M E H NAT BOZORI INFRATUZILMASI FUNKSIONAL ELEMENTLARI VA TARKIBIY QISMLARI Reja: 1. M e h nat bozori infratuzilmasi funksional elementlari va tarkibiy qismlari 2. M ehnat bozorini boshqarish ning asosiy yo‘nalishlar i 3. Mehnat bozorida kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi

1. M e h nat bozori infratuzilmasi funksional elementlari va tarkibiy qismlari Mehnat bozori infratuzilmasi funksional elementlari va tarkibiy qismlari bo‘yicha quyidagi tizimlarni o‘z ichiga oladi: 1. Mehnat bozori infratuzilmasining ustqurmaviy elementlari: bunga davlatning tartibga solish va normativ-huquqiy roli, mehnat shartnomalari va hokazolar kiradi. Davlatning tartibga solish roli huquqiy normalar va qonunlarning qabul qilinishi, mehnat munosabatlarini tartibga solish, investitsiyalar harakatini boshqarish, ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, ishchi kuchi shakllanishiga ta’sir etishdan iborat. 2. Mehnat bozori infratuzilmasining tashkiliy tarkibi, ya’ni, makro va mikro darajalardagi tashkiliy-iqtisodiy va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - ishga joylashtirish bo‘yicha tashkiliy tuzilmalar, bularga, davlat, munitsipial organlar, nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari va assotsiatsiyalar kiradi; - ta’lim tizimi, bunga davlat va nodavlat ish bilan bandlik xizmatidagi o‘quv markazlari hamda o‘rta va oliy o‘quv yurtlari kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash institutlari sifatida, fuqarolarni o‘qitish bo‘yicha ish bilan bandlik xizmati organlari bilan shartnomaviy hamkorlikda mehnat bozoriga yangi mutaxassislarni tayyorlab beradi; - rekrut tizimi, bunga rekrut agentliklari va ixtisoslashgan mehnat birjalari kiradi; - axborot tizimi-mehnat bozori holati haqida axbor o tlarni to‘plash; - ijtimoiy tizim – ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lganlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar bo‘yicha markazlar va tashkilotlar; - moliyaviy tizim – bularga davlat ish bilan bandlik jamg‘armasi, tijorat ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi jamg‘armalar, bitiruvchilarni ishga joylashtirishga ko‘maklashuvchi o‘quv yurtlar i ning jamg‘armalari kiradi .

Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibidagi institutsional tuzilmalar va tashkilotlar o‘rtasida yuzaga keladigan ish bilan bandlikka oid ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ularning o‘zaro aloqadorligini ta’minlaydi. Mehnat bozori sub’ektlari munosabatlari tizimiga maxsus organlarining qo‘shilishi ular o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lmasligini ta’minlash, turli-tuman iqtisodiy vositalar va usullar, huquqiy normalar yordamida ish bilan bandlik jarayonlari va siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’min etish zarur 1 . C amarali ish bilan bandlikni ta’minlash mehnat bozorining bosh ijtimoiy- iqtisodiy funksiyasi hisoblanadi. Mehnat bozori infratuzilmasi bu funksiyani bajarilishini ta’minlaydi, shunday ekan, mehnat bozori infratuzilmasining muvaffaqiyatli shakllanishi va rivojlanishi mezoni sifatida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash hisoblanadi. Shuningdek, mehnat bozori infratuzilmasining bosh masalasi – mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi samarali hamkorlikni va iqtisodiy shart-sharoitlarni ta’minlashni nazarda tutadi. Mehnat bozori infratuzilmasining asosiy funksiyasi ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi ish kuchining narxi, mehnat sharoiti, xodimning muayyan ijtimoiy muammolarini hal qilish, ish bilan band bo‘lgan va band bo‘lmagan aholini kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, ish joylarini yaratish va saqlash, aholiga axborot xizmatlarini ko‘rsatish, ishchi kuchi harakatchanli gini qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy- mehnat nizolarini tartibga solish xususidagi munosabatlarni yo‘lga qo‘yishdan iboratdir. Odatda bu munosabatlar jamoa shartnomalari tizimi asosida tartibga solinadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jamoa shartnomasi tizimi mehnat bozorida davlatning tartibga solishdan ko‘ra faolroq rol o‘ynaydi 2 . O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 29-moddasiga muvofiq jamoa shartnomasi - korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o‘rtasidagi mehnatga oid, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ hujjatdir 3 . Jamoa shartnomalari va kelishuvlari xodimlar bilan ish beruvchilarning 1 Абдурахмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: - «Меҳнат» - 2004. -146 б. 2 Абдурахмонов Қ .Х., Муртаз оев Б.Ч. Ме ҳ нат бозори. (ў қ ув қ ўлланма). - Т.: 1999. -29 б . 3 Ўзбекистон Республикасининг Ме ҳ нат кодекси. -Т.: «Адолат», 1996. – 15 б.

mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solishga va ularning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida tuziladi. Binobarin, unda bevosita shartnomada mustahkamlangan normalar yoki tegishli lokal hujjatga havola etish yordamida mehnat jarayonida taraflarning o‘zaro munosabatlarini tartibga soluvchi barcha tub masalalar mavjud bo‘lishi kerak. Jamoaviy shartnoma mehnat munosabatlari barqarorligiga erishishda muhim ahamiyatga ega. Jamoaviy shartnoma tizimi mehnat bozoridagi xo‘jalik sub’ektlarining o‘zaro munosabatlaridagi mojarolarni o‘zicha bartaraf eta olmaydi. Chunki, ushbu mojarolar asosini ijtimoiy manfaatlar, maqsadlar, intilishlar, talablardagi farqlar tashkil etadi. Garchi, jamoaviy bitimlar tizimi manfaatlarni kelishib, o‘zaro bir qarorga kelish va mojarolarni tezlik bilan bartaraf etish jarayonlarini ko‘zda tutsada , muzokaralar jarayoni ancha maqbul natijalarga erishish jarayonini ham yaratadi. Ayni paytda bitim shartlari shartnoma shaklini olib, ikki tomonni mazkur shartlar asosida ijtimoiy va iktisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida oxirgi choralarni ko‘rmasdan, ya’ni ish tashlash yoki ishdan bo‘shatishga yo‘l qo‘ymay, harakat qilishga majbur etadi 4 . Shuni qayd etib o‘tish kerakki, asosan jamoaviy mehnat shartnomasi tizimi va bevosita davlatning tartibga solib borishi amal qilishiga qaramay, xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatlar yakka tartibda ham hal etilishi mumkin. Xodim bilan tuzilgan shaxsiy shartnoma ish beruvchi uchun ancha foydalidir. Shaxsiy shartnoma tizimi mehnatchining mehnat sharoiti va unga to‘lanadigan ish haqini shu odamga qarab belgilash imkonini beradi. Jamoaviy bitimlarga ko‘ra esa, bunday qilib bo‘lmaydi. Shu bilan birga, tuziladigan shaxsiy bitim ko‘p hollarda mehnatkashlarni ijtimoiy kafolatlarning kattagina qismidan mahrum etadi va bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Jumladan rivojlangan mamlakatlardagi mehnat bozorlarida doimiy ishchi kuchlarini vaqtincha yoki to‘liqsiz ish vaqtida ishlovchi shaxslar bilan almashtirish 4 Гасанов М.Ю., Соколов Е.А. Ўзбекис тон Республикасида меҳнат шартномаси (контракт) – Т.: Тошкент матбаа комбинати, 1996. – 14 б.

qoyda tusiga kirmoqda. Tabiiyki, mazkur ijtimoiy guruhlarning vakillari ijtimoiy jihatdan kam muhofazalangan va jamoaviy shartnomalar bilan qamrab olinmagan. Shu bois davlat ayniqsa, xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida yollashning shaxsiy shartnoma shakllari rivojini nazorat qilib borish i kerak. Aks holda norozilik kuchayishi natijasida davlat ishsizlik bo‘yicha ijtimoiy to‘lovlarni ancha ko‘paytirishga majbur bo‘lib qoladi. Mehnat bozori infratuzilmasi funksiyalariga xodimni va ish beruvchini shartnoma tuzishga va o‘zaro yordam ko‘rsatishga tayyorlash, shartnoma tuzishda ko‘maklashish, mehnat bozoriga chiquvchilarni himoya qilish va ularning o‘zaro yordam ko‘rsatishini har tomonlama ta’minlash kiradi. Rivojlangan mehnat bozori ish beruvchilar bilan yollangan xodimlarning o‘zaro yordam ko‘rsatishidan tashqari , u yoki bu jamoat tuzilmalarining (kasaba uyushmalari, tadbirkorlar va ishsizlarning birlashmalari, ijarachilar ittifoqlari va hokazolarning) jamoa manfaatlarini himoya qilish institutsion tuzilmalaridan tashqari, ijtimoiy hamkorlik masalalarida davlatning vositachiligini ham nazarda tutadi. Maxsus davlat idoralarining mehnat bozori sub’ektlarining munosabatlari tizimiga kirishi ular o‘rtasida kelishmovchiliklar bo‘lishining oldini olish, turli iqtisodiy vositalar, usullar va huquqiy normalar yordamida aholini ish bilan bandlik jarayonlari siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’minlamog‘i lozim 5 . O‘tish davri iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo‘lgan bozorni boshqarish (tartibga solish) siyosati uchta asosiy maqsadga erishishni nazarda tutadi: - tarkibiy qayta qurishni rag‘batlantirish va bo‘shab qolgan xodimlarni qayta taqsimlash jarayonini jadallashtirish; - ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb qilish; - ish qidirayotganlarning har birini ish bilan ta’min etish. 2. Mehnat bozorini boshqarishning asosiy yo‘nalishlari 5 Абдурахмонов Қ.Х., Муртазоев Б.Ч. Меҳнат бозори. (ўқув қўлланма). - Т.: 1999. - 29 б.