TARBIYAVIY ISHLAR JARAYONIDA MIRZO ULUG'BEK MA'NAVIY MEROSINING TUTGAN O'RNI 2
![“TARBIYAVIY ISHLAR JARAYONIDA MIRZO ULUG'BEK
MA'NAVIY MEROSINING TUTGAN O'RNI”
MAVZUSIDAGIKURS ISHI](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_1.png)
![Mavzu: Tarbiyaviy ishlar jarayonida Mirzo
Ulug'bek ma'naviy merosining tutgan o'rni.
Reja:
Kirish
I-bob. Mirzo Ulug'bek Muhammad ibn Shohrux ibn Temur Ulug'bek
Ko'ragon- Temuriylar davlatining hukmdori, buyuk o'zbek munajjimi
va matematigi.
1.1. Mirzo Ulug'bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli
1.2. Mirzo Ulug'bekning pedagogik g'oyalari va ma'rifatparvarlik
xizmatlari
II-bob. Mirzo Ulug'bekning ilmiy maktabi.
2.1. Ulug'bek davrida maktab islohoti.
2.2. Mirzo Ulug'bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga
qo'shgan bebaho hissasi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_2.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, odamzodga ato etilgan eng oliy
ne’mat hisoblangan farzan bu millat boyligi. Chaqaloqning tashrifi ila
xonadonimizga nur, oilamizga baxt, kelajagimizga umid va ishonch kirib
keladi. Darhaqiqat, farzand ila olam munavvar. Zero, u naslimiz davomchisidir.
Ko’zimizning oqu qarosi bo’lgan dilbandlarimiz har doim ardog’imizda ekan,
biz olamga ular nigohi bilan qarashga intilamiz. Har bir harakati va imo-
ishoralari orqali ularni anglashga urinamiz va albatta, buning uddasidan
chiqamiz. Lekin bolalik dunyosidan uzoqlashgan kattalarning bu olamga qayta
kirib kelishlari qiyin kechadi. Bolalar bilan muloqot paytidagina bu olam
mo’jizalaridan bahramand bo’lish mumkin. Lekin biz kattalar o’zimiz bilmagan
holda bu mo’jizalarni ko’rish va ulardan bahramand bo’lishdek baxtdan
qochamiz va bu ishni begonalarga topshiramiz.
Shunday daryolar borki, ularni tezoqar va o’zgaruvchan deya ta’riflashadi.
Bu qiyos farzand tarbiyasi borasida ham ifodalanishi mumkin. O’g’il-qizlarning
rivojlanish davri xuddi tezoqar va o’zgaruvchan daryolarga o’xshatiladi. Gohida
ular oldinga intilib o’zanlaridan chiqib ketguday bo’lsalar, gohida tinch va
osudalik kasb etadilar.
Istiqloldan keyingi yillarda farzand tarbiyasiga bo’lgan e’tibor davlat
siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu boradagi o’zgarishlar bola tarbiyasi
mavzusining asrlarga tatigulik vazifa ekanini isbotlab berayotir.
Negizi tarixiy, diniy, milliy qadriyatlarga tutash bo’lgan farzand tarbiyasiga
taalluqli kitoblar nashr bu borada amalga oshiralayotgan eng muhim ishlardan
biri hisoblanadi. Mustaqilligimiz sharofati bilan nashr qilingan Imom
Buxoriyning 4 jildlik «Hadis» lar to’plami, Amir Temur hayoti va bunyodkorlik
ishlari mavzui bilan bog’liq o’nlab kitoblar so’zimiz isbotidir. Alisher Navoiy,
Zahriddin Muhammad Boburdan avlodlarga meros bo’lib qolgan bebaho boylik
o’zbek millatining durdonalaridir. Forobiy, Beruniy, al-Xorazmiy, at-Termiziy,
Moturudiy, Ibn Sino, Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Mahmud az-](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_3.png)
![Zamaxshariy, Ulug’bek, Yassaviy, Abdulla Qodiriy, Ch’lpon, Munavvarqori,
Fitrat, Usmon kabi o’zbek millatining buyuk siymolari, atoqli olimlari va
adiblari bilan har qancha faxrlansak arziydi.
Kengroq mushohada yuritadigan bo’lsak, millat barkamolligi, Vatan
taraqqiyoti farzand tarbiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Bu o’z navbatida
elning kitobxonlik darajasiga, ya’ni o’qimishligiga tutashdir.
O’z millatini sevadigan har bir inson, uning yutuqlari, obro’-e’tibori bilan
faxrlanadi, zavqlanadi, uning muammolariga befarq qarab tura olmaydi. Yuksak
ma’naviyatli inson, o’z eliga millatiga jonkuyar bo’ladi, uning
muvaffaqiyatlaridan ich-ichidan faxrlanadi, quvonadi. Milliy xulq-atvor
tushunchalari har bir kishida o’z millatining moddiy, ma’naviy merosilarini
o’zlashtirish, urf-odatlari, an’analari, qadriyatlarini va tarixini mukammal bilish
hamda uni o’zga millatlarniki bilan qiyoslash natijasida shakllanadi. Buning
natijasida unda o’z millatiga mehr-muhabbati osib boradi. Har bir o’quvchi
Vatan muvafaqqiyatida o’zining ham shaxsiy burch va mas’uliyati vazifalari
borligini to’la idrok etsin. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan kundalik
ishlarimizni shunday tashkil etishimiz zarurki, natija o’quvchilar
Respublikamizning hozirgi mustaqilligi sharoitida uning muammolarini
o’zinikidek qabul qiladigan bo’lsin. Ularning og’irligini o’z yelkasiga oladigan,
mumkin qadar Vatanga foyda keltirishdan g’ururlanadigan shaxs bo’lib
ulg’aysin.
Yuqorida qayd etilganlardan ma’lumki bizning kurs ishimizning
«Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini
shakllantirish» nomli mavzusi Respublikamiz ta’lim-tarbiya tizimi hamda ilmiy
tadqiqotlar oldida turgan vazifalar qatorida hal qilinishi lozim bo’lgan
dolzarbligiga ega.Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulug‘bek
Qo‘rag‘oniy (1394-1449) - buyuk astronom va matematik, o‘z davrining atoqli
allomasi, davlat arbobi, Movaraunnahrni 1441-1449 yillar boshqargan, mashhur
hukmdor va sohibqiron Amir Temurning nabirasi.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_4.png)
![Ulug‘bek (Muhammad Tarag‘ay) 1394 yil 22 mart kuni hozirgi Ozarbayjon
hududidagi Sultoniya shahrida tavallud topgan.
1405 yil, Markaziy Osiyodan tashqari, Yaqin va O‘rta Sharqning barcha hududi,
O‘rtayer dengizidan Shimoiy Hindistongacha bo‘lgan katta yerni o‘z ichiga
olgan ulkan saltanatni yaratgan buyuk sohibqironning o‘limidan so‘ng, butun
merosiy mulki uning o‘g‘il va nabiralariga o‘tadi. Temuriylar saltanatining
tepasiga Hirot qarorgohida saylangan Temurning o‘g‘li - Shohruh o‘tiradi.
Mavaraunnahr boshqaruvi Shohruhning to‘ng‘ich o‘g‘li, Amir Temurning
nabirasi Ulug‘bekka topshiriladi. 1409 yil Ulug‘bek Samarqand hokimi etib
e’lon qilinadi, otasi Shohruhning o‘limidan so‘ng, 1447 yil Temuriylar
sulolasiga bosh bo‘ladi.
Yoshligida Ulug‘bek fan va san’at turlariga, ayniqsa, matematik va
astronomiyaga katta qiziqish bildiradi. Uning aqliy dunyoqarashi kengayishida
otasi va bobosi to‘plagan boy kutubxona zamin bo‘ldi, u yerda ko‘p vaqtini
o‘tkazardi.
Ulug‘bek u vaqtlar o‘lchovi bilan qaraganda, juda zo‘r ta’lim olgan. Ajoyib
xotira egasi bo‘lib, u arab va fors tilini erkin egallagan, turk she’riyatini yaxshi
bilgan, adabiy uslublarni egallagan va adabiy bahslarda ishtirok etgan. O‘zi ham
she’rlar yozgan. Ulug‘bekning ustozi taniqli olim, Temuriylar saroyidagi
mashhur matematik va astronom Qozizoda Rumiy bo‘lgan. U to‘qqiz yasharli
Ulug‘bekka Marog‘adagi mashhur rasadxona xarobalarini ko‘rsatgan.
Yoshlikdagi aynan shu xotiralari bo‘lajak astronom kelajagini belgilagan
bo‘lishi mumkin. Ulug‘bek davrida Samarqand o‘rta asrlar davridagi ilm-fan
o‘choqlaridan biriga aylangan. Samarqandda, XV asrning birinchi yarmida
Ulug‘bekning atrofida G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali
Qushchi kabi taniqli astronom va matematiklarni birlashtirgan butun bir ilmiy
maktab vujudga keldi. U vaqtlar Samarqandda O‘rta Osiyo tarixi haqida ajoyib
asar yozgan tarixshunos Hofiziy Abru, taniqli shifokor Mavlono Nefis, shoirlar
Sirojiddin Samarqandiy, Sakkokiy, Lutfiy, Badaxshiy va boshqalar yashagan.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_5.png)
![Ular insoniyat aqli, fanning kuchiga ishongan o‘z davrining ilg‘or shaxslari
bo‘lishgan.
1417-1420 yillar Ulug‘bek Samarqandda madrasa qurdirib, Registonda barpo
etilgan birinchi me’moriy ansamblga aylanadi. Ushbu madrasaga Ulug‘bek
islom olamining ko‘plab astronom va matematiklarini taklif etadi. Qolgan ikkita
madrasa G‘ijduvon va Buxoroda qurilgan. Ulug‘bek tomonidan qurilgan
madrasalar universitet vazifasini bajargan. Ulug‘bekning Buxoroda qurdirgan
madrasasi peshtoqida “Ilmga intilish har bir musulmon uchun farzdir” yozuvi
saqlanib qolgan.
Kurs ishining nazariy asoslari:
Ma’lumki har bir tadqiqot uchun tanlangan mavzu bo’yicha olib
boriladigan ishlarda uning maqsadi, vazifasi, dolzarbligini nazariy jihatdan
asoslab o’tishni taqazo qiladi. Shu talabni hisobga olib, bizning izlanishimiz
ham ilmiy nazariy jihatdan o’zining tayanch manbalariga ega bo’lgan holda
yuritiladi.
Kurs ishining maqsadi:
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlarini inobatga olgan
holda, milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirishning nazariy, ilmiy va
pedagogik asoslarini tahlil qilish, o’rganish.
Kurs ishining obyekti:
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ta’lim-tarbiya jarayonida milliy xulq-
atvor tushunchalarini shakllantirish jarayoni.
Kurs ishining predmeti:
Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan olib boriladigan ma’naviy-tarbiyaviy
tadbirlar va dars jarayonida milliy xulq-atvor tushunchalarni shakllantirish
mazmuni.
Kurs ishining vazifalari:](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_6.png)
![Yuqorida qayd etilgan maqsadlarimizdan kelib chiqib:
1. Kurs ishi uchun tanlangan mavzu bo’yicha pedagogik – psixologik,
ilmiy va o’quv adabiyot materiallarni o’rganib chiqish va umumlashtirish.
2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini
shakllantirish bo’yicha hozirgi zamon pedagogika va yosh psixologiyasiga oid
adabiyotlardagi materiallarni o’rganish, ilmiy-amaliy jihatdan tahlil qilish.
3. Boshlang’ich sinf o’quvchilari ruhiy taraqqiyoti va jismoniy
rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy ravishda ochib berish.
4. Boshlang’ich sinf o’quvchilarning ongi va xarakteriga xos bo’lgan
xususiyatlarni pedagogik nuqtai nazardan ilmiy asosda tushuntirib berish.
5. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’ziga xos xususiyatlarini inobatga
olib tarbiyalashning amaliy ahamiyatini o’rganish.
Sanab o’tilgan vazifalarni amalga oshirish uchun pedagogika va yosh
psixologiyasi fani sohasida qo’llanib kelinayotgan bir qator metodlardan
foydalandik.
Kurs ishining mazmuni: U kirish, asosiy qism, to’rt reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_7.png)
![I-bob. Mirzo Ulug'bek Muhammad ibn Shohrux ibn Temur Ulug'bek
Ko'ragon- Temuriylar davlatining hukmdori, buyuk o'zbek munajjimi va
matematigi.
1.1. Mirzo Ulug'bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli
Buyuk astronom Ulug‘bek rahbarligi va ishtirokida rasadxonaning asosiy ishi
“Zidjiy Ko‘rag‘oniy”, “Ulug‘bekning yulduzlar jadvali” tuzilgan. Kitobda ushbu
Samarqand observatoriyasidan 1018 ta yulduz joylashuvi aql bovar qilmas
aniqlikda, Gipparxdan so‘ng ilk bor belgilangan. Astronomik turkum yaratilishi
jahon astronomiya fani xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissa hisoblanadi.
Bundan tashqari, rasadxonada ekliptikning ekvatorga qiyaligi va yulduz yilining
uzunligini belgilash; sinusning bir burchakdagi ahamiyatini - muhim astronomik
doimiylikni - verguldan so‘ng o‘n sakkizinchi belgigacha aniqlikda hisoblash
bo‘yicha ishlar olib borilgan.
Ulug‘bek o‘z ma’lumotlarini bir necha bor tekshirib, uning sonlarini to‘g‘ri,
degan xulosaga keladi. 1437 yil u astronomik yil uzunligini aniqlaydi: 365 kun 6
soat 10 daqiqa 8 soniya. Keyinroq o‘zgarishlar farqi 58 soniyada ekanligi aniq
bo‘lgan. Agar astronomik yil uzunligi 31 million 558 ming 150 soniya
ekanligini inobatga olsa, Ulug‘bek o‘z o‘lchamlarini naqadar yuqori aniqlikda
olib borganligiga amin bo’lish mumkin.
Buyuk olim bo‘lish bilan birga, Ulug‘bek kuchsiz sarkarda edi. Asosiy vaqtini
rasadxonada o‘tkazar edi va davlat ishlariga kam vaqt ajratgan. Ulug‘bekning
to‘ng‘ich o‘g‘li Abdulatif, ruhoniylarning keskin ta’siri ostida otasiga qarshi
urush e’lon qiladi. O‘g‘li otasiga Makka ziyoratiga borishlikni taklif qiladi. 1449
yil Makkaga safari chog‘i Ulug‘bek shariat qaroriga muvofiq, xoinona
o‘ldiriladi.
Buyuk Ulug‘bekning fojiali o‘limidan so‘ng, uning yorqin yulduzi so‘nmadi.
Ulug‘bekning sodiq shogirdi Ali Qushchi, ona Samarqandini tark etishga majbul
bo‘lib, Ulug‘bekning “Zidjiy Ko‘rag‘oniy” kitobini Ovrupaga olib chiqib ketadi.
Keyinchalik kitob ko‘plab olimlar avlodining mulkiga aylandi. Ulug‘bekning](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_8.png)
![ismi va mehnatlari Ovrupa va Osiyo olimlari orasida mashhur bo‘ldi. XVII asrda
Yan Geveliy tomonidan nashr etilgan Ulug‘bekning “Yulduzli osmon
turkumi”da turli zamon va makonlarda yashab o‘tgan buyuk dunyo
astronomlarining aksi tushirilgan naqsh mavjud. Ular astronomiya ilhom manbai
bo‘lmish Uraniyaning ikki tomonida stol qarshisida o‘tirishgan holda aks
ettirilgan. Ular orasida Ulug‘bek ham bor. Nashq muallifi Ulug‘bekni portretiga
ega bo‘lmay, uning suratini tushirgan.
Ulug‘bekning asosiy ilmiy mehnati “Zidjiy jadidi Ko‘rag‘oniy” hisoblanadi yoki
“Gurgonning yangi astronomiy jadvali” deb nomlanadi. Muallif ushbu asarni
1444 yil, o‘ttiz yillik tirishqoqlik va astronomik kuzatuvlardan so‘ng
yakunlagan. Astronomik ma’lumotnoma tez orada, Klavdiya Ptolemeyning
“Almagest” hamda butun Ovrupa rasadxonalarida qo‘llanma hisoblangan
kastiliya qiroli Alfons XVning astronomik jadvali bilan bir vaqtda lotin tiliga
o‘girilgan.
Mazkur jadvallarning aniqligi avvalroq Sharqda hamda Ovrupada erishilgan
yutuqlardan ilgarilagan. XVII asrga kelibgina, Tixo Brag samarqandlik
kuzatuvlarga teng keladigan aniqlikka muvaffaq bo‘lib, keyinroq, undan ham
aniqroq natijaga erishgan. “Ulug‘bekning Zidji” Sharqda bo‘lgani kabi, Ovrupa
astronomlarining diqqatini o‘ziga tortganligining hayratlanarli yeri yo‘q.
“Ulug‘bekning Zidji” to‘rt yirik qilsmdan iborat. Xronologiya nomini olgan
birinchi qismida turli Sharq xalqlari tomonidan qabul qilingan xronologik
usullar bayon etilgan. Ikkinchi qismida amaliy astronomiya masalalari
ifodalangan, uchinchisi — dunyoning geomarkaziy tizimi asosida ko‘zga
ko‘rinarli yulduzlar harakati haqida ma’lumot bersa, to‘rtinchisi astrologiyaga
bag‘ishlanadi — o‘rta asrlar dunyoqarashi fanining muqarrar taqdiri.
Ulug‘bek hisoblab chiqqan 1018 yulduz turkumi qadimiy xronogiyani
o‘rganuvchi astronomlar va tarixshunoslar uchun kompas vazifasini o‘taydi.
Ulug‘bekning yulduzlar jadvali “Almagest”da keltirilgan Ptolomeyning
yulduzlar xaritasining haqiqiyligini tasdiqlaydi.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_9.png)
![1648 yil Oksfordda — fan va madaniyatning eng qadimiy o‘choqlaridan
bo‘lmish Angliyada ilk bor Ulug‘bekning mashhur Samarqand rasadxonasida
amalga oshirilgan asosiy ishi qisman nashr etilgan. Ishni nashr uchun tayyorlab,
unga sharh yozgan Jon Grivs (1602 - 1652), Oksford universitetining
astronomiya professori. Keyinchalik, turkum lavhalari Angliyada bir necha bor
chop etilgan.
Ilk oksfordlik nashrdan 17 yil o‘tgach, olim, Oksforddagi Bodleyansk
kutubxonasi qo‘riqchisi, angliyalik sharqshunos va tarjimon Tomas Xayd (1636-
1703) samarqandlik nashrni fors va lotin tillarida yangi nashr uchun
tayyorlab, “Tabulae Long, as Lat. Stellarum Fixarum, ex observatione Ulugh
Beighi”, Oxonii nomlari ostida chop etgan, 1665.
Ulug‘bek jadvallarining Ovrupada chop etilishi, shu o‘rinda, tuzish uchun ulkan
va sermashshaq kuzatuv va hisob mehnatini talab qiluvchi o‘ziga xos yulduzlar
katalogi sanoqli shaxslar tomonidan hisoblangan va osmon tadqiqotchilari
tomonidan yuqori baholangan.
Xaydning oksfordik nashridan 25 yil o‘tgach, Ulug‘bek jadvalining
ma’lumotlari polyak astronomi Yan Geveliyning (1611-1687) Gdanskda chop
etigan “Prodromus Astronomiae” kitobi sahifalaridan joy oladi. Bu yerda o‘z
vaqtida mavjud bo‘lgan turkumlardagi ma’lumotlar o‘rtasida taqqoslash
keltirilgan: Ptolemey, Tixo Brag, Richchioli, shahzoda Gass va Geveliy.
1839 yil fransuzs sharqshunosi L.A.Sediyo (1808-1876) Ulug‘bek jadvalini
“Tables astronomigue d'Oloug Beg, commentees et publiees avec le texte en
regard” nomi ostida qisman chop ettiradi, I bob, I bo‘lim, Parij, 1839.
Va, nihoyat, Buyuk Britaniya kutubxonalarida saqlangan 8 ta qo‘lyozmani
o‘rganish asosidagi Ulug‘bek jadvalining aniqroq tahlili 1917 yil AQShda E. B.
Nobl tomonidan “Ulugh Beg's Catalogue of Stars. Revised from all Persian
Manuscripts Existing in Great Britain” nomi ostida chop etilgan.
Aytish joizki, Ovrupa va Osiyo kitob saqlanuvchi omborlarda “Zidjiy”ning
o‘nlab qo‘lyozmalari mavjud. Ulug‘bekning yulduzlar jadvali o‘rta asrlar](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_10.png)
![astronomiyasining so‘ng so‘zi bo‘ldi. Mazkur jadval teleskop ixtirosidan
avvalgi, o‘rta asrlar astronomiya fanining eng yuqori poyasi bo‘ldi.
Ulug‘bekning boy ilmiy merosi u faqatgina buyuk musulmon o‘g‘loni
bo‘lmaganligini tasdiqlaydi. Ijodiy tafakkur dahosi butun insoniyat ilm-fani va
sivilizatsiyasi rivojiga bebaho hissa qo‘shgan. Shu sababli, ko‘p asrlar o‘tib,
hatto bugun ham Ulug‘bekning ismi savob maqsadlarga erishish niyatida Sharq
va G‘arb xalqlarini birlashtirgan timsol bo‘lib qoladi.
Mirzo Ulug‘bekning yuqori ma’naviy va sezilarli merosi dunyoning yetakchi
o‘quv muassasalarida va ilmiy markazlarida o‘rganib kelinadi. O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi bilan,
O‘zbekiston Milliy universiteti ushbu atoqli olim sharafiga nomlanganligi
respublikaning bugungi yuqori ilmiy-ma’naviy qudratini tasdiqlaydi.
1994 yil olim tavalludining 600 yillik yubileyi xalqaro miqyosda nishonlangan,
shu sabab, xorij olimlari, mutaxassislari va jamoat arboblari ishtirokida bir qator
tadbirlar o‘tkazilgan.
2009 yil Parijda Mirzo Ulug‘bek tavalludining 615 yilligiga bag‘ishlangan
xalqaro ilmiy anjuman o‘tkazilgan. Anjumanda 130 dan ziyod olimlar va turli
xalqaro tashkilot vakillari ishtirok etgan.
O‘tkazib kelinayotgan tadbirlardan butun dunyoda Mirzo Ulug‘bekning ilmiy va
ma’naviy merosiga bo‘lgan qiziqish naqadar ulkanligi yaqqol ko‘rinib turibdi.
Ammo Ulug‘bekning katta ishtiyoqi - bu astronomiya bo‘lgan. Ulug‘bek
hayotining mazmuni va Qozizoda Rumiy, Jamshid G‘iyosiddin al Koshiy, Ali
Qushchi kabi astronom izdosh-olimlar rasadxona qurilishiga turtki bo‘lgan.
Tadqiqotchi olimlarning fikricha, rasadxona qurilishi 1428-1429 yillan
yakunlangan. Rasadxona o‘z davrining nodir binosi bo‘lgan. Yer silkinishiga
bardoshli bo‘lishi uchun bino qurilishi uchun Qo‘hak tepaligining toshli etagi
tanlangan.
Asosiy asbob - sekstant (burchak o‘lchagich) - janubdan shimol tomon meridian
chiziqlari bo‘ylab mo‘ljallangan. Asosiy asbobdan tashqari, rasadxonada boshqa
astronomik anjomlar ham bo‘lgan.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_11.png)
![Ehtimol, aniq astronomik kuzatishlarni amalga oshirishiga sekstantning
o‘lchami, uning qulay tuzilishi, Ulug‘bekning bilimlari va uning sherigi sabab
bo’lgan.
ULUG BEKNING TUG ILISHI KO PLAB INSONLAR HAYOTINIʻ ʻ ʻ
SAQLAB QOLGAN
Amir Temur 1394-yilda Iroqdagi Mordin qal asini qamal qiladi.Shu vaqtda
ʼ
Sohibqironning Sultoniyadagi qarorgohida Ulug bek tug iladi. Tarixchi
ʻ ʻ
Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida yozilishicha, Amir Temur
huzuriga chopar kelib Ulug bekning tug ilgani va munajjimlar bu nevara
ʻ ʻ
kelajakda ham olim, ham hukmdor bo lishini bashorat qilganlari xushxabarini
ʻ
yetkazadi. Sohibqiron xursandligidan Mordin qal asi qamalini to xtatib, uning
ʼ ʻ
xalqiga yuklangan to lovni bekor qiladi.
ʻ
O N BESh YOSHLI ULUG BEK BOBOSI TEMURNING
ʻ ʻ
SAMARQANDDAGI TAXTIGA O TIRGAN
ʻ
Huroson hokimi, Amir Temurning to rtinchi o g li Shohrux 1409-yilda
ʻ ʻ ʻ
Temuriylar davlatining oliy hukmdori sifatida e tirof etilgach, ko lga kiritilgan
ʼ ʻ
Movarounnahrni idora etishni Turkiston viloyati bilan birga Ulug bekka
ʻ
topshirib, Sohibqiron vasiyatini qayta tikladi. O smir yoshdagi Ulug bek bu
ʻ ʻ
hududlarni dastlab Shohmalik yordamida boshqargan bo lsa, 19 yoshidan
ʻ
Movarounnahrni mustaqil idora etishga kirishdi.Ulug bek o z hukmronligi
ʻ ʻ
davomida 2-marta yirik harbiy yurish qildi.
HARBIY STRATEGIYALARDAN MOHIRONA FOYDALANGAN
Mirzo Ulug bek 1425-yili o zining Mo g ulistonga qilgan birinchi yirik harbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
yurishi chog ida qo shin miqdori haqida dushman noto g ri tasavvurga ega
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishi uchun har bir jangchisiga tunda besh yerda gulxan yoqishni amir
ʻ
qilgan.Ulug bek qo llagan bu usul harbiy san atda arg ay o t (mo g ulcha arg a
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
– aldash, turkcha – o t, olov) deb nomlanadi.U dushmanni chalg itish maqsadida
ʻ ʻ](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_12.png)
![qo shin miqdorini bo rttirib, ko paytirib ko rsatish uchun ishlatiladi.Yurishʻ ʻ ʻ ʻ
Ulug bek g alabasi bilan tugagan.
ʻ ʻ
BOBOSI SOHIBQIRON SAG ANASIGA NEFRIT QABRTOSH
ʻ
QO YDIRGAN
ʻ
Samarqanddagi Go ri Amir maqbarasigaTemuriylar sulolasiga mansub kishilar
ʻ
dafn etilgan. Ziyoratxona yuqorisi (to ri)da Temurning piri Mir Sayyid Baraka,
ʻ
uning qabri oyoq tomoniga Amir Temur dafn qilingan. Temur sag anasiga
ʻ
qo yilgan ko k nefrit qabrtoshini Ulug bek Mo g ulistonga qilgan yurishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vaqtida olib kelgan.Toshdagi lavhada Temurni ulug laydigan so zlar, uning
ʻ ʻ
shajarasi hamda marsiyalar o ymakori yozuvlarda bitilgan.Keyinchalik
ʻ
Ulug bekning o zi ham shu yerga dafn etilgan.
ʻ ʻ
BIBIXONIM JOME MASJIDIGA ULKAN LAVH O RNATTIRGAN
ʼ ʻ
Amir Temurning katta xotini Bibixonim o zi farzand ko rmagan bo lsa-da,
ʻ ʻ ʻ
Sohibqiron o z nabiralari qatori Ulug bekni ham bevosita zukko Bibixonim
ʻ ʻ
tarbiyasiga topshirgan edi.Samarqandda Amir Temur Bibixonimga atab
qurdirgan Bibixonim jome masjidi mavjud.
ʼ
Masjid hovlisi o rtasida marmartoshdan yasalgan ulkan lavh – Qur on
ʻ ʼ
o qiladigan maxsus kursi bo lib, u dastlab asosiy bino ichida turgan (1875-yilda
ʻ ʻ
katta gumbazning qulashidan xavflanib, hovli o rtasiga chiqarib qo yilgan).
ʻ ʻ
Lavh Ulug bek farmoniga binoan XV asr o rtalarida yasalgan. Unga “Sultoni
ʻ ʻ
azim, oliy himmatli xoqon, din-diyonat homiysi, Xanafiya mazhabining
posboni, aslzoda sulton, ibni sulton, amiri mo minin Ulug bek Ko ragon”, deb
ʻ ʻ ʻ
bitilgan.
SULTON BO LSA-DA, TALABALARGA DARS BERGAN
ʻ
Ulug bek Samarqandda ikkita madrasa: biri Registon ansambli tarkibida va
ʻ
ikkinchisi Go ri Amir ansambli tarkibida barpo etgan. Boshqa yirik olimlar
ʻ](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_13.png)
![qatorida Ulug bekning o zi ham bu madrasalarning har birida haftada birʻ ʻ
marotaba ma ruza o qigan.
ʼ ʻ
Boshqa vaqtini ko proq astronomik kuzatishlarga, “Zij” ustida ishlashga va
ʻ
davlat ishlariga bag ishlagan. Yaqin yillargacha u faqat astronom va matematik
ʻ
deb hisoblanardi. Lekin XX asr oxirida uning ijodi serqirra o lib, u tarix,
ʻ
she riyat va musiqa bobida ham qalam tebratgani aniqlandi. Ulug bek she rlar
ʼ ʻ ʼ
ham yozgan.
ULUG BEKNING ULKAN GLOBUSI VA 50 METRLI QUYOSH SOATI
ʻ
BO LGAN
ʻ
XV asrda Samarqanddagi Mirzo Ulug bek qurdirgan rasadxonada kattagina
ʻ
globus bo lgan. Unda iqlimlarning chegaralari, tog lar, cho llar, dengizlar va
ʻ ʻ ʻ
daryolar ko rsatilgan. Binobarin, dunyodagi ikkinchi globusni Samarqand
ʻ
astronomlari yasashgan.Ulug bekning o limidan keyin u mutaassiblar
ʻ ʻ
tomonidan yo qotilgan.Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Ulug bek
ʻ ʻ
Samarqandda balandligi 50 metrli quyosh soati yasagan.Ushbu noyob soat ham
saqlanib qolmagan.
ULUG BEKNING DASTXATI BIZGACHA YETIB KELGAN
ʻ
O zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti qo lyozmalar fondida
ʻ ʻ
Mirzo Ulug bekning Samarqandlik xattot Azizullo tomonidan nasx xatida
ʻ
taxminan 1439-yilda, Ulug bek 45 yoshda bo lganida ko chirilgan “Ziji
ʻ ʻ ʻ
Ko ragoniy”si saqlanmoqda. Qo lyozma sahifalarida Ulug bekning tuzatishlari
ʻ ʻ ʻ
ham bor. Ushbu tuzatishlar uning dastxati, yozuvi haqida ma lumot beradi.
ʼ
SAMARQANDDA CHINNIDAN SAROY QURDIRGAN
XV asrning 40 yillarida Ulug bek Samarqandning Cho ponota tepaligida,
ʻ ʻ
Ulug bek rasadxonasiga yaqin joyda saroy bunyod ettirgan.Uning devorlari
ʻ
chinni bilan qoplangani uchun ham Chinnixona deb atalgan.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_14.png)
![Ulug bek va boshqa olimlar shu yerda samoviy kuzatuv, ilmiy tadqiqotlardanʻ
so ng hordiq chiqarishgan. Chinnixonaning ko shkida rangli shishalar
ʻ ʻ
ishlatilgan.Arxeologik qazishmalar jarayonida Chinnixonadan topilgan tosh
taxtachalardan biriga “baxtli bo l” yozuvi borligi aniqlangan.
ʻ
PADARKUSH O G IL OTASI UMRINING YARMINI HAM YASHAY
ʻ ʻ
OLMAGAN
Ulug bek o zining o jar, xudbin va shuhratparast o g li Abdullatifning roziligi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan 1449-yil 27-oktyabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida qatl etilgan. Otasi
taxtini egallagan Abdullatif ham olti oylik hukmronligidan so ng, Ulug bekning
ʻ ʻ
xos navkarlaridan Bobo Husayn Bahodir tomonidan 1450-yil 8-mayda, 27
yoshida o ldirilgan.
ʻ
MOVAROUNNAHR TAXTI UNING KUYOVIGA HAM NASIB ETGAN
Ulug bek o z ukasi Ibrohim Mirzoning kenja o g li Abdullo Mirzoni 1448-yilda
ʻ ʻ ʻ ʻ
o z xizmatiga olib, 15 yoshli jiyaniga o z qizini bergan.Ulug bekning bu kuyovi
ʻ ʻ ʻ
o g li Abdullatif vafotidan so ng Ulug bek taxtini 1450–1451-yillarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqarib, Movarounnahr hukmdori ham bo lgan.U 18 yoshida toj-u taxt
ʻ
da vogari, 27 yoshli Temuriyzoda Abu Saidga qarshi jangda halok bo lgan.
ʼ ʻ
ULUG BEKNING XAZINASINI UNING SHOGIRDI SAQLAB QOLGAN
ʻ
Samarqandlik olim, Mirzo Ulug bekning yaqin shogirdi Ali Qushchining otasi
ʻ
Amir Temur qarorgohining boshlig i bo lgan.Ulug bek saroyida qarchig aylar
ʻ ʻ ʻ ʻ
boqqani uchun Alini “Qushchi” deyishgan. Ali Qushchini Mirzo Ulug bek “Ziji
ʻ
Ko ragoniy”ning so zboshisida “farzandi arjumand”, ya ni “aziz farzandim” deb
ʻ ʻ ʼ
atagan.
Ulug bek vafotidan so ng uning Samarqanddagi 15 ming kitobdan iborat
ʻ ʻ
mashhur kutubxonasi xavf ostida qoladi. Kutubxonani “o z davrining
ʻ
Ptolomeyi” nomini olgan Ali Qushchi saqlab qolgan, degan taxminlar bor.
Rivoyatlarga qaraganda kutubxonadagi kitoblarning ko p qismini Ali Qushchi
ʻ](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_15.png)
![Samarqand yaqinidagi Hazrat Bashir qishlog iga ko chirgan.Ko p o tmay,ʻ ʻ ʻ ʻ
ta qiblardan qochib Samarqanddan chiqib ketishga majbur bo lgan.
ʼ ʻ
1.2. Mirzo Ulug'bekning pedagogik g'oyalari va ma'rifatparvarlik xizmatlari
Tarbiya insonning aqliy va axloqiy jihatdan tarkib topa borishiga ta’sir etgan
bo’lsa, insonning shakllana borishi ham o’z navbatida kishilik jamiyatining
qaror topa borishiga yordam bergan. Xullas, tafakkur yurita olish qobiliyatiga
ega bo’lgan inson kamolotining ta’minlanish jarayoni hamda jamiyatning
ijtimoiy taraqqiyoti o’zaro uzviy aloqada shakllangan. Mazkur tarixiy jarayon
mohiyatini bilish bizga inson tafakkurining juda uzoq davr va murakkab
sharoitlarda shakllana borganligidan dalolat beradi.
Ma’lumki, kishilik jamiyatining vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik
jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki diniy e’tiqodlar,
eng oddiy ixtirolarning takomillashib borishi kabi holatlar inson ongining ham
shakllanib borishiga turtki bo’ldi. Bu jarayon minglab yillarni o’z ichiga olgan
bo’lib, ana shu davrda inson ongi shakllanishining asosi sifatida qabul qilingan
xulq-odob qoidalari, ijtimoiy talablar yuzaga kelgan. Ushbu talablar muayyan
davrda yaratilgan yodgorliklarining asosiy mazmuni va mohiyatini tashkil etadi.
Eng qadimgi kishilarga xos bo’lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari,
orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda
qahramonlar qiyofasida o‘z ifodasini topgan. Ruhga sig’inish (onimizm),
ajdodlar ruhiga sig’inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va
marosimlar yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning
tafakkur dunyosi aks etgan. Ammo bu rivoyat va afsonalar ham massaget, sak,
xorazmiy, so‘g‘d hamda parfiyanlar yashagan davrlar ruhini ifoda etadi, xolos.
Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o‘rganishda quyidagi uch guruhga
ajratilgan manbalarga tayanamiz:
Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ko’rgazmali ashyolar.
Xalq og’zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar.
Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_16.png)
![Ma’lumki, ibtidoiy kishilar mehnat faoliyati jarayonida o‘z ehtiyojlarini
qondirgan va bu jarayon yosh avlodda ham mehnat qilish, amaliy faoliyatni
yo‘lga qo’ya olish borasidagi nazariy bilim, ko’nikma va malakalarni hosil
qilishga zamin hozirlagan. Mehnat faoliyatini tashkil etish jarayoni dastlabki
paytlarda butun ijtimoiy hayotni yo’lga qo’yish negizida amalga oshirilgan
bo’lsa, keyinchalik tarbiya inson faoliyati asosiy jihati, ijtimoiy ongni
shakllantirishning muhim omiliga aylandi. Dastlabki urug‘chilik jamiyatidan
oldin ham inson yashash uchun kurashgan, mazkur davrda urug‘ning barcha
a’zolari jamoa bo’lib harakat qilganlar. Keyinroq kishilar mehnat faoliyatini
jamoa a’zolarining yosh jihatlariga ko’ra quyidagi uch guruh asosida tashkil
etganlar.
- bolalar va o’smirlar;
- ijtimoiy hayot va mehnatda to’la ishtirok etuvchilar;
- keksalar.
Ibtidoiy jamiyatda bola o’zi uddalay oladigan faoliyatning tashkil etilishida
bevosita ishtirok etib, hayot kechirish va mehnat qilish ko‘nikmalarini
o’zlashtirgan. Bu holat og’ir sharoitda kechgan. O’g’il bolalar erkaklar bilan ov
qilish, qurol yasash kabi yumushlarni bajarsalar, qizlar ayollar tomonidan
bajariladigan mehnat sirlarini o’zlashtirar edilar. Hech qayerda yozilmagan odat
va an’analarga ko’ra, yosh bolalar keksalar nazorati ostida ma’lum tajribalarga
ega bo‘lardilar. Bola ma’lum tayyorgarliklardan so‘ng maxsus sinovlardan o’tib,
amaliy faoliyatda faol ishtirok eta olish huquqini qo’lga kiritar edi. Ushbu
an’ana, ya’ni, bolalarni ma’lum yoshgacha enaga yoki murabbiyga topshirish
yaqin davrlargacha saqlanib qolgan, hatto hozirgi kunda ham ko’zga tashlanadi.
Urug’chilik jamoasi bosqichida esa bolalar mehnatining ko’lami kengayib, kasb-
hunar faoliyatining turlari ko‘payib boradi. Tajribali kishilar bolalarni
tarbiyalash bilan birga ularni yozishga ham o‘rgata boshlaydilar. Asta-sekin
harbiy tarbiyaning boshlang’ich ko‘rinishlari yuzaga kela boshlaydi. Bolalarga
harbiy san’at sirlarini o‘rgatish ancha murakkab ish bo’lib, ushbu tarbiyani
tashkil etish maxsus bilim hamda tayyorgarlikka ega bo‘lishni taqozo etar edi.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_17.png)
![Shu bois maxsus harbiy bilim va tayyorgarlikka ega bo’lgan kishilar bolalarga
bu boradagi bilimlarni berish jarayoniga jalb etila boshladilar.
Jamiyatning ijtimoiy jihatdan taraqqiy eta borishi bolalarga dalalarni o’lchash,
suv toshqinlarining oldini olish, kishilarni turli kasalliklardan davolash
usullariga oid bilimlarni berishga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi. Mazkur
ehtiyojni qondirish yo‘lidagi harakatning tashkil etilishi natijasida turli
maktablar faoliyat yurita boshladi. Maktablarda asosiy e’tibor bolalarga og’zaki
bilimlar berish bilan birga ularda yozuv ko’nikmalarining shakllantirilishiga
qaratildi. Dastlab suratkashlik rivojlanib, piktografik xat paydo bo’lgan bo’lsa,
keyinchalik qo‘shni mamlakatlardan kirib kelgan harflar yordamida yozish usuli
paydo bo‘ladi va bu usul tez tarqala boshlaydi. Hozirgi o’zbek xalqining
ajdodlari bundan bir necha ming yillar oldin yashagan bo’lib, ular yuksak va
o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda juda katta va mashaqqatli yo’lni
bosib o’tgan. Dastlabki tosh qurollaridan tirikchilik uchun foydalanish, ancha
takomillashgan mehnat qurollarini yasash, urug’chilik davriga kelib, xo’jalik
hayoti va madaniy taraqqiyotda erishilgan yutuqlarni o’z ichiga olgan davrgacha
bo’lgan tariximiz ota-bobolarimizning boy qadimiy madaniyatga ega
bo’lganligidan dalolat beradi. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda
Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, Marg’iyona, Parfiya hamda Parkana kabi
davlatlarida turli qabila va elatlar yashagan. Ular saklar, massagetlar,
so’g’diyonalar, xorazmiylar, boxtarlar, chochliklar, parkanaliklar kabi qabila va
urug’lardan iborat bo’lib, hozirgi Markaziy Osiyo hududida yashovchi
xalqlarning ajdodlari hisoblanadilar. Ushbu elatlar yashagan hududlarda o’ziga
xos madaniy an'analar tarkib topa borgan. Masalan, eramizdan oldingi asrning
birinchi yarmida qadimiy davlatlar: Baqtriya va So’g’diyona, Marg’iyona,
Xorazm, Parkana, Parfiya kabi o’lkalarda xalq xo’jaligining turli sohalarida
rivojlanish va taraqqiyot ro’y bergan. Eramizdan oldingi IX-VI asrlarda paydo
bo’lgan Ahmoniylar, eramizdan avvalgi III asr o’rtalarida tashkil topgan Grek-
Baqtriya, eramizning I asrida tashkil topgan Kushonlar, eramizning V asrda
yuzaga kelgan Eftalitlar, so’ngra Sosoniylar va nihoyat Turk hoqonligi](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_18.png)
![davlatlarida ijtimoiy madaniyat yuksala bordi. Ajdolarimiz tomonidan qo’lga
kiritilgan qadimiy madaniyati tarkibidan ta'limtarbiyaga oid merosi ham alohida
o’rin olgan. Zero, hozirgi turkiy va forsiyzabon xalqlarning bizgacha yetib
kelgan muhim arxeologik topilmalari, tarixchilar, adabiyot va san'at
namoyandalarining ijodiy merosi, san'at va adabiy asarlarning namunalari
buning dalilidir. Bunday muhim manbalar sirasiga yunon olimlari Gerodot,
Suqrot, Plutarx, Polienlarning tarixiy, geografik hamda axloqiy asarlari,
allomalarimiz Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, faylasuf, sharqshunos
va tarixchi olimlar: ye.E.Bertels, S.P.Tolstov, V.V.Braginskiy, I.M.Mo’minov,
B.Gafurov, I.V.Stebleva, A.O.Makovelskiy, Y. Jumaboev, M.IShoqov,
adabiyotshunoslar A.Qayumov, N. Mallaev, N.Rahmonov, pedagog-olimlar
O’.Aleuov, M.Orifiy va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar kiradi.
Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan.
Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san'ati, donolik majmuasi
sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo’lishning namunasi
tarzida e'tirof etilgan ma'naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi
Gerodotning Tarix, Strabonning Geografiya hamda Mahmud Qoshg’ariyning
Devonu lug’atit-turk kabi asarlari, shuningdek, Urxun-yenisey bitiklari kabi
adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan va ular orqali bizgacha yetib kelgan.
Ushbu yodgorliklar mohiyatini o’rganish insonning shakllanishida moddiy va
ma'naviy madaniyat qay darajada katta rol o’ynaganligidan dalolat beradi.
Xususan, tarbiya insonning aqliy va axloqiy jihatdan tarkib topa borishiga ta'sir
etgan bo’lsa, insonning shakllana borishi ham o’z navbatida kishilik
jamiyatining qaror topa borishiga yordam bergan. Xullas, tafakkur yurita olish
qobiliyatiga ega bo’lgan inson kamolotining ta'minlanish jarayoni hamda
jamiyatning ijtimoiy taraqqiyoti o’zaro uzviy aloqada shakllangan. Mazkur
tarixiy jarayon mohiyatini bilish bizga inson tafakkurining juda uzoq davr va
murakkab sharoitlarda shakllana borganligidan dalolat beradi. Ma'lumki, kishilik
jamiyatining vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik jihatdan, ham
ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki diniy e'tiqodlar, eng oddiy](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_19.png)
![ixtirolarning takomillashib borishi kabi holatlar inson ongining ham shakllanib
borishiga turtki bo’ldi. Bu jarayon minglab yillarni o’z ichiga olgan bo’lib, ana
shu davrda inson ongi shakllanishining asosi sifatida qabul qilingan xulq-odob
qoidalari, ijtimoiy talablar yuzaga kelgan. Ushbu talablar muayyan davrda
yaratilgan yodgorliklarining asosiy mazmuni va mohiyatini tashkil etadi. Eng
qadimgi kishilarga xos bo’lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari,
orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda
qahramonlar qiyofasida o’z ifodasini topgan. Ruhga sig’inish (onimizm),
ajdodlar ruhiga sig’inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e'tiqodlar va
marosimlar yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning
tafakkur dunyosi aks etgan. Ammo bu rivoyat va afsonalar ham massaget, sak,
xorazmiy, so’g’d hamda parfiyanlar yashagan davrlar ruhini ifoda etadi, xolos.
Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o’rganishda quyidagi uch guruhga
ajratilgan manbalarga tayanamiz: 1. Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan
ko’rgazmali ashyolar. 2. Xalq og’zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar.
3. Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi. Ma'lumki, ibtidoiy kishilar
mehnat faoliyati jarayonida o’z ehtiyojlarini qondirgan va bu jarayon yosh
avlodda ham mehnat qilish, amaliy faoliyatni yo’lga qo’ya olish borasidagi
nazariy bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilishga zamin hozirlagan. Mehnat
faoliyatini tashkil etish jarayoni dastlabki paytlarda butun ijtimoiy hayotni
yo’lga qo’yish negizida amalga oshirilgan bo’lsa, keyinchalik tarbiya inson
faoliyati asosiy jihati, ijtimoiy ongni shakllantirishning muhim omiliga aylandi.
Dastlabki urug’chilik jamiyatidan oldin ham inson yashash uchun kurashgan,
mazkur davrda urug’ning barcha a'zolari jamoa bo’lib harakat qilganlar.
Keyinroq kishilar mehnat faoliyatini jamoa a'zolarining yosh jihatlariga ko’ra
quyidagi uch guruh asosida tashkil etganlar. a) bolalar va o’smirlar; v) ijtimoiy
hayot va mehnatda to’la ishtirok etuvchilar; s) keksalar. Ibtidoiy jamiyatda bola
o’zi uddalay oladigan faoliyatning tashkil etilishida bevosita ishtirok etib, hayot
kechirish va mehnat qilish ko’nikmalarini o’zlashtirgan. Bu holat og’ir sharoitda
kechgan. O’g’il bolalar erkaklar bilan ov qilish, qurol yasash kabi yumushlarni](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_20.png)
![bajarsalar, qizlar ayollar tomonidan bajariladigan mehnat sirlarini o’zlashtirar
edilar. Hech qaerda yozilmagan odat va an'analarga ko’ra, yosh bolalar keksalar
nazorati ostida ma'lum tajribalarga ega bolardilar. Bola ma'lum
tayyorgarliklardan so’ng maxsus sinovlardan o’tib, amaliy faoliyatda faol
ishtirok eta olish huquqini qo’lga kiritar edi. Ushbu an'ana, ya'ni, bolalarni
ma'lum yoshgacha enaga yoki murabbiyga topshirish yaqin davrlargacha
saqlanib qolgan, hatto hozirgi kunda ham ko’zga tashlanadi. Urug’chilik jamoasi
bosqichida esa bolalar mehnatining kolami kengayib, kasb-hunar faoliyatining
turlari ko’payib boradi. Tajribali kishilar bolalarni tarbiyalash bilan birga ularni
yozishga ham o’rgata boshlaydilar. Asta-sekin harbiy tarbiyaning boshlang’ich
ko’rinishlari yuzaga kela boshlaydi. Bolalarga harbiy san'at sirlarini o’rgatish
ancha murakkab ish bo’lib, ushbu tarbiyani tashkil etish maxsus bilim hamda
tayyorgarlikka ega bo’lishni taqozo etar edi. Shu bois maxsus harbiy bilim va
tayyorgarlikka ega bo’lgan kishilar bolalarga bu boradagi bilimlarni berish
jarayoniga jalb etila boshladilar. Jamiyatning ijtimoiy jihatdan taraqqiy eta
borishi bolalarga dalalarni o’lchash, suv toshqinlarining oldini olish, kishilarni
turli kasalliklardan davolash usullariga oid bilimlarni berishga bo’lgan ehtiyojni
yuzaga keltirdi. Mazkur ehtiyojni qondirish yo’lidagi harakatning tashkil etilishi
natijasida turli maktablar faoliyat yurita boshladi. Maktablarda asosiy e'tibor
bolalarga ogzaki bilimlar berish bilan birga ularda yozuv ko’nikmalarining
shakllantirilishiga qaratildi. Dastlab suratkashlik rivojlanib, piktografik xat
paydo bo’lgan bo’lsa, keyinchalik qo’shni mamlakatlardan kirib kelgan harflar
yordamida yozish usuli paydo bo’ladi va bu usul tez tarqala boshlaydi.
Eramizdan oldingi ming yillik o’rtalarida oromiy, Aleksandr Makedonskiy
istilosidan so’ng esa yunon, shuningdek, forsiy mixxat yozuvlari ham ma'lum
vaqtlarda qo’llanilib kelgan
Eramizdan oldingi birinchi ming yillik o’rtalariga kelib, oromiy yozuvi negizida
Avesto, Xorazm, So’g’d, Kushon, Run (Urxun-yenisey), uyg’ur va boshqa
yozuvlar paydo bo’ladi va ta'lim-tarbiyaning rivojlanishida muhim ahamiyat
kasb etadi. Ana shu davrga kelib, ibtidoiy jamoa bo’lib yashash an'anasi asta-](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_21.png)
![sekin rivojlana bordi, jahon madaniyatida inmoniyat tarixida muhim ahamiyatga
ega bo’lgan kashfiyotlar yaratildi. Xitoyda qog’ozning ixtiro etilishi,
Hindistonda hisoblash, o’nlik sonlar tizimining paydo bo’lishi, Mesopotamiyada
yer kurrasining 154 graduslarga, sutkani soatlarga, minut va sekundlarga
bo’lishning o’ylab topilishi, Markaziy Osiyoda O’rta dengiz bilan Hindistonni
o’zaro bog’lovchi karvon yo’lining vujudga kelishi, keyinchalik Xitoydan
Markaziy Osiyo orqali O’rta dengizga Buyuk ipak yo’lining ochilishi kabi
voqyealar mazkur hududlarda yashovchi xalqlar madaniyatining rivojlanishi va
yozuvning tarqalishiga sabab bo’ladi. Demak, eramizning boshlarida hozirgi
Markaziy Osiyo hududida biz yuqorida sanab o’tgan oromiy, yunon va forsiy
mixxat alifbosi asosida shakllangan Xorazm, So’g’d, Baqtriya yozuvlari
qo’llanilgan.
Xalq maktablari, san’at maktablari
Eramizdan oldin taxminan 484(480)—431(425) yillarda yashagan yunon
tarixchisi Gerodotning Tarix kitobida qadimgi forslar, saklar, massagetlarning
ta'lim-tarbiya tarziga oid muhim ma'lumotlar berilgan. Forslarning eng
sharaflaydigan narsasi jasurlikdir, - deydi olim. Shunga ko’ra ular ko’proq o’g’il
bolalardan faxrlanganlar. Podshoh ham kimning o’g’li ko’p bo’lsa, unga har yili
sovg’a-salomlar yuborgan. Bundan tashqari bolalarning yoshiga ham e'tibor
berishgan. O’g’il bolalarni besh yoshdan yigirma yoshigacha faqat uch narsaga:
otda yurish, kamondan otish, to’g’ri so’zlikka o’rgatilgan. Bolani besh
yoshgacha otasiga ko’rsatmaganlar, u ayollar tarbiyasida bo’lgan. Mabodo o’gil
bola vafot etsa, otasining qayg’urmasligi uchun shunday qilganlar. O’g’illar
hyech qachon ota-onasiga nisbatan hurmatsizlik qilmaganlar. Ular bunday
holatni faqat nikohsiz tug’ilgan yoki tashlandiq bolalardangina kutish mumkin,
deb hisoblaganlar. Bundan tashqari, Gerodot forslar uchun yolg’onchilik va
qarzdor bo’lish sharmandalik hisoblangan, deydi. Ular daryolarni muqaddas
sanaganlar. Shu bois daryo suviga tupurmaganlar, hatto qo’l yuvmaganlar1 .
Gerodotning ushbu ma'lumotlaridan ko’rinib turibdiki, bizning ajdodlarimiz
o’g’il farzandlarini jasoratli, o’z vatanining haqiqiy himoyachisi, kuchli va botir](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_22.png)
![inson etib tarbiyalashga katta e'tibor berganlar. Yigitlar va erkaklargina emas,
hatto ayollarning ham jasorat ko’rsatganlari borasidagi fikrlar yunon faylasuflari
tomonidan yozib qoldirilgan. Masalan, Plutarx fors ayollari haqida gapirib,
shunday voqyeani keltiradi: podshoh Kir forslarni shoh Astiag boshliq
midiyaliklarga qarshi kurashga otlantirganda, ular jangda mag’lub bo’ladilar.
Fors jangchilari shaharga qarab qocha boshlaydilar. Dushman ularni quvib,
shaharga bostirib kirishiga yaqin qolganda, darvozadan ularga qarshi ayollar
chiqib keladilar va yoqavayron holda shovqin ko’taradilar: ―Ey, noinsof
bandalar, qayoqqa qochmoqchisizlar? Endi siz dunyoga kelgan joyingizga
qaytib yashirina olmaysizlar-ku! Forslar ayollarning bu hatti-harakatiga dosh
bera olmay, qaytib jangga tashlanadilar va dushmanni orqaga chekinishga
majbur etadilar. Bu voqyeaga xotira sifatida Kir shunday qonun ta'sis etadi: Bu
shaharga qaysi shoh qadam qo’ysa, har bir ayolga bittadan oltin sovg’a qilsin .
Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, mavjud holatlar hamda shart-
sharoitning o’zi yoshlarga otda yurish, kamondan otish borasidagi bilimlarni
o’rgatish, shuningdek, ularda jasurlik, to’g’rilik va botirlik xislatlarini
tarbiyalash lozimligini taqozo etggan. Shu bois qadimgi ajdodlarimiz bolalarni
o’z xalqining erki va yurt mustaqilligining himoyachilari etib tarbiyalaganlar.
Plutarxning yana bir o’rinda qayd etishicha, Aleksandr Makedonskiy yerli
xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar bilan mahalliy xalqlarning
urfodatlarini o’zaro uyg’unlashtirishga harakat qilgan. Shu maqsadda u o’ttiz
ming bolani ajratib olib, yunon tili va makedoniyaliklarga xos bo’lgan harbiy
san'at sirlarini o’rgatishga buyruq bergan. Ana shu maqsadni amalga oshirishga
juda ko’p murabbiylar tayinlangan. Yunon alifbosining keyinchalik bu yurtda
qabul qilinishi o’sha davrda ko’plab maktablar ochilgani hamda unda yerli aholi
farzandlari ham o’qitilganidan dalolat beradi. So’g’d yozma yodgorliklari
orasida V.B.Xen tomonidan aniqlangan va Eski xatlar nomi bilan yuritiladigan
qimmatli manbalar eramizning boshlarida shakllangan so’g’d yozuvi haqida
ma'lumot beradi. Ushbu manbalarni Dunxuan shahri (Sharqiy Turkiston)
yaqinidagi savdo qishlog’ida yashagan so’g’dlik tijoratchi (savdogar)larning o’z](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_23.png)
![ona yurtlari Samarqandga yozgan va shaxsiy xarakterga ega bo’lgan xatlar3
tashkil qiladi. Imperator Yan Li (615-617)ning elchisi Vey Szi hisobotlarida
ham Samarqand shahrida yo’lga qo’yilgan ta'lim-tarbiya haqidagi ma'lumotlar
mavjud. Samarqandning mohir savdogarlari o’g’il bola besh yoshga to’lar ekan,
unga savdoni o’rgata boshlaydilar. O’qishni o’rganishi bilan savdo ishlari ham
o’rgatilgan. Syuan-Szin nomli boshqa bir Xitoy tarixchisi esa Samarqand
aholisining axloq va xulq-odob qoidalariga rioya etishi boshqalarga o’rnak
bo’lganligini aytib o’tgan. Bularning barchasi qadimgi davrlarda bolalarning
besh yoshidan o’qitilgani, ta'lim jarayonida ularni amaliy hayotga tayyorlash
asosiy maqsad qilib belgiligi to’grisidagi ma'lumotlarni beradi. Bu ma'lumotlar
qadimda bolalar o’qitiladigan savod maktablari bo’lganligi va maktablardan
tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy mashqlarni
bajara olish va muayyan hunar sirlarini o’zlashtirish ishiga jalb etilganligidan
darak beradi. Eng qadimgi davrlarda yo’lga qo’yilgan ta'lim-tarbiyaga oid
qimmatli ma'lumotlarni biz yana xalq og’zaki ijodi namunalari: afsonalar,
qahramonlik eposlari, qo’shiqlar, maqol va iboralarda ilgari surilgan g’oyalardan
ham olishimiz mumkin. Chunki xalq donishmandligining yorqin namunasi
bo’lgan xalq og’zaki ijodida xalq pedagogikasiga xos bo’lgan tarbiya tajribalari
umumlashgan. Ibtidoiy kishilarning tabiat va jamiyat haqidagi tasavvurlari, ular
tomonidan amal qilingan urf-odatlar, ijtimoiy munosabatlari mazmuni xalq
og’zaki ijodining eng qadimgi janrlaridan biri bo’lgan afsonalarda ifodalangan.
Afsonalarning qahramonlari yaxshilikning tantana qilishi uchun yomonlik
hamda nurning muqarrar mavjud bo’lishi uchun zulmat bilan kurash olib
boradilar, yaxshilik va baxt-saodatga chulg’angan o’lkalarini yaratadilar.
Aksariyat afsonalarning qahramonlarini inson sifatida gavdalangan xudolar
tashkil etgan. Ibtidoiy tuzum kishilarining orzuistaklari, o’y-fikrlari, maqsad va
intilishlarini yoritishga xizmat qilgan afsonalarning ko’pchiligi bizga eng
qadimgi yodgorliklar Avesto, Abulqosim Firdavsiyning Shohnoma asarlari
orqali ma'lumdir](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_24.png)
![II-bob. Mirzo Ulug`bekning ilmiy maktabi.
2.1. Mirzo Ulug`bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan
bebaho hissasi.
Garchand Amir Temur qudratli saltanat barpo etib, uning hududlarini sharqu
g’arbga, shimolu janubga kengaytirib, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy
jihatlardan yuksaltirib dovrug’ini olamga mashhur qilgan bo’lsa-da, biroq uning
vafotidan keyinmamlakat tanazzullikka uchrab bordi. Buning asosiy boisi
avvalo shundaki, Amir Temurtasarrufiga kirgan ellar va yurtlar shu qadar xilma-
xil, uzoq masofalarga cho’zilgan bo’lib,ularni yagona bir markazdan turib uzoq
vaqt boshqarish murakkab edi. Buning ustigaulardagi mavjud turli-tuman
muholifatchi kuchlar ertami-kech o’z hududiy mustaqilligi uchun harakat
etishlari tabiiy edi.
Sohibqiron saltanatini zaiflashtirish va parchalanishga olib kelgan muhim
sabablardan yana biri - ko’p sonli temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt talashib
boshlanibketgan va bir necha yillarga cho’zilgan o’zaro besamar urushu
nizolardir. Chunki, AmirTemur vafotidan so’ng uning ko’p sonli vorislari uning](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_25.png)
![dono vasiyatlari, o’gitlariga quloqosmay, markaziy hokimiyatni egallash yo’lida
jangu-jadalga kirishadilar.Amir Temur Xitoy yurishiga otlangan bir paytda
O’trorda 1405 yil 18 fevraldakasallanib vafot etgan paytda uning 4 o’g’lidan 2
tasi (Mironshoh va Shohruh Mirzolar) va 19 ta nevara, 15 chevara, shuningdek,
qizlari - Og’a begim, Sulton Baxt begim va Og’a begimning o’g’li Sulton
Husayn Mirzolar qolgan edi.Amir Temur vasiyatiga ko’ra uning o’rnini Qobul,
Qandahar va Shimoliy Hind erlarini boshqarib turgan
nabirasi Pirmuhammad (Jahongir Mirzo o’g’li) egallashi kerakedi. Biroq
shahzoda Halil Sulton (Mironshoh o’g’li)ning o’zboshimchalik bilan
Samarqandni egallab, o’zini hukmdor deb e’lon qilishi, tabiiyki, boshqa
shahzodalarning ham qo’zg’alishiga, saltanatning darz ketishiga olib keldi.
Buning oqibatida tez orada g’arbiy hududlarning ancha qismi mustaqil bo’lib
ajralib ketdi. Ozarbayjon tomonda turkmanlarning Oq quyunli va Qora
quyunli sulolalarining Temur saltanatiga bo’ysunmaslik va unga qarshi qarshilik
harakati kuchaydi. Amir Xudaydod va Shayx Nuriddinlar esa
Movarounnahrning turli hududlarida bosh ko’tardilar1. Faqat
qat’iyatli,shijoatli Shohruh Mirzo bu qonli nizolar , urushlarga barham berib,
Xuroson va Movarounnahrda hokimiyat jilovini qo’lga kiritadi. U 1409 yilda
ovarounnahrdagi vaziyatni o’z foydasiga hal etib, uni katta o’g’li Ulug’bekka
topshiradi. Bobosi Amir Temur unga katta mehr bilan qarabyoshligidan o’z
tarbiyasiga olgan. Ulkan tug’ma iste’dod, aql-zakovat sohibi bo’lgan Ulug’bek
(Sohibqiron xonadonida uni shunday nom bilan erkalashgan) davlatboshqaruvini
puxta egallashdan tashqari diniy va dunyoviy bilimlarni ham etuk
darajadao’zlashtirgan. Mirzo Ulug’bek hukmronligi (1409-1449) temuriylar
saltanatining an’anaviy rivoji va muhim
ijtimoiy o’zgarishlar yo’lidan ilgarilab berishida alohida davrni tashkil etadi.
Negaki, bunda donishmand hukmdorning katta sa’y-harakatlari, to’g’ri
yo’naltirilgan siyosati tufayli mamlakat daxlsizligi, tinchligi va osoyishtaligi
nisbatan ta’minlandi. Bu esa uning iqtisodiy, madaniy va ma’naviy ravnaqiga
sezilarli ijobiy ta’sir ko’rsatdi. O’sha davr tarixchilarining yakdil fikricha,](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_26.png)
![Ulug’bek bobosi davridagi boshqaruv tizimini, barcha tartib-qoidalarni to’la
saqlashga harakat qilgan. Soliq va moliya siyosatida ham bunga amal qilgan.
To’g’ri, Ulug’bek Amir Temur singari jangu jadallarga qiziqmadi. Bu
sohaga uning ortiqcha rag’bati ham bo’lmagan. Faqat zaruriyat taqoza
qilgandagina uharbiy yurishlarga otlangan.. Shu
boisdan ham endilikda uning faoliyatida mamlakat obodonchiligi, yurt tinchligi,
farovonligi, ilm-fan ravnaqiga oid masalalar asosiy o’rin egallaydi. Mamlakatda
savdosotiq,hunarmandchilik va ziroatchilik avvalgidek rivojlanishda davom
etadi. Ko’plab sun’iy sug’orish inshootlari barpo etiladi. Mamlakat Buyuk ipak
yo’li orqali halqaro karvon savdosida faol ishtirok etadi. Samarqand, Buxoro,
Shaxrisabz, Shosh va boshqa shaharlarda ko’plab hashamatli madrasalar,
masjidu maqbaralar, karvonsaroylar qad rostlaydi. Uning bevosita
rahnamoligida qurilgan tenggi yo’q me’moriy inshoot - rasadxona o’sha davr
ilm-fani va texnikasining eng so’nggi yutuqlarini o’zida mujassam etgan edi.
Ulug’bekning 1428 yilda o’tkazgan pul islohoti ham mamlakatda savdo-sotiq va
pul muomalasini, moliya siyosatini yo’lga qo’yishda muhim voqea bo’lgan.
Ulug’bek muomalaga chiqargan yangi vazndagi tanga pullar o’z qadri, qimmati
bilan iqtisodiy hayotni jonlantirish, savdo-sotiqni rivojlantirishda alohida rol
o’ynadi. Uning davrida ham yuqori tabaqa vakillariga, harbiy sarkardalar, oliy
ruhoniylarga avvalgidek alohida imtiyozlar berish tartibi hukm surdi. Bundan
tashqari davlatning katta ma’naviy tayanchi hisoblangan diniy muassasalar
ixtiyorida ham ulkan miqyosdagi vaqf erlari to’plangan edi.
Bu davrning yana bir muhim yutug’i-bu ijtimoiy fanlar , xususan, tarixshunoslik
sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir. Bu xayrli ishlarning yuzaga
chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo’lgan.
Jumladan, Amir Temurning «Tuzuklari», Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus
tarixi», Bobur Mirzoning «Boburnoma»si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta’sir
ko’rsatganligi shubhasizdir.
Temuriylar davrida salmoqli iz qoldirgan alloma olimlardan Nizomiddin
Shomiy va Sharafiddin Yazdiyning «Zafarnoma», Xofizu Abruning «Zubdat at-](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_27.png)
![tavorix», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla ul-sa’dain» va «Majma’ ul-
bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish o’rni va ikki azim daryoning
quyilish joyi»), Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi», Mirxondning etti jildli
«Ravzat ul-safo» («Poklik bog’i»), Xondamirning «Makorimul axloq» («Yaxshi
fazilatlar»), «Xabibus siyar fi axboru afodul bashar» («Xabarlar va bashariyat
odamlaridan dilga yaqin siyratlari») asarlari o’sha zamon tarixshunoslik
ilmining yuksaklik darajasini o’zida ifoda etadi1. Х ulosa qilib aytadigan bo’lsak
Eng muhimi, bu davr AmirTemurdek buyuk siymoni tarix maydoniga chiqardi.
Bu zoti sharif va uning avlodlarining mislsiz sa’y-harakatlari, bunyodkorlik
faoliyati tufayli Movarounnahr va Xuroson
o’lkalari ulkan o’zgarishlarga yuz tutdi. Mo’g’ullarning bir yarim asrlik bosqini
va zulmasoratidan butunlay xalos bo’lgan ona yurtimiz qudratli saltanat
darajasiga ko’tarildi. Ayni chog’da u ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy
jihatlardan yuksalib, jahonga dovrug’ taratdi. Ulug’ ajdodlarimiz tomonidan
yaratilgan moddiy va ma’naviy madaniyatning yuksak namunalari, duru
javohirlari mana necha asrlardirki, jahon ahlini hayratga solib, minnatdor
avlodlar ardog’ida e’zozlanib kelmoqda.
2.2. Ulug`bekning “To’rt ulus tarixi” asari tarixiy manba sifatida
Mirzo Ulugbek iki yirik asar yozib koldirdi. Bulardan biri «Zichi Jadidi
Kuragoniy» bulib, klassik astronomiyani nazariy va amaliy masalalarini kamrab
olgan ; Samarkand astronomlarining kup yillik ilmiy kuzatishlarini bayon
etuvchi kapital asar xisoblanadi.
Ikkinchisi tarixiy asar mamlakatning ijtimoiy – siyosiy tarixi kiska tarzda bayon
etilgan. Asar «Ulus – i arba’yi Chingiziy» (Chingiziylarning turt ulusi tarixi)
yoki «Tarixiy– i arba ulus» (Turt ulus tarixi) nomi bilan mashxur. 1425 yilda
yozib tomomlangan. «Tarix– i arba ulus» mukaddima va turt kismdan iborat.
Mukaddima O’rta asrlar tarixchilar urtasida xukm surgan an’anaga kura
islomiyatdan avval utgan paygambarlar, turklarning afsonaviy ota – bobolari](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_28.png)
![xisoblangan Yofas ibn Nux va uning farzandi Turkxon, shuningdek , Turk –
mugul kabilalari va Chingizxon ta’rifi bayon kilingan.
Birinchi kism, Ulug yurt, ya’ni Muguliston va Shimoliy Xitoy tarixi: Ugadayxon
(1227 – 1241) davridan to Arikbugunning avlodi Urdayxon zamonigacha yuz
bergan vokealarni uz ichiga oladi. Ikkinchi kismda Jush ulusi, ya’ni Oltin Urda
tarixi (Jujixon davridan to Shoxruxning zamondosh bulishi Muxammadxon
zamonigacha; XIII – XIV asrlardagi tarixi talkin etilgan). Shuni xam aytish
kerakki, muallif mazkur ulusda xukmronlik kilgan xar bir xukmdor (xon) ustida
kiskacha va aloxida – aloxida tuxtalib, ularning davrida sodir bulgan
vokealardan eng muximlarini bayon etgan.
«Tarix – i arbob ulus» ning ayrim kismlari, xususan uning turtinchi kismi kup
jixatdan Sharafuddin Ali Yazdiyning «Mukaddimai Zafarnoma» siga uxshab
ketadi, lekin «Tarix arbo ulus» bir muncha tula asar.
Bundan tashkari, unda turt ulus urtasidagi siyosiy munosabatlar «Uzbek»
etnomining kelib chikish vakti xususida xam kimmatli ma’lumotlar uchratamiz.
Kiskasi, «Tarix – i arba ulus» O’rta Osiyo va Kozogistonning XIII – XIV
asrlardagi tarixini urganishda ayniksa , Chigatoy ulusi tarixini urganishda muxim
manbadan biri vazifasini utashi mumkin.
Ko’rilayotgan davr ichida O’rta Osiyo xalqlari madaniy hayoti murakkab va
mashaqqatli yo’lni bosib o’tdi. Uzaro qirg`inbarot urushlar, tez-tez bo’lib
turadigan chet el bosqinchilarining talon-torojlari ba’zida xalqning asrlar bo’yi
yaralgan ma’naviy va moddiy madaniyati boyliklarini bir uyum xaroba va kulga
aylantirar, faqat mo’’jiza bilan saqlanib qolgan urug`largina madaniyatning
yangi nihollarini etishtirardi. Xalqning fidoyi o’g`il-qizlari ularni sevib
parvarishlar, shogirdlar va o’rinbosarlar tayyorlashar, o’zlaridan oldin o’tgan
ajdodlarning an’analarini davom ettirar edilar. Temur o’limidan keyin ham
shun day bo’ldi. Temurning ulkan feodal davlati qilich va qalqon itoatida edi.
Xalq ommasi esa feodallarning jabr-zulmi ostida yashardi.
Temur vafotidan so’ng (5.02.1405 yil) hokimiyat uchun kurash boshlanadi va
to’rt yildan so’ng Temurning o’g`li Shohruh bu kurashda g`olib chiqadi. U otasi](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_29.png)
![idora qilgan hokimiyatni ikki kismga bo’ldi: markazi Qirotda bo’lgan, o’zi
boshqargan Xuroson davlati va markazi Samarqandda bo’lgan, o’g`li Ulug`bek
boshqargan Movarounnahr davlati.
Temurning nabirasi Shohruhning to’ng`ich o’g`li Ulug`bek 1394 yil 22 martda
(796 yil) Sultoniya shahrida, Shoh ruhning 17 yashar xotini
Gavharshodbegimdan tug`ildi. Gavharshodning otasi Chig`atoy zodagonlari
vakili, Chingizxon hayotini saqlab qolgan Kishliqning o’g`li Giyosiddin Tarxon
edi. Temur vafotidan so’ng Shohruhning xotini erining hukmronlik yillarida
muhim rol o’ynadi. Yangi tug`ilgan chaqaloqqa Muhammad Tarag`ay nomi
berildi. Lekin hali Temur hayotligi davridayoq uni Ulug`bek deb atashardi.
1404 yil kuzida «Etti yillik» yurishdan qaytgan amir Temur o’z g`alabalariga
qo’shib, 9 yoshdan 17 yoshgacha bo’lgan beshta nabirasining to’yini xam
qo’shib o’tkazdi. Ular safida o’n yoshli Ulug`bek xam bor edi. Uning qallig`i -
amakisi Muhammad Sultonning (uning sharafiga Go’ri Amir maqbarasi
qurilgan) qizi Og`abegim (yoki Og`abeka) edi, u ham keyinchalik Go’ri Amir
xilxonalarining biriga dafn qilingan. Ulug`bek 15-16 yoshida, 1409 yilda otasi
Shohruh tomonidan Movarounnahr hokimi etib tayinlandi. Ikki yildan keyin
1411 yili 17 yoshli Ulug`bek shimoli-g`arbiy Amudaryodan Sig`noqgacha,
shimoli-sharqda esa Ashpara (Isfara) gacha bo’lgan ulkan muzofotning
hukmdoriga aylandi. Qokimiyat jilovi Shohrux qo’lida bo’lsa-da, zamondoshlari
Ulug`bekni itoatdagi shoh deb bilmasdilar.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_30.png)
![Xulosa
Tarbiya insonning aqliy va axloqiy jihatdan tarkib topa borishiga ta’sir etgan
bo’lsa, insonning shakllana borishi ham o’z navbatida kishilik jamiyatining
qaror topa borishiga yordam bergan. Xullas, tafakkur yurita olish qobiliyatiga
ega bo’lgan inson kamolotining ta’minlanish jarayoni hamda jamiyatning
ijtimoiy taraqqiyoti o’zaro uzviy aloqada shakllangan. Mazkur tarixiy jarayon
mohiyatini bilish bizga inson tafakkurining juda uzoq davr va murakkab
sharoitlarda shakllana borganligidan dalolat beradi.
Ma’lumki, kishilik jamiyatining vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik
jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki diniy e’tiqodlar,
eng oddiy ixtirolarning takomillashib borishi kabi holatlar inson ongining ham
shakllanib borishiga turtki bo’ldi. Bu jarayon minglab yillarni o’z ichiga olgan
bo’lib, ana shu davrda inson ongi shakllanishining asosi sifatida qabul qilingan
xulq-odob qoidalari, ijtimoiy talablar yuzaga kelgan. Ushbu talablar muayyan
davrda yaratilgan yodgorliklarining asosiy mazmuni va mohiyatini tashkil etadi.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_31.png)
![Eng qadimgi kishilarga xos bo’lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari,
orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda
qahramonlar qiyofasida o‘z ifodasini topgan. Ruhga sig’inish (onimizm),
ajdodlar ruhiga sig’inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va
marosimlar yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning
tafakkur dunyosi aks etgan. Ammo bu rivoyat va afsonalar ham massaget, sak,
xorazmiy, so‘g‘d hamda parfiyanlar yashagan davrlar ruhini ifoda etadi, xolos.
Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ko’rgazmali ashyolar.
Xalq og’zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar.
Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi.
Ma’lumki, ibtidoiy kishilar mehnat faoliyati jarayonida o‘z ehtiyojlarini
qondirgan va bu jarayon yosh avlodda ham mehnat qilish, amaliy faoliyatni
yo‘lga qo’ya olish borasidagi nazariy bilim, ko’nikma va malakalarni hosil
qilishga zamin hozirlagan. Mehnat faoliyatini tashkil etish jarayoni dastlabki
paytlarda butun ijtimoiy hayotni yo’lga qo’yish negizida amalga oshirilgan
bo’lsa, keyinchalik tarbiya inson faoliyati asosiy jihati, ijtimoiy ongni
shakllantirishning muhim omiliga aylandi. Dastlabki urug‘chilik jamiyatidan
oldin ham inson yashash uchun kurashgan, mazkur davrda urug‘ning barcha
a’zolari jamoa bo’lib harakat qilganlar. Keyinroq kishilar mehnat faoliyatini
jamoa a’zolarining yosh jihatlariga ko’ra quyidagi uch guruh asosida tashkil
etganlar.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_32.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
Siyosiy manbalar
1. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risidagi qonun” T., 2020 yil
2. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T. 2008 y 176 b.
2. Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura – T.
«O’zbekiston» 1998 y.
3. Inomova. M. Oilada bolalarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi – T., 1999
y.
4. Imomov va boshqalar. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. – T.,
«O’qituvchi»1990 y.
5. Inomova. M. Bolalarni axloqiy tarbiyalashda ota-onalarning roli – T.,
Pedagogika «Bilim» jamiyati, 1989 y.
6. Musurmonova O. Yuqori sinf o’quvchilari ma’naviy madaniyatini
shakllantirishning shakl va metodlari. – T., «Fan»1993 y.
7. Musurmonova O. O’quvchilarning ma’naviy madaniyatini
shakllantirish. – T., «Fan»1993 y.
8. Ma’naviyat darsligi. Tuzuvchi S.Nishonova. – T., «O’qituvchi» 1994
y.
9. Mahkamov U. Axloq – odob saboqlari. – T., «Fan»1994 y.
10. Munavvarov A.Q. Oila pedagogikasi. – T., «O’qituvchi»1994 y.
11. Mirtursunov Z. O’zbek xalq pedagogikasi – T., «Fan»1973 y.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Maxmudov Q. Turmush ziynati. – T., «O’qituvchi» 1991 y.
2. Ushinskiy K.D. Tanlangan pedagogik asarlar Toshkent, O’quv
pedagogik nashriyoti 1959 y. 101-bet.](/data/documents/8e90fb4f-bd78-492d-bcbd-7ab330311da2/page_33.png)
“TARBIYAVIY ISHLAR JARAYONIDA MIRZO ULUG'BEK MA'NAVIY MEROSINING TUTGAN O'RNI” MAVZUSIDAGIKURS ISHI
Mavzu: Tarbiyaviy ishlar jarayonida Mirzo Ulug'bek ma'naviy merosining tutgan o'rni. Reja: Kirish I-bob. Mirzo Ulug'bek Muhammad ibn Shohrux ibn Temur Ulug'bek Ko'ragon- Temuriylar davlatining hukmdori, buyuk o'zbek munajjimi va matematigi. 1.1. Mirzo Ulug'bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli 1.2. Mirzo Ulug'bekning pedagogik g'oyalari va ma'rifatparvarlik xizmatlari II-bob. Mirzo Ulug'bekning ilmiy maktabi. 2.1. Ulug'bek davrida maktab islohoti. 2.2. Mirzo Ulug'bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo'shgan bebaho hissasi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, odamzodga ato etilgan eng oliy ne’mat hisoblangan farzan bu millat boyligi. Chaqaloqning tashrifi ila xonadonimizga nur, oilamizga baxt, kelajagimizga umid va ishonch kirib keladi. Darhaqiqat, farzand ila olam munavvar. Zero, u naslimiz davomchisidir. Ko’zimizning oqu qarosi bo’lgan dilbandlarimiz har doim ardog’imizda ekan, biz olamga ular nigohi bilan qarashga intilamiz. Har bir harakati va imo- ishoralari orqali ularni anglashga urinamiz va albatta, buning uddasidan chiqamiz. Lekin bolalik dunyosidan uzoqlashgan kattalarning bu olamga qayta kirib kelishlari qiyin kechadi. Bolalar bilan muloqot paytidagina bu olam mo’jizalaridan bahramand bo’lish mumkin. Lekin biz kattalar o’zimiz bilmagan holda bu mo’jizalarni ko’rish va ulardan bahramand bo’lishdek baxtdan qochamiz va bu ishni begonalarga topshiramiz. Shunday daryolar borki, ularni tezoqar va o’zgaruvchan deya ta’riflashadi. Bu qiyos farzand tarbiyasi borasida ham ifodalanishi mumkin. O’g’il-qizlarning rivojlanish davri xuddi tezoqar va o’zgaruvchan daryolarga o’xshatiladi. Gohida ular oldinga intilib o’zanlaridan chiqib ketguday bo’lsalar, gohida tinch va osudalik kasb etadilar. Istiqloldan keyingi yillarda farzand tarbiyasiga bo’lgan e’tibor davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu boradagi o’zgarishlar bola tarbiyasi mavzusining asrlarga tatigulik vazifa ekanini isbotlab berayotir. Negizi tarixiy, diniy, milliy qadriyatlarga tutash bo’lgan farzand tarbiyasiga taalluqli kitoblar nashr bu borada amalga oshiralayotgan eng muhim ishlardan biri hisoblanadi. Mustaqilligimiz sharofati bilan nashr qilingan Imom Buxoriyning 4 jildlik «Hadis» lar to’plami, Amir Temur hayoti va bunyodkorlik ishlari mavzui bilan bog’liq o’nlab kitoblar so’zimiz isbotidir. Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Boburdan avlodlarga meros bo’lib qolgan bebaho boylik o’zbek millatining durdonalaridir. Forobiy, Beruniy, al-Xorazmiy, at-Termiziy, Moturudiy, Ibn Sino, Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Mahmud az-
Zamaxshariy, Ulug’bek, Yassaviy, Abdulla Qodiriy, Ch’lpon, Munavvarqori, Fitrat, Usmon kabi o’zbek millatining buyuk siymolari, atoqli olimlari va adiblari bilan har qancha faxrlansak arziydi. Kengroq mushohada yuritadigan bo’lsak, millat barkamolligi, Vatan taraqqiyoti farzand tarbiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Bu o’z navbatida elning kitobxonlik darajasiga, ya’ni o’qimishligiga tutashdir. O’z millatini sevadigan har bir inson, uning yutuqlari, obro’-e’tibori bilan faxrlanadi, zavqlanadi, uning muammolariga befarq qarab tura olmaydi. Yuksak ma’naviyatli inson, o’z eliga millatiga jonkuyar bo’ladi, uning muvaffaqiyatlaridan ich-ichidan faxrlanadi, quvonadi. Milliy xulq-atvor tushunchalari har bir kishida o’z millatining moddiy, ma’naviy merosilarini o’zlashtirish, urf-odatlari, an’analari, qadriyatlarini va tarixini mukammal bilish hamda uni o’zga millatlarniki bilan qiyoslash natijasida shakllanadi. Buning natijasida unda o’z millatiga mehr-muhabbati osib boradi. Har bir o’quvchi Vatan muvafaqqiyatida o’zining ham shaxsiy burch va mas’uliyati vazifalari borligini to’la idrok etsin. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan kundalik ishlarimizni shunday tashkil etishimiz zarurki, natija o’quvchilar Respublikamizning hozirgi mustaqilligi sharoitida uning muammolarini o’zinikidek qabul qiladigan bo’lsin. Ularning og’irligini o’z yelkasiga oladigan, mumkin qadar Vatanga foyda keltirishdan g’ururlanadigan shaxs bo’lib ulg’aysin. Yuqorida qayd etilganlardan ma’lumki bizning kurs ishimizning «Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirish» nomli mavzusi Respublikamiz ta’lim-tarbiya tizimi hamda ilmiy tadqiqotlar oldida turgan vazifalar qatorida hal qilinishi lozim bo’lgan dolzarbligiga ega.Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulug‘bek Qo‘rag‘oniy (1394-1449) - buyuk astronom va matematik, o‘z davrining atoqli allomasi, davlat arbobi, Movaraunnahrni 1441-1449 yillar boshqargan, mashhur hukmdor va sohibqiron Amir Temurning nabirasi.
Ulug‘bek (Muhammad Tarag‘ay) 1394 yil 22 mart kuni hozirgi Ozarbayjon hududidagi Sultoniya shahrida tavallud topgan. 1405 yil, Markaziy Osiyodan tashqari, Yaqin va O‘rta Sharqning barcha hududi, O‘rtayer dengizidan Shimoiy Hindistongacha bo‘lgan katta yerni o‘z ichiga olgan ulkan saltanatni yaratgan buyuk sohibqironning o‘limidan so‘ng, butun merosiy mulki uning o‘g‘il va nabiralariga o‘tadi. Temuriylar saltanatining tepasiga Hirot qarorgohida saylangan Temurning o‘g‘li - Shohruh o‘tiradi. Mavaraunnahr boshqaruvi Shohruhning to‘ng‘ich o‘g‘li, Amir Temurning nabirasi Ulug‘bekka topshiriladi. 1409 yil Ulug‘bek Samarqand hokimi etib e’lon qilinadi, otasi Shohruhning o‘limidan so‘ng, 1447 yil Temuriylar sulolasiga bosh bo‘ladi. Yoshligida Ulug‘bek fan va san’at turlariga, ayniqsa, matematik va astronomiyaga katta qiziqish bildiradi. Uning aqliy dunyoqarashi kengayishida otasi va bobosi to‘plagan boy kutubxona zamin bo‘ldi, u yerda ko‘p vaqtini o‘tkazardi. Ulug‘bek u vaqtlar o‘lchovi bilan qaraganda, juda zo‘r ta’lim olgan. Ajoyib xotira egasi bo‘lib, u arab va fors tilini erkin egallagan, turk she’riyatini yaxshi bilgan, adabiy uslublarni egallagan va adabiy bahslarda ishtirok etgan. O‘zi ham she’rlar yozgan. Ulug‘bekning ustozi taniqli olim, Temuriylar saroyidagi mashhur matematik va astronom Qozizoda Rumiy bo‘lgan. U to‘qqiz yasharli Ulug‘bekka Marog‘adagi mashhur rasadxona xarobalarini ko‘rsatgan. Yoshlikdagi aynan shu xotiralari bo‘lajak astronom kelajagini belgilagan bo‘lishi mumkin. Ulug‘bek davrida Samarqand o‘rta asrlar davridagi ilm-fan o‘choqlaridan biriga aylangan. Samarqandda, XV asrning birinchi yarmida Ulug‘bekning atrofida G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi taniqli astronom va matematiklarni birlashtirgan butun bir ilmiy maktab vujudga keldi. U vaqtlar Samarqandda O‘rta Osiyo tarixi haqida ajoyib asar yozgan tarixshunos Hofiziy Abru, taniqli shifokor Mavlono Nefis, shoirlar Sirojiddin Samarqandiy, Sakkokiy, Lutfiy, Badaxshiy va boshqalar yashagan.