DUNYO OKEANI VA UNING TARKIBIY QISMLARI Reja: 1.Dunyo okeani 2. Okean suvining xususiyatlari 3. Okean tagi relefi va suv osti yotqiziqlari

1. Dunyo okeani. Okean , Dunyo okeani (yun. Okeanos — Yerni aylanib oqadigan azim daryo) — Yerning materik va orollarni o rab turuvchi suvʻ qobig i. Gidrosferaning katta qismi (96,4%) ni, ʻ Yer yuzasining taxminan 70,8% ini egallaydi. Fizik va kimyoviy xususiyatlari hamda suvining kimyoviy tarkibi jihatidan Okean bir butun, lekin miqdor jihatidan gidrologik va geokimyoviy ko rsatkichlari xilma-xildir. ʻ Yer sharidagi quruqlik oltita materikdan iborat bo‘lsa, Okean bir butundir. Yu.M.Shokalskiy taklifiga ko‘ra Yer sharidagi 4 okean birgalikda Dunyo okeani deb ataladi. Uning maydoni 361 mln. km 2 . Dunyo okeanining bir butunligi suv massalarining erkin almashinuviga imkon beradi, shu sababli uni qismlarga bo‘lish turli davrlarda o‘zgarib turgan. 1650 yili golland olimi Varenus Dunyo okeanini 5 qismga ajratgan; Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy Muz va Janubiy Muz. 1985 yilda London geografiya jamiyari buni tasdiqladi. Ammo keyinchalik Shimoliy va janubiy okeanlar bodhqa okeanlarning qismlari degan degan fikr asosida ular boshqa okeanlarga qo‘shib yuborildi. XX asrning 30 yillarida Shimoliy Muz okeanining nomi yana qaytadan tiklsndi. Hozirgi paytda Janubiy okean borligi isbotlanish arafasida turibdi. Yer sharida Okean suvi va qurukliklarning taqsimlanishi turlicha. Shimoliy yarim sharda suv sathi yer sharining 61% ini egallaydi. Bu yerda Okean suvlari qurukdikxa ancha kirib borib, ko p sonli dengiz va qo ltiqlar ʻ ʻ hosil qiladi. Barcha ichki dengizlar Shimoliy yarim sharda joylashgan. Janubiy yarim sharda suv sathi 81% maydonni tashkil etadi, lekin dengiz va qo ltikdar kam. 81° shimoliy kenglikdan shimolida Shimoliy Muz okeanida ʻ va janubiy kenglikning taxminan 56° bilan 65° o rtasida Okean suvi yer ʻ sharini uzluk-siz qatlam shaklida o rab olgan. Suv yoki kurukdikning ʻ ko pligiga qarab yer shari okean yarim shari va materik yarim shariga ʻ bo linadi. Okean yarim sharining qutbi Yangi Zelandiyadan janubi-sharqda, ʻ

materik yarim sharining qutbi esa Fransiyaning shimoli-g arbida joylashgan.ʻ Gidrosferaning bir qismi bo lgan Okean atmosfera va ʻ Yer pusti bilan uzluksiz o zaro aloqador; shuning uchun ham Okeanning ko pgina muhim ʻ ʻ xususiyatlari atmosfera va Yer po stiga bog liq. ʻ ʻ Okeanlarni bir-biridan bunday ajratishdagi bunday o‘zgarishlarga sabab shuki, ularning chegarasi hamma joyda ham materiklar qirg‘og‘idan o‘tavermaydi, shuning uchun ko‘pincha shartli o‘tkaziladi. Har bir okean faqat o‘ziga xos xususiyatlar kompleksiga, chunonchi o‘z oqimlari, suv qalqishlari, shamollari sistemasiga, harorat rejimiga, tuzlarning tarqalishi qonuniyatiga, chuqurliklari va suv osti yotqiziqlari harakteriga ega. Dunyo okeani tarkibiga okean, dengiz, qoltiq va bo‘g‘izlar kiradi. 2. Okean suvining xususiyatlari Dunyo okeani suvining asosiy xususiyati ularning sho‘rligi va haroratidir. Bir litr suvdagi tuzlar miqdoriga sho‘rlik deb ataladi. Sho‘rlik promille yoki grammlarda ifodalanadi. Okean suvida 60 ga yaqin mineral erigan, suvning sho‘rligi o‘rta hisobda 35‰. Suvda erigan tuzning 77,76 foizini NaCl, 1087 foizini MgCl, 4,74 foizini MgSO4 va 3,60 foizini CaSO4 tashkil etadi. Okeanda 1000 metrdan chuqurda hamma joyda suv sho‘rligi bir xil – 35 promille. Suv yuzasida oqimlar, yog‘inlar, bug‘lanish ta’sirida sho‘rlik darajasi har xil: ekvator atroflarida 37 ‰, tropiklarda 36- 38‰, mo‘tadil mintaqada 35‰, qutbiy o‘lkalarda 35-35‰. Suvning harorati quyosh radiatsiyasiga, shamollarga, oqimlarga, to‘lqinlarga bog‘liq. Okean suvi aslida soviq bo‘lib, uning faqat yuzasi iliq va chuqurga tushgan sayin salqinlashadi. Faqat 8 % dengiz suvi 10°C dan iliq, dengiz suvining yarimi esa 2,3°C dan soviq hisoblanadi 1 . Okeanlarning chuqur qismlarida harorat katta farq qilmaydi: qutbiy o‘lkalarda -1° atrofida, ekvator atroflarida +1°, +2° bo‘ladi. Bunga okean osti 1 Goudie A. Physische Geogra p hie. Germany.2002. 80 -bet

oqimlari sabab bo‘ladi. Chuqurlik ortgan sayin harorat pasayib boradi va 1000 m dan boshlab hamma joyda harorat 5° dan past. 2000 m dan pastda 2- 3°C. Okean yuzasidagi harorat havo harorati kabi zonal qonuniyat asosida o‘zgaradi. Ekvator atroflarida o‘rtacha yillik harorat 25-26°, har ikkala yarimsharning 30-40° kengliklarida 17-20°, qutbiy kengliklarda 0° artofida yoki manfiy bo‘ladi. Okean suvi hech qachon jim turmaydi. Asosan 3 xil harakat bo‘ladi; qalqish, to‘lqinlar, oqimlar. Suv qalqishi Yerni Oy tortishi oqibatida, uning Oyga qaragan va teskari tomonida ro‘y beradi. Ochiq okeanda suv ko‘p ko‘tarilmaydi. Qo‘ltiq va bo‘g‘izlarda ko‘proq ro‘y beradi. Har 12 soat 26 daqiqada eng ko‘p ko‘tarilish bo‘ladi. Eng baland ko‘tarilish Amerikaning Fandi qo‘ltig‘ida 18 m gacha, Osiyoning Shelexov qo‘ltig‘ida 12 m gacha kuzatiladi. Okean suvi to‘lqinlariga shamol, yer qimirlash va havo bosimining o‘zgarishi, suv qalqishi sabab bo‘ladi. To‘lqin balandligi ayrim vaqtlarda 20 m gacha yetadi. Ayniqsa yer qimirlashda hosil bo‘lagn to‘lqinlar – sunamilar katta bo‘ladi. Suv yuzasining tebranma harakatlaridan iborat bo‘lgan to‘lqinlanishdan tashqari okean hamda dengiz suvi massalari uzoq-uzoqlarga oqib boradi. Bular okean va dengiz oqimlaridir. Okean va dengiz oqimlari suvnind vertikal harakatlari bilan birgalikda dunyo okeani suvlarining sirkulyatsiyasini vujudga keltiradi. Bu sirkulyatsiya atmosfera sirkulyatsiyasiga o‘xshab ketadi. Atmosfera va okean suvi massasi harakatlari bir-biriga shu qadar bog‘liqki, ular atmogidrosferaning bir butun sirkulyatsiyasini hosil qiladi. Oqim deb okean yoki dengizning yuza qismidagi juda katta suv massasining chuqurligi bir necha yuz metrli keng polossalar tarzida ma’lum bir yo‘nalishda uzoq masofalarga olib ketilishiga aytiladi.

Okean suvlari sirkulyatsiyasi, shu jumladan oqimlar ham bir qancha sabablarga ko‘ra vujudga keladi. Mana shu sabablarga qarab oqimlar zichlik, dreyf va quyilma oqimlarga ajratiladi. Zichlik oqimlari turli dengizlarda va okeanlarning turli qismlarida suvlarning zichligi har xil bo‘lishidan vujudga keladi. Masalan, Qora dengiz bilan O‘rta dengiz orasida dengizlar suvining zichligidagi farq tufaylinhosil bo‘lgan oqim mavjud. Okean oqimlarining sayyora iqlimiga ta’siri katta. Yuqori va quyi kengliklarda issiqlik almashinishini ta’minlaydi va ekstremal iqlimni yumshatadi. Atmosfera sirkulyasiyasiga bog‘liq holda doimiy esuvchi shamollar yo‘nalishiga bog‘liq holda oqimlar ham o‘zgarib turadi. Suv yo‘nalishining o‘zgarishiga Korolis kuchi ham ta’sir ko‘rsatadi. Okean oqimlari suv zichligiga haroratlar farqi ham ta’sir ko‘rsatadi (12.5-rasm). Masalan, sovuq suv bilan issiq suvning zichligidagi farq okeanning ekvatorial qismlari bilan qutbiy qismlari o‘rtasida suv massalarining almashinuviga sabab bo‘ladi. Arktika va Antarktika da soviq va zich suvlar okeanning tagidagi suv qatlamlarida yuqori bosim hosil qiladi. Ekvator artoflarida yuza qatlamfagi suvlar issiq bo‘lganidan chuqurdagi suvlar zichligi qurublardagiga qaraganda kamroqdir. Shu sababli okean tagidagi suvlar qutblardan ekvatorga tomon, yuza suvlar esa ekvatordan qutblarga tomon oqadi 2 . Okean oqimlarini hosil qiluvchi asosiy kuch shamollardir. Doimiy va asosiy shamollar dreyf oqimlarini vujudga keltiradi. Bu oqimlar havo suv yuzasiga ishqlanishi va shamolning to‘lqin yonbag‘riga bosimi natijasida hosil bo‘ladi. Yuza suvlarning harakat energiyasi ancha chuqurgacha ta’sir etadi. 2 Goudie A. Physische Geogra p hie. Germany.2002. 7 5 -be t