logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. SEMASIOLOGIYA. SEMEMA VA UNING TARKIBIY QISMLARI.

SEMASIOLOGIYA. SEMEMA VA UNING TARKIBIY QISMLARI.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114.7919921875 KB
Ko'chirib olish
SEMASIOLOGIYA. SEMEMA VA UNING TARKIBIY QISMLARI. LEKSEMANING IFODA VA MAZMUN TOMONI. POLISEMANTIKLIK VA KO‘P MA’NOLILIK . Reja: 1. Semasiologiya haqida tushuncha. 2. Semema, sememaning tarkibiy qismlari. 3. Sema turlari, semaning darajasiga ko ra turlari.ʻ 4. Semema va nutqiy ma’no. 5. Leksemaning ifoda va mazmun tomoni. 6. Polisemantiklik, hosila ma’noning yuzaga kelish yo llari. ʻ So‘z tilning eng muhim nominativ birligidir, chunki u borliqdagi narsa- buyumlarni, predmet sifatida tasavvur qilinadigan mavhum tushunchalarni, harakat-holatni, rang-tus, maza-ta’m, hajm-miqdor, xislat kabi belgi-xususiyatlarni nomlaydi: daraxt (predmet nomi), ong (mavhum tushuncha nomi), ishlamoq (harakat nomi), oq (rang-tus nomi), shirin (maza-ta’m nomi), katta (hajm nomi), besh (miqdor nomi) kabi. Tilning luG‘at boyligidagi bunday so‘zlar leksik birliklar sanaladi. Tilda nomlash xususiyatiga ega bo‘lmagan, binobarin, leksik birlik sanalmaydigan so‘zlar ham bor, ular faqat grammatik yoki modal ma’nolarni ifodalaydi, shunga ko‘ra grammatik so‘zlar yoki morfema-so‘zlar hisoblanadi: yordamchi so‘zlar, modal so‘zlar, taqlidiy so‘zlar, undovlar, olmoshlar shular jumlasidandir. Bular tilshunoslikda ifodalovchi so‘zlar (undovlar, modal so‘zlar, yuklamalar), ko‘rsatuvchi so‘zlar (boG‘lovchilar, ko‘makchilar), olmoshlovchi so‘zlar (olmoshlar) va atovchi so‘zlar (atoqli otlarning ma’lum turlari) kabi guruhlarga ajratiladi. (12,50-51). Leksik mazmunli so‘zlar leksikologiyada, grammatik mazmunli so‘zlar esa grammatikada (so‘z turkumlari bilan boG‘lab) o‘rganiladi. Tilshunoslikda leksik mazmunli so‘zlarning strukturasi har xil ta’riflanmoqda: ayrim manbalarda leksik mazmunli so‘zlarning ifoda plani (tovushlardan tarkib topgan moddiy tomoni) leksema deb, mazmun plani (ifodalanuvchisi) esa semema deb ta’riflanadi. Demak, leksema va semema leksik birlikning (so‘zning) o‘zaro aloqada bo‘lgan ikki tomoni ekanligi aytiladi. 1 Boshqa manbalarda esa leksema so‘zning ifoda planigina emas, balki uning ifoda va mazmun planlari birligidan iborat yaxlit butunlik ekanligi ta’kidlanadi. Bu butunlik nominativ funksiyadagi so‘z yoki so‘z birikmasi shaklida bo‘ladi. U onomasiolologiyada tilning luG‘at tarkibidagi bir komponent ( vokabula ) sifatida, semasiologiyada esa ma’lum ma’nolar tarkibidan iborat birlik ( semantema ) sifatida o‘rganiladi. 1 O‘zbek tilshunosligida leksemaning ifoda va mazmun planlari birligidan iborat bir butun leksik birlik sifatida qaralishi keng tarqalgan, bunda uning ifoda plani (tovush tomoni) nomema (8,54-55) termini bilan, mazmun plani esa semema (12,51-b.) atamasi bilan nomlanmoqda. Mazkur darslikda ham shu an’anaga amal qilindi. 1 Толстой Н.И. Из опы тов типологическ ого исследования славянск ого словарного состава. – « Вопросы язы к ознания» , 1963, №1. Новик ов Л.А. Сем антик а ру сск ого язы к а – М:. « Вы сш ая ш к ала» , 1982, с.114. 1 1 Кодухов В.И. Введение в языкознание. – М:. «Просвещение», 1979, с.184-186. Leksemaning ifoda jihati deganda avvalo qaysi til tovushlarining qanday tartibdagi qatori bilan ifodalanishi tushuniladi. Leksemaning (shuningdek morfemaning ham) ifoda jihati bo‘lish vazifasini bajarishi bilan til tovushi fonema mavqeiga ega bo‘ladi. Demak, til tovushi – tilning tovushlar tizimiga mansub birlik; fonema – til birligi (leksema, morfema) tarkibida birlamchi qurilish ashyosi vazifasini bajaradigan til tovushi. Fonema – til birligining ifoda jihati bo‘lib xizmat qiladigan va shu orqali til birliklarining o‘zaro farq-lanishini ham ta'minlaydigan til tovushi. IFODA JIHATI TUB VA HOSILA LEKSEMALAR. Leksemalarning ifoda jihatiga oid masalalardan biri – ularning tub yoki hosila ekanligi. Leksemani tub deb belgilash – nisbiy tushuncha. Hozirgi til nuqtayi nazaridan tub deb qaraladigan leksemalarning ko‘pi asli hosila leksema bo‘lib, ular tarkib toptiruvchi ma'noli qismlarga faqat hozirgi til nuqtayi nazaridan ajratilmaydi. Masalan, bosh- leksemasi tarixan ham, hozirgi o‘zbek tilida ham ma'noli qismlarga ajratilmaydi, shunga ko‘ra aslan tub leksema deyiladi. Boshqa- leksemasi esa hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub deb qaraladi; aslida bu leksema tarixan bash- leksemasining  ajralib turuvchi  ma'nosidan -(ı)q qo‘shimchasi bilan yasalgan bashıq- fe'lidan -a qo‘shimchasi bilan yasal-gan sifat bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida bunday ma'noli qismlarga ajratilmaydi: ( bash- + ıq  bashıq- ) + -a  bashıqa- > bashqa- > bâshqa- (Bu leksema tarkibini bosh + qa tarzida izohlash to‘g‘ri emas). Asli qandayligidan qat'i nazar, hozirgi tilda tub deb qaraladigan leksemalarning ifoda jihati deb ular tarkibidagi tovushlar (fonemalar) ta'kidlanadi. Hosila leksemalarda esa ularning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri tovushlarni (fonemalarni) aytish o‘rinli emas. Masadan, yaxshi- leksemasi asli hosila leksema bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida tub deb qaraladi, shunga ko‘ra uning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri y, a, x, sh, i tovushlari (fonemalari) ko‘rsatiladi. Shu leksemadan hosil qilingan yaxshilik leksemasida uning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri tarkibidagi sakkiz tovushni (fonemani) ko‘rsatish o‘rinli emas, chunki bu leksema yaxshi- va -lik ma'noli qismlaridan tarkib topgan. Demak, hozirgi o‘zbek tilida hosila deb qaraladigan leksik birlik dastlab ma'noli qismlarga ajratiladi, ifoda jihati deb avval shunday ma'noli qismlar ta'kidlanadi, keyin-gina har bir tub ma'noli qismning o‘ziga nisbatan ifoda jihati deb tovush (fonema) ko‘rsatiladi. 2- §. Hosila leksemalar turlicha yuzaga keladi: leksema yasaladi, leksema tuziladi, leksemaga aylanish voqe bo‘ladi. Mavjud leksemaga qo‘shimcha qo‘shib hosil qilingan leksema yasama leksema deyiladi. Bunda leksema qo‘shimchaga nisbatan leksema yasalish asosi, qo‘shimcha esa leksema yasovchi, hosila – yasalma, yasama leksema deyiladi. Masalan, hikoyachi- yasama leksemada hikoya- - leksema yasalish asosi, -chi esa – leksema yasovchi. Leksema yasash vazifasini bajaradigan qo‘shimcha leksema yasovchi affiks deyiladi (lot. affixus -  biriktirilgan  ). O‘zbek tilidagi leksema yasovchi affikslar yasalish asosi bo‘lib kelgan leksemaning ketiga qo‘shiladi, shunga ko‘ra leksema yasovchi suffiks deyiladi (<lot. suffixus -  yoniga biriktirilgan  ): ish- + -chi  ishchi-, ish- + -chan  ishchan-, ish- + -la  ishla- kabi: ( I S H - + L A ) - leksema, ot leksema leksema yasovchi, affiks (suffiks), fe'l leksema yasovchileksema yasalish asosi yasama leksema, fe'l leksema Boshqa tildan olingan leksemalar tarkibida kirib kelib, o‘zbek tili manbaida ham leksema yasash vazifasini bajaradigan ayrim old qo‘shimchalar – prefikslar mavjud (lot. pra e fixum < pra e -  oldida  + fixus  biriktirilgan  ). Masalan , hozirgi o ‘ zbek tiliga tojik tilidan olingan leksemalar orasida ba -, be -, no -, ser - prefikslari bilan yasalgan leksemalar anchagina . Bulardan be -, no -, ser - prefikslari bir qancha o ‘ zbekcha leksemalarga ham qo ‘ shilib keladi , demak , o ‘ zbek tilida leksema yasash vazifasini bajaradi : notanish -, notinch -, noto ‘ g ‘ ri -, noo ‘ rin -, noqulay -; bebosh -, betinim -, bechiqim -; serajin -, serildiz -, sertuk -, serunum -, serqatnov - kabi ; ba - prefiksida esa o ‘ zbekcha leksemalarga qo ‘ shilib yangi leksema yasash xususiyati deyarli yo ‘ q . 3- §. Leksemani yasama leksema deyish uchun uning tarkibida yasalish asosi bo ‘ lib kelgan leksema ham , yasovchi affiks ham hozirgi o ‘ zbek tilida aniq ajralib turishi , yasalish asosi mustaqil leksema mavqeiga ega bo ‘ lishi , boshqa yasama leksemalarga ham asos sifatida xizmat qilishi , affiks ham shunday xususiyatlarga ega bo ‘ lishi lozim . Masalan , ishchi -, ishchan -, nota - nish -, serildiz -, bechiqim - kabi leksemalar tarkibida yasalish asosi bo ‘ lib kelgan leksemaga va yasovchi affiksga ( suffiksga , prefiksga ) aniq ajralib turadi ; shunday leksemalarga qiyosan beandisha -, bearmon -, serfarzand -, sergap -, serhosil -, noumid -, noqobil - kabi yasalish asosi va yasovchi affiksi o ‘ zbekcha bo ‘ lmagan leksemalar ham ma ' noli qismlarga ajratiladi , yasama leksema deyi - ladi , demak , bunday leksemalarda ham leksema yasalish tahlili amalga oshiriladi : ( S E R - + H O S I L - ) - leksema yasovchi affiks (prefiks) leksema, ot leksema sifat yasovchi leksema yasalish asosi yasama leksema, sifat leksema 4- §. O‘zbek tilida leksema yasash vazifasini asli tojikcha fe'l asosi (ko‘pincha hozirgi zamon asosi) ham bajaradi. Ot, sifat, son leksemaga fe'l asosini qo‘shib leksema hosil qilish tojik tilida leksema tuzish (tuzma leksema) deyiladi: bog‘- + dor = bog‘dor (dor- - doshtan -  ega bo‘l-  fe'lining hozirgi zamon asosi), dur- - uzoq  + bin-  durbin (bin- - didan -  ko‘r-  fe'lining hozirgi zamon asosi), choryak -  to‘rtdan bir  + kor- ( koridan -  ek-  fe'lining hozirgi zamon asosi)  choryakkor > chorakkor > chorakor kabi. Bunday tojikcha fe'l asoslari o‘zbek tiliga bir qancha tojikcha leksemalar tarkibida kirib kelgan; ulardan ayrimlari keyinchalik o‘zbekcha leksemalarga ham qo‘shilgan. Shunday xususiyat doshtan fe'lining dor- hozirgi zamon asosiga xos: yarador-, dongdor-, bo‘ydor-, ilmoqdor- kabi. Lekin dor- o‘zbek tilida fe'l asosi deb tushunilmaydi, balki leksema yasovchi deb tushuniladi. Asli fe'l asosi ekanini e'tiborga olib affiks emas, affiksoid deb baholash to‘g‘riroq. Tojik tilida tuzma leksemalarga teng deb qaraladigan bunday birliklar o‘zbek tilida yasama leksema deb baholanadi. Xona-, noma-, goh- kabi tojikcha leksemalar, o‘zbek tilida mustaqil ishlatilishdan tashqari, ishxona-, oshxona-, taklifnoma-, ma'lumotnoma-, sayohatnoma-, sayrgoh-, oromgoh- kabi leksemalarning tarkibida yasovchi qism sifatida qatnashadi; bir qancha leksemalarga qo‘shiluvchi qism bo‘lib kelgani sababli mustaqil leksemalik holatidan affiksoidlik holatiga o‘tgan. Bular qatnashuvi bilan hosil qilingan leksemalar tojik tilida tuzma leksema deb qaraladi, lekin o‘zbek tilida yasama leksemalarga tenglashtiriladi: ( I S H - + - X O N A ) - ot leksema leksema yasovchi, affiksoid, ot leksema yasovchileksema yasash asosi yasama leksema, ot leksema Xullas, yasama leksemalarda yasalish asosi bo‘lib leksema xizmat qiladi, leksema yasovchi vazifasini affiks (asosan suffiks, qisman prefiks), ba'zan affiksoid bajaradi, hosila esa leksemaga teng bo‘ladi: ish- + -chi  ishchi-, be- + ish-  beish-, ish- + -xona  ishxona- kabi. 5- §. Grammatik to‘liq shakllangan ikki leksemani (leksemashaklni) teng holatda qo‘shib tuzilgan leksemaga juft leksema deyiladi: imo-ishora-, katta- kichik-, bugun-erta- kabi. Juftlashuvchi qismlar leksemashaklga, hosila esa leksemaga teng bo‘ladi: [( imo ) + ( ishora )]-. Juftlashuvchi qismlar orasidagi tenglik munosabati yozuvda defis (chiziqcha) bilan ko‘rsatiladi; har bir qism o‘z fonetik cho‘qqisiga ega bo‘lib, ayni vaqtda yaxlitlovchi fonetik cho‘qqi bilan birlashadi: i z z a t i k r o m Tenglik munosabatining ko‘rsatkichi sifatida ba'zan qismlar orasida -u(- yu) bog‘lovchisi keladi, lekin bunda juftlikdan uyushiqlikka tomon siljish yuz beradi: to‘y-tomosha-  to‘y-u tomosha- kabi. Juftlashuvchi qismlar ayni bir turkumga mansub va odatda ayni bir grammatik shakldagi leksemashakllar bo‘ladi; grammatik shakl bunday leksemaga bir butun holda qo‘shiladi: [(arz) + (dod)]- + im + ni kabi. Bu umumiy qoidadan (qolipdan) istisno ikki mustaqil fe'ldan tuzilgan juft fe'llarda uchraydi: birinchi qism -b ravishdoshi shaklida (leksemashaklga teng), ikkinchi qism esa leksemaga teng bo‘ladi, har ikki qism birgalikda leksemaga teng bo‘ladi: [(bich- + ib) + (to‘qi-)]- kabi. Juft leksema qismlarini o‘zaro yasalish asosi, yasovchi deb hukm chiqarib bo‘lmaydi, bu qismlar teng huquqli holda birlashib yangi leksema vujudga keladi. Demak , juft leksemalarda leksema yasash emas , balki leksema tuzish voqe bo ‘ ladi . 6- §. Bog ‘ lanmaning ( birikmaning , gapshaklning ) leksemaga aylanishi bilan qo ‘ shma leksema yuzaga keladi . O ‘ zbek tilida birikma leksemashaklning leksemaga tobelanishi bilan tuziladi , ana shunday tuzilgan birikmalar semantik va fonetik jihatdan yaxlitlanib , qo ‘ shma leksemaga aylangan ; bunday yaxlitlanish natijasida leksemashakl bilan leksemaga teng qismlar orasida sintaktik aloqa so ‘ nadi : [( K A L T A ) X ( K E S A K -) ]- sifat leksemashakl ot leksema asli sifatlovchi asli sifatlanmish o t q o‘ sh m a l e k s e m a O‘zbek tilida katta qo‘rg‘on- birikmasi tuzib ishlatiladi; shu bilan birga ayni shunday tuzilishli kattaqo‘rg‘on- ot qo‘shma leksemasi ham mavjud. Birinchisi sintaktik birlikka, ikkinchisi esa leksik birlikka teng. Qo‘shma leksemalarning barchasi avval birikmaga teng holatda tuzilib, keyin leksemaga aylangan emas, albatta. Tilda birikmaga teng birlikni qo‘shma leksemaga aylantirish qolipi hosil bo‘lganidan keyin qo‘shma leksema shu qolip asosida to‘g‘ridan to‘g‘ri tuzilavergan: sinfboshi, uchburchak kabi. Asli kaltakesak- tur qo‘shma leksemalardan kallakesar- tur qo‘shma leksemalarni farqlash kerak: Keyingi tur leksema birikmaga affiks qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: [(kalla) X (kes-)] + ar . Lekin -( ar ) affiksi – leksema yasovchi emas ; demak , bunday misollarda affiksatsiya yo ‘ li bilan leksema yasash voqe bo ‘ lmaydi ; asli sifatdosh shaklidagi birikmaning mazmunan va shaklan yaxlitlanishi yo ‘ li bilan sifatga aylanishi yuz bergan ; kallakesar - sifat leksemasi sifatlanmishsiz ishlatilib , o ‘ z navbatida otga aylangan : [( K A L L A ) X K E S - ] + A R leksemashakl, ot leksemashakl, tushum kelishigida leksema, fe'l leksema, o‘timli affiks, suffiks, shakl yasovchi, sifatdosh shakli yasovchiasli vositasiz to‘ldiruvchi asli to‘ldirilmish asli vositasiz to‘ldiruvchili birikma s i f a t d o sh  s i f a t  o t 7- §. Gap odatda leksemashaklga leksemashaklni tobelash bilan tuziladi; ana shunday tuzilgan ayrim gaplar semantik va fonetik jihatdan yaxlitlanib qo‘shma leksemaga aylangan: go‘shtkuydi kabi. Ushbu qo‘shma leksemaning birinchi qismi bosh kelishik shaklida, ikkinchi qismi esa III shaxs shaklida yaxlitlanib, ma'no taraqqiyoti natijasida ot leksemaga aylangan: [ ( G O‘ SH T ) X ( K U Y D I) ] ot leksemashakl, bosh kelishikda fe'l leksemashakl, III shaxs shaklida asli ega asli kesim qo‘shma leksema, ot qo‘shma leksema Bunday tur qo‘shma leksema predikativ bog‘lanmani transformatsiyalash orqali ham hosil qilinadi; bunda zamon yasovchisi sifatdosh yasovchisiga almashtiriladi, tuslovchi tashlanadi: Asli predikativ bog‘lanma asli ega asli kesim ot leksemashakl, bosh kelishikda fe'l leksemashakl, leks.  zamon yas.  III sh . tusl. ( b o‘ y ) X (o‘ s- + -a- + -d i) ( b o‘ y ) X (o‘ s- + -ar + - -) s ifatdosh sh.yas. Asli predikativ bog‘lanma sifatdosh shakliga transformatsiya qilinib, sifatlovchi vazifasiga moslangan, sifatlanmishsiz ishlatilib, ot qo‘shma leksemaga aylangan. 8- §. Leksemalar boshqa til leksemasini kalkalash yo‘li bilan ham hosil bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilida tarixan xizmat- leksemasidan -kor affiksoidi bilan xizmatkor- leksemasi yasalgan; keyinchalik xizmat- leksemasidan -chi affiksi bilan xizmatchi- leksemasi yasaldi. Xizmatchi- leksemasi asli slujashiy leksemasini kalkalab o‘zlashtirish natijasida yuzaga kelgan: slujba  xizmat-, -ash sifatdosh yasovchisi  -chi; proizvodstvo leksemasi ishlabchiqarish- deb kalkalangan: asli proizvodit fe'lidan yasalgan bu ot o‘zbek tiliga ishlab chiqar- fe'lining -sh otdosh shakli bilan kalkalangan; kilovatt-chas leksemasi o‘zbek tiliga kilovatt-soat- tarzida yarim kalka sifatida olingan va b. Umuman, kalkalashda leksema hosil qilishning deyarli barcha turlari o‘z aksini topadi. 9- §. O‘zR, O‘zMU kabilar qisqarma so‘z deyiladi. Asli bular – murakkab til birligini ixcham ifodalash usuli, shunga ko‘ra qisqartma deb nomlani-shi to‘g‘ri. Abbreviatura deb ataladigan bunday birliklar asli turg‘un birikmaga teng atamani ixcham ifodalash uchun o‘ylab topilgan (italyancha abbreviatura < lot. brevus -  qisqa  ). Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi atamasi ixcham tarzda O‘zR OO‘MTV qisqartmasi bilan ifodalanadi. Bunday qisqartmani so‘z deb ( qisqartma so‘z deb), so‘z yasalishining (asli leksema yasalishining) bir turi deb baholash to‘g‘ri emas. 10- §. Leksema qaysi usul bilan hosil qilinmasin, yangi leksema yuzaga kelganidan keyin u til birligiga aylanadi; bunday til birligi hosil bo‘lish jarayoni yakunlanganidan keyingi tahlil til birligining ichki tuzilishini tahlil qilish bo‘ladi. Yangi leksema yuzaga kelishi doimiy jarayon ekanidan qat'i nazar, hosila leksemalarning ko‘p qismi til taraqqiyotining o‘tmish bosqichiga, kechagi kuniga mansub bo‘ladi. Shunga ko‘ra leksematik tahlil (leksema tarkibini tahlil qilish) asli tarixan yondashib amalga oshiriladi; demak, so‘z yasalishi (leksema hosil bo‘lishi) bahsi asli tarixiy leksikologiyaga qarashli. 11- §. Qanday usul bilan yuzaga kelmasin, hosila til birligi sifatida leksemaga teng bo‘ladi; unga grammatik tavsif qo‘shilganidan keyin leksemashaklga tenglashadi. Demak, hosila leksemaga teng bo‘lishini hisobga olib so‘z yasalishi haqida emas, leksema hosil bo‘lishi haqida gapirish kerak. Leksema hosil qilish usullaridan faqat biriga – affiksatsiyaga nisbatan yasalish haqida (yasalish asosi va yasovchi haqida) gapirish mumkin. Demak, so‘z yasalishi (asli leksema yasalishi) yangi leksik birlik yuzaga kelishining faqat bir turiga nom bo‘la oladi; boshqa turlarini ham qamrab olsak, keng tushunchadan – leksema hosil qilish tushunchasidan foydalanish to‘g‘ri. 12- §. Hosila leksema ma'lum bir turkumga mansub bo‘ladi. Yangi leksema hosil qilish barcha turkumlarda voqe bo‘lavermaydi. Bunday jarayon, masalan, ot, sifat, fe'l turkumlarida ko‘p, ravish, modal birlik turkumlarida oz miqdorda voqe bo‘ladi, son, olmosh turkumlarida esa yangi leksema hosil qilish deyarli yo‘q. Lek sema. lek sema v a so‘z munosabat i . 1. Leksemalarning leksik birlik sifatidagi tavsifida quyidagi belgi-xususiyatlarning alohida o‘rni bor: 1. Har qanday leksema ikki tomonning - ifoda va mazmun planlarining (nomema va sememaning) birligidan tarkib topadi: a)leksemaning ifoda plani uning fonetik qobiG‘idir (fonemalar, bo‘G‘inlar va so‘z urG‘usidan iborat moddiy-material shakli). Masalan, quloq leksemasining ifoda planida 5 ta fonema (q,u,l,o,q), 2 ta bo‘G‘in (qu-loq) va 1 ta so‘z urG‘usi (qulóq) bor. Leksemaning ifoda plani bo‘G‘in tiplari, uning fonetik tarkibi bilan boG‘langan bo‘ladi: o‘zbek tilining o‘z qatlamidagi umumturkiy leksemalarning ko‘pchiligi bir va ikki bo‘G‘inli tub so‘zlardir. Bir bo‘G‘inli tub leksemalarning fonetik tarkibi undosh+unli+undosh ( bosh, ko‘z ), unli+undosh ( osh, o‘n ) sxemalarida bo‘ladi; bo‘G‘in va so‘z boshida ikki undosh qatorlashib kelmaydi, ammo so‘z oxirida ikki undoshning ketma-ket kelishi uchrab turadi: to‘rt, qirq kabi. Ikki bo‘G‘inli tub leksemalarning birinchi bo‘G‘ini unli (o-na), unli+undosh (ol-ti), undosh+unli+undosh (kat-ta), undosh+unli (bo-la), ikkinchi bo‘G‘ini esa undosh+unli (o-ta), undosh+unli+undosh (ol-tin) sxemalarida bo‘ladi. Ikkinchi bo‘G‘in hech qachon unli bilan boshlanmaydi, ammo unli bilan tugash holatlari (ochiq bo‘G‘in bo‘lishi) ko‘p uchraydi (ke-cha, qay-g‘u, bo-la, bo-bo kabi). o‘zbek tilining o‘zlashgan qatlamidagi leksemalarning bo‘G‘inlarida, binobarin, so‘zning ifoda planida ham bir qator o‘ziga xosliklar bor. (Bu haqda «o‘zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti» bahsiga qaralsin.) YAsama so‘zlarda o‘zak morfema va so‘z yasovchi morfemalar leksemaning ifoda plani bo‘ladi: ish-chi>ishchi, bosh-la(moq)>boshla(moq) kabi. Fonemalar esa o‘zak va affikslarning ifoda plani vazifasida qo‘llanadi: ishchi-i,sh/ch,i; boshlamoq-b,o,sh/l,a/m,o,q kabi. Leksik mazmunli juft va takroriy so‘zlar ham yaxlitlangan bir leksema hisoblanadi: katta-kichik (bitta leksema), bola-chaqa (bitta leksema) jangir- jungir (bitta leksema) kabi (12,55-b.). Leksemaning ifoda planidagi turli shakllar uning tashqi formasi sanaladi; b) leksemaning mazmun plani deyilganda uning ma’nosi (yoki ma’nolari) va uslubiy bo‘yoqlari (ma’no qirralari) nazarda tutiladi. Masalan, quloq leksemasining mazmun planida quyidagi leksik ma’nolar bor: «eshitish a’zosi» ( odamning quloG‘i ), «dutor, tanbur torlarini sozlash uchun o‘rnatilgan muruvvatlar» ( dutorning quloG‘i ), «qozonning yon tomonlaridan chiqarilgan tutqich-dastalar» ( qozonning quloG‘i ) kabi. CHehra leksemasining mazmun planida esa leksik ma’no qo‘shimcha ottenka – usulbiy bo‘yoq bilan qoplangan. Bu bo‘yoq kishi kayfiyati, ruhiy holati yoki xulq-atvorining yuzdagi aksini ifodalaydi: chehra degan ko‘ngilning oynasidir. (hamza). Leksemaning mazmun planidagi leksik ma’no (yoki ma’nolar) va uslubiy semalar uning ichki formasi sanaladi. Leksemaning ifoda va mazmun planlari dialektikaning shakl va mazmun kategoriyalari munosabatiga asoslanadi: shakl mazmunning bo‘lishini taqozo qiladi, mazmun esa shaklsiz yuzaga kelmaydi, ifodalanmaydi ham. qiyos qiling: shahar, hashar leksemalarining ikkalasida bir xil fonemalar qatnashgan, ammo bu fonemalarning joylashish tartibi, demak, leksemaning shakli har xil. Bu hol shu ikki leksema ma’nolarining tilda farqlanishini ta’minlaydi. Ulardagi fonemalar tartibini o‘zgartirish esa shaklning yo‘qolishiga olib keladi: shahar (so‘z, leksema) – ashhar (so‘z emas), hashar (so‘z, leksema) – rashah (so‘z emas). Demak, tovushlarning har qanday yiG‘indisi so‘z (leksema) bo‘lavermaydi: bunday yiG‘indi til birligining (leksik birlikning) shakli darajasiga ko‘tarilishi uchun u albatta mazmun bilan boG‘langan bo‘lishi kerak. 2. Leksemalarga xos muhim belgilardan yana biri shuki, ularning har biri u yoki bu leksik-grammatik guruhlarga mansub bo‘ladi: predmet nomlari ot turkumiga, belgi-xususiyat nomlari sifat turkumiga, miqdor anglatuvchi so‘zlar son turkumiga, harakat-holat mazmunli so‘zlar esa fe’l turkumiga kiradi. Bunday mansublik leksemalarning nutqdagi grammatik shakllarini belgilaydi: otlar egalik, kelishik, ko‘plik yoki birlik shakllarida, sifatlar oddiy, orttirma yoki qiyosiy daraja shakllarida, fe’llar shaxs-son, zamon, mayl, bo‘lishli yoki bo‘lishsiz, nisbat shakllarida qo‘llanadi. Bu hol tilning leksik va grammatik sathlari o‘rtasidagi aloqadorlikdan kelib chiqadi. 3. Leksemalar albatta yaxlitlangan, bir butun birlik bo‘ladi, shu xususiyati bilan grammatik shakllardan, so‘zlar birikmasi va gapdan farq qiladi. CHunonchi, maktab leksemasi leksik birlik sifatida o‘zgarmasdir, ammo uning grammatik shakllari nutqda o‘zgarib turadi: maktabning, maktabni, maktabga, maktabda, maktabdan kabi. SHuningdek, «beshta olma» birikmasini «beshta qizil olma» deb qo‘llash (birikma tarkibiga «qizil» so‘zini qo‘shish) mumkin, ammo maktab leksemasi tarkibiga boshqa bo‘G‘in yoki so‘z kiritilmaydi. 4.Leksemada bitta bosh (asosiy) urG‘u bo‘ladi, u shu leksemaning yaxlitligini, bir butun birlik bo‘lishini ta’minlovchi muhim supersegment birlikdir: qovóq, oshqovóq, temúr, temúrbetón (so‘nggi so‘zning ikkinchi bo‘G‘inida ikkinchi darajali urG‘u, oxirgi bo‘G‘inda esa bosh urG‘u qo‘llangan) kabi. YUqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkin: har qanday leksema shakl va ma’no butunligiga ega. Leksemaning shakli uning tashqi formasi, mazmun plani esa shu leksemaning ichki formasi bo‘ladi. SHakl ma’noni borliq tusiga kiritadi, shu orqali ma’noning tilda va inson ongida yashashini ta’minlaydi. Leksema va so‘z. Nazariy yondashuvda leksik sath birligi tilshunoslikda leksema atamasi bilan nomlanadi. Leksema tilshunoslikning eng muhim va markaziy tushunchasidan biri bo‘lsa ham, uning mazmun va chegarasi hozirgacha aniq belgilangan, deb bo‘lmaydi. Tilshunoslikda leksema va uning lisoniy tizimda tutgan o‘rni masalasidagi murakkab va chigal muammodan biri – leksemaning til struktur birligi bo‘la olish-olmasligi. Ko‘plab tilshunoslar tilning struktur birliklarini sanar ekan, fonema, morfema va konstruksiya bilan cheklanib, leksemani tilning alohida qurilish birligi emas, balki morfemaning bir ko‘rinishi sifatida qaraydi. O‘zbek tilshunosligida leksikani tizim sifatida tadqiq etish natijalarini umumlashtiruvchi o‘quv qo‘llanmasida (H.Ne’matov, R.Rasulov. O‘zbek tilining sistem leksikologiyasi asoslari) ham leksema «jamiyat a’zolari uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan, shakl va mazmunning barqaror birikuvidan tashkil topgan voqelikdagi narsa, belgi, xususiyat va munosabatlarni shakllantiruvchi, nutq va lug‘atda grammatik morfemani o‘ziga biriktira oladigan morfema turi» tarzida morfemaning bir ko‘rinishi sifatida ta’riflanadi. Leksemani morfema orqali ta’riflash, o‘z-o‘zidan, lisoniy qurilishda uning alohida, mustaqil o‘rni yo‘qligiga ishora qiladi. Holbuki, leksema ko‘p hollarda, jumladan, V.V.Vinogradov ta’kidlanganidek, leksika va grammatikaning asosiy birligi sifatida qaraladi. Agar leksemaga shunday yondashilsa, tilning asosiy yarusi — leksik sath ham o‘z mustaqilligidan mahrum bo‘lib, morfemik sathning tarkibiy qismi mavqeida bo‘la oladi, xolos. Bu kabi holatlar tilshunoslar oldiga leksemaning til tizimida tutgan o‘rnini belgilash va asoslash vazifasini qo‘ymoqda. Yevropa tilshunosligida leksemaga morfema orqali ta’rif berilib, u «kornevaya morfema» (o‘zak morfema) sifatida qaraladi. O‘zbek tilshunosligida ham leksema morfemaning bir ko‘rinishi sifatida e’tirof etiladi. Biroq turli qurilishli tillarda leksema va morfema munosabatida farqli holatlar mavjud. Ma’lumki, agglyutinativ va flektiv tillardagi o‘zakning keskin farqlanishi tilshunoslikka kirish kursiga doir barcha darslik va qo‘llanmalarda mufassal sharhlangan. Ularda ta’kidlanishicha, agglyutinativ (masalan, rus, arab) tillardagi o‘zak har doim so‘z yasovchi yoki grammatik shakldan xoli tasavvur qilinmaydi va ma’no anglatmaydi. Shuning uchun mazkur tillarga o‘zakni morfemalarning bir turi sifatida qarash va shu asosda faqat o‘zakdan iborat, tarixiy yasamaligini yo‘qotgan o‘zak leksemalarni mustaqil qo‘llanishga ega bo‘lmagan morfemaning bir ko‘rinishi sifatida baholash xos va shu xususiyat bilan flektiv til agglyutinativ tildan farqlanib turadi. O‘zak va morfema turkiy tillar uchun bir-birini qoplovchi, ma’nodosh tushuncha emas. To‘g‘ri, uning ikkalasi ham tilning eng kichik ma’noli bo‘laklari. Bu jihatdan fonema bilan ziddiyatda turadi. Shuningdek, o‘zak ham, morfema ham, yaxlitlik (sel ь nooformlennost ь ), umumiylik, tayyorlik, majburiylik va takrorlanuvchanlik xossalariga ega. Biroq ulardan biri kishi ongida aniq denotativ ma’noga ega bo‘lib, borliqning biror bo‘lagi bilan aloqador holda idrok qilinadi. Boshqasi esa mustaqil denotativ emas, nisbiy ma’noviy mustaqillikka ega bo‘lib, bog‘lanishlarsiz aniq ma’no kasb etmaydi. Bayon qilingan fikrlarni dalillash uchun quyidagi ruscha ch, pis , arabcha qr’, ktb va o‘zbekcha o‘qi, yoz o‘zaklarini qo‘llanish va ma’no anglatish xususiyatiga ko‘ra qiyoslash yetarli. Mustaqil va alohida ajratilgan holatda ch ning o‘zak ekanligini mutlaqo anglab bo‘lmaydi ( chitat ь , uchyoba, uchenie), biroq mulohaza yuritish natijasidagina « pis »ning pishu, pis ь mo so‘zlari bilan aloqadorligi seziladi. Arabcha ktb, qr’ o‘zaklari haqida esa bir qarashda ularning o‘qish va u bilan aloqador til unsurlari ekanligi, biroq mustaqil qo‘llana olmasligi xususiyatini aytish mumkin. O‘zbekcha o‘qi va yoz o‘zaklarini sharhlashda bu til egasi qiyinchilik sezmaydi. Bunda mulohaza o‘qi va yoz so‘zlarining qanday ma’no tashiyotganligi ( o‘qi – read, o‘qi – study, yoz – write, yoz – summer ) doirasida bo‘lib, omonimik bog‘lanishlarni oydinlashtirish masalasiga yo‘naltiriladi. Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida lisoniy sath birligi sifatida eng kichik ma’noli birlikning ikki alohida turi – leksema va morfemani qat’iy chegaralash uchun yetarli ilmiy asos mavjud. Demak, turkiy tillarda leksemani morfema orqali emas, balki lisoniy sathning morfemadan yuqoriroqda turgan va til egasi ongida borliqdagi ma’lum bir voqelik bilan bevosita aloqada bo‘lgan lisoniy birlik sifatida qarash lozim. Tahlildan ko‘rinadiki, o‘zbek tili uchun tilning qurilish birliklari sifatida fonema-morfema-leksema-qolip tizmasi namoyon bo‘ladi. Bularda iyerarxik bog‘lanish ham mavjud bo‘lib, eng kichik morfema bir fonemaga, eng katta morfema bir leksemaga va eng kichik leksema bir morfemaga, eng katta leksema qolip mahsuliga teng keladi. Leksema lisoniy birlik bo‘lsa, so‘z uning nutqiy voqelanishi, nutqiy birlik. Shuning uchun leksema barcha lisoniy birliklarga xos bo‘lgan tayyorlik, umumiylik, majburiylik kabi xossalarga, so‘z esa nutqiy birliklarning tayyor emaslik, individuallik, ixtiyoriylik belgilariga ega. Leksemaning tayyorligi va so‘zning tayyor emasligini dalillovchi asosiy belgidan biri – uning nutqda namoyon bo‘lishi uchun har doim tayyor turishi, so‘zlovchi uni faqat ishga solishi. Ko‘rinadiki, leksema ma’lum bir tilda so‘zlashuvchi ongida shakl va mazmunning yaxlitligi sifatida nutqqa chiqishga shay bo‘lib turadi, ma’lum bir qonuniyat asosida, so‘z yasash qolipi asosida nutq jarayonida hosil qilinmaydi. Masalan, o‘zbek tilida so‘zlashuvchilarning ongida, deylik stol , ona , ruchka , bormoq , qizil , o‘n leksemalari borliqdagi biror narsa, predmet, harakat, miqdor, belgi kabini ifodalovchi ongdagi tushunchaning in’ikosi sifatidagi ma’nolari bilan tayyor holda, so‘zlovchining «buyrug‘i»ni kutgan holda turadi. So‘zlovchiga u ajdodlar tomonidan shakliy va mazmuniy yaxlitlik sifatida «meros qilib qoldirilgan». So‘zlovchi uning na shakl, na ma’no tomonini hamma uchun umumiy qilib o‘zgartira oladi. Ularni nutq jarayonida boshqa bir ma’noda qo‘llashi mumkin. Lekin til jamiyati ongida mazkur shakl bu ma’noni ifodalashga xoslanmaganligi uchun u umumiylik va barqarorlik xossasiga ega bo‘la oladi. Masalan, so‘zlovchi haykal leksemasini «asar» ma’nosida qo‘llashi mumkin: Mening haykalim bitdi kabi. Ammo mazkur shaklga «asar» ma’nosi vaqtincha birikib turadi va bu birikish omonat bo‘lganligi tufayli yashovchanlik kasb eta olmaydi. Demak, so‘zlovchi leksemaning na shakliy tomonini, na mazmuniy tomonini o‘zgartira oladi. So‘z esa til jamiyati a’zolari ongidagi leksemaning so‘zlovchi tomonidan nutq sharoitiga mos ravishda qo‘llanilishi. Leksema so‘z sifatida voqelanganda, o‘zining bir qirrasinigina olib chiqadi. So‘zlovchi leksemani so‘z sifatida nutqqa chiqarganda, unga morfologik, sintaktik, uslubiy jihatdan ishlov beradi. So‘z so‘zlovchi tomonidan leksema asosida uning nutq maqsadiga mos ravishda tayyorlanadi. Masalan, Men qiziq, sarguzasht kitoblarni sevaman gapidagi kitoblarni so‘zini olaylik. Undagi nutqiy lug‘aviy ma’no uchun kitob leksemasi asos bo‘lgan. Biroq leksemaning fonetik qiyofasi (ya’ni tovushlar), morfologik belgilari (ko‘plik, tushum kelishigi), sintaktik vazifasi (so‘z kengaytiruvchisi, tobe a’zo, to‘ldiruvchi ekanligi) kabilar so‘zlovchining individual sa’y-harakati asosida yuzaga keltirildi. kitob leksemasi ongimizda «varaqdan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo‘lyozma holdagi, davriy bo‘lmagan o‘quv quroli» va «yirik hajmli asarning qismi» kabi ikkita sememasi bilan tayyor va barqaror holatda turadi. Yuqoridagi gapda (nutqda) uning bir sememasi yuzaga chiqqan. Ushbu leksemaning ongimizda birikuv imkoniyatlari juda kengdir. Bu gapda u qiziq, sarguzasht so‘zlarinigina biriktirgan. Boshqa valentlik o‘rinlari bo‘sh qolgan. Shuningdek, sememadagi «bosma» semasigina yuzaga chiqqan bo‘lib, «qo‘lyozma holdagi» semasi voqelanmagan. Leksemaning semantik imkoniyatida kitobning qandayligi, masalan, badiiyligi yoki ilmiyligi belgilanmaydi. Lekin u badiiy yoki ilmiy bo‘lishi mumkin. So‘zlovchi esa yuqoridagi so‘zda uning badiiyligini bo‘rttirgan. Demak, leksema keng ma’noli bo‘lib, so‘zlovchi so‘zda uning ma’lum bir qirrasinigina yuzaga chiqaradi. Lekin so‘z so‘zlovchi tomonidan boshqa jihatdan boyitiladi. Ya’ni aytilganidek, u fonetik, morfemik, sintaktik, uslubiy tomondan «to‘yintiriladi». Leksema so‘zshakl, yasama so‘z sifatida nutqda yuzaga chiqadi. Leksemani grammatik shakllantirish uni so‘zshakl qiyofasiga kiritish ( so‘z va so‘zshakl sinonim atama, chunki nutqda grammatik shakllanmagan, so‘zshaklga aylanmagan so‘z yo‘q) va undan nutqiy maqsad uchun ma’lum qoliplar asosida yasama so‘zlar hosil qilish so‘zlovchining «so‘z tayyorlashi»dir. Ma’lumki, yasama so‘zning ayrimlari nutq jarayonida yasaladi, ayrimlari esa bir vaqtlar yasalgan, bugungi kunda hammamiz uchun tayyor holga kelib, tub leksema qatoriga chiqib olgan. Quyidagi uchta birlikni qiyoslang: kitob kitobxon kitobchi Bu birlikdan ikkitasi kitob va kitobxon ongimizda tayyor. Kitobxon leksemasi aslida yasama, ammo bugungi kunda u ongimizda leksema holida mavjud. Ammo kitobchi so‘zi qandaydir g‘ayrioddiylikka ega. Chunki u nutqiy yasama so‘z bo‘lib, leksema sirasiga o‘tmagan. K itobchi so‘zi ham, ishchi (worker, rabochiy) so‘zi ham aslida ot + chi = ot anglatmishi bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti qolipi hosilasi. Ammo ishchi leksemasi bu qolipdan uzoqlashib, undagi o‘zak va qo‘shimcha qotgan holga kelgan, ya’ni bu leksema hozir yuz berayotgan nutqiy jarayonda yasalmagan. K itobchi so‘zi esa mazkur qolip asosidagi, undan nutq jarayonida hosil bo‘lgan nutqiy hosila. Demak, ayrim yasama so‘z qolipdan chiqib, davr o‘tishi bilan leksemalashib, tayyor holga kelib qoladi. Leksemaning ongda paradigmatik va sintagmatik munosabat asosida yashashi. Leksema til jamiyati a’zolari ongida boshqa leksema bilan o‘xshashlik qatori (paradigmalar) hosil qilgan holda mavjud bo‘ladi. Masalan, o‘g‘il leksemasi bir tomondan ota , ona leksemalari bilan, ikkinchi tomondan qiz leksemasi bilan paradigma hosil qilib yashaydi. Paradigmadagi bir a’zoning mohiyati unga paradigmadosh boshqa a’zoning mohiyatiga qiyosan olinadi, unga munosabatda bo‘ladi. Masalan, aka leksemasi uka , singil , opa leksemalari bilan paradigma hosil qilar ekan, bunda ularning umumiy belgisi bu leksemalarni bir paradigmaga solsa, farqli belgilari mustaqilliklarini ta’minlaydi. Lisoniy birliklar orasidagi bunday bir-biriga ishora qilib, eslatib turuvchi belgilar, munosabatlar assotsiativ munosabat ham deyiladi. aka leksemasining mohiyati uka leksemasining mohiyatiga qiyosan belgilanadi. Qiyos esa eslatish, eslash, yonma-yon qo‘yish munosabatidir. Leksemalar mohiyatida sintagmatik munosabat ham mujassam. Masalan, daftar leksemasi nutqda yirtmoq , yozmoq leksemalari bilan bir tomondan, morfologik shakl va so‘z yasovchi qo‘shimcha bilan ikkinchi tomondan birikuv hosil qiladi. Bu voqelanish leksemada imkoniyat sifatida mavjud. Aytilgan birlik bilan yuz bergan aloqa leksema mohiyatida imkoniyat sifatida yashirin. So‘zlovchi nutq jarayonida zarur bo‘lgan birlikni o‘xshash va farqli belgilari asosida paradigmadan tanlab, sintagmatik imkoniyati doirasida nutqda turli-tuman kombinatsiya hosil qiladi. Nutqda leksemaning mohiyati hech qachon to‘la-to‘kis voqelanmaganligi kabi sintagmatik imkoniyatning ham faqat zaruri voqelikka aylanadi. Zero, dialektika uqtirganidek, mohiyat bir hodisada bus-butun yuzaga chiqmaydi, imkoniyat to‘la voqelanmaydi. Nutqiy voqelanish uning bir zarrasi, xolos. Leksema so‘zdan boyroq va kengroq. Biroq so‘z nutqda turli «begona» – bevosita leksemaga aloqador bo‘lgan lisoniy va aloqador bo‘lmagan kontekstual hodisalar bilan «boyitilgan», nutqda voqelanish uchun shakllantirilgan bo‘ladi. Leksemaning «boy»ligi «o‘ziniki»dir. So‘z esa, aytilganidek, o‘z asosidagi leksemaga tegishli bo‘lmagan boshqa nolug‘aviy omillar – fonetik, morfologik, sintaktik uslubiy mohiyatlar hamda nolisoniy hodisa zarralarini biriktirib, o‘ziga tegishli bo‘lmagan hodisalar hisobiga «boyiydi». Aytilganlar asosida leksema va so‘zga shunday ta’rif berish mumkin. Leksema – ma’lum bir til jamiyati a’zolari ongida tayyor, umumiy va majburiy, shakl va ma’no birligidan iborat, yaxlitlangan, borliqdagi harakat, narsa-predmet, belgi, miqdor kabilarni bildiruvchi tushunchalar va munosabatlarni ifodalaydigan, nutqda so‘zlarni va grammatik morfemalarni biriktiradigan lisoniy birlik . Leksema va so‘z yasash qoliplarining nutqda reallashgan aniq shakl va ma’noga ega bo‘lgan muayyan ko‘rinishi – so‘z. Yasama so’zlarning leksemalashuvi. Aytilganidek, yasama so’zlar lisoniy ham, sof nutqiy ham bo’lishi mumkin. Misol sifatida quyidagi so’zlarga murojaat qilamiz. Paxtakor, ishchi, kitobchi, aqlli, daftarchi, sharsimon, uysimon. Bu so’zlarni ikki guruhga bo’lamiz: paxtakor, ishchi, aqlli, sharsimon; kitobchi, daftarchi, uysimon. har ikkala guruh so’zlari ham yasama so’zlar hisoblanadi. Biroq ulardan birinchisi qulayligi, odatlanilganligi, keng istemolchiligi bilan xarakter-lansa, ikkinchi guruh so’zlari unchalik qulay emasligi, kam iste’molliligi, favquloddaligi bilan birinchi guruh so’zlaridan ajralib turadi. Demak, birinchi guruh yasama so’zlari ijtimoiy shartlanganlik xossasiga ega va shu boisdan yuqoridagi zikr etilgan belgilar ularning barchasi uchun umumiydir. Ikkinchi guruh so’zlari esa nutqiy hodisa ekanligi, endigina so’z yasash qolipidan chiqqanligi bois, odatlanilmaganlik, favquloddalik kasb etgan, Ko’rinadiki, nutqiy yasama so’zlarning ayrimlari nutq bosqichidagina mayjud bo’lsa, ba’zilari o’zlarini chiqargan qoliplardan uzoqlashib, bir butun holda lisoniy sathga ko’tarilib ketadi. hosilalarining lison va nutqqa munosabati jihati^an so’z yasash qoliplari ham farqlanadi. Biz ularni unumsiz (tarixiy) va unumli (zamonaviy) so’z yasash qoliplari sifatida farqlaymiz. Unumli so’z yasash qoliplari deganda tilimiz tarixida ham, bugungi kunda ham cheksiz yangidan –yangi so’zlar yasaydigan qoliplar tushuniladi. Masalan, [[aniq ot]+[chi]=ot anglatgan narsa predmet bilan shug’ullanuvchi kishi] qolipi hosilalarini kuzataylik. Bu qolipdan ishchi, bo’zchi, futbolchi, dasturxonchi, ovchi kabi bugungi kunda lisoniylashgan, leksemalashgan hosilalar bo’lgan so’zlar ham, noschi, daftarchi, telefonchi, pomidorchi kabi lisoniylashmagan, ma’lum bir nutq jarayonidagina yasalayotgan o’tkinchi nutqiy hosilalar ham vujudga kelgan. Unumli so’z yasash qoliplari yasalish xususiyatiga ega bo’lgan barcha so’z turkumlarida mavjud. (Bu haqda «HOZIRGI O’ZBEK TILI» kursining «So’z yasalish» bo’limida batafsil ma’lumot olasiz.) Unumsiz (tarixiy) so’z yasash qoliplari bugungi kunda hosila bermaydigan, so’z yasash uchun xizmat qilmaydigan qoliplardir. Masalan, keskin, to’lqin, bosqin, uchqun, tuyg’un so’zlari [[fe’l ]+ [gin}=ot] qolipi asosida hosil qilingan. Biroq ushbu qolipdan chiqqan hosilalar rang –barang bo’lib, ulardan anglashilgan ma’nolarni qolipning tenglik belgisidan o’ng tomondagi mazmuniy tomonidan keltirib chiqarib bo’lmaydi. Chunki bu hosilalar tarixiy yasama so’zlar bo’lib, davrlar o’tishi bilan ularning ma’noviy tabiatida ham, grammatik jihatlarida ham yevolusiya jarayoni kechgan. Chunki qolip bugungi kunda ishlamaydigan, foydalanilmaydigan holga kelgan, ularning hosilalari esa qolipdan behad uzoqlashib, ma’nolarning ixtisoslashishi va bir –biridan uzoqlashishi yuz bergan. Natijada aslida bir qolipdan chiqqan hosilalar (yasama so’zlar) mustaqil leksemalarga aylanib, bir – birinikiga yaqin va bog’liq bo’lmagan turli –tuman ma’nolarni anglatadi. Tadqiqotchilar o’zbek tilidagi unumsiz (tarixiy) so’z yasash qoliplarining yuzga yaqin ko’rinishini ajratishadi. Nutqiy yasama so’zlarning lisoniy sathga ko’tarilishi bir necha bosqichda kechadi. Ularni nutqdan lisonga siljishi, lisoniylashishi darajasiga ko’ra quyidagicha tartiblash mumkin: 1) ixtisoslashgan leksemalar; 2) soddalashgan leksemalar; 3) tublashgan leksemalar. Ixtisoslashgan leksemalar nutqiy yasama so’zlar lisoniylashuvining eng quyi darajasidir. Ixtisoslashgan leksemalar yasamaligini yo’qotmagan, ya’ni o’zida qolipning shakliy tomoni izlarini saqlagan, biroq ma’noviy tomondan qolipdan uzilgan, ya’ni ma’nosini qolipning o’ng (mazmuniy) tomonidan keltirib chiqarish imkoni bo’lmagan, toraygan ma’noli leksemalardir. Masalan ishchi (worker, rabochiy) leksemasi «zavod yoki fabrikalarda ishlovchi, o’rta malumotli mutaxassis» ma’nosiga ega bo’lib, u [ot]+[chij=otdan anglashilgan narsa ustida ishlovchi kishi] qolipi hosilasidir. qolip hosilasi sifatida u qolipning chap tomoni xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan: Chunki ishchi leksemasining shakliy tomoni, ya’ni nomemasida qolipning [ot+chi] umumiyligi zarrasi, ko’rinishi voqyelangan. Leksema sememasi esa «shu otdan anglashilgan narsa bilan shug’ullanuvchi shaxs» mohiyati ko’rinishiga emas, balki uning toraygan, ma’lum bir ixtisosni anglatuvchi ko’rinishi holatiga ega bo’lib qolgan. ishchi leksemasiga qiypsan olinadigan, deylik, kitobchi so’zida so’z yasash qolipining shakliy tomonidan ham, ma’noviy tomonidan ham uzilish kuzatilmaydi. Yoki yozuvchi leksemasi va yozuvchi so’zini qiyoslaylik. har ikkala hosila ham [[fe’l]+[uvchi]=shu fe’ldan anglashuvchi harakat bilan shug’ullanuvchi shaxs] qolipi mahsulidir. Ularai gap tarkibida kuzatamiz: LYozuvchi hayotni teranroq kuzatadi. 2.1nsho yozuvchi ijodkorligini namoyon qilishi kerak. Birinchi gapda yozuvchi leksemasi kasbni anglatib, ixtisoslashgan ma’noga ega. Ikkinchi gapda esa leksema muayyan yozish harakatini bajaruvcbi shaxsni ifodalagan. «Adib» ma’nosidagi yozuvchi leksemasi shaklan emas, balki ma’noviy jihatdan qolipdan uzilgan, ixtisoslashgan ma’noli leksemadir. Ikkinchi hosila esa ham shaklan, ham mazmunan qolipga muvofiq kelganligi bois, nutqiy yasamadir. Leksemalar hosil bo’lishining bu usuldagi boshqa ko’rinishi sifatida so’zlarning atamaviy ma’no kasb etishi (qo’shish, ayirish, bo’lish so’zlarini)ni ko’rsatish mumkin. Soddalashgan leksemalar yasama so’zlar lisoniylashuvining yanada yuqoriroq bosqichidir. Soddalashish bu ma’lum bir so’z yasash qolipining hosilasida o’zak va qo’shimchaning o’zaro birikib ajralmas holga kelishi, so’zshakldagi grammatik shakllarning qotib qolishi natijasida yangi ma’no ifodalashidir. o’zbek tilidagi oldin, keyin, tashqari, ichkari, yuqori kabi yuzlab so’zlar soddalashgan yasama so’zlar – leksemalardir. So’z birikmalarining sintaktik qoliplardan uzilish holatlari (boshning og’rigi - boshog’riq, belning bog’i - belbog’) ni ko’rsatish mumkin. Tublashgan leksemalar shunday leksemalashgan yasama so’zlarki, ularning yasalishini, tarkibini yetimologik ma’lumotga ega bo’lmasdan aniqlab bo’lmaydi. Masalan, sin felining o’zagi si, tingla fe’lining o’zagi ding, to’q so’zi o’zagining to’ ekanligini til tarixi bo’yicha chuqur ma’lumotga ega bo’lmasdan bilib bo’lmaydi. Demak, ma’lum bo’ladiki, tilda leksema yasash hodisasi yo’q. Balki yasama so’zlarning, nutqiy hosilalarning lisoniylashuvi, leksemalashuvi hodisasi mavjud. Bir sememali va ko‘p sememali leksemalar. Formal tilshunoslik bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zni farqlaganligi kabi nazariy leksikologiyada bir sememali va ko‘p sememali leksema farqlanadi. Nazariy leksikologiya nuqtayi nazaridan nutqda qo‘llangan so‘z har doim bir ma’noli. Chunki so‘z leksemaning bir martalik ko‘rinishi bo‘lib, u leksemaga zid ravishda betakrorlik tabiatiga ega. Leksema bir tushunchani ifodalasa, u bir sememali leksema deyiladi. Masalan, qalam leksemasi bir tushunchani ifodalaydi va shu sababli bir sememali leksema hisoblanadi. Ammo nutqda leksema ko‘chma qo‘llanishda har xil tushunchalarni ifodalayverishi mumkin. Lekin ma’no va tushuncha orasidagi munosabat ijtimoiy shartlanganlik va barqarorlik kasb etmasa, leksemaning ko‘p sememaliligi haqida hukm chiqarib bo‘lmaydi. Masalan, Qashqirlar tog‘-toshlar aro izg‘ishardi gapidagi qashqir so‘zi jangari to‘dani tashkil etgan kishilarni ifodalamoqda. Ushbu qo‘llanishda qashqir so‘zi «tog‘da yashovchi o‘ta yirtqich bo‘ri» ma’nosini emas, balki «tog‘da uya qurgan yirtqich kishilar» ma’nosini ifodalamoqda va leksema ongimizda ushbu ma’no bilan emas, balki oldingisi bilan yashaydi. Demak, bu ma’no nutqiy bo‘lib, tushuncha bilan vaqtinchalik bog‘lanishga ega. Jamiyat taraqqiy etishi bilan nutqiy hosila ma’no vaqtincha ifodalagan tushunchasi bilan doimiy aloqadorlik kasb etib, bora-bora barqarorlashib boradi va hosila nutqiy ma’no lisoniylashadi. Natijada bir sememali leksema birdan ortiq sememali leksemalarga aylanib boradi. Leksema ko‘p sememali bo‘lsa, har bir sememada boshqa-boshqa tushuncha aks etgan sememalarda farqli semalar mavjud, har bir sememaning nutqiy voqelanishidagi qurshovi o‘ziga xos, har bir sememasi asosida bog‘lanuvchi birliklar paradigmasi turlicha bo‘ladi. Quyida bir leksemaning lisoniy mohiyati – sememalari tiklanishiga diqqat qilamiz. qoyil leksemasi ikki xil qurshovda kelish imkoniyatiga ega. Birinchi qurshovda leksema atributiv vazifada keladi va narsa-predmet shaxs kabilarni ifodalovchi otlar bilan birikib, sifat + ot qurshovi hosilasi sifatida namoyon bo‘ladi. 1. Qoyil ish. Qoyil odam . 2. Belim qisib qovurg‘amni shishirdim. Do‘stim sening zo‘rligingga qoyilman . Shuningdek, leksema, ushbu ma’nosi bilan qolmoq , o‘lmoq fe’llari bilan qo‘shma fe’llar hosil qiladi. 1. Zag‘chako‘z bir misol bilan hammani qoyil qilmoqchi bo‘ldi . 2. Xolam ruschani ham qoyil qiladilar . 3. Qovun so‘yildi. Smirnov xuddi asalning rangiga va ta’miga o‘xshash bir karchni og‘ziga soldi-yu, mazasiga qoyil bo ‘ ldi . (O‘TIL). Mustaqil qo‘llanishdagi nutqiy ma’noda qoyil leksemasining «narsa-predmet yoki shaxsga oid», «belgi», «tasanno aytishga loyiq», «ijobiy», «so‘zlashuvga xos», «umumiy xususiyat», «shaxsiy baho», «me’yordan ortiq» semalari voqelanishini kuzatish mumkin. Semalar qatorida «belgi», «tasanno aytishga loyiq», «shaxsiy baho» semalari uyushtiruvchi mavqeda bo‘lib, leksemaning asl mohiyati shularda parchalangan. Leksema o‘z semantik tabiatiga ko‘ra ajoyib , zo‘r leksemalari bilan paradigmatik munosabatda bo‘ladi. Bu leksemalar ham narsa-predmet yoki shaxsning biror me’yordan ortiq belgi-xususiyatga bo‘lgan shaxsiy munosabatini ifodalaydi. Biroq ular shaxsiy munosabatning belgiga ko‘ra darajalanishini namoyon qiladi. «Biror xususiyatning me’yordan ortiqligi» belgisining oshib borishi» darajalanish qatori zo‘r – ajoyib – qoyil tarzida bo‘ladi. Demak, har uchala leksema ham ijobiy, umumiy belgini ifodalasa-da, ular o‘rtasidagi darajali ziddiyat birliklarning tildagi o‘ziga xos mavqeini saqlab turadi. Leksema asosida hosil bo‘lgan qo‘shma fe’llarda ham leksemaning asosiy semalari o‘z mavqeida qoladi, yordamchi fe’l uni harakat/holatga aylantiradi va hosila shaxsning ichki holatini ifodalaydi. Demak, qoyil leksemasi asosida hosil bo‘lgan nutqiy hosilada qoyil va qilmoq leksemalari semalari qorishgan holda tajallilanadi. Hosila holat/belgi ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi. qoyil leksemasi ikkinchi sememasi bilan so‘z-gap vazifasida keladi. 1. Qoyil! Men buni hech kimdan kutmagan edim . 2. Qoyil! – Komil o‘tirgan yerida chapak chalib ketdi . Bu nutqiy ma’nolarda leksemaning vazifa semasi bo‘rtadi va leksema mohiyatidagi ma’noviy «mag‘iz»ni o‘z vazifasiga moslab voqelantiradi. Shu boisdan sememadagi «so‘z-gap» vazifa semasi alohida ajralib turadi. Nutqiy ma’noda oldingi semema voqelanishidan farqli o‘laroq, «shaxsiy baho» semasi kuchayib, «shaxsiy munosabat» darajasiga yetadi. Shu asosda leksema sememasining bu turini «kuchli ijobiylik», «munosabat» va «so‘z-gap» semalari qurshovi tarzida qabul qilamiz. Demak, leksemaning ikkala semasi o‘zaro «shaxsiy baho» va «shaxsiy munosabat» semalari asosida darajali ziddiyatda tursa, vazifa semalarining o‘ziga xosligi asosida ekvipolent ziddiyat hosil qiladi. qoyil leksemasi ikkinchi semasi bilan tasanno , ofarin leksemalari bilan paradigmatik munosabatda bo‘ladi. Leksema bir tomondan o‘z semantik ko‘lami bilan ushbu leksemadan farqlansa, ikkinchi tomondan, uslubiy xoslanganligi va bo‘yoqdorligi bilan ham ajralib turadi. qoyil leksemasida uslubiy belgi «so‘zlashuvga xoslik» tarzida bo‘lsa, tasanno , ofarin leksemalari badiiy bo‘yoqdorligi va kitobiyligi bilan xarakterlanadi. Leksemalar orasidagi yana bir muhim farq ularning semantik imkoniyati va, shu asosda, vazifa semalarida. qoyil leksemasi fe’llar bilan erkin birikuv hosil qila olmaydi. Uning fe’llar bilan bog‘lanishi derivatsiya darajasida. qilmoq , bo‘lmoq , qolmoq fe’llari bilan birikib, yuqorida aytilgandek, qo‘shma fe’l hosil qiladi, xolos. tasanno , ofarin leksemalari esa nutq fe’lining ba’zilari bilan erkin birikib, to‘ldiruvchi vazifasida kelish imkoniyatiga ega ( tasanno aytmoq, ofarin aytmoq ). Bu esa, tasanno , ofarin , qoyil so‘zlarining lug‘aviy-grammatik xususiyati bilan belgilanadi. Xulosa sifatida aytish mumkinki, qoyil leksemasi ikki sememali leksema bo‘lib, uni jadvalda quyidagicha berish mumkin (17-jadval). 17-jadval № Semema Semalar Voqelanish qolipi Paradig-masi S 1 Predmet yoki shaxsning umu-miy ijobiy, ofarin aytishga loyiq me’yordan ortiq-lik xususiyatini ifoda etuvchi sifat « belgi », « narsa / predmet shaxsga xos » « ofarin aytishga « ijobiy » « so ‘ zlashuvga « me ’ yordan ortiqlik «umumiy xususiyat» «so‘z- gap» s ifat + ot ajoyib zo‘r S 2 Kuchli ijobiy munosabatni ifodalovchi so‘z-gap «so‘z-gap», «kuchli ijobiylik», «munosabat» So‘z-gap ofarin tasanno Har qanday leksema , xoh u bir sememali , xoh ko ‘ p sememali bo ‘ lsin , nutqda ko ‘ p ma ’ noli bo ‘ ladi . So‘z esa hamisha bir ma’noli. S emema va uning tarkibiy qismlari . Narsa shakl va mazmun yaxlitligidan iborat dialektik butunlik bo ‘ lganligi kabi leksema ham tashqi va ichki jihatdan tashkil topadi . Leksemaning tashqi qobig ‘ i nomema deb ataladi . Nomema deganda leksemaning moddiy tomonini tashkil etgan fonemalar hosilasi – nutq tovushlari nazarda tutiladi . Masalan, kitob leksemasining tashqi tomoni k + i + t + o + b tovushlar yig‘indisi. Shu o‘rinda bir narsaga alohida e’tibor qilish lozim. Ma’lumki, lisoniy birlik moddiylikdan xoli deya talqin qilinadi. Shunga ko‘ra, leksema ham, boshqa lisoniy birlik kabi moddiylikka ega bo‘lmasligi lozim. Demak, moddiylik so‘zi bu o‘rinda bevosita sezgi a’zosiga ta’sir qiladigan deya jo‘nlashtirilmasligi lozim. Yoki shakl deganda moddiy ko‘rinishga egalikkina tushunilmaydi. Biror narsa haqida o‘ylar ekanmiz, ongimizda uning tashqi qiyofasini tasavvur qilgan holda boshqalaridan ajratamiz. Narsaning ongdagi qiyofasi ham shakl deyiladi. Nomema kishi biror leksema haqida o‘ylaganda, ichki nutqda yaqqol ma’lum bo‘ladi. Voqelangan tashqi nutqda bu shakl haqiqiy, real moddiy qiyofa kasb etadi. Demak, ongdagi leksemaning shakliy tomoni sezgi a’zolaridan tashqarida, unga ta’sir qilmaydigan holatda bo‘lsa, leksema nutqiy voqelanganda so‘zga aylanadi, moddiy bo‘lmagan shakl, ya’ni nomema moddiylik kasb etadi, sezgi a’zosi bilan his qilinadigan bo‘ladi. Leksemaning ichki , mazmuniy tomoni semema deyiladi . Semema – ongda aks etgan narsa , belgi , miqdor , harakat kabi tushunchaning leksemada mujassamlashgan ko ‘ rinishi . Boshqacha aytganda , semema leksemaning ichki jihati . Birorta leksemaning sememasi ikkinchi leksemaning sememasiga aynan o ‘ xshash bo ‘ lmaydi . Boshqacha aytganda , bir xil sememaga ega ikkita leksema yo ‘ q . Bunga ikkita sinonim leksemaning sememasini qiyoslash asosida amin bo ‘ lishimiz mumkin : Yuz – inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo ‘ lgan qismining uslubiy betaraf ifodasi . B et – inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo ‘ lgan qismining so ‘ zlashuv uslubiga xos ifodasi . K o ‘ rinadiki , birinchi sememadagi « uslubiy betaraf » unsuri ikkinchi sememada , ikkinchi sememadagi « so ‘ zlashuv uslubiga xos » unsuri birinchi sememada yo ‘ q . Agar semema aynan bo ‘ lib qolsa , demak , bu ular tavsifida nuqson mavjud deyishga asos bo ‘ ladi . Semema mukammal tavsiflanganda , bu tavsifdanoq ushbu tilni eng nozik jihatlarigacha puxta bilgan kishi so ‘ z qaysi leksema haqida ketayotganligini ravshan anglaydi . Har qanday butunlik bo ‘ lakdan tashkil topganligi kabi , semema ham tarkibiy qismdan iborat bo ‘ ladi . Masalan , leksema butunlik sifatida nomema va sememadan tashkil topadi . Nomema butunligini tovush hosil qiladi . Tilshunoslikda sememani tashkil etuvchi unsur sifatida sema ajratiladi . Masalan , kitob leksemasi ikki sememali bo ‘ lib , uning bir sememasi « varaqdan tashkil topgan , muqovalangan , bosma yoki qo ‘ lyozma holdagi davriy bo ‘ lmagan o ‘ quv vositasi » bo ‘ lib , u quyidagi tarkibiy qismlardan iborat : 1) « varaqlardan tashkil topgan »; 2) « o‘quv vositasi »; 3) « davriy bo‘lmagan »; 4) «bosma yoki qo‘lyozma holdagi»; 5) « muqovalangan » . Sememada bir sema almashtirilishi bilan u butunlay boshqa sememaga aylanib ketishi mumkin. Masalan, yuqoridagi «davriy bo‘lmagan» semasini «davriy bo‘lgan» semasiga almashtirsak, u o‘z- o‘zidan jurnal leksemasining sememasi bo‘lib qoladi. Leksemaning sememasini aniqlashda u paradigmadoshi bilan munosabatda tekshiriladi. Deylik, yuz leksemasi sememasi ochilayotganda, u bet , aft , chehra , oraz , turq , bashara va hokazo leksema qurshovida o‘rganiladi. Kelmoq leksemasi sememasini bormoq , ketmoq va boshqa leksema sememalarisiz aniqlab bo‘lmaydi. Lisoniy mohiyat sifatida sememaning mantiqiy kategoriya sifatida tushunchaga munosabati masalasi murakkab. Bunda, birinchidan, semema birlamchimi yoki tushuncha, ikkinchidan, semema tushunchada qay tarzda aks etadi degan munozarada ko‘zga tashlanadi. Tilshunoslikda sememaga munosabatda ikki yo‘nalishni farqlash lozim bo‘ladi: a ) ichdan yondashuv ( ya ’ ni , sememadan leksemaga ); b ) sirtdan yondashuv ( ya ’ ni , leksemadan sememaga ). O ‘ zbek tilshunosligida semema va tushuncha munosabati turlicha talqin qilinadi . Masalan , ayrim mutaxassislar semema , ko ‘ pincha , ongimizdagi ma ’ lum bir tushuncha bilan bog ‘ liq bo ‘ ladi , deb hisoblaydi . Tushuncha ong , mantiq birligi , semema esa , tilga , leksemaga xos birlik . K o ‘ p holda bir semema bir necha tushunchani o ‘ z ichiga oladi . Jumladan , o ‘ rik leksemasining sememasi quyidagi tushunchalarda namoyon bo ‘ ladi : a) ho‘l mevaning bir turi; b) shu mevaning quritilgani; d) shu mevani beradigan daraxt. Shunga ko‘ra, tushuncha va semema o‘zaro hamma vaqt ham mos kelavermaydi. Bu hodisa, ayniqsa, ma’nodosh leksemalarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ko‘rinadiki, lingvistik belgilardagi asimmetriya hodisasi semema va tushuncha munosabatida ham ko‘rinadi. Buni chizmada quyidagicha berish mumkin (18-jadval): 18-jadval SEMEMA Tushuncha Tushuncha Tushuncha TUS H UNC H A Semema Semema Semema Bunda ayrim e’tirozli jihatlar mavjud. Birinchidan, semema ko‘pincha emas, balki har doim ham ongdagi tushuncha bilan bog‘langan. Semema tushunchaning ifodasidir. Olimlar tavsifda ko‘pincha so‘zini qo‘llashda sememaning har doim ham ma’lum bir tushuncha bilan bog‘lanavermasligini nazarda tutadi. Ularning bu fikri quyidagicha ifodalanadi: «Shuni ham aytish kerakki, yordamchi leksema sememalarida tushuncha bilan bog‘lanish yo‘q. Chunki, yordamchi leksema, aytilganidek, qo‘shimcha va leksema ziddiyatida oraliq uchinchi vazifasini o‘taydi. Ular shaklan leksema, mazmuni (vazifasi), sememasiga ko‘ra esa qo‘shimcha» (H.Ne’matov, R.Rasulov. O‘zbek tilining sistem leksikologiyasi asoslari. 57-bet). Demak, mualliflar leksema va semema munosabatining dialektikligini «bo‘rttirgan»lari bois, barcha leksemada sememani ko‘radilar. Shuning uchun leksema « jamiyat a’zolari uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan, shakl va mazmunning barqaror birikuvidan tashkil topgan voqelikdagi narsa, belgi, xususiyat va munosabatlarni shakllantiruvchi, nutq va lug‘atda grammatik morfemalarni o‘ziga biriktira oladigan morfema turi » tarzida ta’riflanadi. Biroq yuqoridagi tavsifda «yordamchi leksema, aytilganidek, qo‘shimcha va leksema ziddiyatida «oraliq uchinchi vazifasini o‘taydi» deyilishining o‘ziyoq ularni mustaqil leksemaga zid qo‘yishga intilish borligi seziladi. Zero nomustaqil leksema shaklan mustaqil leksemaga uyg‘un. Ular mazmun mundarijasi asosida grammatik qo‘shimcha bilan bir qatorda turadi. Shu boisdan yordamchi leksemalar mazmun mundarijasini semema emas, balki grammatik ma’no deyish maqsadga muvofiq. Mustaqil leksema, yordamchi leksema va grammatik qo‘shimcha munosabatini chizmada quyidagicha berish mumkin (19-jadval) : 19-jadval m ustaqil leksema n omustaqil leksema g rammatik qo‘shimcha seme ma nome ma grammatik ma’no g rammem a Tilshunos Sh . Rahmatullayev sememaga ega birliknigina leksema sifatida baholaydi : « Biz analiz yo ‘ liga , ya ’ ni nutqdan tilga borish yo ‘ liga o ‘ rganib ketganmiz . Albatta, konkret birlikdan (so‘zformadan) abstrakt birliklarga (so‘zformani tarkib toptiruvchi birliklarga) borish oson ko‘chadi. Shu yo‘l bilan borib, so‘zforma tarkibida leksik ma’no anglatuvchi qismni ajratamiz va uni leksema deb nomlaymiz. Asli leksik ma’no anglatuvchi til birligiga leksema deyiladi». Demak, olim leksema talqiniga ichdan (ma’nodan) kelib chiqqan holda munosabatda bo‘lganligi tufayli nomustaqil birlikni leksema sifatida qarashni ma’qul ko‘rmaydi. Bunda shakl emas, balki ma’no (semema) yetakchilik qiladi. Ko‘rinadiki, mustaqil va nomustaqil birliklarga bir xil o‘lchov (mezon) bilan munosabatda bo‘lish ular tabiatini xiralashtiradi. Chunki yordamchi leksema ma’nosi bilan qo‘shimchaga yaqinlashsa, nomemaga egaligi asosida leksema bilan uyg‘unlashadi. Bundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, ma’lum bir hodisa, masalan, leksema ta’riflanar ekan, ta’rif ta’riflanayotgan hodisani to‘liq qamrab olmasligini e’tiborga olish lozim. Dialektikada ham hodisalarga berilgan har qanday ta’rif mutlaq bo‘lmasligi, unda, baribir, ayrim hodisa «ta’rifga sig‘may qolishi» ta’kidlanadi. Demak, leksema «o‘zida tayyorlik, majburiylik, takrorlanuvchanlik, ijtimoiylik xususiyatlarini mujassamlashtirgan, shakl va denotativ ma’no birligidan iborat mustaqil anglanish va qo‘llanish tabiatiga ega bo‘lgan lisoniy birlik» deb ta’riflanar ekan, bu ta’rifning barcha leksema uchun birday amal qilmasligini ta’kidlash lozim. Chunki denotativ xususiyatga ega bo‘lmagan yordamchi leksema ta’rifdan chetda qoladi. Tushunchaga asoslanmagan leksemaning mazmun tomoni grammatik ma’no bo‘lsa, denotativ tabiatli leksemalarning mazmun tomoni semema. Bir necha tushunchani o‘zida mujassamlashtirgan leksemaning mazmun mundarijasi murakkab tabiatliligi bilan xarakterlanadi. Har qanday lisoniy birlik serqirra mohiyatli bo‘lib, bu uning kamida ikki paradigmaga kirishini ta’minlaydi. Leksema birdan ortiq tushunchani qamrab olgan ekan, bunda uning serqirraligi yanada «kuchayadi». Masalan, uzum , o‘rik leksemasi o‘zida bir necha tushunchani saqlar ekan, bu bilan u kamida ikki lug‘aviy paradigmaga kiradi (20-jadval): 20 - jadval uzum uzum tok o‘rik zardol i o‘rik Birinchi paradigmada uzum leksemasi bir denotati asosida meva va boshqa bir denotati asosida esa daraxt nomini ifodalovchi ot-leksema bilan uyadoshlik qatori hosil qilsa, ikkinchi paradigmada o‘rik leksemasi bir ma’nosi bilan zardoli , ikkinchi ma’nosi asosida turshak leksemasi bilan ma’nodoshlik munosabatida bo‘ladi. Leksema tarkibida birdan ortiq tushuncha mujassamlashganda leksema turli sintagmatik qurshovga kiradi. Masalan, yuqorida tilga olingan olma leksemasida ikkita («meva», «daraxt») tushuncha mavjud bo‘lib, u har bir ifodalagan tushunchasi asosida ham boshqa-boshqa, ham umumiy qurshovga ega bo‘lishi mumkin. Olmani kesdik sintaktik qurshovida olma qaysi tushuncha, denotatni anglatayotganligi muayyanlashmaydi. Biroq, olmani ekdik, olmani yedik sintagmatik qurshovida atalayotgan denotat farqlanayotganligi sezilib turadi (birinchi qurshovda «daraxt», ikkinchisida «ho‘l meva»). Ko‘rinadiki, leksema birdan ortiq tushunchani ifodalaganda har bir tushunchaga mos sintagmatik qurshov mavjudligi ham anglashiladi. Bular esa, semema leksema lisoniy mohiyatining alohida sinonimik va sintagmatik qurshovga ega bo‘lgan turidir, degan xulosaga olib keladi. Demak, leksema birdan ortiq tushunchani ifodalaganda har bir tushuncha uchun alohida-alohida semema to‘g‘ri keladi. Sema turlari. Semema tarkibidagi sema bir xil emas. Sema mohiyatiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: 1) atash semasi (denotativ sema); 2) ifoda semasi (konnotativ sema); 3) vazifa semasi (funksional sema). Atash semasi borliq bilan, ifoda semasi so‘zlovchining munosabati bilan, vazifa semasi esa leksemaning lison va nutqdagi roli bilan belgilanadi. Atash semasi leksemaning borliqdagi harakat-holatlik, narsa- predmetlik, miqdorlik, belgilik xususiyatini atovchi, nomlovchi semadir. Ular borliq, tushuncha va sememani bir-biriga bog‘lab turadi. Masalan, yuqorida keltirilgan kitob leksemasining barcha semasi – atash semasi. Bir xil yoki o‘xshash tushunchani ifodalaganligi sababli leksemada ko‘p holda atash semasi bir xil bo‘ladi. Masalan, yaxshi , tuzuk , durust , ajoyib yoki yuz , chehra , oraz , turq , aft , bet ma’nodoshlik qatoridagi barcha leksemalarning atash semasi bir xil. Yaxshi , tuzuk , durust , ajoyib leksemalarining atash semalari quyidagilar: 1) «belgi»; 2) «barqaror belgi»; 3) «sifat belgi»; 4) «shaxsiy baho»; 5) «ijobiy»; 6) «ichki-tashqi». Shu bilan birgalikda, bu leksemalarda farqlanuvchi atash semalari ham mavjud bo‘lib, ular tuzuk leksemasida «me’yordan bir pog‘ona pastlik», yaxshi leksemasida «me’yordalik», ajoyib leksemasida «me’yordan bir pog‘ona yuqorilik» semalaridir. Yuz , chehra , oraz , turq , aft , bet leksemalarida esa: 1) «inson boshi old tomoniga xos»; 2) «peshonadan iyakkacha bo‘lgan qism» semasi atash semasi. Aytilganidek, sememani semaga ajratishda, semaning tabiatini belgilashda leksema paradigmada o‘z korrelyanti bilan tekshirilishi lozim. Aks holda, leksemaning relevant (muhim) va irrelevant (muhim bo‘lmagan) semasini farqlashning imkoni bo‘lmaydi. Masalan, ingliz tilidagi brother leksemasining sememasi «qarindosh», «qon- qarindosh», «bevosita» atash semalariga ega. O‘zbek tilidagi aka leksemasida esa bu sema bilan birgalikda «mendan katta» relevant semasi ham bor. Chunki aka leksemasi shu semasi bilan uka leksemasiga qarama-qarshi turadi. Brother leksemasiga shu sema bilan qarshilanuvchi birlik yo‘q, shu boisdan unda noaniq tabiatli «mendan katta/mendan kichik» semasi mavjud bo‘lib, u noaniq bo‘lganligi sababli irrelevantdir. Rus tilidagi kob ы la leksemasida «urg‘ochi» semasi muhim bo‘lib, u o‘zbek tilidagi baytal leksemasining ham, biya leksemasining ham muqobili bo‘la oladi. Biroq baytal va biya zidlanishida «urg‘ochi» semasi emas, «qulunli» ( biya leksemasida) va «qulunsiz» ( baytal leksemasida) semasi relevant (muhim) dir. Ko‘rinadiki, leksema sememasi tarkibida atash semalari eng muhim, belgilovchi hisoblanadi va borliq parchasiga muvofiq keladi. Ifoda semasi deganda semema tarkibida turli qo‘shimcha ma’no (uslubiy bo‘yoq, shaxsiy munosabat, qo‘llanish doirasi va davri)ni atovchi sema tushuniladi. Atash semasi kabi ifoda semasi ham leksema sememani farqlash quvvatiga ega bo‘lgan sema bo‘lib, ular ham leksik paradigmada aniqlanadi. Masalan, yuz va bet leksemasining ifoda semasi o‘zaro qiyosda ochiladi: yuz – inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo‘lgan qismining uslubiy betaraf ifodasi. bet – inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo‘lgan qismining so‘zlashuv uslubiga xos ifodasi. Bu sememalardagi «uslubiy betaraf» ( yuz leksemasidagi) va «so‘zlashuv uslubiga xos» ( bet leksemasidagi) semalari uslubiy bo‘yoqni ko‘rsatuvchi ifoda semasidir. Turq leksemasidagi «salbiy», jamol leksemasidagi «ijobiy» semasi shaxsiy munosabatni ko‘rsatuvchi ifoda semasi bo‘lsa, aeroplan leksemasidagi «arxaik», kompyuter leksemasidagi «neologizm», xarseb leksemasidagi «shevaga xos» semasi qo‘llanish davri va doirasini ko‘rsatuvchi ifoda semasi. Ifoda semasi ham muhim yoki muhim bo‘lmagan turga ajratiladi. Shu boisdan farqlovchi, muhim ifoda semalari ingerent konnotativ sema va muhim bo‘lmagan ifoda semalari adgerent konnotativ sema deyiladi. Vazifa semasi leksemaning birikuv-biriktiruv (valentlik) imkoniyatini, lisoniy qolipda qanday o‘rinni egallashini bildiruvchi semadir. Masalan, kitob , daftar , maktab , bormoq kabi leksemalarning valentlik imkoniyati o‘ta keng va shu boisdan gapda turli gap bo‘laklari vazifasida keladi. Qat’iy , keskin , moviy , qizg‘ish leksemalarining vazifa semasi tor va shu boisdan aniq. Ular ayrim so‘zlar bilan birika oladi, xolos. Semema semalari o‘zaro dialektik munosabatda va teskari mutanosiblikka ega. Sememani uchburchakka qiyoslasak, har bir turga mansub sema uning bir burchagini tashkil qiladi. Uchburchakda bir burchakning kattalashishi boshqalarining kichrayishi hisobiga yuz berganligi kabi sememadagi bir semaning kuchayishi boshqa semaning kuchsizlanishi evaziga sodir bo‘ladi. Masalan, mustaqil leksemada atash semasi kuchaysa, ifoda semasi kuchsizlashadi. Ifoda semasi kuchaysa, atash semasi kuchsizlanadi. Masalan, ko‘chma ma’noli leksemada atash semasi kuchsizlanib, ifoda semasi kuchaygan. Leksema nutqda voqelanganda ham uning atash semasi o‘z o‘rnini ma’lum darajada ifoda semasi voqelanishiga bo‘shatib beradi. Masalan, bo‘ri leksemasi odamga nisbatan qo‘llanganda undagi «hayvon», «itsimonlar oilasiga mansub», «yovvoyi» atash semalari kuchsizlanib, «yirtqich», «vahshiy», «qonxo‘r» ifoda semalari kuchaygan holda yuzaga chiqadi. Mustaqil leksema yordamchi so‘z vazifasida qo‘llanganda undagi atash va ifoda semasi kuchsizlanib, vazifa semasi esa kuchayib voqelanadi. Semaning darajasiga ko‘ra turi. Sema darajasiga ko‘ra birlashtiruvchi (integral) va farqlovchi (differensial) semaga ajratiladi. Birlashtiruvchi sema birdan ortiq leksemadagi o‘xshash, bir xil semadir. Farqlovchi sema esa o‘xshash, ma’noviy yaqin leksemalardagi farqlanuvchi semalardir. Masalan, ota , ona , aka , opa , uka , singil leksemasidagi «qarindosh», «qon-qarindosh», «bevosita» semasi integral sema bo‘lsa, «mendan katta» semasi ota , ona , aka , opa leksemalarini o‘zaro birlashtiruvchi, ammo uka , singil leksemalaridan farqlovchi semalardir. «mendan kichik» semasi uka va singil leksemasini o‘zaro birlashtiruvchi, biroq oldingi leksemadan farqlovchi sema. Ko‘rinadiki, bir sema leksemani bir vaqtning o‘zida nima bilandir birlashtiruvchi, nima bilandir farqlovchi qarama-qarshi tabiatli mohiyatga ega. Birlashtiruvchi sema sistema hosil qiluvchanlik, sistemaga asos bo‘luvchi, farqlovchi sema esa sistemada tug‘iluvchi, paydo bo‘luvchanlik xossasiga ega. Semema semasini tartiblashda qator umumiy, birlashtiruvchi semadan boshlanib, xususiy, farqlovchi semaga qarab boradi. Masalan, ota leksemasining sememasi tarkibi quyidagicha beriladi: 1) «shaxs»; 2) «qarindosh»; 3) «qon-qarindosh»; 4) «bevosita»; 5) «1-avlod»; 6) «men»dan katta»; 7) «erkak»; 8) «umumuslubiy». Chunki predmet shaxs va shaxs emasga, shaxs qarindosh va qarindosh emasga, qarindosh qon-qarindosh va nikoh qarindoshga, qon- qarindosh bevosita yoki bilvositaga, bevosita 1-avlodga yoki 2-avlodga, 1-avlod mendan kattaga yoki mendan kichikka, mendan katta erkak yoki ayolga bo‘linadi. Sememeni semaga ajratish tilshunoslikda komponent yoki uzvli tahlil yoxud semik tahlil deb yuritiladi. Sememani semaga ajratish moddani atomga ajratishga, boshqacha aytganda, sema kimyoviy unsurga o‘xshaydi. Borliqda kimyoviy element turi sanoqli bo‘lganligi va ularning har xil kombinatsiyasidan behad ko‘p modda hosil qilinganligi kabi, cheklangan miqdordagi semaning turli xil kombinatsiyasidan ham ko‘plab semema vujudga keladi. Semema va nut q iy ma’no. Sememaning nutqiy lug‘aviy ma’no sifatida voqelanishi. Semema va nutqiy ma’no munosabati, albatta, boshqa lisoniy birlikda bo‘lgani kabi, dialektikaning umumiylik- xususiylik, mohiyat va hodisa, imkoniyat va voqelik, sabab va oqibat, umuman olganda, zot va tajalli dialektikasini o‘zida aks ettiradi. Shuningdek, barcha lisoniy birlik va ularning nutqiy voqelanishida kuzatilgan tayyor – tayyor emas, ijtimoiy – individual, cheklangan – cheksiz, barqaror–beqaror, takror – betakror umumnisbatli belgisi semema va nutqiy ma’no munosabatida o‘ziga xos tarzda tajallilanadi. Sememaning tayyor va nutqiy ma’noning tayyor emasligi. Sememaning asosiy xususiyati – uning til jamiyati a’zolari ongida tayyor holda ekanligi. Demak, semema ma’lum bir qonuniyat yoki qolipning mahsuli yoki hosilasi emas. Masalan, kitob leksemasiga xos «varaqlardan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo‘lyozma holdagi davriy bo‘lmagan o‘quv quroli», shod leksemasining «jonli predmet emotsional holatining ijobiy darajasini ifodalovchi baho sifati», o‘qimoq leksemasining «harflarni urishtirib, ma’nosini uqishga intilish harakatini ifodalovchi fe’l» sememalari kishi ongida nutqiy ma’no sifatida namoyon bo‘lish uchun tayyor turadi. So‘zlovchi hech qachon semema yaratmaydi. Nutqiy ma’no esa muayyan sintaktik qurshovda nutq sharoiti va so‘zlovchining kommunikativ niyatiga mos ravishda yuzaga chiqadi. Masalan, U birinchi sinfda bo‘lsa-da, matnni tez va ravon o‘qiydi gapida o‘qimoq leksemasining sememasi ushbu holat uchun moslashib namoyon bo‘ladi. Bunda voqelangan nutqiy ma’no sememadan harakatning kimgadir tegishliligi, «tez va ravon ekanligi», «harakatning matn ustida amalga oshayotganligi» kabi xususiy belgisi bilan farqlanadi. Bu belgi sememada aks etmagan bo‘lib, nutq jarayonida hosil qilingan. Nutqiy ma’noning tayyor emasligi, ayniqsa, sememaning nutqiy ma’nosi so‘zda ko‘chma ma’no sifatida voqelanishlarida yanada yorqinroq namoyon bo‘ladi. U paxta termas, hasharchilarga suvchi edi gapidagi suvchi so‘zining ma’nosi nutqiy bo‘lib, uni «suv tashish va yetkazib berish bilan shug‘ullanuvchi kishi» deya bayon qilish mumkin. Bu nutqiy ma’no suv so‘ziga - chi qo‘shimchasini qo‘shish asosida suv leksemasi sememasini juz’iylashtirib hosil qilingan mazkur ma’no nutq jarayoni mahsulidir. Sememaning ko‘chma ma’no sifatida qo‘llanishida nutqiy ma’noning tayyor emasligi belgisi aniqroq ko‘zga tashlanadi. Qush edim, qanotimni qayirdilar gapidagi ( qanot ) so‘zida semema shu tarzda juz’iylashganki, uning atash semalari so‘nib, semema butunlay sifat o‘zgarishiga uchragan. Bu «o‘zgargan» holat ham sof nutqiy jarayon mahsulidir. Sememaning takrorlanuvchanligi va nutqiy ma’noning betakrorligi. Semema o‘zining barcha nutqiy ko‘rinishi uchun asos bo‘lib, har bir qo‘llanishida, uning juz’iylashgan va matn, nutq sharoiti, so‘zlovchining maqsadiga bo‘ysungan holati kuzatiladi. O‘ qimoq leksemasining zikr etilgan sememasidagi «harflarni urishtirib ma’nosini tushunishga intilish» boshqa nolug‘aviy vositalar tajallilari bilan «to‘yingan» holda takrorlanaveradi. Biroq uning nutqiy ko‘rinishi har bir qo‘llanishda o‘ziga xos. Chunki nutqiy ma’no ma’lum qo‘llanishda boshqa morfologik, sintaktik va uslubiy vosita bilan yaxlitlik kasb etib, aniq makon va zamonda namoyon bo‘ladi, bu yaxlitlik aynan shu nolug‘aviy vosita bilan butunlikda boshqa o‘rindagi qo‘llanishda hech bo‘lmaganda makon va zamon bilan farqlanishi uning betakrorligini ko‘rsatadi. Sememaning barqarorligi va nutqiy ma’noning o‘tkinchi (vaqtincha)ligi. Semema va nutqiy ma’no munosabatining yuqoridagi tavsifidan ularning barqarorlik – beqarorlik belgisi kelib chiqadi. Semema barqaror va o‘zgarmas, uning ko‘rinishi bo‘lgan nutqiy ma’no o‘zgaruvchan va o‘tkinchi. Sememaning cheklanganligi va nutqiy ma’noning cheksizligi. Monosemantik leksemaning bir va polisemantik leksemaning bir nechta (bu ham sanoqli) sememasi bo‘lib, u nutqiy voqelanganda cheksizlik kasb etadi. Har bir qo‘llanishdagi nutqiy ma’no o‘ziga xos va qaytarilmas alohidalikdir. Nutqiy ma’no qanchalik cheksizlik kasb etmasin, uning asosidagi semema bittaligicha qolaveradi. Sememaning ijtimoiyligi va nutqiy ma’noning individualligi. Semema ijtimoiy shartlangan bo‘lib, u til jamiyati a’zolarining «umum-mehnati» mahsuli va shu til jamiyati a’zolari uchun birday umumiy. Nutqiy ma’no esa har bir so‘zlovchi uchun o‘ziga xos – individual. Sememaning grammatik ma’no sifatida voqelanishi. Ayrim leksemaning nomustaqil so‘z sifatida voqelanishida sememaning o‘z muayyanligini kuchsizlantirishini, grammatik ma’no sifatida voqelanishini ko‘rish mumkin. Quyida qaramoq leksemasining ikki ma’nosini qiyoslashga harakat qilamiz. 1. Hamdam dadasiga qaragancha uzoq tikilib qoldi ( A.Qah. ). 2. Menga qara, xotin, – dedi Hoji jiddiy tusda. O‘zbek oyim qaradi (A.Qod. ). 3. Bu juvon menga qarab kelar edi. (G‘.G‘ul.). 4. Dehqonlar to‘dasi qishloqqa qarab yurdi (S.Ahm. ). 5. Yashirin xabarlarga va ba’zi alomatlarga qaraganda , Badiuzzamon Astrobodda isyon ko‘tarish fikrlari bilan ovora bo‘layotgani haqida gapirdi ( Oyb. ). 1-, 2-gaplarda qaramoq leksemasining «ko‘rish uchun ko‘zni biror tomonga, narsa yoki kimsaga yo‘naltirmoq» sememasining nutqiy lug‘aviy ma’no sifatidagi voqelanishi kuzatiladi. Bu semema keyingi gaplarda o‘zining «ko‘rish uchun» semasini 0 (nol) darajagacha kuchsizlantiradi va qolgan semalar ma’lum darajada susayib, «harakat yo‘nalgan tomon»: (4-gap)» «ayirib ko‘rsatmoq», «ta’kidlash», shuningdek, «qiyoslash», «solishtirish» ma’nolarini bildiradi. qaramoq leksemasi ko‘rmoq leksemasi bilan ma’nodosh bo‘lganligi bois, ular sememalarining grammatik ma’noga aylangan ko‘rinishlarida ham mazkur ma’nodoshlik ma’lum darajada saqlangan bo‘ladi. Qiyoslang: « Olmaga qaraganda nok shirin – olmadan ko‘ra nok shirin ». Ko‘rinadiki, qaramoq leksemasi ko‘makchi vazifasida qo‘llanganda uning sememasi tarkibidagi «yo‘naltirmoq» semasi lisoniy va nutqiy hodisani bog‘lash vazifasini o‘taydi. Boshqacha aytganda, qaramoq ko‘makchisining qaramoq leksemasi hosilasi ekanligiga ishora qilib turadi. Mustaqil leksemaning nomustaqil so‘z sifatida qo‘llanishlarida nutqiy ma’noning o‘zi mansub semalar bilan bog‘lanishlari kuchli yoki kuchsiz bo‘lishi mumkin. Bu, ayniqsa, ko‘makchi fe’l vazifasida kelgan leksemada yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qiyoslang: 1. Elmurod dunyo xabarlaridan o‘qib bera boshladi (P.Turs . ) 2. May oyining hayotbaxsh quyoshi o‘zining erkalovchi, zarrin nurlarini alanga sochib yotibdi (X.Ziyo.) . 3. Siz o‘qishga ketayotganingizda daraxtlarga o‘zim qarab tursam (Sh.Rash.) . 4. To‘y qiziganda yana bir baloni boshlab yurma, – deb To‘lagan mo‘ylov Qo‘chqorga qo‘l cho‘zdi. 5. Hali u yerda, hali bu yerda yangi tug‘ilayotgan qo‘zilar cho‘ponlarni shoshirib qo ‘ ygan, ularda tinim yo‘q (Ch.Ayt.) . 6. Sen mendan har qancha xafa bo‘lsang ham, ko‘nglimga tugib qo‘yganimni endi aytib solmasam , iloji yo‘q (A.Qah.) . Ko‘rinib turibdiki, ayrim qo‘llanishlarda (1-, 2-, 3-, 4) so‘zning grammatik ma’nosi leksemaning sememasi bilan semantik bog‘lanishga ega. Ba’zilarida esa (5-, 6-) ko‘makchi fe’l ( qo‘ygan , solmasam ) o‘z grammatik ma’nosidan qariyb uzilgan. Asos leksema sememasining grammatik ma’noda qoldirgan «iz»i sezilarsiz darajada. Sememaning nutqiy grammatik ma’no sifatida yuzaga chiqishdagi grammatikalizatsiyalashuvi hodisasini o‘rganish fanimiz oldida turgan vazifalaridan hisoblanadi. Demak, sememaning nutqiy voqelanishi deganda uning nafaqat nutqiy lug‘aviy ma’no, balki nutqiy grammatik ma’no sifatida voqelanishi ham nazarda tutilishi lozim. Sememaning nutqqa xoslanishi. Semema nutqda uni ushbu qo‘llanishga xoslovchi turli vosita ta’siriga berilgan va juz’iylashgan holda «ko‘rinish» beradi. Sememaning nutqiy ko‘rinishida uni nutqqa xoslagan nolug‘aviy vositaning ta’sir darajasi turlicha bo‘ladi. Sememaning nolug‘aviy tajallilar ta’siridagi o‘zgarishga uchrashi natijasida vujudga keladigan sifat o‘zgarishi ham unga ta’sir qiluvchi omillar darajasiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Semema so‘z yasash qolipi asosida nutqiy yasama so‘z ma’nosi sifatida namoyon bo‘lar ekan, bunda bu nutqiy ma’noning tarkibida sema ko‘rinishi maqomini oladi. Masalan, fe’l + - uvchi = fe’l anglatgan harakatning bajaruvchisini anglatuvchi shaxs oti lisoniy so‘z yasash qolipi hosilalarida ( ichuvchi , kesuvchi , yozuvchi , xohlovchi va b.) bu so‘zning asosida yotgan ich , kes , yoz , xohla leksemalarining sememasi yasama so‘zlarda nutqiy ma’noning bo‘lakchasi sifatida yuzaga chiqadi. Deylik, ichmoq leksemasining sememasi «biror suyuqlikni iste’mol qilmoq» bo‘lib, u (ichuvchi) nutqiy hosilasida «ichish bilan shug‘ullanuvchi kishi» nutqiy ma’nosining «ichish» uzvida mujassamlashgandir. Bunda ma’lum bir butunlikning «kichrayib», nutqiy bir butunlikning tarkibiy qismiga aylanganini ko‘ramiz. Bu esa sememada sifat o‘zgarishi yuz berganligini ko‘rsatadi. Demak, nutqiy yasama so‘z lisoniy butunlikning nutqiy qismga aylanishi hodisasi yuz beradi. Buni shartli ravishda «sememaning nutqiy ma’no bo‘lakchasiga aylanishi» deb ataymiz. Sememaning mazkur hodisadan quyiroq darajada o‘zgarishi uslubiy omil va ayrim lug‘aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchining ta’siri natijasida yuz beradi. Leksema ko‘chma ma’noda qo‘llanar ekan, uning sememasi tarkibidagi atash semasi so‘nib, nutqiy voqelikka mos ravishda ifoda va vazifa semasi kuchayadi. Masalan, oltin yoshlik birikuvida voqelangan oltin leksemasining «sariq tusli qimmatbaho noyob metallni ifodalovchi ot» sememasidagi «sariq tusli», «metall», «ot» semasi butkul so‘ngan bo‘lib, «kamyob», «qimmatbaho» semasi kuchaygan va «ot» vazifa semasi «sifat» ma’no bo‘lakchasiga aylangan holda namoyon bo‘lgan. Biroq bundagi vazifa semasining o‘zgarishi nutqiy hodisa bo‘lganligi sababli u sememaning ikkinchi turkumga ham xosligini ko‘rsatmaydi, balki boshqa turkumga xos vazifasini bajarishi deb tushunmoq lozim. Demak, leksemaning ko‘chma ma’noda qo‘llanilishidagi ma’noviy modifikatsiyasini «semema semasining o‘zgarishi» deb baholash mumkin. Semema vazifa semasining o‘zgarib voqelanishini fe’l leksemaning sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi shaklini olib qo‘llanishida yaqqol kuzatish mumkin. Masalan, ravishdosh shaklini olgan fe’l leksema sema asosida fe’lning ma’nosi kuchsizlanib ravishga xos belgi kuchayadi. Qiyoslang: U shoshildi – U shoshilib gapirdi. Ayrim lug‘aviy shakl hosil qiluvchi fe’lning atash semasini modifikatsiya qiladi. Masalan, kitob leksemasi sememasidagi belgilanmagan miqdor semasi nutqda voqelangan kitoblar so‘zida, son + ot qolipli sintaktik qurilmada muayyanlashadi. Bu esa uni shartli ravishda «sememaning atash semasi o‘zgarishi» deb talqin qilish imkonini beradi. Aytilganlar asosida sememaning nutqiy xoslanishini quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 1) sememaning so‘z ma’no bo‘lakchasi sifatida voqelanishi; 2) sememaning atash semasi so‘nishi natijasida vazifa semasi kuchayishi va ifoda semasi o‘zgarishi sifatida voqelanishi; 3) s ememaning atash semasi o‘zgarib voqelanishi . Lisoniy sistema va uning mikrosistemalari. Leksemalarni sistem tadqiq qilishning asosi ularni o’zaro ichki munosabatlariga tayanib ma’lum bir qatorlarga, guruhlarga, turlarga, turkumlarga, aniqrog’i, kichik va katta paradigmalarga birlashtirish yotadi. Aslida birliklar bizning xohish – irodamizga bog’liq bo’lmagan holda ongda paradigmalar holida yashaydi. Bizning vazifamiz esa ana shu paradigmalarni, ularning yashash qonuniyatlarini ochishdan iboratdir. Leksemalarning o’zaro muayyan o’xshashligi, farqli va zid belgilari asosida birlashgan guruhlari tizim yoki lug’aviy sistema deb ataladi. Lug’aviy tizim boshqa tizimlar kabi pog’onali qurilishga ega. Lison bir necha ichki tizimlardan iborat murakkab sistema bo’lganligi kabi leksik sis-tema ham o’z o’rnida bir necha tizimchalardan tashkil topadi. Bu pog’onaviylik lisondan boshlanib alohida leksemagacha davom etadi va bu bir necha bosqichdagi birliklar orasida, aytilganidek, qafiy lisoniy munosabatlar hukm suradi. Buni quyida lisondan nutqqa qarab bosqichma – bosqich ko’rib o’tamiz. 1–bosqich. Bu bosqichda yaxlit butunlik sifatida qabul qilingan lisoniy sistema «ma’noviylik» oppozisiya belgisi ostida fonologik fonetik (F,), leksik – semantik (L) va grammatik (G) sathlarga bo’linadi. Bu bo’laklar o’zaro privativ ziddiyatli munosabatladir. Bunda fonologik/fonetik sath belgisiz va leksik –semantik, grammatik sathlar belgili a’zo hisoblanadi. Chunki leksik – semantik sathning bir-liklari bo’lgan leksemalar, grammatik sath birliklari bo’l-gan morfemalar hamisha ma’lum bir ma’no ifodalaydi. Fo-nologik sath (Sf) birliklarining ma’noga munosabati murakkabdir. Chunki aslida fonologik birliklar faqat ifoda planiga ega birliklar sifatida qaraladi. Shuningdek, ayrim holatlarda chunonchi, ayrim tovushlarni cho’zish asosida ma’noni kuchaytirish, ba’zi fonetik hodisalarning ma’no farqlash uchun xizmat qilishi fonemalarning ba’zan ma’noviy bo’lishini ko’rsatadi. Demak, lisonning dastlabki bo’linishini quyidagicha tasvirlash mumkin: «Ma’noviylik» + 0 L/G F Bundagi belgili a’zo murakkab bo’lib, leksik – semantik va grammatik sathlarni o’zida birlashtirgan. O’z o’rnida bu sathlar «ma’noning umumlashmaligi» belgisi ostida noto’liq ziddiyatda turadi. Bu ziddiyatda grammatik sath (Sg) belgili va leksik –semantik (Sl) sath belgisiz a’zo sana-ladi. Chunki grammatik sath birliklari umumlashgan gramma-tik ma’noli bo’lsa, leksik sath birliklari umumlashgan ma’noga ham, har biri xususiy ma’noga ham ega bo’ladi. Birinchi bosqich lisoniy munosabatlari umumiy manzarasini quyidagicha beramiz: Lison « Ma’ noviylik »(M) + S l S g S f 0 «Umumlashmalik» (U) + S f S l 0 Lisoniy tizim murakkab bo’lganligi bois uning ziddi - yatlari qatorini yanada kengaytirish mumkin. Masalan, «ifodaviylik» belgisi ostida ham mazkur bo’linish birliklari noto’liq ziddiyatda bo’ladi. Bu ziddiyatda belgili a’zosi tilning ifoda, moddiy asosini tashkil etuvchi fonolo-gik/fonetik sathlarning uslubiy bo’yoqdor qatlamidan iborat bo’lib, ziddiyat tasvirini quyidagicha berish mumkin: «Ifodaviylik»(I) + 0 S f S l S g Demak, birinchi bosqich ziddiyatlari asosida sathlarning lisoniy qiymatlarini quyidagicha berish mumkin: S f =M O I + S l = M+U O I O S g =M+U+I O Ko’rinadiki, sathlar o’zaro privativ ziddiyatli bo’lsa –da, ularning birida farqlovchi belgisi ham bor. Bu ularning ekvipolent ziddiyatli munosabatga ham ega ekanligidan dalolat beradi. Chunonchi, Sf Sl dan ma’noviyligi bilan farqlanadi. II bosqich. l eksik sistema va uning mikrosistemalari. Ajralib chiqqan leksik sath bu bosqichda ikki katta - mustaqil va nomustaqil so’zlar guruhiga bo’linadi. Bu bo’linish privativ zidlanish asosida hosil bo’ladi va zidlanish belgisi «ma’noviy va vazifaviy nomustaqillik» (N) dir. Ziddiyatning belgili a’zosi sifatida nomustaqil leksemalar va belgisiz a’zo sifatida mustaqil leksemalar yuzaga chiqadi. Buning sabablari quyidagicha: 1.Nomustaqil leksemalar (S l n ) hyech qachon mustaqil qo’llana olmaydi, bog’liq qurshovlardagina kela oladi. 2.Mustaqil leksemalar (S l m ) mustaqil qo’llanish bilan birgalikda, nutqda nomustaqil so’zlar sifatida ham yuzaga chiqadi. Ot ko’makchilar, fe’l ko’makchilar, ko’makchi fe’llar shular jumlasidandir. Mustaqil leksemalar orasidan no-mustaqillashgan so’zlar nutqimizda paydar – pay voqyelanib turadi. Bu bosqichda leksik guruh majmualari yana ikki belgi asosida zidlanadilar. Bularning biri «shakliy o’zgarmaslik» (O’) bo’lsa, ikkinchisi «ma’noning umumlashganligi »(U) belgisidir. Ќar ikkala zidlanishda nomustaqil so’zlar belgili, mustaqil so’zlar belgisiz a’zolar sifatida yuzaga chiqadi. Nomustaqil so’zlarning ziddiyatda belgili a’zo sifatida namoyon bo’lishi izoh talab qilmagani holda, mustaqil leksemalarning belgisizligi shundaki, ular sirasida o’zgar-mas so’zlarning ham mavjudligi (ravishlar va taqlidlar) va ayrim o’rinlarda so’z o’zgartiruvchi kategoriyalarning neytrallanishidir. Masalan, so’zlarning birikuvida joylashuv omili kuchayganda shakliy omil susayadi: tosh ko’prik, xat yoz- moq kabi. Shuningdek, mustaqil leksemalarda ma’noviy umumlashuvchanlari ham bor. Demak, ikkinchi bosqichda ajraladigan ikki tizimiy birlashma (paradigma)ning lisoniy qiymati quyidagicha: S l m = N O O’ O U O S l n = N + O’ O U + Bu majmuaga S l ning birinchi bosqichda ega bo’lgan ikkinchi bosqich uchun umumlashtiruvchi belgilarni qo’shsak, belgilarning to’liq qatori quyidagicha bo’ladi: S l m =M + U O I O N O O’ O U O S l n = M + U O I O N O N + O’ + U + Ma’lum bo’ladiki, mustaqil so’zlar guruhi ikkinchi bosqichda hyech qanday aniq va qafiy belgiga ega bo’lmadi. Chunki birinchi guruh (ya’ni, mustaqil so’zlar) birliklarining asosiy belgisi «ma’noviylik» bo’lganligi sababli ular shakliy va vazifaviy belgilar asosidagi zidlanishda barqaror belgilarga ega bo’lmasligi mumkin. Nomustaqil leksemalarning «nomustaqillik»larining mohiyati ularning shakliy va ma’noviy xususiyatlaridadir. Shuning uchun ular bu bosqichda barqaror belgilarini namoyon qiladi. III bosqich. Bu bosqichda nomustaqil so’zlar (Sln) «bog’lash» funksional belgisi asosida zidlanadi va guruhlarga bo’linadi. Nomustaqil so’zlar leksikologiya uchun o’rganish manbai bo’lmaganligi bois biz ularni tahlil etishni shu nuqtada to’xtatganimiz ma’qul. Mustaqil leksemalar guruhi bu bosqichda «ma’noning ishoraviy- ligi» (D – deyktivlik) belgisi asosida noto’liq ziddiyatli munosabatini namoyon qiladi. Bunda ishoraviy ma’noli so’zlar – olmoshlar ajralib chiqadi. Fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid va so’z – gaplardan iborat guruhning bu ziddiyatda belgisizligining sababi shundaki, ularning bar- chasining tarkibida semantik «bo’shashgan» va olmoshlarga yaqinlashgan so’zlar talayginadir (narsa, kishi kabi otlar, shunday qilmoq/bo’lmoq kabi fe’llar, boshqa, hozirgi kabi sifatlar, ko’p, oz kabi miqdor sifatlari, endi, picha kabi ravishlar hamda so’z – gaplarning barchasi ishoraviy ma’noli birliklardir). Bu guruh ham o’z navbatida yana ikki guruhga: a) atovchi/nomlovchi so’zlar guruhiga (S l ma ) va b) tasvirlovchi so’zlar (S l mt )ga ajraladi. Bunday ajratish «tasvirlovchilik» (T) belgisi asosidagi privativ ziddiyat zaminida bo’lib, bunda so’z –gap-lar, taqlidlar tasvirlovchi so’zlar –gaplar, taqlidlar tasvirlovchi so’zlar sifatida belgili a’zo, atovchi/nomlovchi bo’lgan qolgan leksemalar (fe’l, ot, sifat, son, ravish bel-gisiz a’zo mavqyeida bo’ladi. Atovchi leksemalarning «tasvir- lovchilik» belgisiga nisbatan neytralligi esa bu so’zlar ichida ma’nosida tasviriylik, uslubiy bo’yoqdorlik kuchli bo’lgan leksemalarning soni anchaligi bilan belgilanadi. Demak, mustaqil so’zlar III bosqichda ma’noviy xususiyatlariga ko’ra bo’linish asosida uch ichki guruhni beradi va ularning umumiy lisoniy qiymati quyidagicha: Olmoshlar = D + Tasvirlovchi so’zlar = D O T + Atovchi so’zlar = D O T O Bu bosqichda ajralib chiqadigan belgili so’zlar soni tarixiy taraqqiyot davomida belgisiz a’zolar hisobidan boyib boradi. Boshqacha aytganda, yordamchi leksemalar mustaqil leksemalar hisobidan, olmoshlar va tasvirlovchi leksemalar atovchi leksemalardan oziqlanadi. IV bosqich. Mustaqil leksemalarning III bosqichda ajralib chiqqan 5 ichki guruhi bu bosqichda ma’noviy asoslarda ichki bo’linishlarni beradi. 1.Olmoshlar hozirgi tilshunosligimizda ajratiladigan ma’noviy turlar (kishilik olmoshlari, so’roq olmoshlari, ko’rsatish olmoshlari, belgilash olmoshlari) ga ajraladi. Ularning zidlanishlari teng qiymatli (ekvipolentdir), ya’ni har bir guruh o’ziga xos ma’no va vazifa bilan ikkin-chisiga qarama – qarshi turadi. 2.So’z –gaplar ham modal, undov, taklif –ishora, tasdiq inkor so’zlar kabi ichki guruhlarga ajralib, ularning zidlanishlari ham ekvipolent tabiatlidir. 3.Taqlidlar bu bosqichda tovushga taqlidlar va obrazga taqlidlar sifatida ekvipolent ziddiyatli guruhlarga bo’linadi. 4.Ravishlar ham mavjud ma’no turlariga ekvipolent ziddiyatlar asosida ajraladi. 5.Ravishlar ajralib chiqqandan keyin atovchi lekse-malarning qolganlari an’anaviy fe’llar, otlar, sifatlar, sonlar kabi ma’noviy turkumlarga ajraladi. Fe’llar hara-kat – holatni (Ќ), otlar umumiy predmetlikni (P), sifatlar belgi – xususiyat (BX), sonlar miqdorli (MЉ) ma’nosini ifodalashga xoslanganligi bilan atovchi so’zlarning shak-lini o’zgartirmaslikka neytral» guruhchasidan bir –bir ajralib chiqadi va hozirgi tilshunosligimizda ajratiladigan so’z turkumlarini beradi. Bu bosqichning ikkinchi qator zidlanishida O’ belgisi neytral- likdan aksiga o’tadi va bu guruhdan ajralib chiqqan fe’llar nisbat (NS), otlar son va kichraytirish – erkalash (KE), sifatlar daraja (DR), sonlar - tartib, dona, ulush, jam, kasr va b. (TJ) kabi tasniflovchi grammatik katego-riyalarga ega ekanliklari bilan o’zaro ekvipolent zidlanadi. (Leksik sath va uning I–IV bosqich bo’linishi jadvali) Atovchi leksemalarning ichki bo’linishida fe’l, ot, sifat va sonlar munosabati privativ tabiatlidir: Atovchi so’zlar majmuasi «Belgi» + Fe’l, sifat, son Ot 0 «Dinamik belgi» + Fe’l Sifat, son 0 «Miqdoriy» + Son Sifat 0 Aytilganlardan va jadval umumlashmasidan malum bo’ladiki, leksemalar ma’noviy xususiyatlariga ko’ra dastlab 4 katta guruhga ajratilishi lozim: 1) yordamchi leksemalar; 2) ishoraviy leksemalar; 3) tasviriy leksemalar; 4) atash/nomlash ma’noli leksemalar. Jadval leksemalar orasidagi muhim qonuniyatni namo-yon qiladi. Jadvaldagi guruhlarning ikki chekkasidan o’rin olgan birliklar – fe’llar va ko’makchilar leksika va gram-matika zidlanishida ikki qutbni egallaydi. Fellarda lekse-malarning boshqa sath birliklaridan farqlanishining eng oliy namunasi namoyon bo’lsa, ko’makchilarda leksemalarning morfemalar bilan qorishib ketishini ko’ramiz. Lisoniy tizimning I–IV bosqich parchalanishi an’ana-viy morfologik tasnif – so’z turkumlarini ajratishgacha davom etdi va dastlabki uch bosqich bo’linishi privativlik, to’rtinchi bosqich bo’linishi esa ekvipolentlik munosabati asosida kechadi. Leksemalarning tizimiy birlashmalarini ochishni so’z turkumlaridan alohida va muayyan bir leksemagacha (misol sifatida [ot] leksemasini tanladik) davom yettiramiz. V bosqich. Ot so’z turkumining atoqli va turdosh otlarga bo’linish sof matniy bo’lib, ko’p hollarda grammatik, balki hatto leksik tizimga ham aloqador emas. Chunonchi Tosh qattiq gapida tosh leksemasi atoqlilik va turdoshlik jihatidan ma’noviy zidlanishda (kontrastiv distribu-siyada) turadi va bu gap ikki xil mazmun beradi: 1.Tosh – qurumsoq kishi . 2.Tosh – mustahkam jism . Turdosh otlar ijtimoiy shart – sharoit asosida atoq-lilanishi mumkin. Shuning uchun turdosh va atoqli otlarning o’zaro oppozisiyasi «alohidalik (yakka predmetni atash)» belgisi asosidagi privativ ziddiyatdir va bunda atoqli otlar belgili, turdosh otlar belgisiz a’zo mavqyeida bo’ladi. Shuning uchun turdosh otlar osonlikcha atoqlilanishi mumkin va bu, asosan, ijtimoiy shart – sharoitlar bilan bog’liqdir. Lekin atoqli otlarning turdoshlanishi juda kam uchraydi va u ma’noviy usul bilan so’z yasalishi sifatida qaralishi lozim. VI bosqich. Bu bosqichda turdosh otlar muayyan va mav-hum turlarga bo’linadi. Bu bo’linish turdosh atoqli-lik/turdoshlikka ko’ra grammatik qurilishga bir qadam yaqindir. Chunki mavhum ot yasashning maxsus derivasion qo-lipi mavjud ([muayyan ot+lik=mavhum ot]). Aniq va mavhum otlar orasidagi farq ma’noviydir. Muayyan va mavhum otlarning o’zaro zidlanishlari privativ bo’lib, «muayyanlik» belgisiga tayanadi. Bunda aniq otlar belgili, mavhum otlar va harakat ismlari belgisiz a’zo mavqyeida turadi, Bu bosqichda ikkinchi qator ziddiyat «belgi – xususi-yatlilik» asosida bo’lib, unda mavhum otlar belgili, muayyan otlar belgisiz a’zo mavqyeida bo’ladi. Shuning uchun hatto ishoraviy ma’nbali so’zlardan yasalgan menlik, kimlik, o’zlik kabi mavhum otlarda belgi ma’nosi yetakchilik qiladi. VII bosqich. Bu bosqichda otlar, odatda, yakka va jam, ya’ni donalab sanalishi mumkin bo’lgan narsani atovchi otlar va ma’lum bir majmuani, to’plamni atovchi otlarga bo’linadi. Lug’aviy -mavzuiy maydon, lug’aviy mavzuiy to’da va lug’aviy-ma’noviy guruh VIII bosqich. Bu bosqichda leksemalarning ma’lum bir so’z turkumi doirasida katta –kichik ma’noviy guruhlarga ajralishi yuz beradi. Bu mikrosistemalar lug’aviy mavzuviy maydon (LMM) ,lug’aviy mavzuviy to’da (LMT) va lug’aviy ma’noviy guruh (LMG) lardir. Odatda, bu majmualar orasi-dagi farq katta – kichiklikdadir. Lug’aviy qatorlar va lug’aviy mikrosistemalar farqla-nadi. Lug’aviy qatorlar deganda teng qiymatli leksema-larning ma’nodoshlik, graduonimik qatorlari tushuniladi. Lug’aviy mikrosistemalar esa o’zaro gipo – giperonimik munosabatlar bilan bog’langan leksik to’plamlardir. Љurilish va so’zlararo munosabatlarga ko’ra bu majmualarning barchasi gipo – giperonimik munosabatlarga tayanadi. Bunda aniq qonuniyat amal qiladi – quyi bosqich majmuasidan yuqori bosqich majmuasiga faqat yetakchi so’z (lug’aviy majmua dominantasi) gina kiradi. Chunonchi, «shaxs» leksik maydoni shaxs dominantasi va uning odam , jin, malak kabi qurshov so’zlari (giponimlari)dan iborat bo’lgan LMGdir. Qolgan barcha so’zlar qurshov so’zlarining sinonimlari, graduonimlari yoki giponimlari mavqeida bo’ladi. VIII bosqichda aniq otlar maxluqot va narsa yetakchi leksemalari atrofida birlashadigan guruhlarni beradi. Ikki dominanta leksema– maxluqot va narsa o’zaro oppozitiv bo’ladi va ziddiyat belgisi «rivojlanish» bo’ladi. Bu maxluqot leksemasida barqaror, narsa leksemasida belgisiz bo’ladi. Chunki narsa leksemasi jonlini ham jonsizni ham ifodalaydi. Shuningdek, maxluqot leksemasi bugungi kunda jonzot, jonivor leksemasiga tenglashgan. IX bosqichida jonzot/jonivor leksemalari o’simlik leksemasi bilan ziddiyatda bo’ladi. Bu zidlanish ekvipolent bo’ladi. Chunki jonzot/jonivor harakatlanuvchanli, o’simlik esa turg’unlik belgisi bilan xarakterlanadi. Bu bosqich-dagi ikkinchisida oppozisiya «nafas» (jon) belgisi asosida bo’lib, unda jonzot belgili o’simlik esa belgisiz mavqyeda kelgan. X bosqich. «Tirik mavjudot» ma’nosini ifodalagan jonzot leksemasi bu bosqichda odam va jonivor dominantali guruhlariga bo’linadi. Bu ikki leksemaning zidlanishi ham ekvipolent tabiatlidir. Jonivor bu zidlanishda hayvonlarning barcha turlarini atovchi leksema sifatida chiqadi. Odam–jonivor leksemalarining ikkinchi sira oppozisiyalari «aqllilik» asosidagi privativlikdir. Bunda odam leksemasi belgili, jonivor belgisiz a’zo holatida bo’ladi. Jonivor leksemasi giperonim sifatida hayvonlar-ning turlarini atovchi hayvon, hashorat, gazanda, parranda, baliq kabi leksemalardan iborat giponimik qurshovni tashkil yetadi. Bizning tahlilimiz ot leksemasiga qarab yo’nalganligi va u hayvon majmuasiga aloqador bo’lganligi bois XI bosqichda shu leksemaning giponimik qurshovlari tahliliga o’tamiz. XI bosqich. Bu bosqichda hayvon tizimi «uy hayvonlari» va «yovvoyi hayvonlar» guruhlariga ajraladi. Bu bosqichda uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar so’z birikmalari o’rnida qo’llanadigan leksemalar yo’q. Bu bo’shliq (lakuna) so’z birikmalari bilan to’ldiriladi. Bu bos-qichda giponimik qurshov, aytib o’tilganidek, «xonaki – yovvo-yilik» belgisi asosidadir. Bu belgi mutanosib (propor-sional) ziddiyat qurish uchun asos bo’ladi. Chunki bu belgi asosida o’simlik turlari ham farqlanadi. Uy va yovvoyi hayvonlarni atovchi leksemalar, o’zbek tilida, odatda, teng qiy-matli oppozisiya hosil qiladi. Љiyoslang: qulon –eshak, arxar – echki, silovsin – mushuk, qirg’ovul –tovuq va hokazo. XII bosqich. «Uy hayvonlari» majmuasidan quyiroqda turuvchi va ot leksema bilan ataluvchi jonivorlarni o’z ichiga oluvchi to’plamni atovchi leksema chorva leksemasidir. Bu so’z mohiyatan xo’jalik faoliyati turi bilan bog’liq. Chorva giperonim bo’lib, uning giponimlari ulov, qoramol, qo’y. yechki, parranda leksemalaridir. XIII bosqich. Chorva giperonimi giponimlaridan biri ulovdir. Ulov leksemasi «ish hayvoni» belgisi ostida qoramol va mayda molga privativ ziddiyatli munosabatda bo’ladi. Bunda ulov belgili, qoramol va mayda mol belgisiz mavqyeni egallaydi. Chunki, birinchidan, ayrim turdagi qoramol ish hayvoni sanaladi (chunonchi, ho’kiz), ikkinchidan, ulov leksemasi ba’zan umuman «ish hayvoni» ma’nosida qo’llanadi. XIV va XV bosqichlar. Bu bosqichlarning ajratilishi leksik tizimning iyerarxik qurilishi uchun o’ta shartlidir. Chunki bu bosqichda ajratiladigan yilqi va uyur leksemalari otlar majmuasini ham, «ot podasi» turlarini ham atab keladi. Uyur leksemasi tilimizda poda leksemasi bilan privativ munosabatdadir. Bunda ziddiyat belgisi «otlarga xoslik» bo’lib, bunda uyur belgili va poda belgisiz mavqyeni egallaydi. XVI bosqich. Bu bosqichda tahlil ot leksemasiga yetadi. Bu bosqichda ot leksemasi eshak, tuya, xachir leksemalari bilan ekvipolent ziddiyatli munosabatini namoyon qiladi. Bu bosqichda ot o’ziga xos alohida sinonimik va graduonimik qatorlarga ega. o’zbek tilida ot leksemasining sinonimik qatori ot, asp, markab va tanovar leksemalaridir. Bu sirada ot leksemasi asp, markab, tanovar leksemalari bilan privativ, asp, markab va tanovar leksemalari o’zaro ekvipolent ziddiyatli munosabatdadir. Ot leksemasining darajalanish qatori qulun – toy – g’unon – do’non –ot leksik qatoridir. Bu darajalanish «yoshga ko’ra» belgi asosidadir. Ko’rinadiki, ot leksemasining sinonimlari va gradu-onimlari undan quyida alohida bosqich sifatida ajralib chiqa olmaydi. Chunki sinonimlarning hajmi bir xilligi ularning alohida bosqich sifatida ajralib chiqishiga yo’l qo’ymasa, graduonimlar ot leksemasidan ajralsa, darajali mohiyatini yo’qotishi uning mustaqil bosqich tashkil etishiga monelik qiladi. XVII bosqich. Ot leksemasi quyidagi 4 ta LMG bilan giponimik munosabatda bo’ladi: a) otning jinsiga ko’ra turlarini ifodalovchi lekse-malar; b) otning asl turiga ko’ra zotlarini ifodalovchi lekse-malar; v) rang –tusiga ko’ra turlarini ifodalovchi leksemalar; g) vazifasiga ko’ra turlarini ifodalovchi leksemalar. Giponimlar qanday turni atashidan qa t’iy nazar, bir giponimga tobe bo’lganligi bois bir bosqichda joylashadi. Ќar bir giponim guruhi alohida bosqichni tashkil eta olmaydi. Jinsiga ko’ra giponimik guruh. Bu guruh jins ma’-nosi muayyan bo’lmagan ot leksemasi (giperonim) va jins ma’nosi aniq bo’lgan ayg’ir, baytal leksemalaridan iborat bo’lib, giperonim va giponimlar orasida privativ ziddiyat hukmron va ziddiyat belgisi «jinsi aniq emas» likdir. Zotiga ko’ra giponimik guruh . Bunda ot leksemasi giperonimi belgisiz a’zo sifatida arabi, bedov, qozoqi, mug’uli giponim – leksemalari belgili a’zo sifatida privativ ziddiyat hosil qiladi. Giponimlar o’zaro ekvipolent ziddiyat asosida yashayd. Rang –tusa belgisini ifodalashiga ko’ra ot leksemasi saman, to’riq, chovkar, qorabayir, qashqa, jiyron kabi leksemalari bilan privativ ziddiyat hosil qiladi. Vazifa belgisi asosidagi giponimik guruhda vazifasi muayyan bo’lmagan ot leksemasi giperonim sifatida, salt, aravakash, yukchi, uloqchi, poygachi giponim leksemalari bilan privativ ziddiyatli munosabatda bo’ladi. Demak, ma’lum bo’ladiki, istalgan leksema bir necha qirralari asosida bir necha giponimik qurshovni hosil qilishi mumkin. Bir leksema turli qirrasi asosida nechta giponimik qurshov hosil qilmasin, barcha giponimik qur-shovlar bir bosqichdan o’rin oladi. Lekin giponimning o’zi giperonim sifatida alohida giponimik qurshov hosil qilsa, giponimlar giperonimdan quyi bosqichni egallaydi. Shun-day hodisa ot leksemasining baytal giponimida ko’rinadi. XVIII bosqich. Bu bosqichda baytal giponimining o’z giponimi – biya leksemasi turadi. Urg’ochi ot ning umumiy nomi bo’lgan baytal leksemasidan farqli ravishda biya leksemasi «qulunli baytal » ma’nosiga egadir. Baytal va biya leksemalari orasidagi ziddiyat ham privativdir. Demak, XVIII bosqichda ot leksemasi giponimlari, sino-nimlari, graduonimlari, partonimlarining xususiy gipo-nimik qurshov leksemalari turadi. Aytilganlar asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: LMustaqil leksemalarda iyerarxik bo’linish bosqichlari yigirmaga yaqinlashadi. Ќar bir pog’onada turli kattalikdagi lug’aviy majmualarni atashni bitta leksik dominanta ta’minlaydi va iyerarxik bo’linishni cheksiz gipo – giperonimik bo’linishlar zanjiriga ulaydi. Bunda tilning o’ta yuksak tejamkorlik omili shuki, istalgan quyi bosqichdan faqat bitta leksema – quyi bosqichning dominantasi yuqori bosqich uchun giponim bo’ladi. Masalan, XVI pog’onada ot leksemasi o’zi bilan aloqador 500 ga yaqin sinonim, graduonim, partonim va giponimlarning dominantasi sifatida qurshovlar hosil qiladi. Bu leksema 500 dan ortiq leksema va so’z birikmalarini bir markazga bog’lab turadi. Lekin undan yuqoridagi, ya’ni XV bosqichga faqat ot leksemasi kiradi. XVI pog’onadagi ot leksemasining qurshovi sifatida chiqadigan bu 500 dan ortiq leksemadan har biri gi-peronim sifatida voqyelanib, giponimik qurshovlar hosil qilaveradi, bu giponimlar esa, o’z navbatida, yana giponimik qurshovlar hosil qilib boraveradi. Ќar bir quyi pog’onada birliklar soni oldingi pog’onadagiga nisbatan geometrik progressiya sifatida o’sib boradi. 2.Giperonim va giponim hamisha bir xil – privativ munosabatlarda turish sababli privativ oppozisiya til tizi-mini boshdan – oyoq qamrab oladi, lekin yondosh va «bosqich-dosh» bњlgan, bir bosqichda turgan giponimlar orasida ekvipolent munosabatlar yetakchilik qiladi. Gipo– gipero-nimik munosabatlarning nisbiy va cheklanmaganligi liso-niy tizim hamda uning imkoniyatlarining cheksizligini ta’minlasa, giponimlararo munosabatlarning ekvipolent, giperonim va giponim orasidagi munosabatlarning privativligi til ifoda vositalarining aniq va muayyanligini ta’minlaydi. ADABIYOTLAR Asosiy adabiyotlar 1. Jamolxonov N. Hozirgi o‘zbek tili. 1-qism. –T.: O‘qituvchi, 2005. 2. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: Fan va texnologiya, 2010. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Rahimov S., B.Umurqulov. Hozirgi o‘zbek tili. –T.: O‘qituvchi, 2003. 2. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili I-II qism. –T., 2004. 3. Qilichev E. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Buxoro, 1999. 4. Qudratov T., Nafasov T. Lingvistik tahlil. –T.: O‘qituvchi, 1981. 5. Qo‘chqortoev I. So‘z ma’nosi va uning valentligi. – T.: Fan, 1977. 6. Mirtojiev M.M. O‘zbek tili semasiologiyasi. –T.: Mumtoz so‘z, 2010. 7. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. –T.: O‘qituvchi, 1993. 8. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. –T.: O‘qituvchi, 1995. 9. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnallari. –T., 1990-2015. 10. “Til va adabiyot ta’limi” jurnallari. –T., 1990-2015.

SEMASIOLOGIYA. SEMEMA VA UNING TARKIBIY QISMLARI. LEKSEMANING IFODA VA MAZMUN TOMONI. POLISEMANTIKLIK VA KO‘P MA’NOLILIK . Reja: 1. Semasiologiya haqida tushuncha. 2. Semema, sememaning tarkibiy qismlari. 3. Sema turlari, semaning darajasiga ko ra turlari.ʻ 4. Semema va nutqiy ma’no. 5. Leksemaning ifoda va mazmun tomoni. 6. Polisemantiklik, hosila ma’noning yuzaga kelish yo llari. ʻ

So‘z tilning eng muhim nominativ birligidir, chunki u borliqdagi narsa- buyumlarni, predmet sifatida tasavvur qilinadigan mavhum tushunchalarni, harakat-holatni, rang-tus, maza-ta’m, hajm-miqdor, xislat kabi belgi-xususiyatlarni nomlaydi: daraxt (predmet nomi), ong (mavhum tushuncha nomi), ishlamoq (harakat nomi), oq (rang-tus nomi), shirin (maza-ta’m nomi), katta (hajm nomi), besh (miqdor nomi) kabi. Tilning luG‘at boyligidagi bunday so‘zlar leksik birliklar sanaladi. Tilda nomlash xususiyatiga ega bo‘lmagan, binobarin, leksik birlik sanalmaydigan so‘zlar ham bor, ular faqat grammatik yoki modal ma’nolarni ifodalaydi, shunga ko‘ra grammatik so‘zlar yoki morfema-so‘zlar hisoblanadi: yordamchi so‘zlar, modal so‘zlar, taqlidiy so‘zlar, undovlar, olmoshlar shular jumlasidandir. Bular tilshunoslikda ifodalovchi so‘zlar (undovlar, modal so‘zlar, yuklamalar), ko‘rsatuvchi so‘zlar (boG‘lovchilar, ko‘makchilar), olmoshlovchi so‘zlar (olmoshlar) va atovchi so‘zlar (atoqli otlarning ma’lum turlari) kabi guruhlarga ajratiladi. (12,50-51). Leksik mazmunli so‘zlar leksikologiyada, grammatik mazmunli so‘zlar esa grammatikada (so‘z turkumlari bilan boG‘lab) o‘rganiladi. Tilshunoslikda leksik mazmunli so‘zlarning strukturasi har xil ta’riflanmoqda: ayrim manbalarda leksik mazmunli so‘zlarning ifoda plani (tovushlardan tarkib topgan moddiy tomoni) leksema deb, mazmun plani (ifodalanuvchisi) esa semema deb ta’riflanadi. Demak, leksema va semema leksik birlikning (so‘zning) o‘zaro aloqada bo‘lgan ikki tomoni ekanligi aytiladi. 1 Boshqa manbalarda esa leksema so‘zning ifoda planigina emas, balki uning ifoda va mazmun planlari birligidan iborat yaxlit butunlik ekanligi ta’kidlanadi. Bu butunlik nominativ funksiyadagi so‘z yoki so‘z birikmasi shaklida bo‘ladi. U onomasiolologiyada tilning luG‘at tarkibidagi bir komponent ( vokabula ) sifatida, semasiologiyada esa ma’lum ma’nolar tarkibidan iborat birlik ( semantema ) sifatida o‘rganiladi. 1 O‘zbek tilshunosligida leksemaning ifoda va mazmun planlari birligidan iborat bir butun leksik birlik sifatida qaralishi keng tarqalgan, bunda uning ifoda plani (tovush tomoni) nomema (8,54-55) termini bilan, mazmun plani esa semema (12,51-b.) atamasi bilan nomlanmoqda. Mazkur darslikda ham shu an’anaga amal qilindi. 1 Толстой Н.И. Из опы тов типологическ ого исследования славянск ого словарного состава. – « Вопросы язы к ознания» , 1963, №1. Новик ов Л.А. Сем антик а ру сск ого язы к а – М:. « Вы сш ая ш к ала» , 1982, с.114. 1 1 Кодухов В.И. Введение в языкознание. – М:. «Просвещение», 1979, с.184-186.

Leksemaning ifoda jihati deganda avvalo qaysi til tovushlarining qanday tartibdagi qatori bilan ifodalanishi tushuniladi. Leksemaning (shuningdek morfemaning ham) ifoda jihati bo‘lish vazifasini bajarishi bilan til tovushi fonema mavqeiga ega bo‘ladi. Demak, til tovushi – tilning tovushlar tizimiga mansub birlik; fonema – til birligi (leksema, morfema) tarkibida birlamchi qurilish ashyosi vazifasini bajaradigan til tovushi. Fonema – til birligining ifoda jihati bo‘lib xizmat qiladigan va shu orqali til birliklarining o‘zaro farq-lanishini ham ta'minlaydigan til tovushi. IFODA JIHATI TUB VA HOSILA LEKSEMALAR. Leksemalarning ifoda jihatiga oid masalalardan biri – ularning tub yoki hosila ekanligi. Leksemani tub deb belgilash – nisbiy tushuncha. Hozirgi til nuqtayi nazaridan tub deb qaraladigan leksemalarning ko‘pi asli hosila leksema bo‘lib, ular tarkib toptiruvchi ma'noli qismlarga faqat hozirgi til nuqtayi nazaridan ajratilmaydi. Masalan, bosh- leksemasi tarixan ham, hozirgi o‘zbek tilida ham ma'noli qismlarga ajratilmaydi, shunga ko‘ra aslan tub leksema deyiladi. Boshqa- leksemasi esa hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub deb qaraladi; aslida bu leksema tarixan bash- leksemasining  ajralib turuvchi  ma'nosidan -(ı)q qo‘shimchasi bilan yasalgan bashıq- fe'lidan -a qo‘shimchasi bilan yasal-gan sifat bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida bunday ma'noli qismlarga ajratilmaydi: ( bash- + ıq  bashıq- ) + -a  bashıqa- > bashqa- > bâshqa- (Bu leksema tarkibini bosh + qa tarzida izohlash to‘g‘ri emas). Asli qandayligidan qat'i nazar, hozirgi tilda tub deb qaraladigan leksemalarning ifoda jihati deb ular tarkibidagi tovushlar (fonemalar) ta'kidlanadi. Hosila leksemalarda esa ularning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri tovushlarni (fonemalarni) aytish o‘rinli emas. Masadan, yaxshi- leksemasi asli hosila leksema bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida tub deb qaraladi, shunga ko‘ra uning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri y, a, x, sh, i tovushlari (fonemalari) ko‘rsatiladi. Shu leksemadan hosil qilingan yaxshilik leksemasida uning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri tarkibidagi sakkiz tovushni (fonemani) ko‘rsatish o‘rinli emas, chunki bu leksema yaxshi- va -lik ma'noli qismlaridan tarkib topgan.

Demak, hozirgi o‘zbek tilida hosila deb qaraladigan leksik birlik dastlab ma'noli qismlarga ajratiladi, ifoda jihati deb avval shunday ma'noli qismlar ta'kidlanadi, keyin-gina har bir tub ma'noli qismning o‘ziga nisbatan ifoda jihati deb tovush (fonema) ko‘rsatiladi. 2- §. Hosila leksemalar turlicha yuzaga keladi: leksema yasaladi, leksema tuziladi, leksemaga aylanish voqe bo‘ladi. Mavjud leksemaga qo‘shimcha qo‘shib hosil qilingan leksema yasama leksema deyiladi. Bunda leksema qo‘shimchaga nisbatan leksema yasalish asosi, qo‘shimcha esa leksema yasovchi, hosila – yasalma, yasama leksema deyiladi. Masalan, hikoyachi- yasama leksemada hikoya- - leksema yasalish asosi, -chi esa – leksema yasovchi. Leksema yasash vazifasini bajaradigan qo‘shimcha leksema yasovchi affiks deyiladi (lot. affixus -  biriktirilgan  ). O‘zbek tilidagi leksema yasovchi affikslar yasalish asosi bo‘lib kelgan leksemaning ketiga qo‘shiladi, shunga ko‘ra leksema yasovchi suffiks deyiladi (<lot. suffixus -  yoniga biriktirilgan  ): ish- + -chi  ishchi-, ish- + -chan  ishchan-, ish- + -la  ishla- kabi: ( I S H - + L A ) - leksema, ot leksema leksema yasovchi, affiks (suffiks), fe'l leksema yasovchileksema yasalish asosi yasama leksema, fe'l leksema Boshqa tildan olingan leksemalar tarkibida kirib kelib, o‘zbek tili manbaida ham leksema yasash vazifasini bajaradigan ayrim old qo‘shimchalar – prefikslar mavjud (lot. pra e fixum < pra e -  oldida  + fixus  biriktirilgan  ). Masalan , hozirgi o ‘ zbek tiliga tojik tilidan olingan leksemalar orasida ba -, be -, no -, ser - prefikslari bilan yasalgan leksemalar anchagina . Bulardan be -, no -, ser - prefikslari bir qancha o ‘ zbekcha leksemalarga ham qo ‘ shilib keladi , demak , o ‘ zbek tilida leksema yasash vazifasini bajaradi : notanish -, notinch -, noto ‘ g ‘ ri -, noo ‘ rin -, noqulay -; bebosh -,

betinim -, bechiqim -; serajin -, serildiz -, sertuk -, serunum -, serqatnov - kabi ; ba - prefiksida esa o ‘ zbekcha leksemalarga qo ‘ shilib yangi leksema yasash xususiyati deyarli yo ‘ q . 3- §. Leksemani yasama leksema deyish uchun uning tarkibida yasalish asosi bo ‘ lib kelgan leksema ham , yasovchi affiks ham hozirgi o ‘ zbek tilida aniq ajralib turishi , yasalish asosi mustaqil leksema mavqeiga ega bo ‘ lishi , boshqa yasama leksemalarga ham asos sifatida xizmat qilishi , affiks ham shunday xususiyatlarga ega bo ‘ lishi lozim . Masalan , ishchi -, ishchan -, nota - nish -, serildiz -, bechiqim - kabi leksemalar tarkibida yasalish asosi bo ‘ lib kelgan leksemaga va yasovchi affiksga ( suffiksga , prefiksga ) aniq ajralib turadi ; shunday leksemalarga qiyosan beandisha -, bearmon -, serfarzand -, sergap -, serhosil -, noumid -, noqobil - kabi yasalish asosi va yasovchi affiksi o ‘ zbekcha bo ‘ lmagan leksemalar ham ma ' noli qismlarga ajratiladi , yasama leksema deyi - ladi , demak , bunday leksemalarda ham leksema yasalish tahlili amalga oshiriladi : ( S E R - + H O S I L - ) - leksema yasovchi affiks (prefiks) leksema, ot leksema sifat yasovchi leksema yasalish asosi yasama leksema, sifat leksema 4- §. O‘zbek tilida leksema yasash vazifasini asli tojikcha fe'l asosi (ko‘pincha hozirgi zamon asosi) ham bajaradi. Ot, sifat, son leksemaga fe'l asosini qo‘shib leksema hosil qilish tojik tilida leksema tuzish (tuzma leksema) deyiladi: bog‘- + dor = bog‘dor (dor- - doshtan -  ega bo‘l-  fe'lining hozirgi zamon asosi), dur- - uzoq  + bin-  durbin (bin- - didan -  ko‘r-  fe'lining hozirgi zamon asosi), choryak -  to‘rtdan bir  + kor- ( koridan -  ek-  fe'lining hozirgi zamon asosi)  choryakkor > chorakkor > chorakor kabi. Bunday tojikcha fe'l asoslari o‘zbek tiliga bir qancha tojikcha leksemalar tarkibida kirib kelgan; ulardan ayrimlari keyinchalik o‘zbekcha leksemalarga ham

O'xshashlar

DUNYO OKEANI VA UNING TARKIBIY QISMLARI
ADABIYoTShUNOSLIK FANINING ASOSIY VA TARKIBIY QISMLARI
BADIIY ASARNING TARKIBIY QISMLARI MAVZU VA G‘OYA.
Sun’iy intellektning asosiy tarkibiy qismlari va arxitekturasi
MEHNAT BOZORI INFRATUZILMASI FUNKSIONAL ELEMENTLARI VA TARKIBIY QISMLARI