BADIY ASARNING TARKIBIY QISMI MAZMUN VA ShAKL
BADIY ASARNING TARKIBIY QISMI M AZMUN VA ShAKL Reja: 1. Badiiy asar – yaxlit va betakror olam 2. Badiiy mazmun 3. Adabiy – badiiy shakl 4. Mazmun va shaklning o‘zaro aloqasi
Badiiy ijod jarayonini ko‘pincha ayolning boshqorong‘i bo‘lishi, homila ko‘rishi va tug‘ishiga o‘xshatishadi. Buning asosi bor. Obraz ham amalga keladi, oy-kun, vaqti-soati yetiladi va oxiri tug‘iladi. Shuning uchun ham Mirmuhsin “Yozuvchi uchun hamma asari ham farzandidek aziz... shaxsan men uchun “Degrez o‘g‘li”...hayotimning yaxlit bir bo‘lagi” 1 , - deb yozadi. S.Ahmad “Mening jiddiy hikoya yozishim xuddi ayol kishining ko‘z yorishidek azobli bo‘ladi” 2 , - deb ta’kidlaydi va ikkinchi bir o‘rinda “Oy-kuni yaqin ayolning ikki yo‘l o‘rtasida turipti, deyishadi. Ayol yo bola tug‘adi, yo halok bo‘ladi. Ana shunday azoblar bilan bola tuqqan xotinlar bor... Yozuvchi ham xuddi shu onaga o‘xshaydi” 1 , - deya o‘z “dahlsiz” dunyosi bilan tanishtiradi. V.G.Belinskiy ham o‘zining “Evgeniy Onegin” tahliliga bag‘ishlangan 5-maqolasida: “Ona chaqaloqni qornida paydo bo‘lishidan to oy-kuni yetguncha saqlaganidek, san’atkor ham o‘zida poetik fikrning urug‘i(homilasi)ni paydo qiladi, oy-kuni to‘lgancha saqlaydi; ijod jarayoni bola tug‘ish jarayoniga monanddir va bu jismoniy hodisaning ma’naviy azoblari san’atkor uchun begona emas” 2 , - deb badiiy ijod yakuni bilan bola tug‘ilishi o‘rtasidagi moslikni alohida qayd etadi. Oddiy tug‘ish – bola kindigining kesilishi bilan tugaydi. Kindikning kesilishi bilan u ona organizmidan ajraladi va mustaqil hayotga qadam qo‘yadi. U endi garchi ota- ona bilan aloqasini uzmasa-da (chunki shulardan tug‘ilgan va shular tarbiyasida bo‘ladi), endi u yaxlit, jonli vujud, mustaqil va o‘zigagina xos bo‘lgan hayotning egasidir. Xuddi shu jarayon kabi badiiy ijodda ham “Kindikni kesish” - obrazni o‘zdan (muallifdan) ajratish holati mavjud. Bu ijodning mohiyatini belgilovchi va ochuvchi asosiy nuqtadir. Aytmoqchimizki, obraz san’atkorning ongi va qalbida tug‘ilgan bo‘lsa ham, adabiy asar sahifasiga qadam qo‘yar ekan, u mustaqillik kasb etadi, 1 Қаранг: У.Норматов. Талант тарбияси, “Ёш гвардия”. 1980, 47-бет. 2 2 Шу китоб, 82-бет. 1 1 Шу китоб, 101-бет. 2 2 Белинский В.Г. КПСС в 13-томах, М., 1953-1974 гг., т. 12, с.375-376.
“o‘zgacha” yashash huquqini qo‘lga kiritadi. U yozuvchi xayoli, tasavvuri, tajribasi, xotirasi, talantining mevasi (masalan, L.Tolstoy aytgan ekan: “Anna Karenina ham mening bir bo‘lagimdan bino bo‘lgan”) va ayni paytda, yozuvchiga o‘xshamaydigan, uning hayot yo‘lini takrorlamaydigan (mas., L.Tostoy – Anna Karenina emas) ob’ektiv “o‘zgacha” dunyoning, ob’ektiv “o‘zgacha” qalbning jonli egasidir, “o‘ziga biqiq bir olamdir” (V.Belinskiy). Xuddi shunday olamlarning o‘zaro munosabatlari tasviridan – bo‘lishi mumkin bo‘lgan hayotning yaxlit, bir butun manzarasi gavdalanadi – badiiy asar dunyoga keladi. Badiiy asar va undagi qahramonlar – barkamolligi bilan birdaniga ishga kirishadi: kuchli hayajon va zavq uyg‘otish orqali kitobxonning fe’l-atvorini, dunyoqarashini, xatti-harakatini – ruhiy va tashqi olamini o‘zligi bilan boyitadi, poklaydi va ezgulikka, insoniylikka yetaklaydi. Ushbu jarayonning mohiyatini to‘liqroq anglashning zarurati shundaki, u badiiylik unsurlarining barchasini yanada aniqlashtiradi, oydinlashtiradi, yaqqol bilishga va amaliyotda asosliroq foydalanishga imkoniyat yaratadi. Darhaqiqat, badiiylikni vujudga keltiruvchi – mavzu va g‘oya, obraz va xarakter, syujet va kompozitsiya, badiiy til va uslub, tur va janrlar kabi vositalar har bir asarda betakror tarzda uyg‘unlashadilar va har safar ham jonli bir vujudni – aniq bir farzandni dunyoga keltiradilar. Shu sabab ham adabiyot(insoniyat)ni o‘rganish uchun, dastavval, asar (farzand)ni tahlili – aniqroq saboq va xulosalarga olib keladi; ha, o‘zlikni bilmasdan turib, insonni bilish mumkin emasligini, adabiy jarayon ham tasdiqlaydi. Shu mulohazalarga asoslanib, badiiy asarni qismlarga bo‘lib tekshirishga o‘tamiz. Bularning birinchisi – mazmun va shakl hodisasidir, chunki har qanday predmet, hodisa, narsa – o‘zining mazmuni va shakli mutanosibligida voqe bo‘ladi va mavjudligini, birbutunligini namoyon etadi. Mazmun . hayot – tabiiy borliq (tabiat) ijtimoiy borliq (jamiyat), insoniy borliq(inson)da mavjud ekan, demak, ana shu shakllarning yashash tarzi va
munosabatlari mazmunni tashkil qiladi. Shunga asosan, hayot doimo san’at, adabiyotning asosi va mazmuni bo‘lib kelgan. Aniq bir asarda tasvirlangan hayot parchasi – shu asarni mazmuni sanalgan. Jumladan, “O‘tgan kunlar” romanining mazmuni deganda, biz XIX-asrning ikkinchi yarmidagi o‘zbek xalqi hayotini tasavvur qilamiz. Otabek, Kumush, Zaynab taqdirlarida sevgi- muhabbatni, kundoshlikning fojeali oqibatini, homid, Musulmonqul cho‘loq, Aziz bachcha, O‘tabboy qushbegi, hudoyorxon kabilar taqdirida feodal tuzum siyosati va kirdikorlarini, Yusufbek hoji, O‘zbekoyim, Mirzakarim qutidor, Oftoboyimda farzandlarga mehr-oqibatni, orzu-armonlarni va hokazo jonli voqealarning barchasini ko‘z o‘ngimizga keltiramiz. Badiiy asarda hayot parchasi yozuvchi dunyoqarashi va salohiyatiga muvofiq anglashilgan, baholangan, to‘ldirilgan, ta’sirchanlashtirilgan voqelik sifatida tasvirlanadi. Demak, uning mazmunida muallifning hayotni qanday tushunishi, uni qanday baholayotgani ham muhrini bosadi: mazmun fikr bilan, to‘g‘rirog‘i yozuvchi g‘oyasi bilan chambarchas bog‘lanadi; g‘oyaviy mazmun (bir butun va hal qiluvchi kuch) obrazlar qismati orqali tiriladi. “O‘tkan kunlar”dagi XIX asrning ikkinchi yarmi – “tariximizning eng kirlik, qora kunlari bo‘lg‘an keyingi “xon zamonlari” tarzida Abdulla Qodiriyning bahosini oladi va romandagi Otabek, Yusufbek hoji, O‘zbekoyim, hasanali, Kumush, Mirzakarim qutidor, Oftoboyim, Zaynab, homid, usta Alim, Saodat va shu kabi o‘nlab taqdirlar qismatida isbotini topadi. Ana shu g‘oya asosida obrazlarning tartiblashtirilgan, yaxlitlashtirilgan o‘zaro munosabatlari (kompozision qurilish - “asarning tashkilotchi intizom kuchi”)dan syujet yaratiladi, voqealar xarakter mantig‘iga, xarakterlar voqealar mantig‘iga mos harakatlanadi. Bularning barchasiga so‘z jon ato etadi... Ana shu xususiyatiga binoan obraz (xarakter) alohida qudratga ega bo‘ladi, ya’ni u g‘oyaviy mazmunga nisbatan shakl va ayni paytda, boshqa unsurlar (kompozitsiya, syujet, so‘z va sh.k.)ga nisbatan mazmun (adabiy asarning bosh vazifasi
xarakter yaratish) hodisasi hamdir. Xarakter (obraz) bir vaqtning o‘zida ham shakllanadi, ham mazmunlashadi: u mazmun va shaklni jon va jasad kabi yaxlitlashtiradi, birbutunlikda tiriltiradi. Biri-birisiz keraksiz matohga aylanishini yaqqol namoyon etadi. Shuning uchun ham V.Belinskiy asosli ta’kidlagandi: “Mazmunni ifodalovchi shakl bir-biri bilan shunday bog‘liqki, shaklni mazmundan ajratish-mazmunni yo‘q qilish, mazmunni shakldan ajratish-demak, shaklni vayron qilishdir” 1 [1] Shakl. Bu qonuniyatga tayansak, shakl badiiy asarning qobig‘idir, u ham eng kichik zarralarigacha yaratilishini nazarda tutsak, badiiy asarning go‘zal va betakror “libosi”dir, degan xulosa haqqoniydir. Shu nuqtai nazardan “O‘tkan kunlar”ga yondoshsak, XIX asrning ikkinchi yarmi “tariximizning eng kirlik, eng qora” kunlari “g‘oyaviy mazmuni”ni yuzaga chiqaruvchi barcha vositalar (obrazlar tizimi, kompozitsiya, syujet, konflikt, mavzu, badiiy nutq, janr, uslub va h.) romanning badiiy shakli sanaladi. Shuni doimo yodda tutish lozim: mazmunga nisbatan shakl ikkilamchidir, mazmundan kelib chiquvchidir, ayni paytda, judayam faoldir. Faolligi shundaki, u mazmunni, o‘zida voqelik mohiyatini kashf etgan mazmunni go‘zallashtiradi, tiniq va betakrorligi bilan maftunkor qiladi, yoniqligi, ohanraboligi bilan zavqu shavqqa ko‘madi. Ana shunday vobastalik hayotni chuqur tahlil qilishni, uning mohiyatini ifodalashni, ifodalaganda ham kuyib va yonib, yoqlab va rad etib, quvonib va g‘amga botib (qo‘yingki, mazmun talabiga, hattoki mazmun ohangiga mos tarzda), boyitib va mubolag‘ali qilib tasvirlashi lozim, ana shundagina haqiqiy badiiy asar tug‘iladi. Bu talabga rioya qilinmaganda, hayotdan nusxa ko‘chirish (fotografik obraz) naturlizm (lat. Naturra-tabiat) dunyoga keladi: mohiyatdan ko‘ra sirtqi ko‘rinish, tiniqlik o‘rniga hayotiy materialni aynan tasvirlsh yetakchilik qaladi. 1 [1] Белинский. Собр. Соч. в трёх томах, Т II . , М., ГИХЛ, 1948 стр. 188