Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijobiy fazilatlarni shakllantirish mexanizmi (1-4 sinf tarbiya darsi).
![Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijobiy fazilatlarni shakllantirish
mexanizmi (1-4 sinf tarbiya darsi) .
Reja:
1. Shaxsda ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishning pedagogik-
psixologik xususiyatlari.
2.Vatanga sadoqat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-
oqibatlilik, mas’uliyatlilik, tolerantlik, huquqiy madaniyat, innovatsion
fikrlash kabi fazilatlarni shakllantirish mazmuni.
3. Innovatsion tarbiya texnologiyalarining o‘quvchilarning axloqiy sifat va
fazilatlarini shakllantirishda foydalanish.](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_1.png)
![Tayanch so’zlar : mafkuraviy immunitet, aqliy tarbiya, axloqiy fazilat,
innovatsion texnologiyalar, mehnat tarbiyasi.
Mafkuraviy immunitet tushunchasi.
Mustaqillikni mustahkamlashning muhim shartlaridan biri bu g’oyaviy tarbiyani
kuchaytirishdan iborat. Bu borada kishilarimizda yot va zararli g’oyalarga qarshi
kurashish uchun mafkuraviy immunitetni shakllantirish zarur. Albatta, mafkuraviy
immunitetni shakllantirish kishilar ongida bir xil g’oyani zo’r berib tiqishtirish
emas, balki odamlarda oq-qorani ajratish, zararli g’oyalarga qarshi hushyor va ogoh
bo’lish xususiyatlarini tarbiyalash demakdir. 1999 yil 16 fevralь, 2004 yil martidagi
Buxoro va Toshkent, shahrida 2005 yil 13 mayda Andijon shaharlarida sodir etilgan
terrorchilik voqealaridan to’g’ri xulosa chiqarish kerak. Har bir davlat, jamiyatning
qudrati uning ichki xavfsizligi va barqarorligiga tayanadi. Ya’ni jamiyat, millat o’z
g’oyasida mustahkam tursa, ikkilanmasa, har qanday dushman qo’llashi mumkin
bo’lgan g’oyaviy tahdidlardan qo’rqmasa, bunday millatni yengish mumkin emas.
Aksincha, jamiyat ichida g’oyaviy parokandalik, bo’linishlar bo’lsa dushmanlarga,
ularning yot mafkuralariga yo’l ochib beradi. Bunday millatni yengish, mustamlaka
qilish oson kechadi. Demak, barqarorlik va xavfsizlik – jamiyatning ongligiga,
anglangan to’g’ri tushuncha va bilimlarga faol amal qilishiga, fikriy, g’oyaviy
birligiga, bular esa xavfsizlik ma’rifatiga tayanadi. Shu boisdan ham har bir
o’zbekistonlik millatidan, dinidan, tug’ilgan joyidan, kasbu yoshidan qat’iy nazar
Vatan posboni bo’lishi lozim. Mamlakatimizning xavfsizligi uchun eng birinchi
kafolat – o’zbekistonliklarning milliy istiqlol g’oyasi atrofida jipsligidir. Milliy
istiqlol g’oyasining asosiy bosh g’oyasi va maqsadi: ozod va obod Vatan, erkin va
farovon hayot barpo etishdir.
Milliy istiqlol g’oyasi o’zining asosiy g’oyalari:
1) Vatan ravnaqi;
2) yurt tinchligi;
3) xalq farovonligi;
4) komil inson;](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_2.png)
![5) ijtimoiy hamkorlik;
6) millatlararo totuvlik;
7) diniy bag’rikenglikka tayanar ekan, ana shu g’oyalarga qarshi qaratilgan xatti-
harakatlar tashqi va ichki tahdidlarning oldini oladi.
Tashqi tahdidlar – O’zbekistonning davlat chegarasidan tashqaridan kirib
keluvchi, ichki tahdidlar esa O’zbekiston davlati, mamlakatning ichidan
chiqayotgan tahdidlardir. Biz ko’p asrlar ana shu ichki tahdidlar tufayli
mustamlakalikda yashab keldik.
Ichki tahdidlar – o’z Vataniga, vatandoshiga, vatandoshlariga zarar yetkazishga
qaratilgan g’oya, xatti-harakatlardir. Ana shu tahdidlar qancha keng tarqalsa,
mamlakat g’oyaviy birligiga shuncha ko’p zarar yetkazadi, parokanda qiladi,
hamjihatlik bo’lmaydi. G’oyaviy birligi mo’rt millatning davlat xavfsizligi ham
mo’rt bo’ladi. Ichki va tashqi tahdidlar asosan g’oyaviy bo’shliq tufayli sodir
bo’ladi. Demak, g’oyaviy bo’shliq nima? G’oyaviy bo’shliq – deb, eski hukmron
mafkura halokatga uchrab, u bilan bog’liq tushunchalarning qadrsizlanishi, bugungi
hayot, o’tmish va kelajakka daxldor qadriyatlar, tushuncha va tasavvurlarni to’liq
anglab yetmasligi oqibatida odamlarning qalbi va ongida vujudga keladigan
bo’shliqqa aytiladi. Tajovuzkor mafkuralar bunday bo’shliqdan foydalanib,
o’zlarining zararli g’oyalarini singdirmoqchi va odamlarni o’z ortidan
ergashtirmoqchi bo’ladi. Sobiq kommunistik partiya hukmronligi barham topgach,
bizning yurtimizga ham zararli oqimlar kirib kela boshladi. Bunga davlat va
nodavlat tashkilotlari hamda siyosiy partiyalarning istiqlol g’oyasini, bozor
munosabatlarini odamlar ongi va qalbiga tushuntirishda sustkashlik qilgani, ijtimoiy
fanlarning jamiyatimizdagi yangiliklarni vaqtida tahlil qilib bermagani, jamiyat
ruhiyati va tafakkurida ro’y berayotgan murakkab jarayonlarning o’z yechimini
topmagani ham sabab bo’ldi. Sobiq sotsialistik mafkuraning illatlari fosh bo’lgach,
nafaqat oddiy odamlar, hatto ziyolilar ham mafkuralarning hammasi taraqqiyot
uchun zararli ekan, haqiqiy ozod va erkin bo’lish uchun har qanday mafkuradan
xalos bo’lish kerak, degan fikrga borib qolgan edi. Odamlar bunyodkor va
vayronkor g’oyalarning farqiga bormagani uchun shunday xulosaga kelgan edi. Biz](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_3.png)
![faqat vayronkor g’oya – kommunistik mafkuradan voz kechgan edik. Bizga endi
bunyodkor g’oya kerak edi. Chunki tabiatda vakuum – bo’shliq bo’lmagani kabi,
mafkura sohasida ham bo’shliqqa yo’l qo’yib bo’lmaydi. Insoniyat tarixi shundan
dalolat beradiki, muayyan jamiyat taraqqiyot jarayonida bir bosqichdan ikkinchi
bosqichga o’tishida turmushning barcha sohalarida, xususan, iqtisodiyot, ijtimoiyot
va siyosiy sohada bo’lgani kabi, g’oyaviy-mafkuraviy sohada ham muayyan
muammolarni hal qilish zarurati paydo bo’la boshladi. Chunki o’ziga xos yangi
davr, sharoit, vaziyat an’anaga aylanib qolgan g’oyalar, qarashlar, munosabatlarni
o’zgartirmasdan, ma’lum mafkuraga asoslanmasdan yangi maqsadlar sari qadam
tashlay olmaydi. Bu esa yangi g’oya, qarash, munosabat, mafkurani ishlab chiqishni
talab etadi. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov
ta’kidlagani kabi: «O’zining hayotini, oldiga qo’ygan maqsadlarini aniq tasavvur
qila oladigan, o’z kelajagi haqida qayg’uradigan millat hech bir davrda milliy g’oya
va milliy mafkurasiz yashamagan va yashay olmaydi. Mafkura bo’lmasa har qaysi
davlat va jamiyat, qolaversa, har qaysi inson o’z yo’lini yo’qotishi muqarrar» .
G`oyaviy bo’shliqqa olib keluvchi sabablar quyidagilardan iborat:
Boshqa mafkuralarni tan olmaslik.
Yakka hokimlik (kommunistik) g’oyasining mutlaq hukmronligi va targ’iboti
«Yo’lboshchi sinf» mafkurasi nomigagina ijtimoiy guruhlar mafkurasi
ekanligi.
Kommunistik mafkuraning odamlar vijdon erkinligini cheklab qo’yishi, kim
unga jur’at qilsa «xalq dushmani»ga aylantirilishi.
Milliylikdan, qadriyatlardan butunlay xoli bo’lish.
Milliy tarix, O’zbekiston tarixi, o’tmishini tan olmaslik.
Xalqning diniga, diniy merosga, diniy qadriyatlarga mutlaqo noto’g’ri
munosabat va h.k.
XX asr 90-yillarning boshlarida bunday mafkuraviy bo’shliq O’zbekistonda ham
namoyon bo’ldi.Ya’ni deideologizatsiya siyosatiga olib keldi. Ana shu g’oyaviy
bo’shliqning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat edi:
Kommunistik mafkura tanazzulga uchrab uning o’rni bo’sh qoldi.](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_4.png)
![ O’zbekiston mustaqil davlat sifatida qaror topsada, uning mafkurasi ham
shakllanmagan edi.
O’tish davrida yangicha qarashlar mustahkam e’tiqodga aylanib ulgirmasdan
boshqa yot va begona mafkuralarning xuruji.
Markaziy Osiyo mintaqasidagi ekstremistik kuchlar,
terrorchi to’dalarning mafkuraviy kurashni avj oldirishi va boshqa.
Bu sabablar natijasida mustaqillik yillarida, ayniqsa 1991-2005 yillar davrida
mamlakatimizda ekstremistik kuchlar va terrorchi to’dalar tomonidan amalga
oshirilgan buzg’unchilik, vayronchilik ishlarini misol qilib keltirish mumkin. XX asr
90-yillarining boshlarida ayrim yoshlar, yurtdoshlarimizning zararli g’oya va
mafkuralar ta’siriga tushib qolish sabablarini Prezidentimiz Islom Karimov asarlari
asosida quyidagicha izohlab berish mumkin:
Dastlabki yillarda milliy g’oya, milliy mafkura to’liq shakllanib, odamlar
qalbi va ongiga singib ulgurmagani.
O’zbekiston eski tuzumdan yangi tuzumga o’tish davrida bir qator tabiiy
qiyinchiliklarga duch kelishi.
Bugungi kunda barcha yoshlarning serdaromad ish bilan ta’minlanmaganligi.
Yosh ayrim soddadil yoshlarning ishonuvchanligi tufayli diniy qadriyatlarga
intilish tuyg’usidan ustalik bilan foydalanishi tufayli.
Targ’ibot-tashviqot ishlarining yetarli olib borilmaganligi (bugun bu ishni
siyosiy partiyalar «Ma’naviyat va ma’rifat» markazlari, «Kamolot» ijtimoiy yoshlar
tashkilotlari va h.k. olib bormoqda). Mafkura va mafkuraviy tarbiya masalasi o’z
mustaqilligini qo’lga kiritgan, demokratik huquqiy davlat, erkin fuqarolik
jamiyatining asoslarini yaratayotgan mamlakatimiz uchun ham muhim hayotiy
ahamiyatga ega. Zero, ko’zlangan maqsadlarga ushbu orzu-umid va intilishlarni
o’zida mujassamlashtirgan g’oyaviynazariy qarashlar majmui bo’lmish milliy
mafkura va unga asoslangan tarbiya tizimisiz erishish mumkin emas. «Men, – deb
yozadi Prezidentimiz, – Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot – yo
mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir» degan fikrini ko’p](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_5.png)
![mushohada qilaman. Buyuk ma’rifatparvarning bu so’zlari asrimiz boshida
millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda biz
uchun ham shunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir». Bu
masalaning dolzarbligi yuqorida qayd etilgan mafkura shakllarining xavfini bartaraf
etish zarurligi bilan ham belgilanadi. Zero, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, ularga
g’oya va ma’rifat bilan qarshi kurashish lozim. Mamlakatimizdagi mavjud ijtimoiy
hamkorlik, milliy birlik va hamjihatlikni saqlab qolish va rivojlantirish yo’li
bilangina qo’lga kiritilgan istiqlolni himoya qilamiz. Xalqaro hamjamiyat, shu
jumladan tarix taqozosi bilan aloqalar kuchli rivojlangan davlatlar bilan teng
huquqli, izzat-ikromli munosabat, o’zaro manfaatli aloqalar esa mustaqillikni
mustahkamlashning muhim omili bo’lib xizmat qiladi. Ana shundagina mintaqamiz
hech qachon tsivilizatsiyalar to’qnashmaydigan, balki ular bir-biriga ta’sir etib, bir-
birini boyitishning ibratli namunasini beradigan makonga aylanadi. Mafkuraviy
ta’sir va tahdidlar haqida gap ketar ekan, ularni aniqlash, baholash, xususiyatlarini
yaqqol ko’rsatish uchun O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov tomonidan ilmiy
muomalaga bir qator tushunchalar kiritilganligini qayd etish lozim. Ular qatorida
«mafkuraviy immunitet», «mafkuraviy profilaktika» kabilardir. Ana shu tushuncha-
larning mazmuni oydinlashtirilganda hozirgi dunyoda kechayotgan mafkuraviy
jarayonlarning xarakterini yanada yaqqolroq tasavvur qilish imkoni tug’iladi.
Mafkuraviy immunitetni hosil qilish. Mafkuraviy immunitet – ma’naviy barkamol,
irodasi baquvvat, iymoni butun shaxsni tarbiyalashda, har qanday reaktsion,
buzg’unchi xarakterdagi g’oyaviy tashabbuslarga bardosh bera oladigan yoshlarni
tarbiyalashda qo’l keladi»[. «Mafkuraviy immunitet» tushunchasini birinchi bor
birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ishlatgan va unga quyidagicha ta’rif bergan:
«Ma’lumki, har qanday kasallikning oldini olish uchun, avvalo, kishi organizmida
unga qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz ham farzandlarimiz yuragida ona Vatanga,
boy tariximizga, ota-bobolarimizning muqaddas diniga sog’lom munosabatni qaror
toptirishimiz, ta’bir joiz bo’lsa, ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz
zarur».](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_6.png)
![Immunitet lotincha (immunitatis) so’zidan olingan bo’lib, biror narsadan xalos,
ozod va farig’ bo’lish, qutilishni, muayyan kasallikni qo’zg’atuvchi virusga, dardga
qarshilik ko’rsatish qobiliyatini (masalan, inson tanasi immuniteti) bildiradi.
«Immunitet» so’zining ma’nosi organizmning doimiy ichki barqarorligini saqlash
uning turli xususiyatlarga va ta’sirlaridan himoyalanishi, qarshilik ko’rsatishi,
rezistentligini bildiradi. Shuningdek, u daxlsizlik ma’nosini ham anglatadi,
(masalan, deputatlik immuniteti, diplomatik immuniteti). Demak, mafkuraviy
immunitet – davlat va millatning ma’naviy birligi, ma’naviy sog’lomligini himoya
qiluvchi g’oyaviy qalqon vazifasini bajaradi. Aslida organizmni infektsion agentlar
va boshqa yot moddalardan himoya qilish omillari tabiati bo’yicha uchga bo’linadi:
Filogenetik immunitet – anatomik va fiziologik belgisiga ko’ra nasldan naslga
o’tadigan himoyaviy rezistentligi. Bunda organizm yuqumli kasalliklarga chidamli
bo’ladi.
Tug’ma immunitet (turga xos, tabiiy), nasbatan chidamli, nasldan naslga
o’tadigan xarakterga ega.
Orttirilgan immunitet – hayot davomida orttirilgan immunitet. U o’zo’zidan
namoyon bo’lmaydi. Uning namoyon bo’lishi uchun ichki yoki tashqi g’oyaviy
ta’sir bo’lishi kerak. Milliy g’oya asosidagi mafkuraviy immunitet, avvalo,
har bir vatandoshimizning mustahkam e’tiqod va yuksak dunyoqarashga ega
bo’lishini taqozo etadi. Insonning ko’plab xususiyatlari tug’ma bo’lsa, mafkuraviy
immunitetni shakllantirib borish zarur. Ikkinchidan, har bir avlod uchun o’ziga xos
xususiyatga ega bo’ladi. Uchinchidan, immunitet tizimi shakllan-sagina mafkuraviy
daxlsizlikni ta’minlaydi. G`oya faqatgina inson qalbini egallaganda, inson
ma’naviy-ruhiy holatining uzviy qismiga aylangandagina harakatga da’vat etuvchi,
rag’batlantiruvchi kuchga, harakat uchun qo’llanmaga aylanadi. Shuning uchun ham
bugungi kunda nafaqat inson ongini, balki qalbini ham egallash mafkuraviy
kurashning bosh maqsadi bo’lib qolmoqda. Mafkuraviy immunitet tizimining asosiy
va birinchi unsuri, bu bilimdir. Ammo bilimlar ko’p… Ikkinchi asosiy qismi ana shu
bilimlar zamirida shakllanadigan qadriyatlar tizimidir. Uchinchi unsuri: ijtimoiy-](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_7.png)
![iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma’rifiy sohalardagi aniq mo’ljal va maqsadlar tizimi
bilan bog’liq.
Talaba mafkuraviy immunitetining tarkibini:
1) mafkuraviy bilim;
2) histuyg’u;
3) iroda;
4) ko’nikma
5) malakalar tashkil qiladi.
Mafkuraviy immunitet milliy mustaqillikning afzalligiga ishonch asosida
quriladi. Ishonch esa ishontirish va tushuntirish natijasida hosil bo’ladi. Masalan,
O’zbekiston – dunyoviy davlat diniy davlatni taqqoslash natijasida tushuncha hosil
bo’ladi. Demak, mafkuraviy immunitetni shakllantirish muayyan vaziyatda
insonning o’zi, xalqi, Vatani manfaatlari birligidan kelib chiqib, yot g’oyalarga
qarshi tura olish malakalaridir.
2. O’quvchilarda aqliy tarbiyani shakllantirish mazmuni
Dunyoqarash tabiat, ijtimoiy jamiyat, tafakkur hamda shaxs faoliyati mazmunining
rivojlanib borishini belgilab beruvchi dialektik qarashlar va e'tiqodlar tizimidir.
Mazkur tizim doirasida ijtimoiy-g'oyaviy, falsafiy, iqtisodiy, tabiiy-ilmiy,
ma'naviy-axloqiy, estetik, huquqiy va ekologik bilimlar negizida shakllangan
e'tiqodlar asosiy tarkibiy unsurlar sifatida namoyon bo'ladi.Muayyan
dunyoqarashga ega bo'lish shaxsda atrof-muhit, ijtimoiy munosabatlar, mehnat
faoliyati va ishlab chiqarish jarayoni, sub'ektlarga nisbatan ma'lum munosabatning
qaror topishi, shuningdek, shaxs tomonidan zimmasidagi ijtimoiy burchlarini
to'laqonli anglash va ularni bajarishga nisbatan mas'uliyat tuyg'usiga ega bo'lishi
uchun zamin yaratadi. Shaxsda dunyoqarash izchil, tizimli, uzluksiz hamda
maqsadga muvofiq tashkil etilayotgan ta'lim-tarbiyaning yo'lga qo'yilishi, uning
turli yo'nalish va mazmundagi ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishi,
shuningdek, o'z-o'zini tarbiyalab borishi natijasida shakllanadi. Yosh avlod
dunyoqarashining shakllanishida ta'lim muassasalarida o'qitilishi yo'lga qo'yilgan
tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlar asoslarining ular tomonidan puxta
o'zlashtirilishi muhim o'rin tutadi. Shaxsning ma'naviy-axloqiy qiyofasi, hayotiy
yondoshuvlari, uning uchun ustuvor ahamiyatga ega bo'lgan qadriyatlar hamda
axloqiy tamoyillar mohiyati u ega bo'lgan dunyoqarash mazmunini ifodalaydi. O'z
navbatida dunyoqarashning boyib borishi shaxsning shaxsiy sifat va fazilatlarining
tobora barqarorlashuvini ta'minlaydi. O'z mazmunida ezgu g'oyalarni ifoda etgan
dunyoqarash shaxs qiyofasida namoyon bo'layotgan ijobiy fazilatlarning boyib
borishiga yordam beradi. Dunyoqarash o'z mohiyatiga ko'ra, ilmiy (muayyan](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_8.png)
![falsafiy tizimga ega) va oddiy (muayyan falsafiy tizimga ega bo'lmagan)
dunyoqarash tarzida farqlanadi. Ilmiy dunyoqarash asosida uzluksiz, izchil
ravishda mavjud fanlar asoslarini puxta o'zlashtirib borish, ijtimoiy munosabatlar
jarayonida faol ishtirok etish natijasida barqarorlik kasb etgan g'oyalar yotadi.
Shaxs dunyoqarashini shakllantirish uzoq muddatli, dinamik xususiyatga ega
murakkab jarayon sanaladi. Aqliy tarbiya va ilmiy dunyoqarashning asosiy
belgilari va mohiyati. Shaxs dunyoqarashining shakllanishida aqliy tarbiya muhim
o'rin tutadi. Aqliy tarbiya shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti to'g'risidagi
bilimlarni berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkurini shakllantirishga
yo'naltirilgan pedagogik faoliyat bo'lib, uni samarali yo'lga qo'yish asosida
dunyoqarash shakllanadi.
3. Shaxsda ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishning pedagogik-
psixologik xususiyatlari.
Aqliy tarbiya o'quvchilarni ilm-fan, texnika, texnologiya hamda ishlab chiqarish
sohalarida qo'lga kiritilayotgan yutuqlar bilan tanishtirish, ularda ijodiy, erkin,
mustaqil fikrlash ko'nikmalarini hosil qilishga zamin yaratadi. Aqliy tarbiya
jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi:
Tarbiyalanuvchilarga ilmiy bilimlarni berish.
1. Ularda ilmiy bilimlarni o'zlashtirishga nisbatan ongli munosabatni qaror
toptirish.
2. Mavjud bilimlardan amaliyotda foydalanish ko'nikma va malakalarini tarkib
toptirish.
3. Bilimlarini doimiy ravishda boyitib borishga intilish tuyg'usini shakllantirish.
4. Bilimlarni o'zlashtirishga yordam beradigan psixologik qobiliyatlar (nutq,
diqqat, xotira, tafakkur, ijodiy xayol) va xususiyatlar (aniq maqsadga intilish,
qiziquvchanlik, kuzatuvchanlik, mustaqil fikrlash, ijodiy tafakur yuritish, o'z fikrini
asoslash, mavjud ma'lumotlarni umumlashtirish, guruhlashtirish, mantiqiy
xulosalar chiqarish va hokazolar)ni rivojlantirish.
Aqliy ta'lim va tarbiya birligi asosida shaxsda tafakkur (ijtimoiy voqea-
hodisalarning ongda to'laqonli aks etishi, inson aqliy faoliyatining yuksak shakli)
rivojlanadi. Manbalarning ko'rsatishicha, aqliy tafakkurning mavjud darajasini
belgilash bir qadar murakkab bo'lib, quyidagi belgilarga ko'ra aniqlanishi mumkin:
1. Ilmiy bilimlar tizimining mavjudligi.
2. Mavjud ilmiy bilimlarni o'zlashtirib olish jarayoni.
3. Fikrlash ko'nikmasiga egalik.
4. Bilimlarni egallashga bo'lgan qziqish hamda ehtiyojning yuzaga kelganligi.
Aqliy tafakkur uzoq muddat hamda tinimsiz izlanish natijasida yuzaga keladi.
Uning shakllanishida ilmiy qarash va e'tiqod o'ziga xos o'rin tutadi. Ilmiy qarash
(yunoncha "idea"- g'oya, tasavvur, tushunchalar yig'indisi) - muayyan hodisa,
jarayonning mohiyatini yorituvchi, ilmiy jihatdan asoslangan fikr, g'oya bo'lib, u
shaxs tomonidan mavjud ilmiy bilimlar tizimi puxta o'zlashtirilganda, bilimlarni
bir-biri bilan taqqoslash, solishtirish, predmet, hodisa yoki jarayon mohiyatini
tahlil qilish natijasida yuzaga keladi. O'quvchilarni ijodiy fikrlashga o'rgatish,
ixtirochilik ko'nikmalarini shakllantirish ular tomonidan ilmiy izlanishlarni olib](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_9.png)
![borish va ma'lum ilmiy qarashlarni ilgari surilishiga zamin yaratadi. Aqliy
tarbiyani samarali tashkil etish shaxsda ilmiy tafakkurning yuzaga kelishini
ta'minlaydi. Ilmiy tafakkur - inson aqliy faoliyatining yuksak shakli sanalib,
ijtimoiy voqea-hodisalar, jarayonlarga nisbatan ilmiy yondashuvni anglatadi.
E'tiqod dunyoqarash negizida aks etuvchi ijtimoiy- falsafiy, tabiiy, iqtisodiy,
huquqiy, ma'naviy-axloqiy, estetik hamda ekologik bilimlarning takomillashgan
ko'rinishi; muayyan g'oyaga cheksiz ishonch bo'lib, uning shakllanishi bir necha
bosqichda kechadi. Birinchi bosqichda ular beqaror va vaziyat taqozosiga ko'ra
o'zgaruvchanlik xususiyatini kasb etadi. Ikkinchi bosqichda ma'naviy-axloqiy
qarashlarning barqaror tamoyillariga aylanadi. Mavjud talab, jamiyat tomonidan
tan olingan axloqiy qoidalardan chetga chiqish qiyin, ziddiyatli vaziyatlarda ongli
harakatni tashkil etish, irodaviy sifatlarga tayangan holda ish ko'rish taqozo etiladi.
Uchinchi bosqichda, e'tiqod barcha vaziyatlarda ham ustuvor ma'naviy-axloqiy
tamoyil bo'lib qoladi. O'quvchi tomonidan o'zlashtirilgan ilmiy bilimlar hayotiy
munosabatlar jarayonida keng qo'llanilganda, ularning asl mohiyati chuqur his
qilingan va anglangandagina e'tiqodga aylanadi.
4. Vatanga sadoqat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-
oqibatlilik, mas’uliyatlilik, tolerantlik, huquqiy madaniyat, innovatsion
fikrlash kabi fazilatlarni shakllantirish mazmuni. Bugungi globallashuv
jarayonida dunyoning har qarich yerida inson ongi va tafakkuri uchun jiddiy
kurash ketayotgani ayni haqiqatdir. Birda yovuz, birda madaniy ko‘rinishdagi bu
kurash har birimizdan atrofga teran nazar tashlash, jahonda kechayotgan turfa
jarayonlarni aql va tafakkur bilan sarhisob etishga undaydi.
Ma’lumiki, Prezidentimizning 2019-yil 3-maydagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar
samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori ,
2020-yil 25-dekabrdagi O‘zbekiston Yoshlari forumida hamda 2020-yil 29-
dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisga Murojaatnomasi da hamda joriy
yilning 19-yanvar kuni Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish,
bu borada davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini kuchaytirish masalalari
bo‘yicha o‘tkazilgan videoselektor yig‘ilishida belgilangan vazifalar ijrosi yuzasidan
Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi “Ma’rifat” targ‘ibotchilar jamiyati
hamda vazirliklar, qator davlat va jamoat tashkilotlar bilan hamkorlikda ishlashga
chorlaydi. Davlatimiz rahbarining “Jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo‘lsa,
uning joni, ruhi ma’naviyatdir”, degan so‘zlari mohiyatidagi uyg‘onish nafasi
Hazrat Navoiy da’vatlariga mohiyatan uyg‘un bo‘lib, Uchinchi Renessans
poydevorini yaratishga azm-u shijoat bilan kirishgan xalqimiz uchun tarbiya, yaxshi
xulq, aql-idrok, bilim, ma’naviyat naqadar tengsiz qudrat va ruhiy manba ekanligini
yana bir bor anglatdi. Demak, yuksak ma’naviyat bilan jamiyat hayotining tanasi](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_10.png)
![bo‘lgan iqtisodiyot vujudiga jon, ruh kiradi, unga tiriklik, tengsiz yaratuvchi qudrat
baxsh etiladi.
Negaki ma’naviyat va ma’rifat barcha zamonlarda tengsiz qudrat, baxt-saodat,
tinchlik, bunyodkorlik, hamjihatlik mezoni, ruhiy poklanish va qalbni yuksaltiruvchi
ne’mat bo‘lib kelgan.Chunki u millatni, xalqni, demakki, insonlarni yuksak
fazilatlar, kamolotga yo‘llovchi axloqiy mezonlar asosida yashashga, xudbinlik,
g‘aflat asiriga aylanmay hamisha yaxshilik yo‘lida bedor bo‘lishga, bu olamni obod
qilishga,go‘zallikka burkashga chorlagan.
Endilikda, “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorda ta’kidlanganidek, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarni
jaholat soyasidan asrash, tinimsiz chiranib yotgan ma’naviy tahdidlardan himoya
qilish uchun tashkiliy-amaliy va ilmiy-tadqiqot ishlarini yangi talablar asosida
yo‘lga qo‘yish, bu yo‘nalishda davlat tashkilotlari, fuqarolik jamiyati institutlari,
ommaviy axborot vositalari hamda xususiy sektorning ijtimoiy hamkorligini
mustahkamlash borasidagi ishlarni yangi bosqichga ko‘taradi.
Mavjud muammolarni hal etish yoshlar ma’naviyatini yuksaltirishda ma’naviy-
ma’rifiy ishlarning samarasi va ta’sirchanligini oshirish ko‘lami va miqyosini
yanada kengaytirish, mamlakat aholisi, avvalo, yoshlar qalbida Vatanimizda amalga
oshirilayotgan islohotlarga daxldorlik hissini kuchaytirish, sohadagi ishlarni
muvofiqlashtirish bo‘yicha yagona tizim yaratish, yoshlarning ma’naviy-axloqiy
kompetentligini rivojlantirishni talab etadi. Bu borada nafaqat respublikamiz, balki
jahon ta’lim tizimida yoshlarning ma’naviy-axloqiy kompetentligini rivojlantirish
metodikasi, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash mexanizmi, yoshlarning axloqiy
sifatlarini rivojlantirishning amaliy pedagogik tizimi, o‘qitish modellari texnologik
taraqqiyot g‘oyalari bilan uyg‘unlashtirilgan interfaol dasturlar ta’lim jarayoniga
tatbiq etilgan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining “XXI asrning Oliy ta’limi”
Butunjahon deklaratsiyasi, UNESCOning “Oliy ta’limni isloh qilish va
rivojlantirish” dasturiy hujjatlarida dunyo miqyosida ta’lim muassasalarida ta’lim
sifatini oshirishga, modulli ta’limni tashkil etishga, o‘qitishning zamonaviy
usullarini joriy etish orqali talaba-yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_11.png)
![metodikasini yanada takomillashtirishga alohida e’tibor berilgan. Jahon oliy ta’lim
tizimida yoshlarni kasbiy ijtimoiylashtirish, ma’naviy-axloqiy kompetentligini
rivojlantirish, ijtimoiy faolligi va tashabbuskorligini tarbiyalash metodikasini
takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlar olib borilmoqda. AQSH, Rossiya,
Germaniya, Fransiya, Xitoy, Koreya kabi rivojlangan mamlakatlarda talaba-
yoshlarning tafakkurini o‘stirish, qobiliyatlarini erta aniqlash, ma’naviy-axloqiy
tarbiyalash mexanizmlari samaradorligini oshirish metodikasini takomillashtirishda
modulli o‘qitish, “blended learning” (aralash o‘qitish), mahorat darslari, vebinarlar
tashkil etilib kelinmoqda. Respublikamizda ko‘pgina olimlar tomonidan ma’naviy-
axloqiy tarbiya jarayonining turli jihatlari o‘rganilgan hamda ushbu tadqiqotlar
natijalarini ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llash imkoniyatlari tavsiya etilgan. Bu
tadqiqotlarning ba’zilari keng qamrovli bo‘lgan ma’naviy-axloqiy tarbiya
jarayonining ma’lum bir qirrasini tahlil etishga qaratilgan bo‘lsa, boshqalari ta’lim-
tarbiya jarayonida ma’naviy-axloqiy tarbiyaning mazmunini boyitishga va turli
o‘quv kurslarida yangi usullarini qo‘llashga yo‘naltirilgan, ta’lim muassasalarida
tarbiyaviy ishlar tizimini takomillashtirish masalalari tadqiq etilgan . Ma’naviy-
axloqiy tarbiya jarayonini rivojlantirish borasida milliy qadriyatlardan foydalanish
yo‘llari va milliy tarbiya asoslari, ma’naviy-axloqiy madaniyatni shakllantirishning
pedagogik asoslari, oliy ta’lim tizimida ma’naviy-axloqiy tarbiyani shakllantirish
hamda bo‘lajak mutaxassislarning ma’naviy-kasbiy tayyorgarligi muammosi,
ayniqsa, ta’lim muassasalarida tarbiyaviy ishlar tizimini samarali tashkil etish
masalalari bo‘yicha V.Karimova, N.Dj.Mahmudova, O.Musurmonova,
Sh.Sh.Olimov, M.Quronov, N.X.Oripova, Z.Q.Ismoilova, N.A.Muslimov,
N.M.Ochilova, Y.P.Azarov, Z.E.Azimovalarning ilmiy ishlarida oliy ta’lim tizimida
ma’naviy-axloqiy tarbiyani shakllantirish hamda bo‘lajak mutaxassislarning
ma’naviy-kasbiy tayyorgarligi muammosi tahlil qilingan . Binobarin, professor
O.Musurmonova tomonidan ishlab chiqilgan xulosalar ilmiy jihatdan asoslangan
bo‘lsa-da, ularni amalga oishirish metodlariga oid tavsiyalarida izchillikka e’tibor
qaratish lozim. Talaba-yoshlar ma’naviy madaniyatini shakllantirishga doir shakl va
metodlar (konferensiya darslari; seminar dars; munozara darsi; amaliy dars; o‘yin](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_12.png)
![darsi; sayohat darslari; rolli darslar; tarbiyaviy tadbirlar; ekskursiya; davra
suhbatlari; kichik guruhlarda ishlash; ma’naviy madaniyatni shakllantirish
metodlari: muammoli-munozarali vaziyat; qiyosiy-izohli tahlil; badiiy-ma’rifiy
asarlar ustida ishlash; ijodiy ish; tushunchali tahlil; mantiqiy tahlil; timsollar tahlili;
ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni sharhlab o‘rganish; mustaqil ish va h.k.) tizimi
ma’naviy-axloqiy tarbiya metodikasi taraqqiyotida muhim o‘rin tutadi.
Shunisi e’tiborliki, ma’naviy-axloqiy tarbiya yo‘nalishlarini ta’lim bosqichlari
bo‘yicha tasniflash mustaqillik davridagi pedagogik tadqiqotlarning yetakchi
xususiyatidir.Jumladan, Sh.Sh.Olimov tomonidan kasb-hunar kollejlari
o‘quvchilarini ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning mazmuni, shakl va metodlarini
nazariy jihatdan takomillashtirish va amaliyotga joriy etishga oid metodik tavsiyalar
ishlab chiqilgan yangi tadqiqotda muallifning kasb-hunar kollejlari o‘quvchilarini
ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda imkoniyati yuqori bo‘lgan fanlarga e’tibor qaratish,
har bir fan mazmuni va malaka talablari asosida tarbiya usullarini tanlash, dars
mashg‘ulotlarida noan’anaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish, darsdan
tashqari ishlar jarayonida tarbiyaviy tadbirlar tashkil etish yuzasidan bildirilgan fikr-
mulohazalari ilmiy-metodik jihatdan ilm-fanning so‘nggi yutuqlari asosida
yoritilganligi bilan ajralib turadi. Z.Ismailovaning ma’naviy-ma’rifiy ishlarda
talaba-yoshlar shaxsini axloqiy tarbiyalash masalasiga doir ilmiy ishida [9] Vatan
ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, komil inson, ijtimoiy hamkorlik,
millatlararo totuvlik, dinlararo bag‘rikenglik kabi asosiy g‘oyalar talaba shaxsini
axloqiy shakllantirish mezoni sifatida belgilangan. Milliy va umuminsoniy
qadriyatlarning asosiy xususiyatlari bo‘lgan oila, mahalla, el-yurt tushunchalari
muqaddasligi, ota-ona, mahalla-ko‘y, umuman, jamiyatga yuksak hurmat-e’tibor,
millatning o‘lmas ruhi bo‘lgan ona tiliga muhabbat, sabr-bardoshlilik,
mehnatsevarlik, halollik kabilar talaba-yoshlar shaxsini axloqiy shakllantirishning
asosiy omillari ekanligi e’tirof etilgan. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayonida talaba-
yoshlar shaxsini axloqiy shakllantirish modeli ishlab chiqilganligini mazkur
dissertatsiyaning muhim jihatlaridan biri deyish mumkin.](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_13.png)
![5. Innovatsion tarbiya texnologiyalarining o‘quvchilarning axloqiy sifat va
fazilatlarini shakllantirishda foydalanish.
Yosh avlod tarbiyasi, avvalo, pedagogning kasbiy mahoratiga bog‘liq. Shu o‘rinda,
yurt kelajagi va istiqboli ko‘p jihatdan o‘qituvchiga, uning saviyasiga,
tayyorgarligiga, fidoyiligiga, o‘qitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga
bog‘liqligini qayd etish mumkin. O‘qituvchi kasbiy axloq va odob normalarini
mukammal egallasagina, o‘z kasbining fidoyisi bo‘la oladi. Bugungi kunda ana
shunday fidoyilik har qachongidan ham muhim ekanligi ushbu sohada olib
borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarining dolzarbligini yanada oshiradi.
Yoshlarda pedagog odobi fazilatlarini shakllantirish alohida obyekt sifatida
o‘rganilgan N.M.Ochilovaning dissertatsiya ishida muammoning nazariy asoslari
va xususiyatlari tahlil qilingan hamda bu borada qo‘llanilgan samarali
yondashuvlar taqdim etilgan. Tadqiqotda pedagog odobi fazilatlarini shakllantirish
modeli ishlab chiqilgan. Bundan tashqari, ishda talabalar axloqiy tarbiyasining
joriy holati, pedagogik faoliyat uchun zarur axloqiy fazilatlarning namoyon
bo‘lishi masalalari o‘rganilgan bo‘lib, “O‘qituvchi odobi” nomli maxsus kurs
tashkil etib, unda “Jamiyatning o‘qituvchi shaxsiga munosabati”, “O‘qituvchi
shaxsining jamiyatga munosabati”, “Vatanga munosabat”, “O‘z-o‘ziga
munosabat”, “Mehnatga munosabat”, “Insonlarga munosabat” mavzulari doirasida
pedagog odobi xususiyatlari, munosabatlarda kasb odobi fazilatlarining aks etishi
va uning o‘ziga xosligi mavzusida ma’ruzalar tashkil etish g‘oyasi ilgari surilgan.
Bu borada Z.K.Ismailovaning “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va
tamoyillar” asosida ma’naviy-axloqiy tarbiyaning nazariy eksperimental metodik
asoslariga doir ilmiy-tadqiqot ishi alohida o‘rin tutadi. Muallif tomonidan
barkamol shaxsni tarbiyalash metodlarining xususiy axloqni tarbiyalash metodlari;
jamoatchilik orqali xulq-atvorni shakllantirish metodlari; ijtimoiy ong va axloqni
shakllantirish metodlari; o‘z-o‘zini boshqarish va tarbiyalash metodlari;
rag‘batlantirish metodlariga bo‘linishi tarbiya metodikasining tub mohiyatini
tashkil etish orqali talabalarning ma’naviy-axloqiy kompetentligini rivojlantirish
maqsadga muvofiq ekanligini alohida qayd qilish mumkin.
O‘zaro fikr almashish. Tahlillar asosida yoshlarning ijtimoiy faolligi va
tashabbuskorligi asosida ma’naviy-axloqiy kompetentligini rivojlantirishda
ma’naviy-axloqiy bilimlar, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, ma’naviy-axloqiy
fazilatlar, ma’naviy faoliyat kabi komponentlarni o‘z ichiga olishi aniqlandi
Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning tarkibi sifatida ma’naviy-axloqiy bilimlarning
shakllanishi natijasida talaba-yoshlarda baxt, vijdon, burch, adolat, or-nomus,
muhabbat, ezgulik, shon-sharaf, e’tiqod, sadoqat kabi bir qancha axloqiy
kategoriyalar shakllanadi. Ma’naviy-axloqiy bilimlarni o‘zlashtirgan talaba-
yoshlarda tashabbuskorlik, ijtimoiy faollik, vatanparvarlik, halollik, mehnatsevarlik,
kamtarlik, fidoyilik kabi fazilatlar qaror topa boshlaydi. Ushbu fazilatlarga ega
yoshlar axloqiy me’yorlar talablarini ongli bajaradi, milliy va umuminsoniy](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_14.png)
![qadriyatlar sanalmish ma’naviy meros, urf-odat va an’analarga nisbatan hurmatda
bo‘ladi. Ammo ma’naviy-axloqiy me’yorlar haqida bilimga ega bo‘lish, uni
tushunish, ezgu fazilatlarni tarkib toptirish hali yoshlarning ma’naviy-axloqiy
jihatdan tarbiyalanganini anglatmaydi. Insoniylik fazilatlari qachonki hayotiy
tajribalarda aks etib, shaxsning munosabatlarga kirishish faoliyatida yorqin
namoyon bo‘lsa, bu uning tarbiyalanganlik darajasini belgilaydi.
Jamiyat taraqqiyoti uchun, avvalo, ma’naviy-axloqiy kompetentli, ijtimoiy faol
shaxsni tarbiyalash, shuningdek, asosiy e’tiborni yoshlarning tarbiyalanganlik
darajasini oshirish masalasiga qaratish zarur. Negaki ma’naviy-axloqiy jihatdan
tarbiyalangan shaxslarsiz jamiyat taraqqiyotini tasavvur etib bo‘lmaydi. Yoshlarni
ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda, eng avvalo, millatimiz tarixi va ma’naviyati
ildizlariga e’tibor qaratish taqozo etiladi. Turonzaminda azal-azaldan inson
ma’naviy kamoloti, axloqiy fazilatlar tarbiyasi ajdodlarimiz diqqat markazida bo‘lib
kelganini yoshlarning tafakkuriga singdirishga erishish zarur.
Ta’lim metodlaridan foydalanish. O‘tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlari tahlillariga
tayangan holda oliy ta’lim muassasalari talaba-yoshlarida ma’naviy-axloqiy
sifatlarni rivojlantirish bosqichlarini quyidagi ko‘rinishda izohlash lozim topildi (2-
rasmga qarang).](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_15.png)
![ 2-rasm. Yoshlarda ma’naviy-axloqiy kompetentligini rivojlantirish
bosqichlari
Yoshlarda ma’naviy-axloqiy kompetentligini rivojlantirish o‘ziga xos
bosqichlarda amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. Bunda, avvalo, ma’naviy-
axloqiy tarbiyaning maqsad hamda vazifalarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘ya bilish, ish
mazmunini aniqlash, maqsadga erishish uchun tizimli yondashuvni tashkil etish
zarur.Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi quyidagicha belgilandi: ta’lim
muassasalarida izchillik asosida olib boriladigan ta’lim-tarbiya natijasida
ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega bo‘lgan kasbiy kompetentli mutaxassis
tayyorlash.Yoshlarning ma’naviy-axloqiy kompetentligini rivojlantirishda
quyidagi vazifalar nazarda tutiladi
3-rasm. Oliy ta’lim muassasalari talabalari ma’naviy-axloqiy
kompetentligini rivojlantirishning mantiqiy-tuzilmaviy modeli.
– uzluksiz ta’lim-tarbiyaning har bir bo‘g‘inida ma’naviy-axloqiy tarbiya
maqsadiga erishish yo‘llarini izlab topish;
– ta’lim-tarbiya jarayonida turli ta’sir vositalari orqali yoshlarni ma’naviy-
axloqiy tarbiyalash;
– ma’naviy-axloqiy tarbiyada shaxsga yo‘naltirilgan metod va vositalar,
zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish;
– yoshlarning ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalanganlik darajasini aniqlash
maqsadida anketa so‘rovlarini o‘tkazib, natijalarini qayd etib borish;
– ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega bo‘lgan, yoshlarni kompetentli ijtimoiy faol
mutaxassis sifatida tayyorlashga erishish.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatni, yoshlarda tashabbuskorlikni, faollikni tashkil etish
uchun ta’lim muassasalarida o‘qitiladigan tarbiyaga xos fanlarni o‘qitish
jarayonida shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiya texnologiyalari hamda
hamkorlik ta’limini amalga oshirish muhim sanaladi. Mazkur ta’lim-tarbiya](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_16.png)
![texnologiyalari orqali talaba shaxsini ijtimoiylashtirishga erishish imkoniyati
yaratiladi.
Demak, yoshlarda aynan ijtimoiy munosabatlarga kirishish uchun lozim
bo‘lgan ma’naviy-axloqiy kategoriyalar, normalar, qadriyatlar tizimi haqida
bilim hosil qilish hamda ulardan amaliy faoliyatda foydalanish ko‘nikmalari
takomillashtirilishi muhim o‘rin tutadi. Bu o‘rinda o‘qitiladigan tarbiyaga oid
fanlarda ijtimoiy ongni shakllantirish metodlari (suhbat, bahs-munozara,
muammoli ta’lim)dan unumli foydalanish maqsadga muvofiq.
Ta’lim muassasalari talaba-yoshllarida ma’naviy-axloqiy tarbiyaviy sifatlarning
rivojlanganligini baholash namunali, yaxshi, qoniqarli mezonlar orqali aniqlab
boriladi. Past ko‘rsatkich aniqlansa, korreksiyalash ishlari amalga oshiriladi,
buning uchun yoshlar bilan individual-psixologik ishlar olib boriladi hamda
natijaga erishish uchun harakat qilinadi.
Bu esa, o‘z navbatida, ta’lim muassasalari yoshlari ma’naviy-axloqiy
kompetentligini rivojlantirishning mantiqiy-tuzilmaviy modelini yaratishga
imkon beradi (3-rasm). Bunday zamonaviy ta’lim modeli yoshlarni kasbiy
faoliyatga tayyorlashda ma’naviy-axloqiy kompetensiyaviy yondashuv asosida
ta’lim-tarbiya jarayonini amalga oshirish muhim hisoblanadi. Chunki yoshlarda
zarur kompetensiyalarni shakllantirish uchun, avvalo, pedagogning o‘zida
kompenentlilik rivojlangan bo‘lishi lozim.
Tayanch kompetensiyalar – inson kim va qanday kasb egasi bo‘lishidan qat’iy
nazar, shaxs hayotida, kasbiy faoliyatida, ijtimoiy munosabatlarda muvaffaqiyatli
bo‘lishi uchun egallashi lozim bo‘lgan layoqatlar, qobiliyatlar va hayotiy
ko‘nikma va malakalar majmuyidan iborat. Bunda har bir shaxs kommunikativ
bo‘lishi, axborot bilan ishlay olishi, shaxs sifatida o‘zini rivojlantirishi, ijtimoiy
faol fuqaro bo‘lishi, umummadaniy xislatlarga ega va fan-texnika yangiliklaridan
xabardor bo‘lishi nazarda tutiladi.
6. O'QUVCHILARGA MEHNAT TARBIYASINI SINGDIRISH .Insonning
kundalik turmush tarzi mehnat va faoliyat bilan bog'liqdir. Shu sababli mehnat](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_17.png)
![umuminsoniy, milliy, moddiy va ma'naviy boyliklarning ijtimoiy taraqqiyoti negizi
hisoblanadi. Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat
tarbiyasining o'rni beqiyosdir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama
rivojlantirishning ajralmas qismidir. Shuningdek, bolaning har tomonlama
shakllanish vositasi, uning shaxs sifatida ulg'ayish omili hamdir. Muntazam qilingan
mehnat jarayonida bola o'z aqlini, irodasini, hissiyotini, xarakterini rivojlantirishi
mumkin. Mehnat tarbiyasi o'quvchilarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish,
ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat
yoki kasbiy ko'nikma va malakalarini shakllantirishga yo'naltirilgan pedagogik
faoliyat jarayoni bo'lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri
hisoblanadi. Mehnat tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni
va uning natijasidan qanoatlanishini tarkib toptirishga ko'maklashsin. Mehnat
tarbiyasining provard maqsadi shaxs xarakterining asosiy xislati sifatida uning
mehantga bo'lgan ehtiyojini shakllantirishdir.
O'quvchilar mehnat faoliyatining turlari xilma-xil bo'lib, ular quyidagilardir:
1. Maishiy mehnat;
2. O'quv mehnati;
3. O'quv ishlab chiqarish mehnati;
4. Texnik mehnat;
5. Ijtimoiy-unumli mehnat;
6. Ijtimoiy-foydali mehnat va boshqalar.
Oilada mehnat tarbiyasining dastlabki unsurlari qo'llaniladi. Bola muayyan yoshga
to'lgach, kattalarga yordamlashadi, o'z imkoniyatlarini anglab yetadi va o'quv
(ta'lim) mehnatiga muntazam tayyorlanadi.
Mehnat tarbiyasini tashkil etishning pedagogic shart-sharoitlari:
1. Bolalar mehnatining o'quv-tarbiyaviy vazifalar bilan bog'liqligi;
2. Ijtimoiy ahamiyatli mehnatni o'quvchilarning qiziqishlari bilan birga qo'shib olib
borilishi;
3. Mehnat faoliyatining hamma bopligi va qo'ldan kela olishi;
4. Mehnat faoliyatining majburiyligi va vijdoniyligi;
5. Mehnat faoliyatini tashkil etishda jamoaviy va individual shakllarini birga
qo'shib olib boorish.
Mehnatning ijtimoiy-axloqiy ahamiyatiga e'tibor berish, mehnat o'quvchining
yoshi, hayot tajribasi va imkoniyatlariga mos bo'lishi, ularning mehnat faoliyatlari
ijodiy harakatda bo'lishi, o'z vaqtida kasblar haqida ma'lumotlar berib borilishi,
mehnat ahillari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish kabilar. Mehnat
tarbiyasining bosh g'oyasi shaxsda mehnat faoliyatini tashkil etish, ko'nikma va](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_18.png)
![malakalarni hosil qilish, ijtimoiy mehnatni qadrlash, mehnatsevarlik xislatini
tarbiyalash sanaladi.
Buyuk ajdodlarimiz mehnat tarbiyasi to'g'risida to'xtalib, qimmatli fikrlarni bildirib
o'tishgan. Masalan, Abdurahmon Jomiy: "Oltin topmaginu o'rgan-gin hunar,
hunarning oldida xasdir oltin-zar", - degan fikr bildirsalar, ulug' mutafakkir Alisher
Navoiy: "Umrni zoye etma, mehnat qil, mehnatni saodatning kaliti bil", - deydilar.
Fransuz adibi Anatol Frank: "Eng yaxshi axloqiy va estetik dori - mehnat", - degan
fikrni ilgari suradi. Bundan tashqari "Avesto", Kaykovusning "Qobusnoma", Abu
Nasr Farobiyning "Fozil odamlar shahri", Abu Rayhon Beruniyning "Geodeziya",
"Minerologoya", Mahmud Qoshg'ariyning "Devonu lug'atit turk", Yusuf Xos
Hojibning "Qutadg'u bilig", Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi
ma'rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida
muhim fikrlar bayon etilgan.
Bir qator o'zbek maqollarida ham inson hayotida mehnat alohida ulug'lanadi.
Masalan, "Mehnat baxt keltirar", Mehnat e'tibor garovi", "Mehnatsiz rohat yo'q",
"Mehnat qacha og'ir bo'lsa, keti shuncha shirin bo'lar" va boshqalar.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, mehnat, mehnat tarbiyasining ahamiyati
bolaning hayotida, uning jisomanan, ma'nan tarbiya topishida, hamda yuksak
kamolotga erishishida beqiyosdir. Har qanday tarbiya uchun poydevor eng avval
oilada barpo qilinar ekan, mehnat tarbiyasi ham bolada o'z uyida uy yumushlarida
oila a'zolariga ko'maklashishidan boshlab rivojlanib boradi. Shu orqali bolada
mehnatga nisbatan muhabbat, kelajak uchun esa ko'nikma va malaka hosil bo'ladi.
Keyinchalik ta'lim dargohlarida, ya'ni bog'cha, maktab, kasb-hunar kollejlari va
oliy o'quv yurtlarida mehnat tarbiyasi bosqichma-bosqich shakllantirib boriladi. Bu
esa bolani uning jismoniy, aqliy qobiliyatiga, qiziqish va imkoniyatiga qarab kasb-
hunarga to'g'ri yo'naltirishga yordam beradi.](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_19.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar:
1. B.X.Xodjayev. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyotir. Darslik T:. Sano-
standart. 2017-yil
2. Abdullaeva Sh. Umumiy pedagogika.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2021-yil
3. Ismatova Nargiza va boshalar. Tarbiya 1, 2, 3, 4. Darslik. G‘afur G‘ulom
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.: Toshkent – 2020
4. Sarsenbayeva R.M. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma. - T.; 2019
5. Dexkanova M.U. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.O‘quv qo‘llanma. - T.; 2019
Qo‘shimcha adabiyotlar:
6. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2017. – 488 б .
7. Мирзиёев Ш . М . Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб , янги босқичга кўтарамиз . 1- жилд . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2017. – 592 б .
8. Мирзиёев Ш . М . Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган
энг олий баҳодир . 2- жилд . Т .: “ Ўзбекистон ”, 2018. – 507 б .
9. Мирзиёев Ш . М . Нияти улуғ халқнинг иши ҳам улуғ , ҳаёти ёруғ ва
келажаги фаровон бўлади . 3-жилд.– Т.: “Ўзбекистон”, 2019. – 400 б.
10. Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан – миллий юксалиш сари.
4-жилд.– Т.: “Ўзбекистон”, 2020. – 400 б.
11. Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 23 сентябрда қабул қилинган
“Таълим тўғрисида”ги ЎРҚ-637-сонли Қонуни.
12.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 28 январь 2022 йилдаги “2022
— 2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси
тўғрисида”ги 60-сонли Фармони.](/data/documents/343f83e8-5862-4f4e-a98a-245877ee26b2/page_20.png)
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijobiy fazilatlarni shakllantirish mexanizmi (1-4 sinf tarbiya darsi) . Reja: 1. Shaxsda ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishning pedagogik- psixologik xususiyatlari. 2.Vatanga sadoqat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr- oqibatlilik, mas’uliyatlilik, tolerantlik, huquqiy madaniyat, innovatsion fikrlash kabi fazilatlarni shakllantirish mazmuni. 3. Innovatsion tarbiya texnologiyalarining o‘quvchilarning axloqiy sifat va fazilatlarini shakllantirishda foydalanish.
Tayanch so’zlar : mafkuraviy immunitet, aqliy tarbiya, axloqiy fazilat, innovatsion texnologiyalar, mehnat tarbiyasi. Mafkuraviy immunitet tushunchasi. Mustaqillikni mustahkamlashning muhim shartlaridan biri bu g’oyaviy tarbiyani kuchaytirishdan iborat. Bu borada kishilarimizda yot va zararli g’oyalarga qarshi kurashish uchun mafkuraviy immunitetni shakllantirish zarur. Albatta, mafkuraviy immunitetni shakllantirish kishilar ongida bir xil g’oyani zo’r berib tiqishtirish emas, balki odamlarda oq-qorani ajratish, zararli g’oyalarga qarshi hushyor va ogoh bo’lish xususiyatlarini tarbiyalash demakdir. 1999 yil 16 fevralь, 2004 yil martidagi Buxoro va Toshkent, shahrida 2005 yil 13 mayda Andijon shaharlarida sodir etilgan terrorchilik voqealaridan to’g’ri xulosa chiqarish kerak. Har bir davlat, jamiyatning qudrati uning ichki xavfsizligi va barqarorligiga tayanadi. Ya’ni jamiyat, millat o’z g’oyasida mustahkam tursa, ikkilanmasa, har qanday dushman qo’llashi mumkin bo’lgan g’oyaviy tahdidlardan qo’rqmasa, bunday millatni yengish mumkin emas. Aksincha, jamiyat ichida g’oyaviy parokandalik, bo’linishlar bo’lsa dushmanlarga, ularning yot mafkuralariga yo’l ochib beradi. Bunday millatni yengish, mustamlaka qilish oson kechadi. Demak, barqarorlik va xavfsizlik – jamiyatning ongligiga, anglangan to’g’ri tushuncha va bilimlarga faol amal qilishiga, fikriy, g’oyaviy birligiga, bular esa xavfsizlik ma’rifatiga tayanadi. Shu boisdan ham har bir o’zbekistonlik millatidan, dinidan, tug’ilgan joyidan, kasbu yoshidan qat’iy nazar Vatan posboni bo’lishi lozim. Mamlakatimizning xavfsizligi uchun eng birinchi kafolat – o’zbekistonliklarning milliy istiqlol g’oyasi atrofida jipsligidir. Milliy istiqlol g’oyasining asosiy bosh g’oyasi va maqsadi: ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdir. Milliy istiqlol g’oyasi o’zining asosiy g’oyalari: 1) Vatan ravnaqi; 2) yurt tinchligi; 3) xalq farovonligi; 4) komil inson;
5) ijtimoiy hamkorlik; 6) millatlararo totuvlik; 7) diniy bag’rikenglikka tayanar ekan, ana shu g’oyalarga qarshi qaratilgan xatti- harakatlar tashqi va ichki tahdidlarning oldini oladi. Tashqi tahdidlar – O’zbekistonning davlat chegarasidan tashqaridan kirib keluvchi, ichki tahdidlar esa O’zbekiston davlati, mamlakatning ichidan chiqayotgan tahdidlardir. Biz ko’p asrlar ana shu ichki tahdidlar tufayli mustamlakalikda yashab keldik. Ichki tahdidlar – o’z Vataniga, vatandoshiga, vatandoshlariga zarar yetkazishga qaratilgan g’oya, xatti-harakatlardir. Ana shu tahdidlar qancha keng tarqalsa, mamlakat g’oyaviy birligiga shuncha ko’p zarar yetkazadi, parokanda qiladi, hamjihatlik bo’lmaydi. G’oyaviy birligi mo’rt millatning davlat xavfsizligi ham mo’rt bo’ladi. Ichki va tashqi tahdidlar asosan g’oyaviy bo’shliq tufayli sodir bo’ladi. Demak, g’oyaviy bo’shliq nima? G’oyaviy bo’shliq – deb, eski hukmron mafkura halokatga uchrab, u bilan bog’liq tushunchalarning qadrsizlanishi, bugungi hayot, o’tmish va kelajakka daxldor qadriyatlar, tushuncha va tasavvurlarni to’liq anglab yetmasligi oqibatida odamlarning qalbi va ongida vujudga keladigan bo’shliqqa aytiladi. Tajovuzkor mafkuralar bunday bo’shliqdan foydalanib, o’zlarining zararli g’oyalarini singdirmoqchi va odamlarni o’z ortidan ergashtirmoqchi bo’ladi. Sobiq kommunistik partiya hukmronligi barham topgach, bizning yurtimizga ham zararli oqimlar kirib kela boshladi. Bunga davlat va nodavlat tashkilotlari hamda siyosiy partiyalarning istiqlol g’oyasini, bozor munosabatlarini odamlar ongi va qalbiga tushuntirishda sustkashlik qilgani, ijtimoiy fanlarning jamiyatimizdagi yangiliklarni vaqtida tahlil qilib bermagani, jamiyat ruhiyati va tafakkurida ro’y berayotgan murakkab jarayonlarning o’z yechimini topmagani ham sabab bo’ldi. Sobiq sotsialistik mafkuraning illatlari fosh bo’lgach, nafaqat oddiy odamlar, hatto ziyolilar ham mafkuralarning hammasi taraqqiyot uchun zararli ekan, haqiqiy ozod va erkin bo’lish uchun har qanday mafkuradan xalos bo’lish kerak, degan fikrga borib qolgan edi. Odamlar bunyodkor va vayronkor g’oyalarning farqiga bormagani uchun shunday xulosaga kelgan edi. Biz
faqat vayronkor g’oya – kommunistik mafkuradan voz kechgan edik. Bizga endi bunyodkor g’oya kerak edi. Chunki tabiatda vakuum – bo’shliq bo’lmagani kabi, mafkura sohasida ham bo’shliqqa yo’l qo’yib bo’lmaydi. Insoniyat tarixi shundan dalolat beradiki, muayyan jamiyat taraqqiyot jarayonida bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o’tishida turmushning barcha sohalarida, xususan, iqtisodiyot, ijtimoiyot va siyosiy sohada bo’lgani kabi, g’oyaviy-mafkuraviy sohada ham muayyan muammolarni hal qilish zarurati paydo bo’la boshladi. Chunki o’ziga xos yangi davr, sharoit, vaziyat an’anaga aylanib qolgan g’oyalar, qarashlar, munosabatlarni o’zgartirmasdan, ma’lum mafkuraga asoslanmasdan yangi maqsadlar sari qadam tashlay olmaydi. Bu esa yangi g’oya, qarash, munosabat, mafkurani ishlab chiqishni talab etadi. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlagani kabi: «O’zining hayotini, oldiga qo’ygan maqsadlarini aniq tasavvur qila oladigan, o’z kelajagi haqida qayg’uradigan millat hech bir davrda milliy g’oya va milliy mafkurasiz yashamagan va yashay olmaydi. Mafkura bo’lmasa har qaysi davlat va jamiyat, qolaversa, har qaysi inson o’z yo’lini yo’qotishi muqarrar» . G`oyaviy bo’shliqqa olib keluvchi sabablar quyidagilardan iborat: Boshqa mafkuralarni tan olmaslik. Yakka hokimlik (kommunistik) g’oyasining mutlaq hukmronligi va targ’iboti «Yo’lboshchi sinf» mafkurasi nomigagina ijtimoiy guruhlar mafkurasi ekanligi. Kommunistik mafkuraning odamlar vijdon erkinligini cheklab qo’yishi, kim unga jur’at qilsa «xalq dushmani»ga aylantirilishi. Milliylikdan, qadriyatlardan butunlay xoli bo’lish. Milliy tarix, O’zbekiston tarixi, o’tmishini tan olmaslik. Xalqning diniga, diniy merosga, diniy qadriyatlarga mutlaqo noto’g’ri munosabat va h.k. XX asr 90-yillarning boshlarida bunday mafkuraviy bo’shliq O’zbekistonda ham namoyon bo’ldi.Ya’ni deideologizatsiya siyosatiga olib keldi. Ana shu g’oyaviy bo’shliqning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat edi: Kommunistik mafkura tanazzulga uchrab uning o’rni bo’sh qoldi.
O’zbekiston mustaqil davlat sifatida qaror topsada, uning mafkurasi ham shakllanmagan edi. O’tish davrida yangicha qarashlar mustahkam e’tiqodga aylanib ulgirmasdan boshqa yot va begona mafkuralarning xuruji. Markaziy Osiyo mintaqasidagi ekstremistik kuchlar, terrorchi to’dalarning mafkuraviy kurashni avj oldirishi va boshqa. Bu sabablar natijasida mustaqillik yillarida, ayniqsa 1991-2005 yillar davrida mamlakatimizda ekstremistik kuchlar va terrorchi to’dalar tomonidan amalga oshirilgan buzg’unchilik, vayronchilik ishlarini misol qilib keltirish mumkin. XX asr 90-yillarining boshlarida ayrim yoshlar, yurtdoshlarimizning zararli g’oya va mafkuralar ta’siriga tushib qolish sabablarini Prezidentimiz Islom Karimov asarlari asosida quyidagicha izohlab berish mumkin: Dastlabki yillarda milliy g’oya, milliy mafkura to’liq shakllanib, odamlar qalbi va ongiga singib ulgurmagani. O’zbekiston eski tuzumdan yangi tuzumga o’tish davrida bir qator tabiiy qiyinchiliklarga duch kelishi. Bugungi kunda barcha yoshlarning serdaromad ish bilan ta’minlanmaganligi. Yosh ayrim soddadil yoshlarning ishonuvchanligi tufayli diniy qadriyatlarga intilish tuyg’usidan ustalik bilan foydalanishi tufayli. Targ’ibot-tashviqot ishlarining yetarli olib borilmaganligi (bugun bu ishni siyosiy partiyalar «Ma’naviyat va ma’rifat» markazlari, «Kamolot» ijtimoiy yoshlar tashkilotlari va h.k. olib bormoqda). Mafkura va mafkuraviy tarbiya masalasi o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan, demokratik huquqiy davlat, erkin fuqarolik jamiyatining asoslarini yaratayotgan mamlakatimiz uchun ham muhim hayotiy ahamiyatga ega. Zero, ko’zlangan maqsadlarga ushbu orzu-umid va intilishlarni o’zida mujassamlashtirgan g’oyaviynazariy qarashlar majmui bo’lmish milliy mafkura va unga asoslangan tarbiya tizimisiz erishish mumkin emas. «Men, – deb yozadi Prezidentimiz, – Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir» degan fikrini ko’p