BADIIYLIK VA HOZIRGI ADABIY JARAYoN Reja: 1. Badiiylik mezonlari 2. Hozirgi adabiy jarayon haqida mulohazalar 3. Adabiy jarayonga ijodkorlarning munosabati

Nega O‘zbekistonda yiliga ming-minglab kitoblar nashr etilayotgan bir paytda nozikta’b kitobxon o‘z ko‘ngil ehtiyojini qondira oladigan asar topa olmay, norozi bo‘lmoqda? Xuddi shu savollarga javob toparmikanman, deya bir necha kitobxonga murojaat qildim. Aksariyati oliy ma’lumotli bo‘lgan bu kishilardan o‘zlari qaysi ijodkorlarning asarlarini suyib o‘qishlarini so‘raganimda qo‘shiq yozuvchi bir necha shoir bilan kechinma-sarguzasht asarlari potirlab chiqib yotgan adibni tilga olishdi. Faqat bir suhbatdosh Abdulla Qodiriy, Cho‘lponlarning asarlarini qayta-qayta o‘qishini, keyingi yilda esa unga Erkin A’zamning "Shovqin" kitobi yoqqanligini ko‘zlari porlay-porlay aytdi. Bozor adabiyoti tantanasi boshlandimi? "Hozir esa kitob nashr etish ham o‘ziga xos biznesga aylandi. Yomg‘irdan keyingi bemaza qo‘ziqorindek soni ko‘paygan noshiru nashriyotlar xizmatingizga hoziru nozir. Faqat cho‘ntagingizda aqchangiz yoki saxovatli homiyingiz bo‘lsa bas. Istasangiz kitobingizni bir kechadayoq yostiqdek qilib chop etib, qo‘lingizga tutqazishadi." Xuddi shu asnoda internetda qashqadaryolik ijodkor Abdunabi Abdievning "Mukofot uchun yoziladigan "asar"lar" maqolasini o‘qib qoldim. Uning ayrim fikrlari keyingi paytlarda zud-zud takrorlanmoqda. Masalan, Abdunabi Abdiev "Ilgarilari kitob chiqarish u yoqda tursin, she’r yoki hikoyangizni adabiy-badiiy gazeta-jurnallar sahifasidan o‘rin olishi uchun ham ming bitta chig‘iriqdan o‘tardingiz. Yozganlaringiz Yozuvchilar uyushmasi maxsus kengashidan o‘tsagina bosib chiqarilardi", deydi. Hozir bu muallif aytgan "ming bitta chig‘iriq" yo‘q. Abdunabi Abdievning fikricha "Hozir esa kitob nashr etish ham o‘ziga xos biznesga aylandi. Yomg‘irdan keyingi bemaza qo‘ziqorindek soni ko‘paygan noshiru nashriyotlar xizmatingizga hoziru nozir. Faqat cho‘ntagingizda aqchangiz yoki saxovatli homiyingiz bo‘lsa bas. Istasangiz kitobingizni bir kechadayoq

yostiqdek qilib chop etib, qo‘lingizga tutqazishadi. Uni kimga sotish - bu endi o‘zingizning muammongiz!" Bu muallif ijodkor deganda yosh kitobxonlar aksar holda maktabni bitirar-bitmas kitob chiqargan, "men ikkita, men uchta kitob chiqardim" deya og‘zini to‘ldirib gapirishdan hech tortinmaydigan yosh shoiralarni taniydigan bo‘lib borayotganlaridan tashvishlanadi. Ushbu urfga aylanib borayotgan holat faqat u emas, ko‘pgina katta ijodkorlarni-da tashvishga solayotir. Iste’dodli ijodkor, O‘zbekiston Xalq shoiri Xurshid Davron o‘z saytida Abdunabi Abdievning "Mukofot uchun yoziladigan "asar"lar" maqolasidagi mavzu maqola yozilgan paytdayam, bugun ham va kelajakda ham dolzarb bo‘lib qolishini ta’kidlaydi. Xurshid Davron "Adabiyotni o‘smir qizlar ijodi, ularning havaskorona yozilgan she’ru-hikoyalari belgilay boshlagani meni anchadan buyon qiynab keladi. Yozuvchilar uyushmasi havaskorlar to‘garagiga aylana boshlandimi, grafomaniya asl adabiyot bilan tenglashtirila boshlandimi, tamom - bu bozor adabiyotining tantana qila boshlaganidan dalolat. Bu yana, xuddi sho‘rolar tuzumi paytida bo‘lganidek, adabiyot siyosat quroliga aylanib borayotganidan dalolat. Adabiyot siyosiy kurashning oynasi bo‘layotganidan emas, adabiyotni boshqarish siyosat tomonidan amalga oshirilayotganidan dalolat", deya kuyinadi. Abdunabi Abdiev fikricha esa, faqat yoshlar emas, balki kattalar orasida ham tezroq va ko‘proq kitob chiqarish istagi kuchaygan. U "Balki yosh havaskorning (ertaga undan shoir chiqish-chiqmasidan qat’i nazar) kitobini chop ettirib berish, homiylik qilish unga ijodiy rag‘bat berar (she’rlari boshqatdan yozib berilmasa, albatta). Ammo adabiy jamoatchilikka ancha tanilib qolgan ijod ahli o‘rtasida ham kitob chiqarish musobaqasi avj oldirilayotganiga nima deysiz?" der ekan, o‘z fikrini isbotlash uchun misol keltirishga kirishadi.

"Nufuzli nashriyotda, oliy navli qog‘ozga chop etilgan, qattiq, yaltiroq jildli she’riy kitobni varaqlashga kirishdim. Siyrat bilan suvrat hamisha ham baqamti kelavermas ekan, zo‘rma-zo‘raki qofiyalar, vaznsiz vazn, beo‘xshov o‘xshatishlar hafsalamni pir qildi, asabim buzildi", deya yozadi kuyinchaklik bilan muallif. Iste’dodli adib va adabiyotshunos Ahmad A’zamning fikricha saviyasi past kitoblar ko‘payayotganini faqat ijodkor va kitobxonlardan qidirish unchalik to‘g‘ri emas. "Kitobxon bor asarni o‘qiydi. Mustaqillik ta’sirida davr o‘zgarishi, tabiiy ravishda, kitobxonning ham ruhiy ehtiyoj, talablari o‘zgarishiga olib keldi. Shu paytgacha badiiy yuksak deb targ‘ib etilgan asarlar bilan bu ehtiyojlarning orasi uzoqlashib qoldi. Sho‘ro davrida yaratilgan asarlarda ular hoh yuksak, hoh o‘rtacha saviyada bo‘lsin, yo mafkura bosimi ostida yo u bilan hisoblashgan holda yaratilgan bo‘lib, endi u kitobxonga ruhan begona, keraksiz edi. Va hatto baland saviyada yozilganlari ham. Yangi-yangi asarlar dunyoga kelishi kerak edi, lekin nashriyot va kitob savdosi mutasaddilari bozor, bozor tamoyili deb, foydani o‘ylab, ma’naviy foydani unutib, adabiyot rivojining tub ildizlaridan biri – moddiy ta’minoti qirqilib qoldi. Yozuvchi – nashr – kitobxon silsilasiga putur yetdi". Oldinlari 30-40 ming nusxada chop etilgan yaxshi kitoblar tezda tarqalib ketardi. Bir kitobni bir mahalla, bir qishloq o‘qigandan uning muqovasigacha titilib ketardi. Lekin nega endi hozirda nari borsa 5-10 ming nusxada nashr etilayotgan kitoblarning tarqalishi ham qiyin kechmoqda? Lekin ayni bir paytda kitobxonlar badiiylikka unchalik daxldor bo‘lmagan kitoblarga o‘ch bo‘lib qolishdi? "Kitobning tiraji o‘lgani bois yozuvchi qalam bilan kun ko‘rishning uddasidan chiqa olmadi va shu bois haqiqiy adabiyot namunalari juda kam yaratildi, yaratilgani ham kitobxonga yetib bormadi, kitobxon och qoldi,

ochligidan to‘g‘ri kelgan narsalar bilan oziqlanishga o‘tdi. Talab bor joyda shu talabni oldi-qochdilar qondira boshladi. Yuzada yaqqol ko‘rinib turadigan sabablari shu deb o‘ylayman. Lekin tafakkur nuqul cho‘kib ketaveradigan jarayon emas, vaqti-vaqti bilan sayozlashib tursa-da, baribir, yana o‘zini tiklaydi. Badiiy adabiyot uch-to‘rt yildan beri shunday yaxshi o‘zgarishlar tomon yuz burdi. Bozor oldi-qochdi sarguzashtlarga to‘yingani sayin badiiy yuksak, jiddiy asarlarga talab ortib boryapti". Ahmad A’zam to‘g‘ri qayd etganidek keyingi yillarda yaratilgan bir qator nasriy asarlar kechinma adabiyot kabi keng kitobxonlar ommasiga mo‘ljallangan bo‘lmasa-da, o‘zining o‘quvchisini topdi. Jumladan, chinakam badiiy adabiyot muxlislari yuqorida aytilgan Erkin A’zamning "Shovqin" kitobidan tashqari, Xurshid Do‘stmuhammad, Nazar Eshonqul, Isajon Sulton, Ulug‘bek Hamdam kabi adiblarning asarlarini tashnalik bilan o‘qiy boshlashdi. Isajon Sulton va Ulug‘bek Hamdamning asarlari faqat O‘zbekistonda emas, balki undan tashqarida, Amerika va Ovrupoda ham o‘qilmoqda, o‘rganilmokda, mukofotlarga sazovor bo‘lmoqda. Iste’dodli adib va zukko adabiyotshunos Ulug‘bek Hamdam fikricha o‘zbek adabiyotida mudom iste’dodlar bo‘lib kelgan."O‘zbek millati - iste’dodli millat. Shunday ekan, u hech qachon kuniga yaraydigan iste’dodsiz qolmaydi. Iste’dodlar tug‘ilaveradi, lekin ularning chinakam iste’dod yoki daho san’atkor bo‘lib yetishmoqlari uchun muhit muvofiqligi kerak. Misol uchun Navoiy yoki Pushkinning paydo bo‘lishi daho va tarixiy zarurat uyg‘unligi bilan belgilanadi. Boshqacha aytganda, Navoiy madaniyat va adabiyot olamida amalga oshirgan buyuk turkona ishlar tarix taqozo etgan pallada yuz berdi. Pushkin, Shekspir, Qodiriy, Cho‘lponlar haqda ham shuni aytish mumkin. Xuddi shunday, garchi ayrimlarining yoshlari qirqu ellikni qoralab qolganiga qaramay, bugungi kunda ham nasr, ham nazm bobida yarq etib ko‘zga tashlanib turgan iste’dodlar bor. Aynan ana o‘shalar chinakam