Boshlang‘ich sinflarda grammatika, imlo va nutq o‘stirish dasturini o‘quvchilar bilimiga qo‘yiladigan talablar va boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z minimum nuqtai nazaridan tahlil qilish. Reja: 1. Boshlang’ich sinflarda grammatika o’qitishning maqsadi va vazifalari. 2. Grammatika va so’z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari. 3. Grammatika va so’z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirish bosqichlari. 4. Boshlang‘ich sinflarda grammatika, imlo va nutq o‘stirish dasturini o‘quvchilar bilimiga qo‘yiladigan talablar va boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z minimum nuqtai nazaridan tahlil qilish.

Boshlang’ich sinfl arda grammat ik a o’qit ishning maqsadi v a v azifalari. Boshlang’ich sinflarda grammatika o’qitish, asosan, amaliy nuqtai nazardan amalga oshiriladi. Grammatik bilimlar o’quvchilarning nutqini o’stirish, savodxonligini oshirishga qaratilgan. Dasturda bog’lanishli nutq ustida ishlash, u yoki bu (morfologik va sintaktik) birliklarning yozilishi, qo’llanilish shakllari, tinish belgilarining o’rinli ishlatilishini o’rganish bo’yicha maxsus soatlarning ajratilishi ham bejizga emas. Umuman, maktabda grammatika o’qitishning maqsadi o’quvchilarga so’z tuzilishi va gap qurilishi haqidagi qonun-qoidalarni o’rgatishdan iborat bo’lib, ona tili fanini o’rganishning eng asosiy qismi sifatida muhim ahamiyatga ega. Prof.A.M.Peshkovskiyning fikricha, grammatika har qanday bilimni egallashga o’tadigan bir ostona kabidir. Grammatikani yaxshi o’zlashtirmasdan o’z ona tilini ham, boshqa fan yoki tillarni ham o’rganib bo’lmaydi. Ulug’ rus metodisti K.D.Ushinskiy ta’kidlaganidek: ”Grammatika – hatto insonni o’zini o’ziga tanitishdek qobiliyatni tarbiyalashda juda muhim rol o’ynaydi”. O’quvchilarning to’g’ri so’zlay olishi, xatosiz yozishi hamda boshqalarning fikrini to’gri tushunishi uchun ham grammatikadan olgan bilimlarini amalda tatbiq eta olishi zarur. Demak, har qanday nutq malakasi asosida grammatik bilim yotadi. Boshlang’ich ta’limda o’quvchilarga grammatika bo’yicha bilim berish didaktik prinsiplar asosida, shulardan biri elementarlik prinsipi asosida olib boriladi. Tilning grammatika bo’limiga oid hodisa va

tushunchalar lingvistik nuqtai nazaridan tilshunoslikda turlicha ta’rif-u tavsifga ega bo’lgan ilmiy asarlar yaratilgan. Bu asarlarda o’zbek tilidagi morfologik va sintaktik birliklar haqida atroflicha ilmiy izohlar berilgan. Biroq boshlang’ich sinf dasturi va darsliklarida mazkur ilmiy xulosalarning hammasini kiritish shart emas, aksincha, ulardan faqat kichik yoshdagi bolalarning yoshi, saviyasini hisobga olgan holda aqliy tafakkuriga sig’dira oladigan darajada amaliy va qisman nazariy faktlar, qoidalar hamda misol va mashqlar kiritilgan va o’rganish bo’yicha sinflar kesimida taqsimlangan. Grammat ik a v a so’z y asalishiga oid t ushunchalarni shak llant irish bosqichlari. Grammatikaning qismlari bo’lmish morfologiya va sintaksis teng huquqli bo’lib, ularning har biri o’ziga xos xususiyat va tushunchalarga ega. Boshlang’ich sinflarda morfologiyadan “ot”, “sifat”, “son”, “fe’l”, “olmosh” tushunchalarini; siktaksisdan “gap”, “ega”, “kesim”, “ikkinchi darajali bo’lak”, “uyushiq bo’lak”, “undalma” kabi tushunchalarni; so’z yasalishidan “o’zak”, “qo’shimcha”, “o’zakdosh so’zlar” kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi. O’qituvchi mazkur tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish, o’quvchilar aqliy faoliyatini to’g’ri tashkil etish uchun tushuncha nimaligini, tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini, tushunchani o’zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq bo’lishini yaxshi bilishi lozim. Ma’lumki, tushuncha atrof-muhitdagi predmet va hodisalarning muhim belgilari va o’zaro aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur shakli

sanaladi. Grammatik tushuncha (GT) larda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o’ziga xos xususiyati, ya’ni tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o’ziga xos xususiyatini keltirib chiqaradi. Til hodisalari, til kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda belgilarini kuzatish, bir tizimga solish va umumlashtirish mumkin bo’lgan aniq hodisalar va predmetlar material sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so’z, so’z birikmasi, gap, mor fema, leksema, fonema va boshqalarning o’ziga xos muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo’lgan dastlabki materialning o’zi yetarli darajada mavhumdir. Demak, grammatik tushunchalar umumlashtirilgan tushunchalarning yana umumlashtirilgani hisoblanadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o’quvchilarda juda ko’p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma’lum daraja da rivojlangan bo’lishi lozim. Mav hum t afak k ur ta’lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko’nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar yig’indisini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi zarur. Ko’pgina ruhshunos olimlarning tekshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni ta -

fakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O’quvchilarda GTni shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o’sganligiga bog’liq. Mavhumlashtirishda qiynaladigan o’quvchilar so’zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim grammatik belgilariga ko’ra bir guruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va xatoga yo’l qo’yadilar. Masalan, sifat o’rganilganda o’quvchilar sifat predmetning belgis ini bildirishini bi lib oladilar. Oq, qora, sariq kabi sifat larda leksik ma’no grammatik ma’noga mos keladi. Ko’p sifatlarda bunday moslik bo’lmaydi: loqayd, g’amx’r, hasadgo’y, muattar kabi sifatlarda belgi mavhumlik kasb etgani sababli predmet belgisini bunday keng ma’noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni o’rgana boshlagan o’quvchilarga qiyinlik qiladi, ular belgini ko’proq rang-tasvir ma’nosida aniq tasavvur qiladilar. Bunday hodisani ot , son, fe’l ni o’rganishda ham uchratish mumkin . GT ni shakllantirish uchun o’quvchilarda mavhumlashtirish ko’nikmasini o’stirish, ular diqqatini so’zning aniq leksik ma’nosidan grammatik ma’nosiga qaratish va shu guruhdagi so’zlarga oid umumiy, grammatik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, k i m? yoki n i m a? so’rog’iga javob bo’ladigan barcha so’zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish, son (birlik va ko’plikda kelish), egalik qo’shimchalari bilan o’zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so’zlar uchun umumiy gram matik belgilar hisoblanadi.