logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA MILLIY XULQ-ATVOR TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISH

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA MILLIY XULQ-ATVOR TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISH

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

172.5 KB
Ko'chirib olish
“ BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA MILLIY XULQ-ATVOR TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISH ” MAVZUSIDAGI SAMAR Q AND – 2021 1 MUNDARIJA KIRISH ASOSIY QISM 1. Inson shaxsining shakllanishida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishning nazariy asoslari. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishning mazmun mohiyati. 3. Dars jarayonida o’quvchilarda milliy xulq-atvor tushunchalarini tarkib toptirish 4. Sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar orqali o’quvchilarda milliy xulq-atvor tushunchalarini tarkib toptirish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, odamzodga ato etilgan eng oliy ne’mat hisoblangan farzan bu millat boyligi. Chaqaloqning tashrifi ila xonadonimizga nur, oilamizga baxt, kelajagimizga umid va ishonch kirib keladi. Darhaqiqat, farzand ila olam munavvar. Zero, u naslimiz davomchisidir. Ko’zimizning oqu qarosi bo’lgan dilbandlarimiz har doim ardog’imizda ekan, biz olamga ular nigohi bilan qarashga intilamiz. Har bir harakati va imo-ishoralari orqali ularni anglashga urinamiz va albatta, buning uddasidan chiqamiz. Lekin bolalik dunyosidan uzoqlashgan kattalarning bu olamga qayta kirib kelishlari qiyin kechadi. Bolalar bilan muloqot paytidagina bu olam mo’jizalaridan bahramand bo’lish mumkin. Lekin biz kattalar o’zimiz bilmagan holda bu mo’jizalarni ko’rish va ulardan bahramand bo’lishdek baxtdan qochamiz va bu ishni begonalarga topshiramiz. Shunday daryolar borki, ularni tezoqar va o’zgaruvchan deya ta’riflashadi. Bu qiyos farzand tarbiyasi borasida ham ifodalanishi mumkin. O’g’il-qizlarning rivojlanish davri xuddi tezoqar va o’zgaruvchan daryolarga o’xshatiladi. Gohida ular oldinga intilib o’zanlaridan chiqib ketguday bo’lsalar, gohida tinch va osudalik kasb etadilar. Istiqloldan keyingi yillarda farzand tarbiyasiga bo’lgan e’tibor davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu boradagi o’zgarishlar bola tarbiyasi mavzusining asrlarga tatigulik vazifa ekanini isbotlab berayotir. Negizi tarixiy, diniy, milliy qadriyatlarga tutash bo’lgan farzand tarbiyasiga taalluqli kitoblar nashr bu borada amalga oshiralayotgan eng muhim ishlardan biri hisoblanadi. Mustaqilligimiz sharofati bilan nashr qilingan Imom Buxoriyning 4 jildlik «Hadis» lar to’plami, Amir Temur hayoti va bunyodkorlik ishlari mavzui bilan bog’liq o’nlab kitoblar so’zimiz isbotidir. Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Boburdan avlodlarga meros bo’lib qolgan bebaho boylik o’zbek millatining durdonalaridir. Forobiy, Beruniy, al-Xorazmiy, at-Termiziy, Moturudiy, Ibn Sino, Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Mahmud az- Zamaxshariy, Ulug’bek, Yassaviy, Abdulla Qodiriy, Ch’lpon, Munavvarqori, Fitrat, Usmon kabi o’zbek millatining buyuk siymolari, atoqli olimlari va adiblari 3 bilan har qancha faxrlansak arziydi. Kengroq mushohada yuritadigan bo’lsak, millat barkamolligi, Vatan taraqqiyoti farzand tarbiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Bu o’z navbatida elning kitobxonlik darajasiga, ya’ni o’qimishligiga tutashdir. O’z millatini sevadigan har bir inson, uning yutuqlari, obro’-e’tibori bilan faxrlanadi, zavqlanadi, uning muammolariga befarq qarab tura olmaydi. Yuksak ma’naviyatli inson, o’z eliga millatiga jonkuyar bo’ladi, uning muvaffaqiyatlaridan ich-ichidan faxrlanadi, quvonadi. Milliy xulq-atvor tushunchalari har bir kishida o’z millatining moddiy, ma’naviy merosilarini o’zlashtirish, urf-odatlari, an’analari, qadriyatlarini va tarixini mukammal bilish hamda uni o’zga millatlarniki bilan qiyoslash natijasida shakllanadi. Buning natijasida unda o’z millatiga mehr-muhabbati osib boradi. Har bir o’quvchi Vatan muvafaqqiyatida o’zining ham shaxsiy burch va mas’uliyati vazifalari borligini to’la idrok etsin. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan kundalik ishlarimizni shunday tashkil etishimiz zarurki, natija o’quvchilar Respublikamizning hozirgi mustaqilligi sharoitida uning muammolarini o’zinikidek qabul qiladigan bo’lsin. Ularning og’irligini o’z yelkasiga oladigan, mumkin qadar Vatanga foyda keltirishdan g’ururlanadigan shaxs bo’lib ulg’aysin. Yuqorida qayd etilganlardan ma’lumki bizning kurs ishimizning «Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirish» nomli mavzusi Respublikamiz ta’lim-tarbiya tizimi hamda ilmiy tadqiqotlar oldida turgan vazifalar qatorida hal qilinishi lozim bo’lgan dolzarbligiga ega. Kurs ishining nazariy asoslari: Ma’lumki har bir tadqiqot uchun tanlangan mavzu bo’yicha olib boriladigan ishlarda uning maqsadi, vazifasi, dolzarbligini nazariy jihatdan asoslab o’tishni taqazo qiladi. Shu talabni hisobga olib, bizning izlanishimiz ham ilmiy nazariy jihatdan o’zining tayanch manbalariga ega bo’lgan holda yuritiladi. Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda, milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishning nazariy, ilmiy va pedagogik 4 asoslarini tahlil qilish, o’rganish. Kurs ishining obyekti: Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ta’lim-tarbiya jarayonida milliy xulq- atvor tushunchalarini shakllantirish jarayoni. Kurs ishining predmeti: Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan olib boriladigan ma’naviy-tarbiyaviy tadbirlar va dars jarayonida milliy xulq-atvor tushunchalarni shakllantirish mazmuni. Kurs ishining vazifalari: Yuqorida qayd etilgan maqsadlarimizdan kelib chiqib: 1. Kurs ishi uchun tanlangan mavzu bo’yicha pedagogik – psixologik, ilmiy va o’quv adabiyot materiallarni o’rganib chiqish va umumlashtirish. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirish bo’yicha hozirgi zamon pedagogika va yosh psixologiyasiga oid adabiyotlardagi materiallarni o’rganish, ilmiy-amaliy jihatdan tahlil qilish. 3. Boshlang’ich sinf o’quvchilari ruhiy taraqqiyoti va jismoniy rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy ravishda ochib berish. 4. Boshlang’ich sinf o’quvchilarning ongi va xarakteriga xos bo’lgan xususiyatlarni pedagogik nuqtai nazardan ilmiy asosda tushuntirib berish. 5. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olib tarbiyalashning amaliy ahamiyatini o’rganish. Sanab o’tilgan vazifalarni amalga oshirish uchun pedagogika va yosh psixologiyasi fani sohasida qo’llanib kelinayotgan bir qator metodlardan foydalandik. Kurs ishining mazmuni: U kirish, asosiy qism, to’rt reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 1. Inson shaxsining shakllanishida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishning nazariy asoslari Bugungi kunda barcha so h alar singari ta’lim tizimi oldiga qo’yilgan bosh maqsad kelajak avlodni ulg’ayayotgan farzandlarimizni insonparvarlik, vatanparvarlik ruhida komil inson qilib tarbiyalashdir. Shu asnoda o’sib kelayotgan avlodni boy va betakror tariximiz milliy an’analarimiz o’gitlari asosida tarbiyalash bugungi kun talabidir. Farzand ulg’aya borar ekan ijtimoiy hayot ijtimoiy munosabatlar atrofdagi xodisalarga o’z nuqtai nazari bilan moslasha boradi. Bolada bu jarayonning kechishi shaxsni o’rab turgan muhitning, jamoaning, oilasining qaydarajada milliy va dunyoviy munosabatlarga munosabati asosida vujudga keladi va shu osnoda jamiyatni borlikni, unda shakllangan ong dunyo qarash orqali idrok qiladi. Bir qaraganda bu jarayon-ijtimoiy muhit ko’rinishida sodda ko’rinsada, xalqaro miqyosida, turli davlatlar misolida ko’radigan bo’lsak har xil ko’rinishga ega bo’lgan etnik tarbiya vujudga kelayotganini ko’rasiz. Shu o’rinda bizning yurtimiz tarixiy madaniyati, ma’naviyati, milliy an’nalari va qadriyatlari bilan o’zbek xalqining qalbiga tushirilgan mingasirlik tarixini namoyon etib kelmoqda. Xalqimizning ko’p asrlik an’analari, qadriyatlari, mif, afsona va dostonlarida, bizning milliyligimizni aks ettiruvchi, muqaddas xilqatlar ko’rinishida asrdan asrga o’tib xalqimiz hayotida o’z qimmatini saqlab kelmoqda. O’zbek xalqining umum insoniy qadriyatlar katta bir jarayonini tashkil etadi. Bizning milliy xususiyatlarimiz umuminsoniy qadrityalar bilan bog’lanib ketgan. Asrlar davomida xalqimiz umum bashariy, umum insoniy qadriyatlar takomilligi ulkan hissa qo’shgan turli millat vakillariga hurmat, ular bilan bahamjixat yashash, diniy bag’ri kenglik, dunyoviy bilimlarga intilish o’zga xalqlarning ilg’or tajribalari va madaniyatini o’rganish kabi xususiyatlar ham xalqiimizda azaldan mujassamdir. Xuddi shunday milliy tabiatimizga xos bo’lgan mehr oqibat, muruvvat, andisha, or nomus, sharmu hayo, ibo iffat, betakror fazilatlar va xalqimizni ko’p 6 jixatdan ajratib turadigan bag’rikenglik, mehmon do’stlik oq ko’ngillik xususiyatlari ham xalqimiz tomiriga singib ketgan bugungi kunda farzandlarimizni komil inson qilib tarbiyalashda ushbu masalalarni tarbiya mazmunining bosh g’oyalaridan biri qilib qo’yish lozimdir. Shu bilan birga diniy qadriyatlarimiz ham muhim ahamiyat kasb etadi, muxtaram Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan edi. “Agar mendan nega milliy qadriyatlarimiz shunga zamonlar osha bezavol yashab kelayapti deb so’rashsa, bu –avvalo, muqaddas dinimiz hisobidan deb javob bergan bo’lur edim. Shu zaminda o’tkan necha-necha avlodlar diniy e’tiqodni islom falsafasini rivojlantirib kelmasa, biz bebaho va betakror ma’naviy ruhiy merosdan mahrum bo’lib qolardik. Biz hammamiz. “Alhamdullox, musurmon”, deb e’tiqodimizni e’tirof etamiz. Alloh barchamizning qalbimizda, yuragimizda, yaratganni doim yod etamiz, undan madad so’raymiz, binobarin islom dini hayotimizning tub zamiriga chuqur singib ketgani. Bu – inkor etib bo’ladigan haqiqat. Shunday ekan farzandlarimizni muqaddas dinimizning mohiyati, uning insonparvarlik g’oyalari, dinga sog’lom munosabat masalalarini ular ongiga singdirishimiz zarur masalalardan biridir. Shu tariqa farzandlar tarbiyasidagi birinchi maqsadimiz bu xalqimizning qadimiy va boy tariximiz, yuksak madaniyatimiz va urf-odat, qadriyatlarimizga asosan mintolitetimiz asosida hayotga moslashishi, komil inson tarbiyasidagi buyuk maqsaddir. Bu insonga ibratli xulosalar beribgina qolmasdan, ba’zan achchiq saboqlarni ham tan olishga undaydi. Ushbu qadriyatlar milliy xususiyatlarni o’zlashtirishi tavsiya etish mumkin:  xalqimiz hayotida qadim qadimdan jamoa bo’lib yashash ruhining ustunligi;  jamoa timsoli bo’lgan oila, mahalla, el - yurt tushunchalarning muqaddasligi;  ota-ona, mahalla - kuy, umuman jamoatga yuksak hurmat e’tibor;  millatning o’lmas ruhi bo’lgan ona tiliga muhabbat; 7  kattaga hurmat, go’zallik va nafosat, hayot adabiyligining ramzi - ayol zotiga ehtirom;  sabr - bardosh va mehnatsevarlik;  halollik, mehr oqibat. Kabi masalalar ta’limning mazmuni bo’lishi davr talabidir. Bugun biz ko’pdan ko’p masalalar ustida bosh qotirayapmiz. Jamiyatimiz rivoji uchun o’z hissamizni boricha qo’shishga harakat qilmoqdamiz. Bularning hammasi kelajak avlod farzandlarimiz baxti saodati uchun. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritilgandan so’ng haqiqatan ham o’zbek xalqining ma’naviy hayotida o’zgarish yuz berdi. Tarixan tiklandik. Ona tilimizga davlat maqomi berildi. Baxouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy kabi ulug’ bobolarimizning ruhini shod etdik. Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Usmon Nosir singari jigarbanlarimizning nomi, izzat-ikrom hurmati o’z joyiga qo’yildi. Umuminsoniy, milliy va ma’naviy qadriyatlarimiz tiklandi. Yurtimizga xalq sevgan «Navro’z» kirib keldi. «Ramazon», «Qurbon hayit»lariga yetdik. Dinga munosabatimiz o’zgardi. Qur’oni karim Hadisi, shariflar hayotimiz dastur omili bo’lib qoldi. O’zbekistonning boy ma’naviy merosi, shakllanayotgan yangi ma’naviyatimizning negizini poydevorini tashkil qiladi. Ma’naviy merosimizda xalqimizning asriy orzu-intilishlari, bilimlari va hayotiy tajribalari mujassamlashgan bo’lib, o’zligimizni anglash, milliy tiklanishi va rivojlanishimiz uchun qudratli tayanch bo’lib xizmat qiladi. Milliy istiqlol mafkurasi ham ma’naviy merosimizga tayangan holda shakllanadi, ayni vaqtda uning yanada rivojlanishida muhim ma’naviy omil bo’lib xizmat qilmoqda. Ma’naviy meros xalqning muqaddas xotirasi bo’lib, uning kishilik tarixi va ma’naviy taraqqiyotidagi tutgan o’rnini belgilab beradi. «Ma’naviyat jamiyatning ma’naviy boyligida o’z ifodasini topadi, – deydi M.Xayrullayev, – u asta-sekin to’planib uyg’unlashib borishi asosida, vorislik 8 asosida rivojlanadi» 1 . Oshkoralik demokratiya yo’lida dadil qadamlar qo’yiladi. Xalqimizning milliy g’ururi uchun belini bog’lab, do’ppisini bostirib yurish uchun zamin yaratildi. Demak, biz o’quvchilarga boshlang’ich sinfdan boshlab milliy xulq-atvor tushunchalariga, milliy g’ururga ega bo’lgan kishi o’z qishlog’i, o’z tumani, o’z viloyatini jonu-tanidan ortiq sevishi, uning ravnaqi yo’lida xizmat qilishi, qadimiy obidalar, ajdodlarimiz yaratgan boy moddiy va ma’naviy merosimizni ko’z qorachiqimizday asrashimizni o’qtirib boshimiz zarurdir. Qadimda ham xalqimiz milliy xulqligi bilan faxrlanishgan. Uning mazmunida ulug’vorlik, mag’rurlik kabi sifatlar o’z aksini topgan. G’urur deganimizda ko’z o’ngimizda haq va haqiqat va adolat yo’lida hech kimga bo’yin egmagan. Alisher Navoiy, Boburlar o’z g’ururlarini minordek tutishgan. Halol mehnat qilish bu ham o’zbek xalqining milliy g’ururidir. Milliyligimizning bu jihatini ham biz o’quvchilarimizga singdirib borgimiz kerak. Ulug’ Alisher Navoiy «Hotamtoy hikoyasi»da yozganki, «Birdirham topmoq chekibon dast ranj, yaxshiroq andinki, birov bersa ganj». Halollik, rostgo’ylik, to’g’rilik, poklik, samimiylik kabi insoniy fazilatlar majmuasidan iborat. Inson to’g’rilik, poklik, samimiylik kabi insoniy fazilatlar majmuasidan iborat. Inson to’g’riso’z, haqgo’y bo’lib o’ssa, uning baxt-saodati ta’minlanadi. Alisher Navoiy «Sa’di Iskandariy» dostonida bir hikoya keltirib, unda to’g’rilik insonni baxtiyor qilishini tasvirlagan edi. Mamlakat podshosiga Saroy qurdirish uchun tekis o’sgan ustun kerak bo’lib qoladi. Buni bir kampirning hovlisidan topadilar. Katta oltin evaziga kampirning roziligi bilan uni saroyga olib ketadilar, bino qurilishi tezlashadi. Saroyni ochish tantanasiga kampirni ham taklif qildilar, kampir hovlisidan kesib keltirgan daraxt-ustun oltin bilan qoplangan edi, buni ko’rgan kampir shunday xulosaga keladi: Sen to’g’ri o’sganing uchun faqat o’zingni emas, meni ham zarga ko’mding. Albatta, bu majoziy mazmunga ega 1 O’zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi – Toshkent, «O’zbekiston», 1993 y 29-b. 9 bo’lgan xulosadir. Biz o’qituvchi va tarbiyachilar mana shunga o’xshash asarlar orqali o’quvchilarda milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirib borishimiz lozim. Ilmu ma’rifatga suyanmagan g’urur, g’urur emas, balki kekkayish, soxta manmanlik. Bu o’rinda hurmatli professor Q.Yusupovning milliy g’urur haqidagi fikrlarini keltirish o’rinlidir. «Bugun bizning milliy g’urur iftixorimiz faqat xom ashyo, aytaylik paxtagina emasligini idrok etmoqdamiz. Bizning tilimiz, mumtoz madaniyatimiz, Kolumbni dog’da qoldirgan fanimiz, saxovatli zaminimiz jannatmisol yurtimiz qalbimizga so’ngsiz g’urur va iftixor tuyg’ularini soldi. Milliy g’urur hissi istiqlolimizning qudratli himoyasidir». Ardoqli O’zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidovning quyidagi otashnafas she’riy misralarini esga olaylik: Tarixingdir ming asrlar ichra pinhon o’zbegim Senga tengdosh Pomiru-Oqsoch tiyanshon o’zbegim So’ylasin Afrasiyobu, so’ylasin O’rxin xati Ko’hna tarix shodasida bitta marjon o’zbegim Men buyuk yurt o’g’lidurman, men bashar farzandiman Lekin avval senga bo’lsam, sodiq o’g’lon o’zbegim. Bu misralarda ulug’ xalqimizning ko’hna tarixi, obidalari, kindik qoni to’kilgan yurtga muhabbati, betakror, rango-rang madaniy-ma’naviy merosi bilan faxrlanishi ifodalangan o’zbek xalqining milliy g’ururini ko’klarga ko’targan. O’zbekiston mustaqilligi tufayli elimizga Sohibqiron Amir Temur qaytib keldi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga Amir Temur haqida ma’lumot berar ekanmiz, o’zbek o’g’lonining buyuk davlat arbobi, sarkarda, harbiy daho bo’lganligiga tasannolar aytishimiz kerak. O’zbek xalqimizning milliy g’ururini ifodalovchi bir qancha urf-odatlarimiz mavjud. Ota-onaga izzat-hurmat, oilaga sadoqat va g’amxo’rlik-milliy g’ururimizning yana tomoni hisoblanadi. Oilaviy munosabatlarda er-xotin, qiz-o’g’il tarbiyasida ma’naviyatimizning muqaddas yodgorligi Qur’oni Karim va Hadislarga amal qilinsa ayni muddao. Ularda oilani 10 mustahkamlash, oila odobi, ota-bola, farzand burchi, qarindosh-urug’larga g’amxo’rlik to’g’risida chuqur ma’noli yo’l-yo’riqlar ko’rsatilgan. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini 11 shakllantirishning mazmun mohiyati Insoniyat tarixi – g’oyalar tarixidir, g’oya – inson tafakkuri mahsulidir. Milliy g’oya esa millat tafakkurining mahsulidir. Milliy g’oya – inson va jamiyat hayotida ma’no – mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari yetaklaydigan fikrlar majmuyidir. Mafkura esa muayyan ijtimoiy guruh, ijtimoiy qatlam, millat, davlat, xalq jamiyatning ehtiyojlari, maqsad-intilishlari hamda ularni amalga oshirish tamoyillarini o’zida mujassam etadigan g’oyalar tizimidir. Har qanday tushuncha, fikr va qarash ham milliy g’oya bo’la olmaydi. Chunki shaxsiy fikr–o’ziga xos bir qarashdir. Ijtimoiy fikr esa–voqelikka nisbatan o’zgarish yoki harakatni taqazo etadigan faol munosabatni ifodalaydi. G’oya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga, zarurat tug’ilganda, butun bir davr tarixiga aylantiradi. O’zbekiston jamiyatining milliy istiqlol mafkurasi, o’z mohiyatiga ko’ra xalqimizning asosiy maqsad – muddaolarini ifodalaydigan, uning o’tmishi va kelajagini bir-biri istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan g’oyalar tizimidir. Milliy istiqlol mafkurasi: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya tamoyillariga asoslanadi; Xalqimizning asrlar davomida shakllangan yuksak ma’naviyati, a’nana va udumlari, ulug’ bobokalonlarimizning o’lmas merosidan oziqlanadi; Adolat va haqiqat, erkinlik va mustaqillik g’oyalari hamda xalqimizning ishonch va e’tiqodini aks ettiradi; Yurt tinchligi, vatan ravnaqi va xalq faravonligini ta’minlashga xizmat qiladi; Jamiyat a’zolarini aholining barcha qatlamlarini O’zbekistonning buyuk kelajagini yaratishga safarbar etadi; Millati, tili va dinidan qat’iy nazar, mamlakatimizning har bir fuqarosi qalbida ona Vatanga muhabbat, mustaqillik g’oyalariga sadoqat va o’zaro hurmat tuyg’usini qaror toptiradi; 12 Milliy mafkura faqat bugun emas, balki hamma zamonlarda ham eng dolzarb siyosiy-ijtimoiy masala, jamiyatni sog’lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, uning o’z muddaolariga erishishi uchun ma’naviy-ruhiy kuch-quvvat beradigan poydevor bo’lib kelgan. O’zbekiston xalqining milliy taraqqiyot yo’lidagi bosh g’oyasi ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdir. Bu g’oya xalqimizning azaliy ezgu intilishlari, bunyodkorlik faoliyatining ma’no mazmunini belgilaydi. Har bir inson uchun muqaddas bo’lgan yuksak gumanistik qadriyatlarni o’zida mujassam etadi. Milliy istiqlol mafkurasining bosh g’oyasida ozodlik tushunchasining ustuvor va yetakchilik o’rnida turishi vatan mustaqilligi barcha orzu–intilishlarimiz, amaliy faoliyatimiz va yorug’ kelajagimizning asosi ekanidan dallolat beradi. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g’oyalari xalqimizning mustaqil taraqqiyot yo’lidagi bosh g’oyasidan kelib chiqadi va o’zining ma’no-mohiyatini, falsafasi, jozibasi bilan uni xalqimizning qalbi va ongiga yanada chuqurroq singdirishga xizmat qiladi. Vatan ravnaqi, vatan insonning kindik qoni to’kilgan tuproq, uni kamol toptiradigan, hayotiga ma’no-mazmun baxsh etadigan tabarruk maskandir. Vatanning ravnaqi, avvalo yoshlarga bog’liq. Bu esa har bir yurtdoshlarimizni o’zining ma’naviy kamoloti uchun yuksak mas’uliyatni his etishga, o’z manfaatlarini shu yurt, shu xalq manfaatlari bilan uyg’unlashtirib yashashga da’vat etadi. Bugungi kunda jamiyatimizda tadbirkorlik, erkin iqtisodiy faoliyat keng rivojlanayotgan, davlatimizning iqtisodiy qudrati ortayotgani, xalqimizning ma’naviyati bo’lib, ilm-ziyo salohiyati yuksalayotgani vatan ravnaqining asosi bo’ladi. Yurt tinchligi-bebaho ne’mat ulug’ saodatdir. Yurt tinchligi-barqaror taraqqiyot garovidir. O’zbek xalqi tinchlikni yuksak qadrlaydi, uni o’z orzu intilishlarini, maqsad muddaolarini ro’yobga chiqishning kafoloti deb biladi. Yurt tinchligi vatan ozodligi va mustaqilligi bilan chambarchas bog’liqdir. Birovga qaram bo’lgan xalq hech qachon erkin va farovon yashay olmaydi. 13 Shuning uchun ham mustaqillik va tinchlikni asrash, mamlakatimizni tajovvuzkor kuchlardan himoya qilishga doimo tayyor turishi lozim. Yuksak ma’naviyat, siyosiy madaniyat, millatning g’oyaviy va mafkuraviy yutuqligi yurt tinchligini saqlashning muhim omilidir. Xalq farovonligi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning oily maqsadi – xalqimizga munosib turmush sharoiti yaratishdan iborat. Ya’ni islohat uchun emas, inson uchun, uning farovon hayoti uchun xizmat qilinmog’i kerak. Jamiyatimizdagi har qanday yangilanishda, har qanday o’zgarishda ana shu ezgu maqsad mujassamdir. Milliy istiqlol mafkurasini mohiyati bilan fuqarolarimizda har qaysi inson va oila badavlat bo’lsa, jamiyat va davlat ham kuchli va qudratli bo’ladi, degan tushunchani tarbiyalashga xizmat qilmog’i lozim. Komil inson. Erkin fuqarolik jamiyatini ma’naviy barkamol ezgu g’oyalarni sog’lom insonlargina bunyod eta oladi. Shuning uchun yangilanayotgan jamiyatimizda sog’lom avlodni tarbiyalash, erkin fuqaro ma’naviyatinini shakllantirish, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni yuksak darajaga ko’tarish orqali barkamol insonlarni voyaga yetkazishga muhim e’tibor berilmoqda. Millatlararo totuvlik. Bugungi kunda mamlakatimizda 130 dan ziyod millat va elatlar istiqomat qiladigan mintaqa va davlatlar milliy taraqqiyotini belgilaydi. Shu joydagi tinchlik va barqarorlikning kafolati bo’lib xizmat qiladi. Bu g’oya bir jamiyatda yashab, yagona maqsad yo’lida mehnat qilayotgan turli millat va elatlarga mansub kishilar o’rtasidagi o’zaro hurmat, do’stlik va hamjihatlikning ma’naviy asosidir. Bugungi kunda mamlakatimizda yashab kelayotgan millatlarni o’zaro ahillik ruhida tarbiyalash istiqlol mafkurasining asosiy maqsadlaridan biridir. Demak, milliy istiqlol mafkurasi xalqning, jamiyatning o’z oldiga qo’ygan ezgu maqsad-mudaolari amalga osha borgani, taraqqiyot tajribalari ortgani sari boyib, takomillashaveradi. Bu mafkura erkin fuqarolik jamiyati, farovon hayot barpo etishga qaror qilgan, bu yo’lda sobit qadamlik bilan olg’a borayotgan xalq mafkurasidir. 14 Mafkura – inson ruhiyati, tafakkuri va dunyoqarashini o’zgartirgan kuchli vositadir. Mustaqil O’zbekiston Respublikasida shakllanayotgan milliy istiqlol g’oyalari fuqarolarni Respublika Konstitutsiyasida e’tirof etilgan insonparvarlik, demokratik, huquqiy davlat va huquqiy jamiyatni barpo etishdek ezgu maqsad atrofida birlashtirishga xizmat qiladi. Har bir fuqaroning ijtimoiy-siyosiy, huquqiy faolligini yuzaga keltirish, fuqarolik (huquqiy) madaniyatini qaror toptirish – fuqarolik (huquqiy) jamiyatning asosiy talabi hisoblanadi. Davrning ushbu o’ta dolzarb talabi mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan qabul qilingan qator qonun va qarorlar, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlari mazmunida o’zining yorqin ifodasini topibdi. Aholi o’rtasida milliy istiqlol mafkurasi g’oyalarini targ’ib etdi, ijtimoiy tarbiyaning samarali, izchil tizimli yaratish, jamiyatda fuqarolik madaniyatni shakllantirish muammolarining ijobiy hal etilishi jamiyat ijtimoiy hayoti uchun muhim ahamiyatga egadir. Ijtimoiy hayotda fuqarolik madaniyatining shakllanishi uchun zarur shart- sharoitlarni vujudga keltirish: bir tomondan, jamiyat manfaatlari uchun; ikkinchi tomondan; shaxs manfaatlari, shuningdek, jamiyat hamda fuqaroning birgalikdagi manfaatlariga to’la mos keladi. Shu sababli Respublika mustaqilligi sharoitida ijtimoiy ta’lim-tarbiyani tashkil etish mazmunini tabdan yangilash zaruriyati yuzaga keladi. Ijtimoiy tarbiyani keng ko’lamda ( kompleks ) tarzda tashkil etish bugungi kunning da’vati va talabi bo’lib qolmoqda. Mazkur talabni ijobiy hal etish oila > ta’lim muassasalari > jamoatchilik > davlat jamiyat birligini yaratish asosida amalga oshiriladi. O’z fuqarolariga ega bo’lish har bir davlatning zarur va muhim belgisi hisoblanadi. Fuqarolarning mavjudligi sababli davlat mavhum tushuncha bo’lmay, muayyan mexanizm sifatida maydonga chiqadi. Huquqiy o’rni qonun yo’li bilan kafolatlangan shaxsning davlat ichkarisida yoki tashqarisida bo’lishidan qat’iy nazar, ma’lum bir davlatga qarashliligi holatiga fuqarolik deyiladi. Shunday huquqga ega shaxs fuqaro deb ataladi. O’zbekiston fuqarosi, O’zbekiston 15 Respublikasi Konstitusiyasi, Oliy Majlisi qabul qilingan tegishli qoidalariga muvofiq belgilangan huquqlardan foydalana oladi, qonunlardan ko’rsatib o’tildan burchlarini bajaradi. Demak, “Fuqarolik o’z davlatiga nisbatan huquq va burchlar bilan bog’langan, huquqiy va axloqiy me’yorlarga ongli rioya etishni, mehnat va jamoada faollikni, ma’naviy yetakchilikni nazarda tutadi ”. Fuqarolikning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar: Muayyan davlat jamiyat a’zosi ekanligini tushunib yetadi; shaxs taqdiri davlat va jamiyat hayoti bilan uzviy chambarchas bog’liq ekanligini tushunib yetish; Xalq, davlat oldidagi fuqarolik huquq va burchlarini qonunchilik asosida bilish, ularga so’zsiz, qat’iy amal qilish; O’z xalqi, davlati o’tmishiga hurmat tuyg’usini qaror toptirish shaxsiy manfaatlardan Respublika manfaatlarini ustun qo’ya bilish, xalq vatan ravnaqi, istiqboli uchun kurashishga tayyorgarlik, yurt tinchligini himoya qilish, asrab- avaylash; Davlat ramzlaridan cheksiz muhabbatni qaror toptirish, ular muhofazasi uchun tayyorlik, davlat ramzlarining millat, xalq or-nomusi, sha’ni, qadr-qimmati ekanligini aniqlash; Ijtimoiy-siyosiy onglilik, ijtimoiy faollik, davlatning ichki va xalqaro siyosati qoidalarini tushunish va idrok qilish; Milliy va umuminsoniy axloq hamda huquq me’yorlarining buzulishiga nisbatan murosasiz kurash. Jamiyat tomonidan qonunchilik yo’li bilan belgilangan talab fuqaro xulqini baholashi hatti-harakatlar mohiyatini tahlil qilish uchun mezon bo’lib xizmat qiladi. Ana shu talablarga muvofiq fuqaroning xulq-atvoridagi ayrim ko’rinishlar, harakatlar, odatlar ma’qullanadi yoki qoralanadi. O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining maqsadi erkin, demokratik, insonparvar, huquqiy davlat va jamiyat qurishdir. 16 3 . Dars jarayonida o’quvchilarda milliy xulq-atvor tushunchalarini tarkib toptirish Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida shakllanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do’stlari, jamoat tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va hokazolar bevosita ta’sir ko’rsatadi. Yuqoridagi barcha hayotiy ehtiyojlarni vujudga keltirishda o’zaro hamkorlikning ta’sir doirasi orqali shaxsni tarbiyalash va tarbiyaning birligini ta’minlangan holda, uni shaxs sifatida shakllanishga salbiy ta’sir ko’rsatadigan muhitdan himoya qilishdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy an’analarga, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab chiqib amalga joriy etish orqali ularda milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishdir. Bunda ta’lim-tarbiyamizning asosiy vazifasi-’quvchi shaxsining aqliy, axloqiy, erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir. Buning uchun: – o’quvchilarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib olishiga ko’maklashish, o’z-o’zini idora va nazorat qila bilishini shakllantirish, o’z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg’otishdir. – O’quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatanimizning boy ma’naviy merosi bilan tanishtirish, madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo’lgan talablarini shakllantirish, malaka hosil qildirish; – Insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish (bir-birini tushunadigan, mehribonlik, shafqatlilik, irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik), muomala odobi kabi tarbiya vositalari (nohaqlikka, yolg’onchilik, tuxmat, chaqimachilikka toqatsizlik) keng qo’llanilishi lozim; – Turmushda eng oliy qadriyat hisoblangan mehnatga ijodiy munosabatni tarbiyalash, mehnatga ijodiy yondashish tadbirlarini kuchaytirish, ijtimoiy 17 maqsadlarga intilish kabi xislatlarni tarbiyalash, amaliy munosabatlar – tadbirkorlik, to’g’riso’zlik va mas’uliyat hissini tarbiyalash; – Sog’lom turmush tarzi uchun intilishni tarbiyalash va rivojlantirish, munosib oila sohibi bo’lishga tayyorgarlik ko’rish. O’zining har bir xatti-harakatiga va uning oqibatiga mas’uliyat bilan qarash xislatlarini tarbiyalash uchun sharoit hozirlash. Insonning atrof-muhitga ta’siri, kishilar bilan o’zaro munosabatlarida yuqoridagilarga amal qilish ruhida tarbiyalashdir. – Mustaqil davlat – O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga to’g’ri, xolisona baho berishga o’rgatish. Uning tinchliksevarlik, demokratik va boshqa davlatlarning ichki siyosatiga aralashmaslik, betaraflik oshkora-ochiq tashqi siyosati va o’z xalqining turmush darajasini oshirishga yo’naltirilgan, uni ijtimoiy himoya qiladigan ichki siyosatini to’g’ri tushunmoq va tushuntirmoq kerak. – Vatanparvarlik, dunyoviy fikrlash, jamiyatimizda yashayotgan omadlar bilan o’zaro munosabat – muloqotni o’rganish va ularda o’z xalqiga bo’lgan hurmatni tarbiyalash orqali milliy g’ururni shakllantirishni biz boshlang’ich sinf o’quvchilarda odobnoma va o’qish darslari jarayonida ham sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarda amalda qo’llashni lozim deb topdik; Darslarda milliy xulq-atvor tushunchasini takomillashtirish bolalar hayoti tarzida mazmun qo’shadi, boyitadi. Odamlarga bo’lgan axloqiy munosabatlarni tartibga soladi. Sinovdan o’tgan milliy qadriyatlardan hozirgi davrda bolalarni bahramand qilish amaliy qiymatga ega. Bu haqda buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy «Vaqt pillopoyasi cheksizdir bir-birining o’rnini egallab boradigan avlodlar zinadan zinagagina ko’tariladilar, xolos. Jamlangan tajriba har bir avlod o’zidan keyin uni taraqqiy ettiradigan va boyitadigan navbatdagi avlodga yetkazib beradi», – deb o’rinli ta’kidlagan. Mazkur g’oya har bir o’quvchiga ma’naviy merosni davom ettirish haqida alohida mas’uliyat yuklaydi. Darslarda milliy xulq-atvor tushunchalarini tarkib toptirishda maqollar ham katta ahamiyatga ega. Chunki maqollar, hikmatli so’zlar va ibratli fikrlardan iborat. O’n yosh… Kichkintoylar xuddi shu yoshdan bir-biri bilan do’st tutinish, 18 uning qadriga yetish, kattani hurmat qilish, kichiklarga g’amxo’rlik ko’rsatish, ota- onani va ona Vatanni astoydil sevish kabi ijobiy fazilatlarga ega bo’lish darajasida bo’ladilar. 3-sinf «O’qish kitobi»dagi «Xalq og’zaki ijodi» bobining «Maqolalar» bo’limi shu davr bolalari kamolotida alohida ahamiyat kasb etadi. Shu maqsadda do’stlikda do’stlik to’g’risida (4 ta) kitob (3 ta) mehnat (4 ta) kasb hunar haqida (6 ta) maqollar berilgan. O’qituvchi maqollarni o’rgatishdan oldin o’quvchilarga maqol haqida oddiy, sodda ularning ong – tushunchalariga yetib boradigan darajada ma’lumot berib o’tishi kerak. Xalq og’zaki ijodining eng keng tarqalgan janlaridan biri maqol bo’lib, u asosan hayotiy tajribalar asosida xalq tomonidan to’qiladi. Asrlar osha og’izdan-og’izga o’tib kelayotgan maqol xalqning u yoki bu masala yuzasidan chiqargan hukmi hisoblanadi. Unda mehnatkash xalq ommasining dunyoqarashi, jamiyat va mehnatda munosabati, ota-onaga hurmat va Vatanga cheksiz sadoqat singari fazilatlar mujassamlashgan. Shuningdek maqollarda xalq orzu-umidlari, insonparvarlik hislari ufurib turadi. Maqollar g’oyaviy pishiq mazmunan mukammal, ixcham va sodda bo’ladi. Maqollar odamlar ongini o’stiradi, ularni to’g’ri, rostgo’y, mehnatsevar, mard, jasur va matonatli bo’lishlikka o’rgatadi, insonlardagi eng noyob fazilatlarni targ’ib etadi, yozuvchilar, shoirlarning so’z boyliklarini orttiradi, asarlarini badiiy jihatdan ta’sir qiladi. Maqollardagi so’zlar, ko’pincha ko’chma ma’noda qo’llaniladi. Muallim maqollarni tahlil qilishda ana shu ko’chma ma’noli so’zlarga alohida to’xtalib, u orqali ifodalangan fikrni ochib beradi. Maqollar bolalarga quruq yodlatib yoki o’qitib qo’ygandan ko’ra darslikda zikr etilgan do’stlik, kitob, mehnat, kasb-hunar, ota-onaga oid bo’limlarning har biriga alohida hikoya, ertak, latifa, she’r, qo’shiq to’qib sinfda o’rganish lozim. Albatta, mazmunli asar bolaga tezroq ta’sir qiladi va uning xotirasida uzoq saqlanib qoladi. Sinfda muallim, tomonidan aytilgan: «Do’st uzoqda bo’lsa ham ko’ngli yaqin», «Dushmanga joningni bersang ham, siringni berma», «Do’st achitib so’zlar, dushman – kuldirib», «Dushmanning suyganidan do’stning urgani yaxshi», 19 «Do’st do’stni kulfatda sinar», «Jahl – dushman, aql – do’st», kabi maqollar tinglangach, do’stlik haqida biron bir ertak o’qib berish mumkin. Yoki 4-sinflarda «Odobnoma» darsi misolida ko’ramiz odobnoma kursida berilgan «Adolatparvarlik vijdon amri» mavzusini o’tayotganda ajdodlarimiz faxrimiz bo’lgan Amir Temurning axloqiy qarashlari haqida fikr yuritamiz. Chunki sohibqiron bobomiz Amir Temur ham davlatni adolat bilan boshqarganligini butun olam biladi. Ayniqsa, u kishining ta’lim-tarbiya, odob-axloq bilan bog’liq, ya’ni axloqiy qarashlari o’z davomida El-yurt e’tiborini qozongan. Amir Temur axloqiy qarashlarida bo’lgan talab bugungi mustaqillik davrida yanada ravnaq topmoqda. Quyida buyuk bobokalonimiz Amir Temurning hayot yo’li, madaniy-ma’rifiy qarashlar, xususan axloqiy qarashlari xususida fikr- mulohaza yuritamiz. Ma’lumki, Amir Temur ikki sayyoraning Zuxal va Mushtariyning yakinlashuvi davrida tugilgan. Xalqimiz yulduzlar xarakatidagi bu holatni 800 yilda takrorlanishini va ayni shu paytda tug’iladigan insonlar – buyuk insonlar, sohibqironlar bo’lib yetishishini astranomik kuzatishlarga, hayotiy tajribalarga tayanib ko’pgina rivoyatlarda, hikmatli so’zlarda aks ettirishgan. Shunda peshonasi yarqiragan zotlar – Amir Temurgacha Iskandar Zulqarnayn va Muhammad Payg’ambardirlar. Necha asrlar o’tibdiki, buyuk siymo Amir Temur shaxsiga qiziqish hanuzgacha oshsa oshadiki, ammo susaymaydi. Darsni o’tkazishdan maqsad, kuchli shaxs egasi Amir Temurning axloqiy qarashlari, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasini, ya’ni individualligini ochib berishga harakat qilishdan iboratdir. Buyuk zotning axloqiy qarashlari, insoniy sifatlari to’g’risida mulohaza yuritar ekanmiz, Amir Temur o’z individualligi jihatidan betakror ekanligining guvohi bo’lamiz. Amir Temur odob-axloq, iymon, e’tiqod, ta’lim-tarbiyada o’zi yuksaklikka, mukammalikka erishgan siymolardan biridir. U qo’rqmas, shijoatli botir kishilarni itoat qildiruvchan bo’lib, jasoratli kishilarni, dovyurak va mardlarni yoqtirar edi. Amir Temur o’zining odob-axloqqa oid «Tuzuki Temuriy», «Malfuzati 20 Temuriy», «Vaqioti Temuriy», dasturlarida axloqiy xislatlarga ta’rif beradi, chunonchi, «Shijoat», «Sabr-qanoat», «Hikmat», «Adolat», «Saxiylik», «Iffat», «Sir saqlay bilishlik», «Haqgo’ylik», «Kamtarlik», «Sadoqatlilik», «Rahmdillik» va boshqalar. Sohibqiron bu axloqiy kategoriyalarni quvvatlarga (ichki hislarga) bo’lib ta’riflaydi. Masalan, «Shijoat» Amir Temurning aytishicha, g’azabiy quvvatga mansub bo’lib, bunda inson har qanday og’riq va alamlarga befarq qaraydi. «Hikmat» taiziy quvvatiga mansub bo’lib, insonni xato va yanglishishlardan asraydi. «Qanoat» ya’ni mo’tadillikka ta’rif berib, amir temur xulq normalariga to’g’ri kelmaydigan ishlarni qilmaslik deb tushuntiriladi. «Sabr» insondagi shunday quvvatdirki, u orqali inson boshiga tushgan yomonlik bartaraf qilinadi. «Farosatlilik» tushunchasini Amir Temur tez faxmlash, his orqali berilgan biror narsaning haqiqiy ma’nosiga tez yetishdir, deb izohlaydi. «Rahmdillilik» baxtsizlikka uchragan yoki azob-uqubatga duchor bo’lganlargcha nisbatan xushmuomala bo’lishdir. Amir Temur yuqorida eslatib o’tilgan axloqiy xislatlar bilan birga insonlarda uning aksi bo’lgan «o’g’rilik», «aldamchilik», «fisqu fasod», «rashk», «nafrat», «adovat», «o’ch olish», «bo’hton», «irodasizlik», kabi hissiy holatlar ham bo’lib, insonlarning salbiy, bemahni axloqiy illatlaridir deb ta’kidlaydi. Yaxshi va yomon xulq odatda binoan paydo bo’ladi. Biz nimaga odatlangan bo’lsak shu narsa xulqimizga o’rnashib qoladi. Shuning uchun tarbiyani bolaning eng yosh paytidan boshlash kerak. Zero unga yaxshi xulq odat bo’lib qolsin. Bularning barchasi Amir Temur tengi yo’q fe’l-atvori, chuqur mulohazali kishi bo’lib, uning tafakkur dengizining tubi yo’q qudratli zot ekanligini ko’rsatadi. Uning ibratli hayot yo’li, odob-axloq haqidagi ma’rifiy qarashlari kamolot cho’qqisiga intilayotgan yoshlar uchun, uning kamarbasta tarbiyachilari uchun ham hamishalik hayot dasturi bo’lib qolishiga shak-shubha yo’q. Masalan, 2-sinf darsligida berilgan «O’tinchi yigit va she’r» ertagi sahna – 21 dars tarzida o’tkaziladi. O’qituvchi ertakchi kampir qiyofasida ertakni so’zlab beradi. O’quvchilarga quyidagi savollar beriladi. 1. Nima uchun yigitni o’tinchi deb atadik? 2. U she’r bilan qayerda uchrashib qoldi? 3. Ular nega kurash tushmoqchi bo’ldi? 4. Yigit she’rga qanday hiyla ishlatdi? 5. Sizningcha, ularning qaysi biri kuchli? 6. Inson nimalarga qodir ekanligini Yana qaysi ertaklarda o’qigan edik? Bolalarning bilimlari shu savollar yordamida baholanadi va mavzu mustahkamlanadi. Vazifa qilib aqllilik va kuchlilik haqida maqollar yodlab kelish beriladi. Bu noan’anaviy dars bolalarni aqlli, kuchli, oqibatli bo’lishga undaydi. 22 4. Sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar orqali o’quvchilarda milliy xulq- atvor tushunchalarini tarkib toptirish. O’zbekiston Respublikasining istiqlol erishuvi hamda o’z mustaqil siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yo’liga ega bo’lishi, xalq xo’jaligining turli sohalarida, jumladan xalq ta’limi tizimida ham o’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi bilan bog’liq jarayonini qayta ko’rib chiqishni taqazo etmoqda. Hozirgi paytda, fan va madaniyatimizning eng so’nggi yutuqlari asosida kelajagimiz bo’lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nihoyatda zarurdir. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining «Ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to’g’risida»gi farmonida ko’rsatilganidek, jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yo’nalishlarini topib joriy etishga bog’liq. Ushbu Konsepsiya ham xuddi shu maqsadda shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yo’naltirilgandir. Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rilib chiqilishi asosiy e’tibor bola shaxsiga qaratilishi yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqazo etadi. Tarbiyaviy tadbirlar huquq-tartibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va nodavlat jamg’armalar, qo’mitalar va tashkilotlar hamkorlikda olib boriladi. Tarbiyaviy tadbirlarga yangicha munosabat mustaqillik ma’naviyati negizi asosida hukumat qarorlarida olimlar va ijodkor o’qituvchilar izlanishlarida o’z aksini topmoqda. «Maqsadimizga erishimiz, yangi jamiyat qurilishimiz, siyosatda ham 23 iqtisodda ham, ma’naviyat sohasida ham barcha islohotlarning taqdiri o’sib kelayotgan yosh avlodga bog’liq». O’zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o’quv muassasalari yosh avlodga milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda ma’naviyatni milliy merosimiz bilan boyitishda, yosh vatanparvarlarni tarbiyalashda yangicha ish uslublari asosida ijodiy yondashmoqdalar. Tarbiyaviy ishlarni to’g’ri tashkil qilishda beriladigan nazariy bilimlarni o’quvchilar qalbiga yetkazish ularni kundalik ehtiyojiga aylantirish uchun o’qituvchi quyidagi ish usullariga e’tibor berishi lozim: 1. Sinf jamoasining ruhiy holati, ya’ni har bir o’quvchining shaxsi, faoliyati qiziqish darajasi. 2. Sinf o’quvchilarining tarbiyalanganlik darajasi. Sinfda tartib intizom, sinf mulkiga bo’lgan munosabat. 3. Sinfda olib boriladigan tarbiyaviy tadbirlarga munosabat. 4. Sinf ijtimoiy fikrga bo’ysunuvchanlik. 5. Sinfdagi o’zaro axloqiy muomala va munosabatlar. 6. Maktabda tashkil qilingan qonun qoidalarga munosabat va unga amal qilishdir. Yuqoridagilarga amal qilgan o’qituvchi o’z faoliyatini tashkil qilishda nimalarga e’tibor berishni tez anglab oladi. Ustoz o’qituvchining bilim darajasi, sharqona fikr yurita bilishi, ish bilan harakatning birligi sinf o’quvchilarning o’rgatish va ulardagi ijobiy fazilatlarini takomillashtirish bilan birga milliy g’ururini shakllantirib boradi. An’anaga ko’ra yangi o’quv yilining birinchi kuni «Mustaqillik saboqlari» bilan boshlanadi. Mustaqillikka bag’ishlangan darslarni namunali, sermazmun, qiziqarli qilib o’tkazish har bir ustozu murabbiydan alohida tayyorgarlik va mas’uliyatni talab etadi. Ushbu dars o’quvchilar qalbida iymon-e’tiqod hissini munavvar etib, Ona- Vatanga, xalqiga, yurt-boshiga mehr-muhabbat uyg’otish va ona shunday davlat, jamiyat a’zo ekanligidan g’ururlanishni shakllantirib borish zarur. Shu bois, 24 avvalo, dars mavzusini to’g’ri tanlab olish, o’quvchining yoshi, bilim darajasi, malaka va ko’nikmalariga mos ravishda aniq belgilay bilish lozim. Dars o’tadigan xona ham mavzuga mos ravish bezatilgan bo’lishi ya’ni, O’zbekiston Respublikasi Davlat Bayrog’i Gerbi, Madhiyasi, Konstitusiyasi «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», Prezident portreti, uning asarlari bilan jihozlanishi kerak. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan «O’zbekiston – mustaqil diyor», «O’zbekiston – Vatanim manim», «Vatan yagonadir, Vatan bittadir» kabi mavzularda o’tkazilsa yaxshi bo’ladi. Saboqlar suhbat, savol-javob, bahs-munozara, hikoya shakllarida sahnalashtirilgan lavhalar yordamida tashkil etiladi. Sinf xonalarida, karidorlarda, maktab peshtoqida «1 sentyabr – Mustaqillik kuni», «Gulla, yashna hur O’zbekiston», «O’zbekiston kelajagi buyuk davlat», «O’zbekiston bolalari o’z yurtini sevadilar» singari shiorlar osib qo’yilishi va sinf taxtasiga dars mavzusi chiroyli qilib yozilgan bo’lishi kerak. Mustaqillik darsining kirish qismida Vatan, ona-yurt mustaqillik haqida tushunchalar beriladi. So’ng sevimli diyorimizning mustaqillikka erishuvi haqida hikoya qilinadi. Boshlang’ich sinflarda Mustaqil O’zbekiston Respublikasining Davlat ramzlari va ularning qabul qilinishi vaqtlari to’g’risida suhbat o’tkazilishi lozim. Davlat ramzlaridagi belgilar, ranglar, xumo qushi haqida fikr almashiladi, she’rlar, Madhiya ijro etiladi. Mustaqillik saboqlarining asosiy qismida Mustaqillikni mustahkamlash yoshlar zimmasiga tushishi yana bir bor ta’kidlash joiz. Xususan, bunday mashaqqatli ish har bir jamiyatda ham ilmli, ma’rifatli, tarbiyali, mehnatkash, tadbirkor shu bilan birga fidoiy kishilar zimmasida ekanligi ko’rsatiladi. Har bir o’qituvchi tomonidan Mustaqillik darslarini a’lo darajada o’tkazish mahoratga, imkoniyatlarga, ijodkorlikka bog’liq. Xullas, birinchi qo’ng’iroq – Mustaqillik saboqlari mazmunli va qiziqarli bo’lsa, bu dars yil davomida o’quvchilar yodida saqlanadi. Asrlar mobaynida shakllangan, avloddan avlodga bebaho meros sifatida o’tib kelayotgan urf-odat, marosim va bayramlar ham milliy mafkuraning asosiy 25 g’oyalarini singdirishda muhim omil bo’ladi. Jamiyat taraqqiyoti maktab va maorifga yangi g’oyalarni tadbiq etishni, ta’limda yangi usullarni joriy etishni taqqazo qilmoqda. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida maktabdan tashqari o’tkaziladigan tarbiyaviy soatlar amaliyot bilan bog’landagina uning mazmuni va maqsadi o’quvchilarda milliy g’ururni shakllantirishda xizmat qiladi. Ma’lumki, ijtimoiy-madaniy hayotni bayramlar bilan uzviy bog’liq bo’lgan an’ana urf-odat va marosimlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ular turmushning alohida shakli hamda bayramning tarkibi sifatida namoyon bo’ladi. «Marosim», «odat», «an’ana» kabi so’zlar bayram tushunchasi bilan bevosita bog’liq bo’lgani uchun ularga alohida izoh berish lozimdir. «An’ana» – bu o’ziga xos ijtimoiy iqtisodiy hodisa bo’lib, kishilarning ongida hayotida o’z o’rnini topgan, avloddan avlodga o’tadigan, takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida qabul qilingan tartib qoidalardir. «Odat» – kishilarning turmushiga singib ketgan ma’lum muddatda takrorlanib turuvchi xatti-harakati ko’pchilik tomonidan qabul qilingan, xulq-atvor qoidalaridir. «Marosim» – bu ko’pincha an’ana va urf-odatning tarkibiy qismi bo’lib, inson hayotidagi muhim voqealarni nishonlashga qaratilgan rasmiy va ruhiy ko’tarinlik vaziyatida o’tadigan, o’zining umum qabul qilingan ramziy harakatlariga ega bo’lgan hayotiy tadbirdir. Odatni kundalik hayotning turli vaqtida uchratish mumkin bo’lsa, marosim esa inson hayotidagi muhim hodisalar sodir bo’lganda vujudga keladi. Uning asosiy burilish daqiqalarini qayd etadi, rasmiylashtiradi. Ko’pincha an’ananing tarkibiy bo’lagi odat, odatning muhim bir qismi marosim bo’ladi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilari sinfdan tashqari turli mavzularda masalan, matematik o’yinlar, topishmoqlar, o’zbek xalq og’zaki ijodi, vatanparvarlik va boshqa sohalarda tarbiyaviy soatlar o’tkazishlari mumkin. Bu bir jihatdan bolalarning bilim va ko’nikmalarini sinash bo’lsa, ikkinchi jihatdan ularning 26 og’zaki va yozma nutqni oshirishga fikrni charxlashga milliy xulq-atvorni shakllantirishda xizmat qiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy bayramlarimizdan bo’lgan Navro’z bayrami tadbirini o’tkazdik. Bu kun yangi yilning tug’ilishi ekin-tekin ishlarining boshlanishi sifatida nishonlanar ekan, xalq o’yin-kulgu bilan sayr-tomoshalarga chiqadi. Xafalashib qolganlar yarashadi, qarindoshlar urug’-yoru birodarlar o’rtasidagi mehr-oqibat rishtalari mustahkamlanadi, ginalar unutiladi. Vatan, millat, ota-ona, farzand singari ulug’ tushunchalar ma’nosining buyukligi yana bir bor yoshlar qalbiga singdiriladi. Navro’z yaqin Sharq va O’rta Osiyo xalqlarining eng qadimiy bayramlaridan biri. U kishilarni hayotdan, tabiat go’zalliklaridan bahra olishga undaydi. Qaldirg’ochlaru gulchechaklar tashrif buyuradigan bahor bayramining nafosati, go’zalligini o’sha kuni yana ham teranroq anglaysiz. Navro’zning ana shu ruhi u qayerda va qay vaziyatda nishionlanishdan qat’iy nazar, sezilib turishi kerak. Navro’z eng azaliy, eng qadimiy, eng qadrli udumlarimizdan biridir. Sinf anvoyi gullar bilan bezatilgan, har tarafdan bahor nafasi ufurib turib. Navro’z bayramiga oid devoriy gazeta, ko’klamning go’zalligi, baxtning hayotning abadiyligi, tinch mehnatning baxt keltirish haqidagi shior osilgan: Jarchi kiyimidagi bolalar kirib kelishadi: Eh – eh – eh – eh – ey Eshitmadim demanglar, Bayramlarni suyganlar Bu kungi tantana-yu Tomoshaga kelganlar, Hali zamon bir olam Shodliklarga to’lasiz Zo’r tomosha ko’rasiz! (Mayin kuy taraladi va sahnaga ikki boshlovchi kirib keladi) 1 – Boshlovchi: – Assalomu alaykum hurmatli mehmonlar, mehribon ustozlari aziz bolajonlar! 27 Sizlarni qutlug’ ayyom bilan mubarokbod etamiz. 2 – Boshlovchi: – Bugungi Navro’z bayramiga bag’ishlangan tantanali kechamizga xush kelibsizlar! 1. – Boshlovchi: Fusunkor Navro’z bu kun, Dala, bog’lar yasangan. Irmoqlar qo’shig’ida Bahor tarovati bor. 2 – Boshlovchi: Parvoz qilar turnalar Arg’imchoq solib ko’kda O’zgachadir bu kun bahor 1 – Boshlovchi: Mehnat suronin avji, Yangragan dalalarda Bobo dehqonning qutlug’, Niyatlari cho’zar bo’y. 2 – Boshlovchi: Ko’klam nasimlaridan, Tebranadi chechaklar, Bog’u dala, qirlarda Taraladi ajib bo’y 1 – Boshlovchi: «– Aziz bolajonlar Navro’z bayrami» juda qadimiy bayramdir. Uni Sharq va O’rta Osiyo xalqlari necha ming yillardan buyon har bahorda nishonlab keladilar. 2 – Boshlovchi: Navro’z forscha so’z bo’lib nov – yangi, ro’z – kun ma’nollarini anglatadi. Aslida ham shunday. Negaki quyoshning hamal burchiga kirishi, kecha bilan kunduzning barobar kelishi dehqon tahvimi bo’yicha yil boshi hisoblangan. Sahnaga o’quvchilar chiqib kelishadi. 28 1. Boshlovchi: – Qani, bolalardan so’rab ko’raylik-chi, ular bu bayramlar haqida yana nimalarni bilishar ekan. 1. O’quvchi: – Bahorning kunlaridan boshlab bayram taraddudi ko’riladi. Shahar-u qishloqlarda, mahalla, guzarlarda hashar yo’li bilan chor atrof tozalanadi. Yoshu-qari birdek bu savobli ishda qatnashadi. 2. O’quvchi: – Buvijonim aytganlarki, Navro’z kunlari barcha insonlar bir- biriga mehribon bo’lishadi. Qalblarda sahovat muruvvat uyg’onadi. 3. O’quvchi: – Navro’z kunlari katta dosh-qozonlarda palov damlanadi, Navro’z taomlaridan sumalak, halim, go’ja pishiriladi. Bu tansiq taomlar barchaga ulashiladi. 4. O’quvchi: – Oyijonlarimiz yalpiz, ismaloq, jag’-jag’ kabi bahor ko’katlaridan ko’k somsa yopadilar, chuchvara tayyorlashadi. 5. O’quvchi: – Navro’z tantanalari o’tkaziladi. Qadim-qadimdan ko’pkari, kurash, kabi xalq o’yinlari, masharabozu-dorbozlarning askiyachilarning chiqishlari barchaga manzur bo’ldi. 6. O’quvchi Muchal taqvimi bo’yicha bu yil quyon yili boshlanadi. Sahna ko’rinishi; Sahnaga buvisini yetaklagan qizaloq kirib keladi. Qizaloqning qo’lida tugun: Qiz – Buvijon, sumalakni ham pishirdik, qo’ni – qo’shniga ulashib bo’ldik. Endi bo’lsa, Sarvi buvini ko’rgani ketayapmiz. Bir pas bo’lsayam dam olganingiz yo’q. Ertaga borsak ham bo’lar edi-ku. Ancha charchadingiz. Buvi – Ha, bolajonim. Ertaga borsak ham bo’lardi, lekin bugun borganimiz ko’p durust-da Qiz – Nimaga buvijon? Buvi – Sarvi buving anchadan buyon betob. Undan hol-ahvol so’rasak ko’ngli yoziladi. Indan keyinchi bolam, Navro’z kunlari bemorlarni borib ko’rish, yoshi ulug’ qariyalarning ko’nglini olish juda savobli ish. Bu azaliy odatlarimizning nihoyatda qadrlisidir. Ajabmas, qizginam, biz olib borgan sumalak uning taniga quvvat va darmon bo’lsa, endi tushungandirsan, bolam? Qiz – Tushindim, buvijon, tushindim. Qanday ajoyib udumlarimiz bor ekan-a? 29 Buvi – Qariyalarni ardoqlagan yurt hech qachon zavol topmaydi. Yura qol qizginam, shu kunlariga yetkazganiga shukur. Buvi va nabira chiqib ketadilar. Davraga Dehqon bobo, Navro’zbek va go’zal Bahoroylar kirib keladilar. Ohista kuy taraladi. Bahoroy – Assalom, qorako’z mehribonlarim, Buyuk yurt ertasi – qiz o’g’lonlari, Navro’z bayramingiz muborak bo’lsin! Bahoriy go’zallik qalblarga insin! Huzuringizga mana men shoshib yetdim, Dala-yu, bog’larni yashnatib keldim. Bu kungi xush ayyom – Navro’z muborak! Boshlovchi: – Aziz Bahoroy-yu Navro’zbeklar qadamlaringiz qutlug’ kelsin! Boshlovchi: – Sizning ham bobo dehqonim, yilingiz qutli, barakali kelsin. Hamma: Qadamingdan gul unsin, Navro’z! Loyingdan qut to’kilsin, Navro’z! Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish metodikasi yosh avlodni ma’naviy-axloqiy jihatdan yuksak fazilatlar egasi qilib voyaga yetkazish san’atining qirralari, shakllari hamda bilim, malaka hosil qilish haqida bahs yuritadi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish metodikasi milliy ong va istiqlol mafkurasini shakllantirishga xizmat qiladi. 30 XULOSA Milliy istiqlol g’oyasi mafkurasining asosiy g’oyalaridan biri hisoblangan Vatanimiz ravnaqi, yurt tinchligi, xalq faravonligi va har tomonlama yetuk, barkamol shaxsni tarbiyalashga qaratilgan oliy janob g’oyalar tizimidan iboratdir. Shunday ekan o’sib kelayotgan yosh avlodning ongi va qalbiga milliy xulq-atvor tushunchalarini, milliy qadriyatlarni singdirish muhim ahamiyat kasb etadi. O’quvchilarni ijtimoiy faol, ma’naviy yetuk, axloqiy qadriyatlarni hurmat qiluvchi, shaxs qilib tarbiyalashda g’oyaviy ma’naviy tarbiya yetakchi o’rin egallaydi. Ma’lumki, ajdodlarimiz o’zlarining bir necha ming yillik hayoti davomida tarixiy kuzatish tajribalaridan kelib chiqib o’g’rilik, tovlamachilik, firibgarlik, bosqinchilik, qalloblik, ko’zbo’yamachilik, xiyonatkorlik kabi boshqa nopok yo’llari bilan boylik ortirishdan uzoqroq ko’rishni qoralashgan. Bolalarni har doim tejamkorlikka, mehnatsevarlikka, rostgo’ylikka, insofli, sabr-toqatli, axloqiy poklikka, bag’rikenglikka, halollikka kabi shu singari fazilatlar inson ziynati ekanligini bolalarimiz ongiga har doim singdirib borishimiz zarur. Shuning uchun ham ularni ilk yoshlaridayoq milliy xulq-atvor tushunchalarini ongiga singdirib borish o’zbek xalqining azaliy odatiga aylangan. Hozirgi kunda ham Mustaqilligimizdan keyingi yillarda ham bolalarni milliy-xulq atvorini shakllantirishda boshlang’ich sinflarda ko’plab ishlar qilinmoqda. Shu boisdan ham Vatan, vijdon, iymon, qadriyat, e’tiqod, ma’naviyat kabi tushunchalar shunday tushunchalarki ular bir-birini rad etmaydi, istisnosiz ravishda bir-birining to’ldiradi. Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosa kelib chiqadi, kishining axloqiy va milliy – xulq atvor tushunchasi uning ma’naviyati darajasini belgiladi. Demak, ma’naviyatli kishi deganda har tamonlama yetuk barkamol shaxsni tushunish mumkin. Jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida ham kelajak avlod tarbiyasiga alohida e’tibor qaratilganligi tarixiy yozma manbalardan bizga ma’lum. Bugungi kunga kelib kelajak avlodimiz hisoblangan bolajonlarimiz tarbiyasiga katta e’tibor qaratilmoqda. Bolalarni milliy g’oyalar va qadriyatlar, 31 an’analar, marosimlarni, ular ongiga singdirib shu asosida tarbiya jarayonini olib borish maqsadga muvofiq hisoblangan. Kurs ishimizning ham asosiy mavzusi boshlang’ich sinf bolalari millliy – xulq atvoriga qaratilgan. Biz bu bitiruv ishida shunday xulosaga keldik. Maktablarda boshlang’ich sinflarda milliy – xulq atvor tushunchalarini bola ongiga qanday singdirish kerak. Shular asosida izlanishlar qilingan. Kurs ishida bolalarni milliy–xulq atvor tushunchalarini shakllantirishga qaratilgan ko’plab ma’lumotlar va mutafakkirlarning fikrlari keltirilgan desak xato bo’lmaydi. Kurs ishida darslar jarayonida ham bolalarni milliy – xulq atvorini shakllantirish tadbirlar asosida, bayramlar tashkillashtirish ham alohida e’tibor olib o’tilgan. Kurs ishimizning asosiy mazmuni bu o’qituvchiga ham qaratildi. Tarbiyaviy ishlarni to’g’ri tashkil qilishda beriladigan nazariy bilimlarni o’quvchilar qalbiga yetkazish ularni kundalik ehtiyojiga aylantirish uchun o’qituvchi quyidagi ish usullariga e’tibor berish lozim. Asosiy milliy – xulq atvor tushunchalari oilada boshlansa ham maktabda o’qituvchi tomonidan shakllanishi shart va muhimdir. O’qituvchilarimiz tomonida milliy ramzlarimiz hisoblangan madhiya, gerb, bayroq konstitusiyamiz bolalarga boshlang’ich sinflardan boshlab chuqurroq singdirilishini gapirib o’tganmiz. Bolalar shular orqali bizning milliyligimizni anglay boshlaydi. Oilada esa ilk bor gaplarni anglay boshlagandan bolani milliy qadriyatlarimiz o’rganilib berishni ham bitiruv ishimizda to’xtalib o’tganmiz. Boshlang’ich sinf bolalarini milliy – xulq atvorini shakllantirishga doir usullar haqida va darsda qo’llaniladigan interfaol usullar haqida ham bo’limlarimizda to’xtalib o’tganmiz. Ko’plab dars jarayonlarini milliy ruhda o’tkazish ham nazardan chetda qolmagan. Kurs ishida bolalarni milliy-xulq atvorini shakllantirishda ularga interfaol usullar yordamida yangicha yetkazib berish ham, yangiliklar ham kirgizilgan. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Siyosiy manbalar 1. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risidagi qonun” T., 2020 yil 2. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Asosiy adabiyotlar 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T. 2008 y 176 b. 2. Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura – T. «O’zbekiston» 1998 y. 3. Inomova. M. Oilada bolalarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi – T., 1999 y. 4. Imomov va boshqalar. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. – T., «O’qituvchi»1990 y. 5. Inomova. M. Bolalarni axloqiy tarbiyalashda ota-onalarning roli – T., Pedagogika «Bilim» jamiyati, 1989 y. 6. Musurmonova O. Yuqori sinf o’quvchilari ma’naviy madaniyatini shakllantirishning shakl va metodlari. – T., «Fan»1993 y. 7. Musurmonova O. O’quvchilarning ma’naviy madaniyatini shakllantirish. – T., «Fan»1993 y. 8. Ma’naviyat darsligi. Tuzuvchi S.Nishonova. – T., «O’qituvchi» 1994 y. 9. Mahkamov U. Axloq – odob saboqlari. – T., «Fan»1994 y. 10. Munavvarov A.Q. Oila pedagogikasi. – T., «O’qituvchi»1994 y. 11. Mirtursunov Z. O’zbek xalq pedagogikasi – T., «Fan»1973 y. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Maxmudov Q. Turmush ziynati. – T., «O’qituvchi» 1991 y. 2. Ushinskiy K.D. Tanlangan pedagogik asarlar Toshkent, O’quv pedagogik nashriyoti 1959 y. 101-bet. 33

“ BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA MILLIY XULQ-ATVOR TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISH ” MAVZUSIDAGI SAMAR Q AND – 2021 1

MUNDARIJA KIRISH ASOSIY QISM 1. Inson shaxsining shakllanishida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishning nazariy asoslari. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishning mazmun mohiyati. 3. Dars jarayonida o’quvchilarda milliy xulq-atvor tushunchalarini tarkib toptirish 4. Sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar orqali o’quvchilarda milliy xulq-atvor tushunchalarini tarkib toptirish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, odamzodga ato etilgan eng oliy ne’mat hisoblangan farzan bu millat boyligi. Chaqaloqning tashrifi ila xonadonimizga nur, oilamizga baxt, kelajagimizga umid va ishonch kirib keladi. Darhaqiqat, farzand ila olam munavvar. Zero, u naslimiz davomchisidir. Ko’zimizning oqu qarosi bo’lgan dilbandlarimiz har doim ardog’imizda ekan, biz olamga ular nigohi bilan qarashga intilamiz. Har bir harakati va imo-ishoralari orqali ularni anglashga urinamiz va albatta, buning uddasidan chiqamiz. Lekin bolalik dunyosidan uzoqlashgan kattalarning bu olamga qayta kirib kelishlari qiyin kechadi. Bolalar bilan muloqot paytidagina bu olam mo’jizalaridan bahramand bo’lish mumkin. Lekin biz kattalar o’zimiz bilmagan holda bu mo’jizalarni ko’rish va ulardan bahramand bo’lishdek baxtdan qochamiz va bu ishni begonalarga topshiramiz. Shunday daryolar borki, ularni tezoqar va o’zgaruvchan deya ta’riflashadi. Bu qiyos farzand tarbiyasi borasida ham ifodalanishi mumkin. O’g’il-qizlarning rivojlanish davri xuddi tezoqar va o’zgaruvchan daryolarga o’xshatiladi. Gohida ular oldinga intilib o’zanlaridan chiqib ketguday bo’lsalar, gohida tinch va osudalik kasb etadilar. Istiqloldan keyingi yillarda farzand tarbiyasiga bo’lgan e’tibor davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu boradagi o’zgarishlar bola tarbiyasi mavzusining asrlarga tatigulik vazifa ekanini isbotlab berayotir. Negizi tarixiy, diniy, milliy qadriyatlarga tutash bo’lgan farzand tarbiyasiga taalluqli kitoblar nashr bu borada amalga oshiralayotgan eng muhim ishlardan biri hisoblanadi. Mustaqilligimiz sharofati bilan nashr qilingan Imom Buxoriyning 4 jildlik «Hadis» lar to’plami, Amir Temur hayoti va bunyodkorlik ishlari mavzui bilan bog’liq o’nlab kitoblar so’zimiz isbotidir. Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Boburdan avlodlarga meros bo’lib qolgan bebaho boylik o’zbek millatining durdonalaridir. Forobiy, Beruniy, al-Xorazmiy, at-Termiziy, Moturudiy, Ibn Sino, Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Mahmud az- Zamaxshariy, Ulug’bek, Yassaviy, Abdulla Qodiriy, Ch’lpon, Munavvarqori, Fitrat, Usmon kabi o’zbek millatining buyuk siymolari, atoqli olimlari va adiblari 3

bilan har qancha faxrlansak arziydi. Kengroq mushohada yuritadigan bo’lsak, millat barkamolligi, Vatan taraqqiyoti farzand tarbiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Bu o’z navbatida elning kitobxonlik darajasiga, ya’ni o’qimishligiga tutashdir. O’z millatini sevadigan har bir inson, uning yutuqlari, obro’-e’tibori bilan faxrlanadi, zavqlanadi, uning muammolariga befarq qarab tura olmaydi. Yuksak ma’naviyatli inson, o’z eliga millatiga jonkuyar bo’ladi, uning muvaffaqiyatlaridan ich-ichidan faxrlanadi, quvonadi. Milliy xulq-atvor tushunchalari har bir kishida o’z millatining moddiy, ma’naviy merosilarini o’zlashtirish, urf-odatlari, an’analari, qadriyatlarini va tarixini mukammal bilish hamda uni o’zga millatlarniki bilan qiyoslash natijasida shakllanadi. Buning natijasida unda o’z millatiga mehr-muhabbati osib boradi. Har bir o’quvchi Vatan muvafaqqiyatida o’zining ham shaxsiy burch va mas’uliyati vazifalari borligini to’la idrok etsin. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan kundalik ishlarimizni shunday tashkil etishimiz zarurki, natija o’quvchilar Respublikamizning hozirgi mustaqilligi sharoitida uning muammolarini o’zinikidek qabul qiladigan bo’lsin. Ularning og’irligini o’z yelkasiga oladigan, mumkin qadar Vatanga foyda keltirishdan g’ururlanadigan shaxs bo’lib ulg’aysin. Yuqorida qayd etilganlardan ma’lumki bizning kurs ishimizning «Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirish» nomli mavzusi Respublikamiz ta’lim-tarbiya tizimi hamda ilmiy tadqiqotlar oldida turgan vazifalar qatorida hal qilinishi lozim bo’lgan dolzarbligiga ega. Kurs ishining nazariy asoslari: Ma’lumki har bir tadqiqot uchun tanlangan mavzu bo’yicha olib boriladigan ishlarda uning maqsadi, vazifasi, dolzarbligini nazariy jihatdan asoslab o’tishni taqazo qiladi. Shu talabni hisobga olib, bizning izlanishimiz ham ilmiy nazariy jihatdan o’zining tayanch manbalariga ega bo’lgan holda yuritiladi. Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda, milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishning nazariy, ilmiy va pedagogik 4

asoslarini tahlil qilish, o’rganish. Kurs ishining obyekti: Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ta’lim-tarbiya jarayonida milliy xulq- atvor tushunchalarini shakllantirish jarayoni. Kurs ishining predmeti: Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan olib boriladigan ma’naviy-tarbiyaviy tadbirlar va dars jarayonida milliy xulq-atvor tushunchalarni shakllantirish mazmuni. Kurs ishining vazifalari: Yuqorida qayd etilgan maqsadlarimizdan kelib chiqib: 1. Kurs ishi uchun tanlangan mavzu bo’yicha pedagogik – psixologik, ilmiy va o’quv adabiyot materiallarni o’rganib chiqish va umumlashtirish. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirish bo’yicha hozirgi zamon pedagogika va yosh psixologiyasiga oid adabiyotlardagi materiallarni o’rganish, ilmiy-amaliy jihatdan tahlil qilish. 3. Boshlang’ich sinf o’quvchilari ruhiy taraqqiyoti va jismoniy rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy ravishda ochib berish. 4. Boshlang’ich sinf o’quvchilarning ongi va xarakteriga xos bo’lgan xususiyatlarni pedagogik nuqtai nazardan ilmiy asosda tushuntirib berish. 5. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olib tarbiyalashning amaliy ahamiyatini o’rganish. Sanab o’tilgan vazifalarni amalga oshirish uchun pedagogika va yosh psixologiyasi fani sohasida qo’llanib kelinayotgan bir qator metodlardan foydalandik. Kurs ishining mazmuni: U kirish, asosiy qism, to’rt reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5

O'xshashlar

Tarbiyaviy ishlar jarayonida Mirzo Ulug'bek ma'naviy merosining tutgan o'rni. 33v
TARBIYAVIY ISHLAR JARAYONIDA MIRZO ULUG'BEK MA'NAVIY MEROSINING TUTGAN O'RNI 2
Boshlang’ich ta’limda o’qituvchilarni innovatsion faoliyatga yondashuvini shakllantirish
Boshlang’ich sinf o’quv fanlarida innovatsion pedagogik texnologiyalarning qo’llanilishi
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirish (1-4 sinf tarbiya darsi)