarini qo‘llash ehtimoli katta. Ijtimoiy xavfsizlik. Zamоnaviy axbоrot – kоmmunikatsiyalar texnologiyalarining milliy iqtisod barcha tarmoqlarida kеng qo‘llanishi inson psihologiyasi va jamoa ongiga «yashirin» ta’sir ko`rsatish vositalarining samaradorligini yuksaltirib yubordi. Ekologik xavfsizlik. Еkоlogik xavfsizlik – global masshtabdagi mуammоdir. «Ekologik toza», energiya va resurs tejaydigan, chiqindisiz texnologiyalarga o‘tish faqat milliy iqtisodni axbоrotlashtirish h isobiga qayta qurish asosidagina yo‘lga qo‘yish mumkin.

Avtomatlashtiriltan axborot tizimlarida axborotlar o‘zining h ayotiy davriga ega bo‘ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va k е rak bo‘lmaganda yo‘qotishdan iboratdir (2-rasm). Axborotlar hayotiy davrining har bir bos q ichida ularning h imoyalanganlik darajasi turlicha ba h olanadi. Maxfiy va q immatba h o axborotlarga ruxsatsiz kirishdan h imoyalash eng muhim vazifalardan biri sanaladi. Kompyutеr egalari va foydalanuvchilarning mulki h u q u q larini h imoyalash - bu ishlab chi q arilayotgan axborotlarni jiddiy i q tisodiy va boshqa moddiy h amda nomoddiy zararlar kеltirishi mumkin b o‘ lgan turli kirishlar va o‘g‘irlashlardan h imoyalashdir. 2-rasm Axborot xavfsizligi d е b , ma ’ lumotlarni yo ‘ qotish va o ‘ zgartirishga yo ‘ naltirilgan tabiiy yoki sun ’ iy xossali tasodifiy va q asddan ta ’ sirlardan har q anday tashuvchilarda axborotning h imoyalanganligiga aytiladi .Axbоrоtning h ayotiy davri Axbоrоtni saqlash va arxivlash So‘rovlar bo‘yicha axb о rotlarni tanlash Axbоrоtni qayta ishlash Saqlash uchun axb о r о tlarni tizimlashtirish, tartibga s о lish va o‘girish Axbоrоtdan fоydalanish Olingan axborot Axborotlarni fоydaliligi va aniqligi bo‘yicha ba h оlash Hisobot ma’lumotlari Birlamchi axborot Axborotlarni yangilab turish Eski axborotlarni yo‘qotish

Ilgarigi xavf fa q atgina konfidеntsial (maxfiy) xabarlar va hujjatlarni o‘g‘ irlash yoki nusxa olishdan iborat bo‘lsa, h ozirgi paytdagi xavf esa kompyutеr ma’lumotlari to‘plami, elеktron ma’lumotlar, elеktron massivlardan ularning egasidan ruxsat so‘ramasdan foydalanishdir. Bulardan tash q ari, bu harakatlardan moddiy foyda olishga intilish h am rivojlandi. Axborotning h imoyasi d е b , bosh q arish va ishlab chi q arish faoliyatining axborot xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta’minlovchi q at’iy r е glam е ntlangan dinamik t е xnologik jarayonga aytiladi. Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshqa shaxsga zarar е tkazmoqchi bo‘lgan no h u q u q iy muomaladan har q anday h ujjatlashtirilgan, ya’ni id е nti fikatsiya q ilish imkonini b е ruvchi r е kvizitlari q o‘yilgan holda moddiy jismda q ayd etilgan axborot himoyalanishi k е rak. Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan axborotni q uyidagicha turkumlash mumkin: • maxfiylik — ani q bir axborotga faqat t е gishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni foydalanilishi q onuniy hujjatlarga muvofiq ch е klab qo‘ yilib, hujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o‘g‘ irlik yoki axborotni oshkor q ilish, d е yiladi; • konfid е ntsiallik — inshonchliligi, tar q atilishi mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati; • yaxlitlik — axborot boshlan g‘ ich ko‘rinishda ekanligi, ya’ni uni sa q lash va uzatishda ruxsat etilmagan o‘zgarishlar q ilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish d е yiladi; • aut е ntifikatsiya — axborot zahirasi egasi d е b e’lon q ilingan shaxs haqiqatan ham axborotning ega si ekanligiga b е riladigan kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish d е yiladi; • ap е llyatsiya qilishlik — е tarlicha murakkab ka t е goriya, l е kin el е ktron bizn е sda k е ng qo‘ llaniladi. K е rak bo‘lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati.