BOSHLANG`ICH TA`LIM DARSLARINING O`QUVCHILARDA TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH IMKONIYATLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.6982421875 KB

Ko'chirib olish

BOSHLANG`ICH TA`LIM DARSLARINING O`QUVCHILARDA
TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH
IMKONIYATLARI
REJA :
1. O`qish darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ
tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari.
2. Ona tili darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ
tafakkurni shakllantirish.
3. Matematika darsini o ` qitish jarayonida o ` quvchilarda tanqidiy va
kreativ tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari .
4. Tabiatshunoslik darsini o ` qitish jarayonida o ` quvchilarda tanqidiy va
kreativ tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari

O`qish darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ
tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari.
O'qish - bolalarning nutq faoliyatlarini oshirish, adabiy estetik tafakkurini
kamol toptirish, mustaqil fikrlashga o'rgatishning muhim omilidir. Shuning uchun
ham boshlang'ich ta'lim tizimida muhim o'quv predmeti ta'lim berish, kamol
toptirish va tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Shulardan kelib chiqib, aytish lozimki,
o'quvchilarni o'qishga o'rgatishning asosiy vazifalari quyidagilardir;
 boshlang'ich o'qish malakalari (to'g'ri, tez, ongli va ifodali o'qish)ni
takomillashtirish;
 bolalarni o'qigan asarlarini idrok eta bilishlari, ularda aks etgan voqea-hodisalar
mazmunini tushuna olishlari va xulosalar chiqarishga tayyorlash;
 o'quvchilarni matn ustida ishlashga o'rgatish;
 o'quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish.
Bu vazifalarning hammasi, albatta, dasturda berilgan badiiy ilmiy-ommabop
asarlar, xalq og'zaki ijodi namunalari asosida amalga oshiriladi.
O'qish mashg'ulotlarini o'tkazish jarayonida matn va kitob ustida ishlash
o'quvchilarning bog'lanishli nutqini o'stirish, nutq madaniyatini rivojlantirishni
nazarda tutadi.
Matnni bo'g'inlab, so'ng sidirg'a o 'qishni o'rganadilar. 2-sinfda o'quvchilarda
so'zlarni butunicha sidirg'asiga o'qish malakasi shakllanadi. O'qishning to'g'ri va
ifodali bo'lishiga erishiladi, o'qish sur 'ati tezlashadi.
3-sinfda so'zlarni butunicha sidirg'a o'qish ko'nikmasi to’ la shakllanadi . Bu
esa o'quvchilarning ongli va ifodali o'qishga qo 'yiladigan talablarini o'stirish
imkonin i beradi Shunda, albatta, maqollardan, hikmatli so'z va iboralardan
foydalanishga, so'zlarni to'g'ri tanlashga, gap qurilishidagi so'zlardan to'g'ri
foydalanishga e'tibor beriladi.
4-sinfda esa o'quvchilar so'zlarni bo'g'inlamay, sidirg'a o'qishlari, matnni tez,
to'g'ri, ongli o'qiy olishlari kerak. Bu sinfda bo'g'inlab o'qishga yo'l qo'ymaslik
lozim.

Ma'lumki, to'g'ri o'qish bilan ongli o'qish orasida farqlar mavjud. Birinchidan,
o'qishda juda ko'p xato qiladigan va qiynalib o'qiydigan bolalar o'qiganlarini
tushunmaydilar. Ayniqsa, 1-2-sinflarda ko'pincha ana shunday holatni kuzatish
mumkin, 3-4-sinflarda esa o'quvchilarning o'qiganlarini tushunishlari ancha oson
bo'ladi.
2-sinflarda o'quvchilar taxminiy o'qish natijasida xatoga yo'l qo'yadilar, Lekin
o'qiganlari mazmunini umumiy holatda tushunadilar. Bu, albatta, o'qishning
ongliligiga ta'sir qiladi. O'qilgan asar mazmunini tushunish ovoz chiqarib to'g'ri
o'qishga ham bog'liq, Ikkinchidan, ayrim so'zlar ma'nosini tushunmaslik ham xato
o'qishga sabab bo'ladi. Ayniqsa, o'quvchilar murakkab so'zlarni, ko'proq
undoshlardan iborat bo'lgan so'zlarni, so'z birikmalarini, turli qo'shimchalar bilan
kelgan bir xil so'zlarni o'qishda xato qiladilar.
1-sinf o'quvchilari o'qitib ko'rilganda ular tusmollab o'qish natijasida ko'p xato
qilishlari aniqlangan. Bir marta o'qigan so'zlarini turli qo'shimchalar bilan keyingi
safar o'qiganlarida ham xato qiladilar. Birinchi gapdagi «gapirildi» so'zini
o'qiganlaridan keyin ikkinchi gapdagi «gapirishdi» so'zini ham shunday o'qiydilar.
So'zlar so'zning oson-qiyinligidan qat'iy nazar, bir necha marts takrorlanib, turli
qo'shimchalar bilan kelsa, o'quvchilar xatc qiladilar. Bu esa to 'g 'ri o'qishning ongli
o'qish bilan aloqadorligim, bir-biri bilan bog'liqligim ko'rsatadi. Bolalar faoliyatida
tezi tez qo'llanadigan sodda vi murakkab so'zlarni xato qilmay o'qiydilar. Jlarga
o'qishni o'rgatishda buni hisobga о lists kerak. Har bir so'z gapdag o'rniga ko'ra
turli ma'nc ifodalashi mumkin. Ongli o'qish uchun o'quvchilar faqat ayrim so'zlar
ma'nosinigina emas, balk- gaplarni ham tushunishlari kerak.
To 'g'ri o'qish uchun gapdagi so'zlarning tushunarli bo'lishi muhim ahamiyatga
ega. O'quvchilar ma 'nosiga tushungan so 'zlarni to 'g 'ri o'qiydi. Tushunadigan so'z
boshqa so'z bilan bog'lani: kelganida esa u so'z birikmasir xato o'qiydi. Ayrim
hollarda oson va sodda sohlarni ham xato o'qishlari mumkin. Bunday xat o'qishga
asosiy sabab SOT birikmalarining ma'nosi va ularning murakKabligidir. Bundan
tashqari, so'zning uzunligi, bo 'g"" tuzilishidagi murakkablik, so'zning notanish

bo'lishi va gapda so'zlar bog'lanishini eslay olmaslik herr xato o'qishga sabab
bo'ladi.
Kuzatishlardan ma'lur-bo'lishicha, 1-2-sinf o'quvchilar! o'qiganlaridan keyin
«Kim haqida o'qidingiz?» degan savolga javob qaytarishda qiynaladilar-
O'qiganlari tahlil qilinganidaa keyin bu savolga to 'g 'ri javcs qaytara oladilar. 3-4-
sint o'quvchilari esa kim haqide o'qiganlarini qiyinchiiiksiz ayte oladilar.
Har qanday maqola, badiiy ( asar mazmunini tushunish uchun voqea qachon
va qayerda sodir bo'lganini, voqealarning bir-biriga bog'liqligini va ularning bir-
biriga ta'sirini bilish kerak. Ba'zan voqealarning bir-biriga bog'liqligini ko'rsatish
oson bp'lsa-da, ayrim hollarda u bog'liqlikni o'qilgan asardan topish qiyin.
Ayniqsa, 1-2-sinf o'quvchilari voqealarningbir-biriga aloqadorligini tushunishda
qiynaladilar. Hayotiy tajribalarga oid asar o'qilsa, uning mazmunini tushunishga
qiynalmaydilar.
Umuman, o'qish sifatini yaxshilash, ayniqsa, ongli o'qishga erishish uchun
quyidagilarga e'tibor berish lozim:
o'quvchilarga o'qitishdan oldin ularga yangi so'zlar tushunchalarini o'rgatish;
tushuncha beriladigan narsaning o'zini ko'rsatish, sayohatlar tashkil etish,
kinofilm namoyish qilish, o'quvchilarning o'z o'yinlari va mehnatlari davomida
ko'rganlarini eslatish;
- o'qilgan asarni tahlil qilishda o'qituvchining yo'llovchi savollari,
o'quvchilarning shaxsiy faoiiyatiari va kuzatishlarini eslatish asar mazmunini
tushunishga yordam beradi. O'qiganlari yuzasidan berilgan savolga xato javob
qaytargan o'quvchiga qo'shimcha savollar berilsa, ular o'z xatolarini tushunib,
to'g'irlashlari mumkin.
O‘qish darsi va u bilan bog‘liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya
o‘quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari,
boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi; bu darsda bolalar
nutqiga, uni shakllantirish va o‘stirishga keng imkoniyat mavjud.
Grammatika va to‘g‘ri yozuv darslarida tilni maxsus o‘rganish bilan bolalar
alohida tovush, bo‘g‘in, so‘z va gaplarni eshitishga va aytishga o‘rganadilar. Ular

predmet, harakat, belgi bildiradigan ko‘pgina so‘zlarni, shuningdek, tovush, harf,
bo‘g‘in, o‘zak, so‘z, so‘z yasovchi, forma yasovchi, qo‘shimcha, so‘z turkumi, ot,
sifat, son, fe’l, olmosh, bog‘lovchi, gap, gap bo‘lagi, bosh bo‘lak, ikkinchi darajali
bo‘lak, darak gap, so‘roq gap, undov gap; turlanish, bosh kelishik singari juda ko‘p
yangi terminlarni bilib oladilar.
Boshlang‘ich sinfdagi boshqa darslarda ham o‘quvchilar nutqi xilma-xil
so‘zlar bilan boyitiladi. Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va
tushunchalar, juda ko‘p so‘z va terminlar bilan o‘z nutqlarini boyitadilar.
O‘quvchilar tabiatshunoslik darslarida va ekskursiya vaqtida ko‘rgan
predmetlarini o‘qituvchi yordamida guruhlaydilar, ularni o‘zaro taqqoslab,
o‘xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o‘z navbatida, tabiatga oid
ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va tafakkurini o‘stiradi.
Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula darslari ham,
shuningdek, darsdan tashqari mashg‘ulotlar ham o‘quvchilar nutqi va tafakkurini
o‘stirishga imkon beradi.
O‘qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda
faqat orfoepik talaffuz va adabiy til normalariga rioya qilgan holda ifodali, ta’sirli
so‘zlashi, shuningdek, ham doim o‘quvchi daftariga barcha hujjatlarga husnixat va
imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur.
O’quvchilar nutqini o’stirish boshqa o’quv predmetlaridan o’tkaziladigan
mashg’ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog’lanadi. Ona tili darslarida o’quvchilar
til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar; ular kuzatishni,
o’ylashni va ko’rganlari, eshitganlari, o’qiganlari haqida to’g’ri bayon qilishni
o’rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug’atini boyitishga samarali yordam beradi,
nutqni to’g’ri tuzishni o’rgatadi.
O’qish darsi va u bilan bog’liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya
o’quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari,
boshqa kishilar bilan muomala qilish haqida bilim beradi. Bu darslarda bolalar
nutqiga, uni shakllantirish va o’stirishga keng imkoniyat mavjud. SHe’r,
maqolalarni o’qish, o’qilganlarni qayta hikoyalash, ekskursiyada, predmet va tabiat

hodisalarini kuzatish vaqtida ko’rganlarini hikoya qilish o’quvchilar og’zaki
nutqini o’stirish vositasidir. Ona tili darslarida esa yozma nutqni o’stirish uchun
keng imkoniyatlar mavjud. Grammatikani o’rganish va o’qish darslarida
o’quvchilar bajaradigan so’z birikmasi, gap tuzish, bayon, inshoga doir turli xil
mashqlar nutqiy malakalarni egallashda ularga yordam beradi.
Tez aytishlar – nutq o’stirish omili
Nutq —insonga berilgan oliy ne'matlardan biri. Inson besh yoshga to'lgunga
qadar umri davomida ishlatadigan so'zlarning 90 foizini o'rganib, so'zlay bosh-
laydi. Demak, shu yoshdan boshlab so'zlarni to'g'ri, chiroyli va aniq talaffuz qilish
lozim. Buning uchun bolaning dastlabki so'zlarni talaffuz qila boshlashi bilan
nutqiga ahamyat qaratib, tarbiyalab borish talab etiladi. Bunda, ayniqsa, bosh -
lang'ich sinf o'qituvchilari zimmasiga katta mas'uliyat yukianadi. O'qituvchi
bolalarning talaffuzi, nutqi ustida qanchalik ko'p ishlasa, uning o'quvchilari
tushunarli, sof, jarangdor so'zlay boshlaydi, ularda notiqlik, o'z kechinmalarini
boshqalarga qiynalmasdan yetkaza olish ko'nikma hamda malakalari shakllanib
boradi.
Yaxshi talaffuz qilish slida tovush hosil qiluvchi nutq a'zolarining
egiluvchanligiga bog'liq. Bu egiluvchanlikni o'stirish uchun turli mashqlardan, tez
aytish o'yinlaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Tez aytish o'yinlari to'g'ri
nafas olishga, tovushlarni ravon talaffuz qilishga, bolaning fiziologik holatiga
ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ayniqsa, o'qituvchi «Alifbe» dars-laridav har bir harfni
o'rgatayotganda shu harfga moslab tez aytishlardan foydalansa, bu bolalarning
darsga bo'lgan qiziqishini, diqqatini oshiradi, faolligini kuchay-tiradi. Dars
davomida boladagi toliqish va zerikishning oldini oladi. Turli mavzudagi
hayvonlar, o'simliklar to'g'risidagi tez aytishlar esa bolani tabiat bilan tanishtiradi,
borliqni tushu nishga undaydi. O'qituvchi ularni tanlaganda, bolaning yosh
xususiyatiga e'tibor berishi kerak.
Savod o'rgatish darslarida tez aytishlardan unumli foydalanish bolaning
nafaqat talaffuz me'yorini tartibga soladi, balki aqliy salohiyatini ham oshiradi.

Muayyan mavzular doirasidagi tez aytishlar fanlarni bir-biriga bog'iab
o'zlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, tabiat bilan bog'liq tez
aytishlar o'quvchilarni jonli va jonsiz tabiatni bir-biridan farq-lashga undasa,
tarbiya, odob-axloq bilan bog'liq tez aytishlar bola tarbiyasida ijobiy
xislatlarni shakllan-tiradi. Umuman olganda, tez aytishlar savod o'rgatish
darslari sifatini oshiribgina qolmay, darslarning ta'lim-tarbiyaviy jihatdan
samarali bo'lishiga ham ma'lum darajada hissa qo'shadi.
Tez aytishlar esda qoladigan, qisqa, talaffuzi yengilroq bo'lishi lozim.
Quyida «Alifbe» darslarida qo'llash mumkin bo'lgan tez aytishlardan
namunalar tavsiya etamiz.
Asror archani arraladimi, randaladimi?
Bilimli bola — Bilolmi?
Bilol — bilimli bolami?
Dilshodning dili shod,
Dili shodning o'zi shod.
Farrux futbolda Farhodni yengdimi?
Farhod futbolda Farruxni yengdimi?
Go'zaloyning gullari gultuvakda gulladi.
Hashar, hashardan shahar yashnar.
Jur'at Jo'raga jo'r bo'lgan,
Jo'ra Jur'atga jo'r bo'lgan.
Qurilishga terak kerak,
Demak, terak ekmoq kerak.
Olma shoxida olmaxon,
Olmaxonni olma, Olmaxon!
Bir tup tut,
To'rt tup turp.
Pirpirak pirillaydi,
Chirildoq chirillaydi.

qo'g'irchoqnikimi, qo'zichoqnikimi?
Salomat sanamay sakkiz demas.
Yo'ldosh yo'lda yo'l-yo'l yo'lbarsni ko'rd
Boshlang`ich sinf darslarida FSMU texnologiyasidan foydalanish ham
o`quvchilarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishni ko`zda tutadi.
FSMU
Jadvalni to’ldiring

1-guruh Masalan, “O`qish” darsidagi “ YAXSHILIK — INSON ZIYNATI”
mavzusida Yusuf Xos Hojibning “Odamdan nima qoladi?” degan hikoyatini
o`rganish ko`zda tutilgan, bunda “Qanday odamlar yaxshi nom qoldiradi?” savolini
FSMU texnologiyasi asosida tahlil etish mumkin.
Savol
( F ) Fikringizn i bayon eting
( S ) Fikringiz bayoniga sabab ko’rsating
( M ) Ko’rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring
3- sinfda Odobnoma fanidan “Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al-
Buxoriy” mavzusini o’tish “Ikki qismlik kundalik” usulidan foydalanish mumkin.
(“Ikki qismlik kundalik” usulining mohiyati va qo’llanilishi. Bu interfaol
usuldan turli matnlar bilan ishlash jarayonida foydalanish mumkin. Bu usul
birinchidan , mavzu matnini chuqur tushunishga yordam bersa, ikkinchidan,
o’quvchilarni ijodiy tafakkurga undaydi, ularning mustaqil fikr yuritishlarini
kuchaytiradi. Berilgan matn o’qib chiqilgach, daftar varag’i quyidagi tarzda ikki
qismga bo’linadi :
Parcha Sharh
Chap tomondagi «Parcha» deb yozilgan qismga o’quvchilar matn yuzasidan
biror parcha yoki ularga qattiq ta`sir qilgan narsa yoki ularni haqiqatda hayron
qoldirgan timsol haqida yozishlari kerak. (Bizning mavzumizda o’quvchilar parcha
sifatida biror hadisni tanlaydilar). Ehtimol, bu ularga shaxsiy tajribalaridan
nimanidir eslatgandir, balki ularni qiziqtirgan yoki o’ylantirib qo’ygandir. Balki
ular bu fikrga, narsaga qo’shilmaslar. Balki bu narsa o’quvchi uchun yangilikdir ,
balki shu narsa mohiyatini tushunib yetmagandir.
Varaqning «Sharh» deb yozilgan o’ng tomoniga chap tomondagi tanlangan
parcha (hadis) ga sharh yoziladi. Bunda nima uchun ushbu parchani tanlab
olganligi, bu narsa uni nima haqida o’ylashga majbur etganligi, shu munosabat
bilan unda qanday fikrlar tug’ilganligi haqida sharh beriladi.)

Masalan, “Odobnoma”darsligida berilgan hadislardan quyidagini tanlab
sharhlashlari mumkin:
Parcha Sharh
Yoshlikda olingan bilim
toshga o’yilgan naqsh
kabidir Biz bilamizki toshga o’yilgan naqsh hech
qanday holda ham yo’qolib ketmaydi. Uni yomg’ir
yoki do’llar, quyosh yoki qorlar yo’qota olmaydi.
Demak biz yoshligimizdan yaxshi o’qisak, kerakli
bilimlarni egallasak, u hech qachon yo’qolib
ketmas ekan, u bizga bir umr hamroh bo’lib
yo’limizni yoritib turadi.
“Abu Iso at-Termiziy” mavzusini ham matn ustida ishlash usullaridan
hisoblangan “Insert usuli” yoki “B-B-B jadvali” usullarida o’rganib chiqish
mumkin.
“Venn diagrammasi” usulidan foydalangan holda o’quvchilar 3 sinf
«Odobnoma» darsida IX bo’limni o’tib bo’lishgach Imom al-Buxoriy va Imom at-
Termiziylarni taqqoslashlari mumkin.
“Venn diagrammasi” usulida Al-Buxoriy va at-Termiziy faoliyatlari tahlil
etiladi.
(Venn diagrammasi usuli mohiyati: Venn diagrammasi bir-birini kesadigan
ikki yoki undan ko’p doiralarda ko’riladi, ular o’rtasida yozish uchun etarli joy
qolishi kerak. U g’oyalarni zidlash uchun ishlatilishi yoki ularning umumiy
xususiyatlarini (nimada ular kesishadi) ko’rsatishi kerak. Masalan, o’quvchilar Al-
Buxoriy faoliyatini At-Termiziy faoliyati bilan taqkoslaydilar. Venn diagrammasi
bir-biriga yopishgan ikki doira bilan birga ushbu ekspedisiyalar o’rtasida zidlik
o’tkazish, ayni vaqtda ularning umumiy unsurlarini ko’rsatish imkonini beradi.
O’qituvchi o’quvchilar juftligidan (sinfni ikki guruhga bo’lgan holda) Venn
diagrammasti tuzib, unda tegishlicha fahat al-Buxoriy va faqat at-Termiziyga
taalluqli bo’lgan doiralarning ikki qisminigina to’ldirishni so’raydi. So’ngra juft

boshka juftga ho’shiladi va to’rt kishi o’z diagrammalarini taqqoslashlari so’ngra
o’rtasida ular ko’rganidek, ikala alloma uchun umumiy bo’lgan xususiyatlar
ro’yxatini tuzishlari mumkin.
Ibn Sinoning hikmatlaridan foydalangan holda quyidagi darsni 3-sinf o`qish
darsida o’tish mumkin.
To’g’ri tashkil etilgan dars o’z samarasini beradi, albatta. Ammo har bir
bosqichda qo’llaniladigan metodlarni chuqurroq o’rganmay turib, dars
samaradorligini oshirib bo’lmaydi.
Ta’lim standartlari va me’yorlari va an’anaviy ravishda ta’lim natijalarini
baholash uchun foydalaniladi. O’quvchining natijalari standartga qanchalik yaqin
bo’lsa, uning o’quv faoliyati shunchalik yuqori baholanadi. O’quvchi tomonidan
haqiqiy egallangan va yaratilgan bilimlar hajmi to’la darajada nazorat qilinmaydi,
chunki o’quvchilarning standart doirasidan tashqaridagi shaxsiy bilim yoki boshqa
natijalari an’anaviy maktab nazaridan chetda qolib keladi.
Ijodkorlikda o’quv natijalarini baholashga yondashuv o’zgacha. Tashqi
berilgan natijalarga erishilganlik darajasi emas, balki ko’pincha undan chetga
chiqishlar tekshiriladi. Ijodkorlikni baholashda o’quvchilar ta’limiy natijalarining
asosiy parametri- standartlarning minimum talablariga mos kelishi emas balki
o’quvchining shaxsan ta’limiy o’sish darajasidir.
An’anaviy ta’limda o’quvchi ta’lim mazmunini saralashda amalda ishtirok
etmaydi. Ijodkorlik faoliyatida esa ta’limda o’quvchi ta’limiy samarasi ta’limning

yangi mazmunini saralashda ishtirok etadi; bilimning hajmi ,malakasi, faoliyat
turlari hamda o’quvchining foydalaniladigan usullari cheklanmagan bo’ladi.
O’quvchilarga beriladigan ta’lim standarti ko’pincha o’quvchi shaxsiga, uning
haqiqiy ta’limiy faoliyatiga bog’liq bo’lmagan materiallarni ham vujudga
keltiradiki, bu tayyor insholar, referatlar va boshqa yozma manbalarning paydo
bo’lishiga olib keldi. Ta’lim mahsulining bunday turini ta’limning maktab tizimi
taqozo qiladi. Kompyuter texnologiyasi bu jarayoni yanada qulay va variativ qilib
qo’ymoqda. Tayyor kontrol ishlar, referatlar hamda shu kabi internet tarmog’iga
joylashtirilgan materiallarning muttasil ko’payib borayotgan to’plamlari
o’quvchilarga tayyorgarlik ko’rmay hamda zarur ishlarni bajarmay turib imtihonlar
topshirishlarini osonlashtirmoqda Boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy
faoliyatini rivojlantirishda topishmoqlar xalq og’zaki ijodining kichik va qadimiy
janrining ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati beqiyosdir.
Topishmoqni o’rganish, unga javob topish orqali bolalar predmetlarning kelib
chiqishi , uning inson hayotidagi o’rni va roli haqida tasavvurga ega bo’ladilar,
ularning qiziqishi ortadi, ongi va tafakkuri o’sadi, fikrlash qobiliyati rivojlanadi,
tabiat va hayvonot olamini sevish, ardoqlash kabi hissiyotlari tarbiyalanadi.
Topishmoqlardan dars jarayonida foydalanish orqali o’quvchilarning nutqiboyiydi,
takomillashadi. Ular ifodali, mazmunli o’qishga o’rganadilar.
Topishmoqlarning matn mazmuni bilan bog’liq ravishda o’rganilishi
o’quvchilarning bir tomondan matn mazmunini to’liqroq tushunishi va yaxshi esda
saqlashiga turtki bo’lsa, ikkinchidan, ularning darsdagi faolligini oshiradi , dam
olish muhitini yaratadi, ma’naviy-axloqiy jihatdan kamol toptiradi.
Fikrimiz tasdig’i sifatida quyidagi dars matnini keltiramiz.
Dars mavzusi: “ Topishmoqlar darsi ” yoki “ O’yla, izla, top ”.
Darsning maqsadi: Xalq og’zaki ijodi janri bo’lgan topishmoq haqida
o’quvchilarga tushuncha berish, o’quvchilarda to’g’ri o’qish malakasini hosil
qilish, matn ustida ishlash jarayonida topishmoq janriga xos nazariy tushunchalarni
kengaytirish, ularni mantiqiy fikr yuritishga, to’g’ri xulosa chiqarishga o’rgatish.

Dars jihozi: topishmoqlarni guruhlashtirilgan jadval, javloblari aks ettirilgan
rasmlar , maketlar. Har bir o’quvchi uchun topishmoq yozilgan kartochka.
Dars metodi: ko’rgazmali, evristik suhbat.
Darsning borishi:
O’qituvchi: “Bugun biz siz bilan 1-sinfda o’rgangan topishmoqlarimizni yana
bir bor esga olamiz hamda ularni quyidagi jadvalga joylashtiramiz ” deydi. So’ng
doskani bo’r bilan to’rt ustunga bo’ladi:
1. Qushlar va hayvonlar haqidagi topishmoqlar.
2. Sabzavot, poliz, mevalar haqidagi topishmoqlar.
3. Predmetlar, ularning belgisini bildiradigan topishmoqlar.
4. S h e’riy topishmoqlar.
Har bir o’quvchi o’z kartochkasidagi topishmoqni o’qiydi.
Sinf bilan birgalikda uning javobi topiladi hamda jadvaldagi o’rni aniqlanib,
shu ustun qatoriga yoziladi.
1-o’quvchi.
-Osti tosh, usti tosh
O’rtasida jondor bosh.
Javobi: toshbaqa (1-ustunga yoziladi).
2-o’quvchi:
-Ichi- buyoq, sirti-tayoq.
Javobi: qalam (3 ustunga yoziladi)
3-o’quvchi:
-Chopsa chopilmas,
Bo’lsa bo’linmas
Ko’msa ko’milmas.
Javobi: soya (4 ustunga yoziladi)
4-o’quvchi:
Palak ostida
Yotar talash tosh
Uni pishirsang

Bo’lar shirin osh.
Javobi: kartoshka (2-ustunga yoziladi)
Shu tariqa har bir o’quvchi qo’lidagi kartochkadan foydalanib, topishmoqni
o’qiydi, javob topadi va javobini tegishli guruhlarga ajratib yozadi. SHu holatda
o’quvchilar bar necha ta’limiy vazifalarni bajaradilar.
Birinchidan, topishmoqni topish jarayonida uni bir yoki ikki marta , ayrim
hollarda esa uch marotabagacha o’qiydilar, ifodali o’qishga, fikrlashga
o’rganadilar, o’qitish texnikasini egallaydilar, taqqoslash, solishtirish kabi amaliy
ishlarni bajaradilar.
Topishmoqda yashirin berilgan predmetni topishda qiyinchiliklar tug’ilsa,
o’qituvchining o’zi ifodali o’qib berishi hamda topishmoqning belgisini bildiruvchi
so’zlarga alohida urg’u berishi shart.
Chiq-chiq der yo’q to’xtovi,
Vaqtning aniq o’lchovi.
Javobi: ( soat)
Tinmay o’qisang agar,
Ko’p narsani o’rgatar.
Bilsang, uka, o’ylab top,
Bilim koni, u- ...
Javobi: ( kitob)
Topishmoqni topishda o’quvchilar qiynalsalar, uning javobi bo’lgan
predmetni yoki sabzavot namunalarini 1 qatorga terib qo’yish mumkin.
SHu tariqa mashg’ulot davom ettiriladi.
O’quvchilarning darsdagi holati hisobga olinib, darsga qo’shimcha
ma’lumotlar kiritish mumkin. O’quvchilarga kartochkalarda yozilgan
topishmoqlardan tashqari, yana qanday topishmoqlarni bilishlari haqida savollar
berish maqsadga muvofiq. Masalan: Darslikdagi:
Dum-dumaloq bo’yi bor,
Palovda obro’yi bor.
Javobi- (behi) .

Xuddi shu topishmoqning boshqa ko’rinishini o’qituvchi misol tariqasida
aytishi mumkin:
Yerto’laga ossa bo’lar
Palovga bossa bo’lar ko’rinishida.
Xullas, topishmoqning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati mantiqiy tafakkurni
rivojlantiradi. Ularga javob topish ermak uchun emas, balki o’rganilayotgan
bilimlar tizimi taraqqiyoti uchun zarurdir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki , boshlang’ich ta’lim jarayonida
o’quvchilarning ijodiy faoliyatini rivojlantirish uchun turli shart-sharoitlarlarni
yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun ta’lim talablarini aniqlash va
shu talablar asosida uning ustuvor qo’nalishlarini izlanuvchi ta’lim, muammoli
vaziyatlar yaratish va ta’limga texnologik yondashuv asosida tashkil etilishi
o’quvchilar ijodiy faoliyatini rivojlantirishning samaradorligiga zamin tayyorlaydi.
1. Ona tili darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ
tafakkurni shakllantirish
Tafakur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina
muvafaqqiyatli o‘sadi. Tushuncha so‘zlar yoki so‘z birikmalari bilan ifodalanadi,
shunday ekan, tushuncha til vositasi bo‘lgan so‘zda muhim aloqa materialiga
aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so‘z (so‘z birikmasi)ni bilsagina, shu
tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo‘ladi.
Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi.”Nutq
tafakkur bilan chambarchas bog‘langandir. Nutq bo‘lmasa, tafakkur ham
bo‘lmaydi, til materiali bo‘lmasa, fikrni ifodalab berib bo‘lmaydi”.
Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy
bo‘lishini ta’minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug‘at sostavini,
grammatik qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni
o‘stirish uchun shart-sharoit hozirlaydi. Bilimlar, faktlar, har xil axborotlar
tafakkurning ham, nutqning ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini
o‘rganishning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Nutqdan o‘quvchining fikriy

rivojining asosiy o‘lchovlaridan biri sifatida foydalaniladi. O‘quvchilarning barcha
predmetlaridan materialni o‘zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr
yuritganda, u yoki bu mavzuni bola o‘z nutqida (yozgan inshosida, axborotida,
qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobida) qanday bayon eta olishiga
qaratiladi.
Shunday qilib, nutqni tafakkurdan ajratib bo‘lmaydi, nutq tafakkur asosida
rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi
tomondan, nutqning o‘sishi fikrni shaklantirishga yordam beradi, takomillashtiradi.
O‘quvchilar nutqini o‘stirishning mashg‘ulotning boshqa turlari bilan
bog‘liqligi. O‘quvchilar nutqini o‘stirish boshqa o‘quv predmetlaridan
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog‘lanadi. Ona tili
darslarida o‘quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar:
ular kuzatishni, o‘ylashni va ko‘rganlari, eshitganlari, o‘qiganlari haqida to‘g‘ri
bayon qilishni o‘rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug‘atini boyitishga samarali
yordam beradi, nutqni to‘g‘ri tuzishni o‘rgatadi.
Grammatika va to’g’ri yozuv darslarida tilni maxsus o’rganish bilan bolalar
alohida tovush, bo’g’in, so’z va gaplarni eshitishga va aytishga o’rganadilar. Ular
narsa, harakat, belgi bildirgan ko’pgina so’zlarni, shuningdek, tovush, harf,
bo’g’in, so’z, o’zak, qo’shimcha, so’z turkumi, ot, sifat, fe’l, son, olmosh,
bog’lovchi, gap, gap bo’lagi, darak gap, so’roq gap, undov gap singari juda ko’p
yangi atamalarni bilib oladilar.
Ot so’z turkumini o’rganish metodikasi
Otni o‘rganishga tayyorlov bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu
bosqichda o‘quvchilar predmetlarni va ularni nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga
o‘rganadilar. So‘zning lekik ma’nosi (har bir so‘z ma’no bildirishi)ga e’tibori
oshiriladi, ma’nolarni hisobga olgan holda so‘zlar (qushlar, meva va sabzavotlar va
hokazolarni bildirgan otlar)ni gruppalash ko‘nikmasi shakllantiriladi. So‘zlarni
leksik ma’nosi asosida gruppalash mashqlari otlarni taqqoslash, o‘xshash
tomonlarini aniqlash, abstraklashtirish ko‘nikmasini o‘stiradi. Shunga qaramay,
gramatik tushunchani shaklantirish uchun o‘quvchilar so‘zning aniq ma’nosini

bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik
belgilarini ham o‘zlashtirish zarur. Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va
grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi. (kim yoki nima so‘rog‘iga javob
bo‘lishi, predmet bildirishi tushuntiriladi) O‘quvchilar kim? So‘rog‘iga javob
bo‘lgan otlardan farqlashni o‘rganadilar. Bu bosqichda ular so‘zlarni so‘roq berish
bilan farqlashni bilib oladilar, bolalarda mavxum grammatik tafakkur o‘sib boradi.
Bolalarda ko‘pgina atoqli otlarni bosh harf bilan yozish ko‘nikmasi shaklanib
boradi. 2-sinfda otlarning leksik ma’nosi, atoqli va turdosh otlar haqidagi bilim
chuqurlashtiriladi va sistemalashtiriladi bolalar otlarda son bilan tanishtiriladi.
“Ot” tushunchasini shakllantirish uchun shu so‘z turkumiga kiradigan otlarni
asosiy leksik gruppalarga ajratish, barcha otlarga xos bo‘lgan belgilarni ko‘rsatish,
ularning nutqimizdagi rolini ochish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda
mavzuni o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi darslardayoq predmetlarni
bildiradigan so‘zlar sistemaga solinadi. Shu so‘zlarning hammasi uchun umumiy
bo‘lgan belgilar aniqlanadi. Bu so‘zlar predmetlarni bildirib, kim? Yoki nima?
So‘rog‘iga javob bo‘ladi. Dasturga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sifat va
boshqa so‘z turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi (yaxshilik, go‘zallik,
ishonch, o‘kinch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda
uchrasa va o‘quvchilar qiziqib so‘rasalar, otlar bolalar o‘rgangan belgilari asosida
nima so‘rog‘iga javob bo‘lishi, predmet nomini bildirishi tushuntiriladi. Otlarning
nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatish uchun o‘qituvchi o‘qish kitobidan
matn shu so‘zlarsiz o‘qishni topshiradi. O‘quvchilar matn otlari tushirib qoldirilib
o‘qiganda, matn mazmunini tushunib bo‘lmasligini anglaydilar. Xulosa
chiqariladi: ot atrofimizni o‘rab olgan predmetlarning nomi, bu so‘zlarsiz bir-
birimizga o‘z fikrimizni tushuntira olmaymiz.
3-sinfda “Otlar son” mavzusi, ya’ni otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi
ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarda; 1)birlik va ko‘plikda qo‘llanilgan otlani
ma’nosi va qo‘shimcha orqali farqlash. 2)birlikdagi otdan ko‘plik sondagi ot va
aksincha, ko‘plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish. 3)gapda so‘zlarning
bog‘lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to‘g‘ri foydalana olish

ko‘nikmalari shakllantiriladi. Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi taqqoslash
usulidan foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir
necha predmetni bildiradigan otlar taqqoslanadi: Qalam-qalamlar, nok-noklar kabi.
Suxbat asosida nok so‘zi nechta (1 ta) predmetni va noklar so‘zi nechta (2 va
undan ortiq) predmetni bildirishni aniqlanadi. (boshqa so‘zlar bilan ham shunday
ashlanadi) Oddiygina xulosa chiqariladi va umumlashtiriladi; agar otlar bir
predmetni bildirsa birlikda, 2 va undan ortiq predmetni bidirsa ko‘plikda
qo‘llaniladi. Ko‘plikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga -lar qo‘shimchasi
qo‘llaniladi. Birlikdagi otlar kim? Yoki nima? So‘rog‘iga, ko‘plikdagi otlar esa
kimlar? Yoki nimalar? So‘rog‘iga javob bo‘ladi. Bu sinf o‘quvchilariga faqat
birlikda qo‘laniladigan otlar, birlik shaklida qo‘llangan armiya, qo‘shin, xalq kabi
otlar ko‘plik ma’nosini anglatadigan ma’nosi maxsus tushuntirilmaydi. Agar
o‘quvchilar bu haqda savol bersalar, sodda shaklda tushuntirish mumkin. Otlarning
birlik va ko‘plikda qo‘llanilishini kuzatish aslida so‘z formasi ustida ishlashning
boshlang‘ich bosqich hisoblanadi. Bunda o‘quvchilar otlarni ko‘plik qo‘shimchasi
bilan o‘zgartirish, ya’ni otga forma yasovchi qo‘shimcha qo‘shish bilan so‘zning
leksik ma’nosi o‘zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. “Otlarda egalik
qo‘shimchalari” mavzusi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun murakkab
hisoblanadi. Chunki bu mavzu o‘rganulgunga qadar, bolalar “shaxs” tushunchasi
bilan xali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlari hali o‘rganmagan bo‘ladilar.
O‘quvchilarga egalik qo‘shimchasi predmet birlik va ko‘plikdagi 3 shaxsdan biriga
tegishli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, o‘quvchilarni
otlarda egalik qo‘shimchalari bilan tanishtirishda o‘qituvchi ishni sarlavhadagi
“Egalik” so‘zining leksik ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq:
ega bo‘lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlilik ma’nolarini bildiradi. Egalik
qo‘shimchasi deyiaganda biror narsaga ega bo‘lishni, shu narsa tegishli, shu
narsaning egasi ekanini bildiradigan qo‘shimchalar tushuniladi. Otlar egalik
qo‘shimchalari bilan qo‘llaniladi. Otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchasi shu ot
ifodalangan predmetning kimgadir qarashli ekanini, shu predmetni egasi ekanini
bildiradi; kecha o‘qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham

qiziqarlimi? Ra’noning kitobi ham qiziqarli edi. Kitobim, kitobing, kitobi so‘zlari
so‘z tarkibiga ko‘ra taxlil qilinadi va o‘quvchilar kitobo‘zak, -im, -ing, -i
qo‘shimchalari qo‘shimcha ekanini aniqlaydilar. O‘qituvchi kitobim va kitob
so‘zlarini taqqoslashni, -im qo‘shimchasining ma’nosi haqida o‘ylab ko‘rishni
topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi. Bolalar qo‘shimchaning ma’nosi haqida
fikr yuritadi. Ammo kitobim so‘zining ma’nosiga (mening kitobim –kitob meniki)
tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. O‘qituvchi qisqa
tushuntiradi. Tilda 3 ta shaxs mavjud; so‘zlovchi yoki 1-shaxs, tinglovchi yoki 2-
shaxs, o‘zga yoki 3-shaxs. Hozir men sizga so‘zlayapman, tushuntirayapman,
demak, men so‘zlovchi, hozir siz meni (tushuntirayotgan mavzuni) tinglayapsiz
demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular)
– o‘zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va ko‘plik sonda qo‘llanilishini bilasiz.
Ma’lumki, biror narsa bir shaxsga yoki 2 va undan ortiq shaxsga tegishli bo‘lishi
mumkin. Mana shu ma’nolarni, ya’ni biror predmetning birlik yoki ko‘plikdagi 3
shaxsdan biriga qarashli ekanini otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchalari bildiradi.
Masalan, kitobim so‘ziga qo‘shilgan, siz aniqlangan –im qo‘shimchasi kitobning
1-shaxsga taalluqli ekanini, ya’ni kitobning egasi 1-shaxs ekanini bildiradi. (-im, -
ing, -i qo‘shimchalari ham shunday tushuntiriladi) Qisqa shunday xulosa
chiqariladi; Otlarga qo‘shilgan mana shunday qo‘shimchalar egalik qo‘shimchalari
deyiladi. Egalik qo‘shimchalari tegishlilik, egalik ma’nosini bildiradi. Egalik
qo‘shimchalari otlarga 2 xil variantda qo‘shiladi. Oxiri unli bilan tugagan otlarga –
m, -ng, -si, -miz, -ingiz, -si egalik qo‘shimchalari, oxiri undosh bilan tugagan
otlarga –im, -ing, -i, imiz, -ingiz, -i egalik qo‘shimchalari qo‘shiladi. Shundan
so‘ng o‘quvchilar “O‘zbek tili” darsligidagi qoidani o‘qiydilar. Jadvalni taxlil
qiladilar. O‘quvchilarga egalik qo‘shimchalari haqidagi ko‘nikmani shakllantirish
uchun matndan egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llangan otni topish uni tarkibiga
ko‘ra taxlil qilib, egalik qo‘shimcha shaxs sonini aniqlash, matnda berilgan
otga tushirib qoldirilgan egalik qo‘shimchasini qo‘shish, predmet qaysi shaxs
yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Egalik qo‘shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning kelishiklar

bilan turlanishini o‘rganish jarayonida egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llangan ot
qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan, kishilik olmoshlarining
kelishiklar bilan turlanishini o‘rganish jarayonida esa egalik qo‘shimchasi
bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog‘lanib, so‘z
birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi. Kelishiklar sintaktika kategoriya
hisoblanadi. Kelishik otlarining gapda boshqa so‘zlar bilan munosabatini
ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o‘rgatishda o‘quvchilarning gapda so‘zlarning
bog‘lanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni o‘quvchilar
gapda ma’no va grammatik tomondan bog‘langan so‘zlarni (so‘z birikmalarini)
ajratishga o‘rganganlaridan so‘ng boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda
so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o‘quvchi
ot gapda qaysi so‘z bilan bog‘lanishini aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa so‘zlar
bilan bog‘langanda qo‘shimchalar bilan o‘zgarishi ancha oldindan kuzatilib
boriladi. Aslida o‘quvchilar 1-sinfdayoq so‘z ma’nolarini o‘zgarishi bilan amaliy
tanishadilar, ammo ular so‘z formasi nimaligini bilmaydilar. Bolalar keyingi sinfda
forma yasovchi (so‘z o‘zgartiruvchi) qo‘shimchalar bilan tanishadilar. Bu
qo‘shimchalar gapda so‘zlarni bog‘lashi uchun xizmat qilishini tushunadilar. 3-
sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik
formalaridan ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozishga
o‘rgatish hisoblanadi.
Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o‘rganiladi. 1. Otlarning kelishiklar bilan
turlanishi haqida ma’lumot berish; 2. Ko‘plikdagi otlarning turlanishini o‘rgatish;
3. Har bir kelishikning xususiyatlarini aloxida o‘rganish va u bilan bog‘liq holda
kelishik qo‘shimchalarini yozilishi haqida ko‘nikma hosil qilish. Otlarning kelishik
qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi turlanishi haqida tushuncha berish bilan
o‘quvchilarga kelishik qo‘shimchalari gapda so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat
qilishi, o‘zbek tilidagi 6 kelishik, ularning nomi, so‘roqlari, qo‘shimchalari va
joylanish tartibi tushuntiriladi. O‘quvchilar o‘zlashtirgan grammatik bilimlarini
imloni o‘zlashtirishda foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta
ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib boriladi. O‘quvchilar avval gapda ot

bog‘langan so‘zdan shu otga savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar:
keyin so‘roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar, masalan, yashaydi (qayerda?)-
qishloqda (o‘rin payt kelishigi) ular buni yaxshi o‘zlashtirgandan so‘ng mashq tez
bajariladi, yozish talab etilmaydi. Ko‘plikdagi otlarning turlanishini o‘rganishda
nutqda ko‘plikdagi otlardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini takomillashtirish
maqsadi ko‘zda tutiladi. O‘quvchilar suxbat yordamida bosh kelishikdagi otning
so‘rog‘ini va batta predmetni bildirishini aytadilar. (nima? – kitob, kim? -
o‘quvchi). O‘qituvchi agar shu ot 2 va undan ortiq predmetni bildirsa, qanday
so‘roqqa javob bo‘lishini, qaysi kelishikni bildirishini so‘raydi, ular qiynalmay
javob beradi (nimalar? - kitoblar, kimlar? - o‘quvchilar). Xulosa chiqariladi:
ko‘plikdagi otlar bosh kelishikda kimlar? yoki nimalar? So‘rog‘iga javob bo‘ladi.
O‘quvchilar otlarning kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni
ko‘plikda turlaydilar va ko‘plik qo‘shimchasi doim kelishik qo‘shimchasidan oldin
qo‘shilishini, so‘roqlarini bilib oladilar. Har bir kelishikning alohida o‘rganishning
vazifasi kelishikni o‘rganish bilan bog‘liq holda kelishik qo‘shimchalarining
yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va o‘quvchilarning kelishiklar bilan
turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi. Kelishiklarni bilib
olish maqsadida so‘roqlardan foydalaniladi. Buning uchun o‘quvchilar,
birinchidan, so‘roqni otning yakka o‘ziga emas, balki gapda ot ma’no tomondan
bog‘langan so‘zdan shu otga berishni o‘rganishlari, ikkinchidan, kelishiklarning
so‘roqlarini yaxshi bilishlari zarur. Kelishiklarning xususiyatlarini o‘rganishga
qulaylik yaratish uchun har bir kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o‘rganish
maqsadga muvofiq: 1. Kelishiklarning grammatik asosi. 2. So‘roqlari. 3.
Qo‘shimchasi. 4. Gapdagi vazifasi. Kelishiklarni shu tarzda o‘rganish ularni o‘zaro
taqqoslashni yengillashtiradi va ongli o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Bir kelishik
o‘zining muhim belgilari bilan boshqa kelishikldardan farqlanadi. Muayayn bir
kelishikdagi otdar ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish
uchun o‘quvchilar kelishiklarning muhim belgilarini puxta o‘zlashtirishi talab
etiladi. Shuning uchun ham kelishiklarning muhim belgilarini o‘zlashtirib, bir
kelishikni ikkinchisidan farqlash ko‘nikmasini shakllantirishga katta o‘rin beriladi.

O‘quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashga qiynaladilar, bir
qo‘shimcha o‘rniga ikkinchisini ishlatadi. Buning oldini olish uchun ikki
kelishikning ma’nosi, qo‘shimchasi, so‘roqlari va gapdagi vazifasi taqqoslanadi,
suxbat asosida xulosa chiqariladi. Boshlang‘ich sinf dasturiga ko‘ra o‘quvchilarni
qaratqich va tushum kelishigida otning belgisiz qo‘llanishi bilan tanishtirish
tavsiya etilmaydi. O‘quvchilar jo‘nalish kelishigining xususiyatlari bilan
tanishtirilgach, jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasining yozilishi tushuntiriladi: a)
oxiri jarangsiz undosh bilan so‘zlarga jo‘nalish kelishik qo‘shimchasi –ga
qo‘shilganda talaffuzda –ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi tovush harf
tomonidan taxlil qilish bilan tushuntiriladi. b) jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi oxiri
k undosh bilan tugagan otlarga –ka shaklida qo‘shiladi, oxiri q undosh bilan
tugagan -qa tarzida qo‘shiladi. O‘quvchilar o‘rin-payt kelishigining xususiyatlari
bilan tanishtirilgach, kelishik qo‘shimchasida –da ning –ta bo‘lib eshitilsa ham da
shaklida yoziladi. O‘quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlar bilan ham reja
asosida tanishtirilib, ularga kelishik qo‘shimchasining yozilishi tushuntiriladi.
Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning samaradorliligini
ta’minlaydigan shartlar maqsadga muvofiq mashq tanlash, mashq materialini asta
murakkablashtira borish bilan o‘quvchilarning mustaqilligini oshirish, imloni
grammatik bilimni takomillashtira borish, o‘quvchilarning nutqini o‘stirish bilan
bog‘lab o‘rgatishdir. Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda ot kompleks ravishda
o‘rganiladi va uni o‘rganish o‘quvchilar shu so‘z turkumining belgilarini,
funktsiyasini o‘zlashtirishiga, shuningdek ularda kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri
yozish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratiladi.
Ot yasovchi qo’shimchalar ustida ishlash usullari.
Ot yasovchi qo’shimchalar ustida ishlash ba’zi so’z yasovchi
qo’shimchaning ma’nosini va yasama so’zning grammatik belgilarni aniqlash bilan
birga olib boriladi. Ot yasovchi qo’shimchaning ma’nosini tushuntirish uning ot
yasashdagi ahamiyatini o’quvchilar anglashiga imkon beradi, ularning diqqat-
e’tibori so’z yasovchi qo’shimcha yordamida yangi leksik ma’noli so’z yasalishiga
qaratiladi. Masalan: (ish-ishchi, ishli, ishchan)

Yasalgan so’z qaysi so’z turkumiga kirishini aniqlash so’z yasovchi
qo’shimcha yordamida har xil so’z turkumiga oid so’zlar yasash mumkinligi
haqidagi tasavvurni chuqurlashtiriladi.
Ot yasovchi qo’shimchalarni ongli o’zlashtirish uchun quyidagi mashqlar
sinfidan foydalanish yaxshi natija beradi:
Birinchi sinf mashqlar ga har xil so’z yasovchi qo’shimcha qo’shish bilan
hosil bo’lgan bir xil o’zakli so’zlraning ma’no jihatidan farqini qiyoslashga oid
vazifalar kiradi. Masalan gul so’zidan –chi,-zor , so’z yasovchi qo’shimchalari
bilan yangi so’z yasang. Hosil bo’lgan so’zlarni ma’nosi va tarkibiga ko’ra
qiyoslang. Ularda nima o’xshash? so’zning qaysi qismi ularning ma’nosiga ko’ra
farqlayapti? Yangi so’zlarni qatnashtirib gap tuzing.
Ikkinchi sinf mashqlar ga bir so’z yasovchi qo’shimchani har xil so’zlarga
qo’shishdan hosil bo’lgan so’zlarda so’z yasovchi qo’shimchaning ma’nosini
qiyoslashga oid vazifalar kiridi. Bunday mashqlarning maqsadi so’z yasovchi
qo’shimchaning ma’nosi haqidagi bilimni elementar tarzda umumlashtirish
hisoblanadi. Masalan, ishchi, suvchi, gulchi so’zlarini taqqoslash, ma’nosiga ko’ra
o’xshash tomonini belgilash (biror ishni, vazifani bajaradigan kishini – shaxsni
bildiradi), so’zning qaysi qismi bajaruvchi shaxs ma’nosini bildirayotganligini
aniqlash (ot yasovchi qo’shimcha -chi) .
Uchinchi sinf mashqlar ga matnni leksik-grammatik va leksik uslubiy tahlil
qilishga oid vazifalar kiradi. Masalan, matndan o’zakdosh so’zlarni topish,
ularning ma’nosidagi farqni aytish, bu farq so’zning qaysi qismi yordamida yuzaga
kelayotganini aniqlash; berilgan so’zlardan namunadagidek gap tuzing (masalan,
soatsoz soatni tuzatdi), (traktorchi yerni traktor bilan haydaydi); o’zakdosh
so’zlarni aniqlash va tarkibiga ko’ra tahlil qilish va hokazo.
Topshiriq. Ajratib ko’rsatilgan so’zga o’zakdosh bo’lgan bir so’z toping.
Uning qaysi so’z turkumiga kirishini ayting va uni so’z tarkibiga ko’ra tahlil
qiling.
- Olma daraxt ko’p joy (Olmazor).
- Paxta yetishtirish bilan shug’ullnadilar (Paxtakor).

- Bog’ yaratadigan va uni parvarish qiladigan kishi (Bog’bon).
- Traktor bilan ish bajaradigan kishi (Traktorchi).
- Gul solib, qoiladigan idish (guldon).
O’quvchilar o’qituvchilar yordamida shu so’z qaysi so’zdan va qanday
qo’shimcha yordamida yasalganini aniqlaydilar.
1. Har xil so’z turkumiga kiradigan o’zakdosh so’zlardan qatnashtirib gap tuzing.
2. Ot yasashga doir vazifalar:
- Oq , ishso ’ zlaridan – la , - chi , qo ’ shimchalariyordamidayangiso ’ zlaryasang .
Berilgan va siz yasagan so’zlar qaysi so’z turkumiga kirishini ayting va fikrimizni
asoslang.
- Ish , raxta , suvotlaridan o ’ zakdosh otlar yasang , so ’ zlarni tarkibiga ko ’ ra
tahlil qiling yangi ot hosil qilish uchun siz so ’ zning qaysi qismidan
foydalandingiz ?
- Chiz, o’z fellaridan o’zakdosh otlar yasang. Otlarni so’z tarkibishga ko’ra
tahlil qiling. Feldan ot yasang uchun qanday qo’shimchalardan foydalandingiz?
Bu vazifalar o’quvchilardan ot yasalishi xususiyatlariga, so’zlarning
morfemik tarkibiga e’tibor berishi talab etadi va so’zning morfemik tarkibi shu
so’zning muayan bir so’z turkumiga oid ekani bilan bog’liqligini aniqlashga
qaratiladi.
Boshlang’ich sinflarda u yoki bu so’z turkumining yasalishi kuzatish
propedevtik xarakterda bo’ladi, uning natijasi mashqning mavzusini o’zlashtirish
maqsadiga qaratilishi, darsda faol va individual ishlarni to’g’ri uyushtirish,
foydalanilgan leksik materialning o’quvchilar saviyasiga mosligi va
ko’rgazmalikka bog’liq.
O’qituvchi o’quvchilarning biror morfemani biror morfemani qay darajada
o’zlashtirganini ularning morfemik tarkibi bolalar saviyasiga mos so’zlardagi
morfemalarni ajratish ko’nikmasiga o’zak va shakl yasovchi qo’shimchadan yo
o’zak va so’z yasovchilar, yoki o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchidan tuzilgan
so’zlarni mustaqil tanlay bilishiga, so’zdagi morfemalarning rolini so’z bilan

tushuntirish ko’nikmasiga, gapda so’z yasovchi qo’shimchali so’zlarni to’g’ri
ishlatish ko’nikmasiga qarab aniqlaydi.
Quyidagicha savol va topshiriqlarni bajarish asosida o’quvchilar so’zning
morfemik tarkibini qanday o’zlashtirganini aniqlash mumkin:
I. Savollarga javob berish:
1. So’zda qaysi qism eng asosiy hisoblanadi? Nima uchun?
2. Ot yasovchi qo’shimcha qanday vazifani bajaradi? Misol bilan isbotlang.
3. So’zda shakl yasovchi qo’shimcha nima uchun xizmat qiladi?
4-sinf ona tili darsida ot yasovchi qo’shimchalarni ilg’or metodlar
asosida o’rgatish usullari. Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq
so’zning morfemik tarkibi 3-sinfda o’rganiladi. 4-sinfda so’z turkumlarini
o’rganish bilan bog’liq holda so’zning tarkibi haqidgi bilimlarni takomillashtirish
ko’zda tuziladi.
Avvalo, til materialini o’rganish tizimi nimaligini aniqlab olish, zarur.
Til materialini o’rganish tizimi deganda aniq, ilmiy asoslangn izchillikdagi
va o’zaro bog’lanishdagi bilimlar yig’indisini o’zlashtirishi ta’minlaydigan
maqsadga qoilatilgan jarayon, shuningdek, shu asosda Amaliy ko’nikmalarni
shakllantirish tushuniladi. So’zning morfemik tarkibiga tadbiq qilganda, tizim so’z
yasalishiga oid va grammatik bilimlarini o’zlashtirish: 1) dastur materialini
o’rganish tizimida so’zning morfemik tarkibini o’rganishing o’rni bilan; 2)
«o’zak», «o’zakdosh», «so’z», «so’z yasovchi qo’shimcha», «shakl yasovchi
qo’shimcha» tushunchalari ustida ishlashdagi izchillik bilan; 3) so’zning morfemik
tarkibi va so’z yasalishining o’zaro bir-biriga ta’sir qilishi bilan; 4) morfemalarni
to’g’ri yozish malakasini shakllantirish ustida ishlash bilan bog’liklig’ini belgilab
beradi.
So’z tarkibi uch bosqichda o’rganiladi:
Birinchi bosqich. – So’z yasalishi o’rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu
bosqichning vazifasi – o’qituvchilarni bir xil o’zakli so’zlarning ma’no va
tuzilishiga ko’ra bog’lanishining tushunishga tayyorlash. Bunday vazifaning

qo’yilishiga sabab, birinchi, so’zning ma’no va tuzilishi jihatidan bog’lanishi
tushunish, o’zining linglistik mohiyatiga ko’ra, bir xil o’zakli so’zlarni va so’z
yasalishini o’zlashtirishga asos hisoblanadi. Haqiqatdan ham, yasalgan va yasashda
asos bo’lgan so’zlar bir-biri bilan ma’no va tuzilishi jihatidan bog’lanadi: ish-
ishchi, g’alla-g’allakor, ikkinchidan, o’quvchilar bir xil o’zakli qiynchiliklarga
duch keladilar: ular bir xil o’zakli so’zlarning ma’nolaridagi umumiylikni
tushunishda qiynaladilar, chunki ularda ma’lum tafakkur hali yetarli rivojlanmagan
bo’ladi; o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchi va shakl yasovchi
ko’shimchalarning vazifalari o’zlashtirishda ularga bir xil o’zakli so’zlarning
ma’no va tuzilishi jihatidan o’xshashligi va farqini aniqlash anchagina qiyinlik
qiladi. Shunring uchun so’zning morfemik tarkibini maxsus o’rganishdan oldin
uning ma’no va tarkibiga ko’ra yaqinligi kuzatiladi.
Tilda juda ko’p so’zlar shaxs va narsaning nomi hisoblanadi. Shuning uchun
o’quvchilar bilan nega shans yoki narsa shunday nomlanganini aniqlashdan asta-
sekin tildagi bir so’z bilan ikkinchi so’z o’rtasidagi bog’lanishi aniqlashga o’tish
mumkin. Masalan, «Nega kishilar paxta ko’p ekilgan joyni paxtakor (paxta-
paxtakor) , daraxt ko’p ekilgan joyni daraxtzor (daraxt-daraxtzor) deb
nomlangan?».
Ikkinchi bosqichi: bir xil o’zakli so’zlarning xusussiyatlari va barcha
morfemalarning tabiati bilan tanishtirish. Bu bosqichining asosiy o’quv vazifasi –
so’zlarning ma’noli qismlari sifati o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchi
qo’shimchalar bilan tanishtirish, «o’zakdosh so’zlar» tushunchasini shakllantirish,
bir xil o’zakli so’zlarda o’zakning bir xil yasovchini kuzatish hisoblanadi.
Bir xil o’zakli so’zlarning ma’nolaridagi umumiylik o’zakning umumiyligi
tufayli iyundga keladi, ularni bir sinfga birlashtiradi; qo’shimchalar esa so’zning
ma’nosiga o’ziga xos ma’no qo’shadi; ularni bir-biridan farqlaydi. Bir xil o’zakli
so’zlar ustida bunday ishlash o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi ular
diqqatini so’zlarni umumiylikka asoslangan aniq belgilariga jalb qilish imkonini
beradi. masalan. o’qituvchi kombayin rasmini ko’rsatadi va «Kombayinni
boshqalaridan kishi nimadeb nomlanadi?» savolini beradi. javob xat-taxtaga

yoziladi: kombayin-kombayinchi. tushunchalarni taqqoslab kuzatish quyidagi aniq
til materialini yaratish imkonini beradi, uni tahlil qilish jarayonida bir xil o’zakli
so’zlarning xususiyatlari haqida xulosa chiqariladi: Avval so’zlarni ma’no va
tarkibiga ko’ra taqqoslash asosida «o’zakdosh so’zlar» atamasi beriladi, keyin
o’zakdosh so’zlarning umumiy qismi o’zak deyilishi, o’zakdosh so’zlarni
boshqacha qilib, bir xil o’zakli so’zlar (ya’ni o’zakdosh o’zlar) deb nomlanishi
ham tushuntiriladi.
Bir xil o’zakli so’zlar turli so’z turkumiga oid bo’ladi, shuning uchun birxil
o’zakli so’zlarni o’rganishning bu bosqichida o’quvchilar diqqati o’zakdosh so’zlar
shaxs. narsa, uning harakati va belgisini bildirishga qaratiladi. Shu maqsadda turli
so’z turkumiga oid bir xil o’zakli so’zlar tanlash mashqlaridan foydalanish yaxshi
natija beradi, bunda so’zlarni ma’nosi va tarkibiga ko’ra taqqoslab, o’xshash va
farqli tomonlarini aniqlash shart. Masalan, o’qituvchi gul so’zini yozish va unga
gul ko’p ekilgan joyni bildiradigan o’zakdosh so’z tanlashni topshiradi.
O’quvchilar gul, gulzor so’zlarini yozadilar. Gulzor so’zini hosil qilish uchun zo’r
qismi qushilgani aniqlanadi. O’qituvchi «Gul parvarish qilish bilan
shug’ullanadigan kishini nima deb nomlaymiz?» savolini beradi. O’quvchilar
gulchi so’zini aytadilar; bu so’z gul so’ziga –chi qismini qo’shish bilan hosil
qilingani (yasalgani) aniqlanadi. So’zlardagi –zor,-si qismlarning ahamiyatini
taqqoslash asosida boshlang’ich bilimlar umumlashtiriladi, ot yasovchi
qo’shimcha atamasi beriladi.
Uchinchi bosqich – o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchi
qo’shimchalarning xususiyatlari hamda tildagi ahamiyatini o’rganish metodikasi.
Bu bosqichning o’quv vazifasiga «o’zak», «so’z yasovchi qo’shimcha», shakl
yasovchi qo’shimcha tushunchalarni shakllantirish, so’zning leksik ma’nosi bilan
morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanish haqidagi tasavvurlarni o’stirish, o’zakda
jufti bor jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni to’g’ri yozish malakasini
shakllantirish, nutqda so’z yasovchi qo’shimchasi bor so’zlarni ongli ishlatish
ko’nikmasini o’stirish kiradi.

Nazariy ma’lumotlarni amaliy mashqlar bilan bog’lagan holda o’qituvchi
mavzuni mustahkamlash uchun bir qancha yangi pedagogik texnikalar-o’yin
vositalaridan foydalanadi. O’quvchilar berilgan so’zga o’zakdosh so’zlar
topadilar.
“Aqliy hujum”
1. Qanday so’zlarga o’zakdosh so’zlar deyiladi?
2. O’zakdosh so’zlar uchun umumiy qism nima deb ataladi?
3. “Yo’l” va “iz’’ so’zlariga o’zakdosh so’z toping?
4. Ishli odamning ishi bitadi,
Ishsiz odamning kuni o’tadi.Bosh:
-chi
-li
-siz
-la -liq
lovchi
oq
Chiz
ma
iq
g’ich
machi

O’qituvchi uyga berilgan vazifani tekshirib chiqadi.
Ot yasovchi qo’shimchalar ko’rsatilgan plakat doskaga ilib qo’yiladi.
OT YASOVCHI QO’SHIMCHALAR:
-chi, -kor, -dosh, -soz -lik, -zor,
O’qituvchi so’zlarga qo’shimchalarni qo’shib ma’nosi qanday
o’zgarganligini tushuntirib o’tadi. Masalan: Paxta + kor= paxtakor, kurs+
dosh=kursdosh.
O’quvchilar quyidagi so’zlarga ot yasovchi qo’shimchalarni qo’shib yangi
so’z hosil qiladilar.
G U L Ch i
G’ A L L a k O r
S I N F D o sh
T U N U K a ch i
Har bir o’quvchi mustaqil bajaradi.
DARSLIK BILAN ISHLASH:
Ot yasovchi qo’shimchalar bo’yicha savol-javob qilinadi.
Gulzor, guldon so’zlarining o’zagini toping. (o’zagi gul)
-zor, -dor,-dosh qo’shimchalari qanday qo’shimchalar deyiladi? (so’z
yasovchi qo’shimchalar)
- shu qo’shimchalar qo’shilgan so’zlar qanday so’zlar bo’ladi? (o’zakdosh so’zlar)
- paxta so’ziga so’z yasovchi qo’shimcha qo’shib, yangi ma’nodagi so’zlar yasang.
(paxtazor, paxtakor)

- paxtakor so’zining o’zak va qo’shimchalarini ko’rsating. (paxtakorlar, paxta o’zagi
–kor so’z yasovchi qo’shimcha, -lar ko’plik ma’nosi)
153-mashq.
O’quvchilar so’zlarni o’qiydilar va juftlab berilgan so’zlarni o’zagini
topadilar. Har bir so’zni ma’nosini farqlaydilar. Masalan: tunuka-metall buyum.
Tunukachi- metal buyumga ishlov beruvchi usta.
Dam olish daqiqasi:
Tabiatdagi barcha tirik jonzotlarning harakat turiga taqlid qilish o’yini:
Baliqdek suzamiz,
Qushlardek uchamiz.
Ayiqdek yuramiz,
Quyondek sakraymiz,
O’quvchidek o’tiramiz.
Har qo’limda besh barmoq,
Qo’shsak bo’lar o’n barmoq.
Ikkisi juft biri toq,
Qo’shsak bo’lar chin o’rtoq.
O’quvchilar aqlini charxlash uchun tez aytishlar aytiladi.
1. Sanamay, sakkiz dema.
2. Oq choynakka oq qopqoq,
Ko’k choynakka ko’k qopqoq.
3. Qishda qatiq qattiq qotib qolibdi .
4. G‘ani g’ildirakni g’izzillatib g’ildiratdi.
154-mashq.
O’quvchilar chegara, iz so’zlariga –chi, -dosh, -soz, kor, xona so’z yasovchi
qo’shimchalarini qo’shib so’z yasaydilar. O’zak va ot yasovchi qo’shimchalarni
belgilaydilar.

Chegarachi, chegaradosh, chegarala, chagarasiz.
Izchi, izla, izdosh, izsiz.
O’qituvchi sinflarga bo’lib, har bir sinfga krossvord beradi.
Qaysi sinf birinchi bo’lib tez va aniq bajarsa, o’qituvchi shu sinfni rag’batlantiradi.
1
2
3
4
5
6
Eniga:
1. Yoniga kelsa bolasi,
Ta’zim qilar onasi. (choynak)
2. Qat- qat qatlama,
Aqling bo’lsa tashlama. (kitob)
3. Tunukani chertadi
Kesaklarni kertadi
Bir oz sho’xlik qilgach u
Yerga singib ketadi. (do’l)
4. Tikuvchiga o’rtoq o’zi
Bittagina jajji ko’zi. (igna)
5. Tunda ko’rib cho’g’ deysan
Tongda ko’rib yo’q deysan. (yulduz)
6. Qishda terlab ishlaydi
Boshqa mahal qishlaydi. (pechka)
Grammatik topshiriq. –chi,-dosh, -xona qo’shimchalarini toping. Ularning
qanday qo’shimcha ekanini ayting.

Ot yasovchi qo’shimchalar mavzusini “Assesment” metodi yordamida
mustahkamlab olamiz. Avvalo ushbu metod haqida ma’lumot bersak.
“ASSESMENT” metodi
“Assesment” metodi bo’yicha ot yasovchi qo’shimchalarga topshiriq
Test. Ot yasovchi qo’shimchalar
berilgan javobni toping.
-chi,-kor, dor
-dosh, -soz
-lik, -zor
D. Barcha javoblar to’g’ri Muammoli vaziyat. Hovlimizda gulzor
bor. Gulzorga har xil gul ekilgan. Ularni
gulchi akam parvarish qiladi. Gullar
chamandek ochiladi. Ushbu gapda qaysi
ot yasovchi qo’shimchalar ishtirok
etayapti.
Simptom. Ot yasovchi qo’shimchalarga
ta’rif bering Amaliy ko’nikma. O’t yasovchi
qo’shimchalarning har biriga 2 tadan gap
tuzing.
2. Matematika darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ
tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari
Boshlang’ich sinflardagi boshqa darslarda ham o’quvchilar nutqi xilma-xil
so’zlar bilan boyitiladi. Kuzatish va turli ko’rgazmali qurollar bu darslarda ham
bilim olish, tushunchalarni shakllantirish vositasi hisoblanadi.
Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko’p so’z
va atamalar bilan o’z nutqlarini boyitadilar, sodda va qo’shma gap tuzishga
o’rganadilar: 5 soni 3 sonidan katta (5 > 3) yoki uch soni besh sonidan kichik (3 <
5); bitta o’nlikka ikkita o’nlik va 5 ta birlikni qo’shsak, uchta o’nlik va 5 ta birlik
hosil bo’ladi (10 + 25 = 35) va hokazo.
Masala yechish jarayonida esa ular shu vaqtgacha o’z nutqlarida ishlatib
kelgan bo’ladi, qoladi, hosil bo’ladi, teng kabi so’zlarning yangi ma’nosini bilib
oladilar; ...bizga ma’lum, masalada so’ralyapti kabi so’z birikmalarini ishlatishga
o’rganadilar.

Matematika darslari o’quvchilarning bog’lanishli nutqini o’stirishda muhim
ahamiyatga ega. Ular masalani yechishda savolga to’liq javob berishga, atamalarni
to’g’ri ishlatib, qoidalarni o’z saviyalariga mos ravishda aniq shakllantirishga
o’rgatiladi. Bular, o’z navbatida, o’quvchilar nutqini boyitish va faollashtirish
vositasi hisoblanadi.
Bog’lanishli nutq ko’nikmalarini egallashga masala yechish bilan bog’liq
holda olib boriladigan ishlar, ayniqsa, masala tuzishga o’rgatish mashqlari samarali
ta’sir ko’rsatadi. Masala o’qib eshittirilgandan so’ng, o’quvchilar uning asosiy
mazmunini eshitib idrok etishga, to’g’ri, qisqa va aniq qayta aytib berishga
o’rgatiladi. Masala tuzishga o’rgatish esa mantiqiy izchil, muhokama elementlari
bilan kichik hikoya tuzish imkoniyatini beradi. Bu mashq o’quvchidan faollikni va
mustaqillikni talab etadi, bolaning bilish faolligi va mustaqilligini oshirish esa
uning umumiy rivojlanishida va tarbiyaviy maqsadda juda muhimdir. Masala
tuzish kichik hikoya tuzishdir.Masalaning hikoyadan farqi shundaki, unda nimadir
noma’lum bo’lib, uni topish uchun ma’lum so’roqqa javob berish talab
etiladi.O’quvchi rasm asosida «Daraxtga uchta chumchuq qo’ngan edi, yana ikkita
chumchuq uchib kelib qo’ndi. Daraxtda nechta chumchuq bo’ldi?» masalasini
tuzadi. Bu masalani yechishda o’quvchilar daraxtga qo’ngan chumchuqlar sonini
bilish uchun nima qilish kerakligini o’ylaydilar, muhokama qiladilar. Masalani
yechish uchun aniq izchillikda muhokama yuritish va tushuntirish bilan bolalar o’z
fikrlarini matematika tilida aniq va bog’lanishli bayon etishga o’rganadilar.
SHunday qilib, matematika darslarida o’qituvchi bolalar lug’atini boyitish,
turli xil gap, bog’lan i shli nutq va bayon, muhokama elementi mavjud bo’lgan
hikoya tuzish ustida ishlaydi. O’qituvchi matematika tili xususiyatlarini
o’zlashtirishga ko’maklashish bilan bog’liq holda, o’quvchilar tafakkurini, nutqini
o’stiradi. O’qituvchi matematik mazmungagina emas, balki shu mazmunni
o’quvchi lar nutqida to’g’ri shakllantirishiga ham e’tibor bersa, bu
darslardaegalla na digan bilim haqiqiy va o’quvchilar nutqining o’sishi uchun
samarali vosita bo’ladi. «Fikrni aniq shakllantirishni talab qilish, masala shartini
ongli takrorlatish, mustaqil masala tuzdirish va savollar yordamida masalani

yechish yo’lini tushuntirish ko’nikmasi ustida i shlash o’quvchilarda qayta
hikoyalash, insho va muhokama qilish madaniyatini o’stiradi».
3. Tabiatshunoslik darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ
tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari
O’quvchilar tabiatshunoslik darslarida va ekskursiya vaqtida ko’rgan
narsalarini o’qituvchi yordamida guruhlaydilar, ularni o’zaro taqqoslab, o’xshash
va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o’z navbatida, tabiatga oid ayrim
tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va tafakkurni o’stiradi. Tabiat
hodisalari va predmetlarni idrok etish bilan bolalar ongida tabiatshunoslikka oid
tushunchalar hosil bo’ladi. Bu tushunchalar ta’lim jarayonida yo narsalarni (daraxt,
olma, shaftoli, o’rik, olxo’ri, gul, o’t kabi), yo ularning belgisini (mevali, mevasiz;
achchiq, nordon, shirin; qizil, oq kabi), yo harakatini (daraxt o’sadi, qush uchadi,
bulbul sayraydi kabi) ifodalovchi so’zlar bilan bog’lanadi.
O’quvchilar nutqini o’stirishda o’qituvchining nutq madaniyati katta
ahamiyatga ega. O’qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari
mashg’ulotlarda faqat orfoepik talaffuz va adabiy til me’yorlariga rioya qilgan
holda ifodali, ta’sirli so’zlashi, shuningdek, har doim o’quvchi daftariga, barcha
hujjatlarga husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur. Bu bilan
u bolalarni ifodali so’zlashga, xatosiz, chiroyli yozishga o’rgatadi, tilga sezgirlikni
uyg’otadi.
Boshlangich sinflarda tabiat to‘g‘risidagi bilimlar tarkibiga jonsiz tabiat
jismlari va hodisalari, o‘simlik va hayvonlar, odam tanasining tuzilishi va
salomatlikni muhofaza qilish, yilning har xil fasllarida qishloq xo‘jalik mehnati
to‘g‘risidagi tasavvur va tushunchalar, oddiy geografik tasavvur hamda
tushunchalar kiradi. Bolalar maktabga kelish bilan o‘q ituvchi ra h barligida atrof
olam bilan maqsadga y o‘ nalgan h olda tanishib boradilar. Atrof olam bilan
dastlabki tanishish ularning sezgi organlarining q abul qilishiga asoslanadi. Olamni
bilib olishning birinchi bo q ichi - bolalarning barcha yangilarni q arab chiqishga,

iloji b o‘ lsa ushlab k o‘ rishga qaratilgan turma intilishdir. SHunga k o‘ ra dastlabki
tasavvurlar va tushunchalarni shakllantirishda o‘quvchiga o‘ rganish ob’ekti bilan
bevosita mulo q otda b o‘ lish imkoniyatini berishi kerak. Ekskursiyalarda,
kuzatishlar va q tida o‘quvchilar kundalik h ayotning narsalarini qabul qilib, ulardagi
o‘ xshashlik va tafovut belgilarini topadilar. Ularda oddiy tushunchalar shakllanadi.
Fikrlash jarayonida bolalarda aniq fikrlar vujudga keladi. (Fikrga ega b o‘ lish —
nimanid i r tasdi q lash yoki rad etish demakdir. Masalan, «Bu gul q izil». «Bu
o‘simlik— r o‘ zadir»). Fikr h osil b o‘ l i shida fikrlash jarayoni: voqea va h odisalarni
ta h lil qilish, sintezlash, tak- koslash va umumlashtirish katta urin oladi. Fikr
bevosita kabul qilish va tasavvurlar asosida shakllanadi. Masalan, «Daraxt ildizi,
tana (poya), barglar, gullar va mevalardan iboratdir» degan fikr daraxtlarni
kuzatish, ularning xususiyatlarini aniqlash va ta h lil qilish, o‘simlikning atalgan
qismlarini ta qq oslash, tegishli xulosa chi q arishga asoslangan. Fikrlash faoliyati
jarayonida bolalarda atrof olam t o‘g‘ risida tushunchalar shakllanadi. Tushuncha
ochib beriladigan fikrlar yi g‘ indisi uning mazmunini tashkil qiladi. Tabiat jismlari
yoki ob’ektlarining birortasi to‘g‘risida bolalar kanchalik k o‘ proq fikr aytsalar,
tushunchalar mazmun ji h atidan boyroq b o‘ ladi,. bu fikrlarda ifodalangan belgilar
qanchalik mu h impoq b o‘ lsa, shunchalik tushuncha mazmun ji h atidan chu q urro q
bo‘ladi. Tabiatshunoslikni o‘ rganishda bolalar oladigan tushunchalar ju g‘ rofiy
(umumiy, alo h ida va yi g‘ ma) va biologik (tur va avlod) tushunchalariga b o‘ linadi.
Tabiatshunoslikda bolalar Toshkent, Sirdaryo, Tyan- SHan to g‘ lari kabi yagona
tushunchalar; tog‘lar, daryo lar, shaharlar kabi umumiy tushunchalar; archa,
qarag‘ay, terak, na’matak, jasmin, kulrang quyon, oq quyon kabi tur tushunchalari;
daraxt, buta, quyonlar va boshqa avlod tushunchalari bilan uchrashadilar.
Tabiatshunoslikni o‘qitish jarayonida jug‘rofiy tushunchalarni biologik
tushunchalar bilan bog‘lanishiga e’tibor bermoq zarur.
O‘quv materialini o‘quvchilar tomonidan puxta o‘zlashtirmaslik hollari ham
kam emas. Buning sababi shundaki, ularning bilimlari tasavvurlar darajasida
qolgan. Bu darsda yoki bir tema bo‘yicha shakllantirilgan tushunchalar keyinchalik
rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchalar bilan bog‘lanmaydi. Tushunchalarni

rivojlantirishning zarur sharoiti sistemadir. Jumladan, tabiatshunoslik
tushunchalarining hosil bo‘lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshadi.
Chunonchi, tabiiy ob’ektni kuzatishlar, qabul qilishni aniqlovchi mashqlar;
o‘qituvchining hayajonli hikoyasi qabul qilishning to‘g‘ri bo‘lishini ta’minlaydi.
O‘qituvchining savollari; xotiradan rasm chizish, har xil narsalarni tanib olish
bo‘yicha mashqlar tasavvurlarning to‘g‘ri bo‘lishiga yordam beradi. Muammoiiig
aniq qo‘yilishi; o‘qituvchi tomonidan o‘quv materialini bayon qilish mantig‘i;
aniqlash va taqqoslash bo‘yicha mashqlar; tushunchalarni bog‘lovchi va
rivojlantiruvchi takrorlash sistemasi; umumlashtirishni talab qiluvchi savollar;
tushunchalarni o‘quv va ko‘nikmalar bilan bog‘lovchi savollar tushunchalarning
to‘g‘ri bo‘lishini ta’minlaydi. Tabiatshunoslik tushunchalari bevosita qabul qilish -
kuzatishlarga asoslanib, o‘rganilayotgan narsa yoki hodisa to‘g‘risida aniq va
ravshan tasavvur hosil qilingan sharoitda to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Tushunchani
birlamchi tarzda hosil bo‘lishida ob’ektlar va ko‘rgazmali materialning har xil
turlari (tablitsalar, sxemalar, suratlar va sh. k.) katta ahamiyatga egadir.
O‘quvchilar tafakkurini rivojlantirmasdan, ularni fikrlash ishiga jalb qilmasdan
turib tushunchalarning o‘zlashtirilishiga erishish mumkin emas. O‘quvchilarning
fikrlash faoliyatini rag‘batlantirish uchun o‘qituvchi tema va dars boshida ular
oldiga muammolar qo‘yadi. O‘quv materialini bayon qila borib, u o‘quvchilarni
sabab va oqibatlarni, tabiat hodisalari o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashga jalb
qilish uchun harakat qiladi. «Jonajon o‘lkaning tabiati» mavzusi misol bo‘lib
xizmat qilishi mumkin, unda har xil o‘simliklar vaqtining tuproq, suv, oziq
moddalar va boshqa omillarga borliqligi (3-sinf), o‘simlik va hayvonlar hayotining
tabiiy sharoitlarga borliqligi (4-sinf) ko‘rsatilgan. Tabiatshunoslik tushunchalarini
o‘zlashtirilishida predmetlararo (nutqni rivojlantirish, o‘qish, matematika, ona tili,
musika, ashula, texnik mehnat, rasm, olish bilan) aloqa o‘rnatilishi muhim rol
o‘ynaydi. Predmetlararo aloqadan sistemali ravishda foydalanish bolalarni ilgari
olingan bilimlarni qo‘llanishga, o‘quv faoliyatlarining barcha turlarida mantiqiy
bog‘lanish o‘rnatishga o‘rgatadi. O‘quvchilarni faol fikrlashlarini tarbiyalashda
o‘qituvchining savollari katta rol o‘ynaydi. Tabiatshunoslik darslarida darslik

tekstini tiklashda (esga olishda) tahlilni, sintezni umumlashtirishni talab qiluvchi
savollar berish kerak. Javobda sintezni talab qiluvchi, tushunchalarni
kengaytiruvchi savollar alohida axamiyat kasb etadi. Quyidagi savollar misol
bo‘lishi mumkin:
 Cho‘lda yashovchi hayvonlarning qaysi moslanishlari ularga qurg‘oqchilikka va
jazirama issiqqa chidashga yordam beradi?
 Nima uchun Qora dengiz sohillarida issiq iqlimiy mamlakatlarning o‘simliklari
o‘sishi mumkin?
 Dasht va cho‘l tabiatining o‘xshashligi nimada?
 Nima uchun tundrada katta daraxtlar o‘smaydi? va hokazolar.
Tushunchalarni rivojlantiruvchi savollar sistemasi tabiiy narsalarni jadvaldagi
ularning tasviri bilan taqqoslashni, sxemalar chizishni, doskada ularni rasm va
gerbariylardan montaj qilishni o‘z ichiga oladi. Masalan, 3-sinfda shunday
savollardan quyidagilar bo‘lishi mumkin: C h igit ekilgandan keyin chigitda nimalar
boradi? Qish vaqtida daraxt bilan butani bir-biridan qanday ajratish mumkin? Bu
o‘simlik qaerda va qanday sharoitda o‘sadi? Ye rda hamma tomonlarga harakat
qilganda ham janubga boradigan joy bormi? (xarita yoki globusdan ko‘rsating).
Tabiatda suv aylanishining sxematik tasvirini bering.
O‘quvchilar tablitsadan foydalanib, o‘simlik va hayvonlarning tashqi
xususiyatlarini taqqoslaydilar, ular har xil tabiiy sharoitlarda yashashga qanday
moslanganliklarini hikoya qiladi. Tushuntirish jarayonida o‘qituvchi
o‘quvchilarning o‘z ijodiy daftarlariga ko‘chirib olishlari uchun doskaga oddiy
sxemalarni chizishi mumkin. O‘quvchilarga uyda sxemalar chizishni taklif qilish
ham mumkin, kelgusi darsda esa chizilgan sxemalar kollektiv bo‘lib aniqlanadi va
to‘ldiriladi. Shunga o‘xshash ishlar o‘qituvchi tomonidan oldindan ilib qo‘yilgan
jadvallarni to‘ldirish bo‘yicha ham o‘tkaziladi. Jadvallar ham taqqoslash va
umumlashtirish uchun sinfda (umumlashtiruvchi darslarda) hamda uyda
to‘ldirilishi mumkin. Solishtirma jadvallar sinfdagi amaliy ishlarda tirik tabiat
burchagida hamda maktab o‘quv-tajriba uchastkasida tajribalar o‘tkazishda
qo‘llaniladi. Jadval materiali bilan olib boriladigan kontrol ishlar har bir o‘quvchi

muayyan tushunchalarni qanchalik o‘zlashtirganligini aniqlashga imkon beradi.
O‘quv yili oxirida tabiatshunoslik bo‘yicha quyida keltirilgan shakllarda mustakil
ish o‘tkazish mumkin.
3-sinfda
O‘simliklar O‘simliklar Qushlar
dala park bog‘ kuzda qishda bahorda kuzda qishda bahorda
4-sinfda
Foydali qazilmalar
Qurilish Y o nilg‘i Ma’danlar
Tabiiy zonalarning xarakteristikasi
Nomi Y u zasi Qish va
yozdagi
harorati O‘simliklar Hayvonlar Aholining
mashg‘uloti
O‘qituvchi tushunchalar tarkibini bilib, ularni tashkil qiluvchi elementlar
bo‘yicha o‘quvchilar bilimini ob’ektiv baholashi mumkin. Tushunchalarni
o‘zlashtirilishining kadrini bilish o‘qituvchiga o‘qitishning borishini fahmlashga,
bilimni o‘zlashtirish jarayoniga to‘g‘ri rahbarlik qilishga yordam beradi.
Tushunchalarni ajratib o‘qituvchi tegishli metodik uslublarni tanlaydi va qo‘llanadi
(savollarni takrorlash sistemasini puxta ishlaydi, eng samarali ko‘rgazmali
qurollarni aniqlaydi).

Adabiyotlar:
Rahbariy adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –Toshkent,
O‘zbekiston, 2011.
2. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun . 2020
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –T.: Ma’naiyat, -
2008.
Asosiy adabiyotlar.
1. Mavlonova R. va boshqalar. “Pedagogika”, -Toshkent, “ Fan va
texnologiya ”, 2018.
2. Devid Kluster. Tanqidiy fikrlash nima? K.Ishmatov tarjimasi. «Tanqidiy
fikrlash asoslari» dasturi.
3. Dayana Xalperi. Психология критического мышления. Сант -Петербург,
2000.
4. Ильин Е.П. Психология творчества, креативносити, одарённости.
Питер.
5. Мahmudov М.Ta’limni didaktik loyihalash. T., 1999.
6. Хуторской А.В. Дидактичесrя эвристиr. Теория ва технология
креативного обечения. Москва. 2003.

BOSHLANG`ICH TA`LIM DARSLARINING O`QUVCHILARDA TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH IMKONIYATLARI REJA : 1. O`qish darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari. 2. Ona tili darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ tafakkurni shakllantirish. 3. Matematika darsini o ` qitish jarayonida o ` quvchilarda tanqidiy va kreativ tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari . 4. Tabiatshunoslik darsini o ` qitish jarayonida o ` quvchilarda tanqidiy va kreativ tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari

O`qish darsini o`qitish jarayonida o`quvchilarda tanqidiy va kreativ tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari. O'qish - bolalarning nutq faoliyatlarini oshirish, adabiy estetik tafakkurini kamol toptirish, mustaqil fikrlashga o'rgatishning muhim omilidir. Shuning uchun ham boshlang'ich ta'lim tizimida muhim o'quv predmeti ta'lim berish, kamol toptirish va tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Shulardan kelib chiqib, aytish lozimki, o'quvchilarni o'qishga o'rgatishning asosiy vazifalari quyidagilardir;  boshlang'ich o'qish malakalari (to'g'ri, tez, ongli va ifodali o'qish)ni takomillashtirish;  bolalarni o'qigan asarlarini idrok eta bilishlari, ularda aks etgan voqea-hodisalar mazmunini tushuna olishlari va xulosalar chiqarishga tayyorlash;  o'quvchilarni matn ustida ishlashga o'rgatish;  o'quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish. Bu vazifalarning hammasi, albatta, dasturda berilgan badiiy ilmiy-ommabop asarlar, xalq og'zaki ijodi namunalari asosida amalga oshiriladi. O'qish mashg'ulotlarini o'tkazish jarayonida matn va kitob ustida ishlash o'quvchilarning bog'lanishli nutqini o'stirish, nutq madaniyatini rivojlantirishni nazarda tutadi. Matnni bo'g'inlab, so'ng sidirg'a o 'qishni o'rganadilar. 2-sinfda o'quvchilarda so'zlarni butunicha sidirg'asiga o'qish malakasi shakllanadi. O'qishning to'g'ri va ifodali bo'lishiga erishiladi, o'qish sur 'ati tezlashadi. 3-sinfda so'zlarni butunicha sidirg'a o'qish ko'nikmasi to’ la shakllanadi . Bu esa o'quvchilarning ongli va ifodali o'qishga qo 'yiladigan talablarini o'stirish imkonin i beradi Shunda, albatta, maqollardan, hikmatli so'z va iboralardan foydalanishga, so'zlarni to'g'ri tanlashga, gap qurilishidagi so'zlardan to'g'ri foydalanishga e'tibor beriladi. 4-sinfda esa o'quvchilar so'zlarni bo'g'inlamay, sidirg'a o'qishlari, matnni tez, to'g'ri, ongli o'qiy olishlari kerak. Bu sinfda bo'g'inlab o'qishga yo'l qo'ymaslik lozim.

Ma'lumki, to'g'ri o'qish bilan ongli o'qish orasida farqlar mavjud. Birinchidan, o'qishda juda ko'p xato qiladigan va qiynalib o'qiydigan bolalar o'qiganlarini tushunmaydilar. Ayniqsa, 1-2-sinflarda ko'pincha ana shunday holatni kuzatish mumkin, 3-4-sinflarda esa o'quvchilarning o'qiganlarini tushunishlari ancha oson bo'ladi. 2-sinflarda o'quvchilar taxminiy o'qish natijasida xatoga yo'l qo'yadilar, Lekin o'qiganlari mazmunini umumiy holatda tushunadilar. Bu, albatta, o'qishning ongliligiga ta'sir qiladi. O'qilgan asar mazmunini tushunish ovoz chiqarib to'g'ri o'qishga ham bog'liq, Ikkinchidan, ayrim so'zlar ma'nosini tushunmaslik ham xato o'qishga sabab bo'ladi. Ayniqsa, o'quvchilar murakkab so'zlarni, ko'proq undoshlardan iborat bo'lgan so'zlarni, so'z birikmalarini, turli qo'shimchalar bilan kelgan bir xil so'zlarni o'qishda xato qiladilar. 1-sinf o'quvchilari o'qitib ko'rilganda ular tusmollab o'qish natijasida ko'p xato qilishlari aniqlangan. Bir marta o'qigan so'zlarini turli qo'shimchalar bilan keyingi safar o'qiganlarida ham xato qiladilar. Birinchi gapdagi «gapirildi» so'zini o'qiganlaridan keyin ikkinchi gapdagi «gapirishdi» so'zini ham shunday o'qiydilar. So'zlar so'zning oson-qiyinligidan qat'iy nazar, bir necha marts takrorlanib, turli qo'shimchalar bilan kelsa, o'quvchilar xatc qiladilar. Bu esa to 'g 'ri o'qishning ongli o'qish bilan aloqadorligim, bir-biri bilan bog'liqligim ko'rsatadi. Bolalar faoliyatida tezi tez qo'llanadigan sodda vi murakkab so'zlarni xato qilmay o'qiydilar. Jlarga o'qishni o'rgatishda buni hisobga о lists kerak. Har bir so'z gapdag o'rniga ko'ra turli ma'nc ifodalashi mumkin. Ongli o'qish uchun o'quvchilar faqat ayrim so'zlar ma'nosinigina emas, balk- gaplarni ham tushunishlari kerak. To 'g'ri o'qish uchun gapdagi so'zlarning tushunarli bo'lishi muhim ahamiyatga ega. O'quvchilar ma 'nosiga tushungan so 'zlarni to 'g 'ri o'qiydi. Tushunadigan so'z boshqa so'z bilan bog'lani: kelganida esa u so'z birikmasir xato o'qiydi. Ayrim hollarda oson va sodda sohlarni ham xato o'qishlari mumkin. Bunday xat o'qishga asosiy sabab SOT birikmalarining ma'nosi va ularning murakKabligidir. Bundan tashqari, so'zning uzunligi, bo 'g"" tuzilishidagi murakkablik, so'zning notanish

bo'lishi va gapda so'zlar bog'lanishini eslay olmaslik herr xato o'qishga sabab bo'ladi. Kuzatishlardan ma'lur-bo'lishicha, 1-2-sinf o'quvchilar! o'qiganlaridan keyin «Kim haqida o'qidingiz?» degan savolga javob qaytarishda qiynaladilar- O'qiganlari tahlil qilinganidaa keyin bu savolga to 'g 'ri javcs qaytara oladilar. 3-4- sint o'quvchilari esa kim haqide o'qiganlarini qiyinchiiiksiz ayte oladilar. Har qanday maqola, badiiy ( asar mazmunini tushunish uchun voqea qachon va qayerda sodir bo'lganini, voqealarning bir-biriga bog'liqligini va ularning bir- biriga ta'sirini bilish kerak. Ba'zan voqealarning bir-biriga bog'liqligini ko'rsatish oson bp'lsa-da, ayrim hollarda u bog'liqlikni o'qilgan asardan topish qiyin. Ayniqsa, 1-2-sinf o'quvchilari voqealarningbir-biriga aloqadorligini tushunishda qiynaladilar. Hayotiy tajribalarga oid asar o'qilsa, uning mazmunini tushunishga qiynalmaydilar. Umuman, o'qish sifatini yaxshilash, ayniqsa, ongli o'qishga erishish uchun quyidagilarga e'tibor berish lozim: o'quvchilarga o'qitishdan oldin ularga yangi so'zlar tushunchalarini o'rgatish; tushuncha beriladigan narsaning o'zini ko'rsatish, sayohatlar tashkil etish, kinofilm namoyish qilish, o'quvchilarning o'z o'yinlari va mehnatlari davomida ko'rganlarini eslatish; - o'qilgan asarni tahlil qilishda o'qituvchining yo'llovchi savollari, o'quvchilarning shaxsiy faoiiyatiari va kuzatishlarini eslatish asar mazmunini tushunishga yordam beradi. O'qiganlari yuzasidan berilgan savolga xato javob qaytargan o'quvchiga qo'shimcha savollar berilsa, ular o'z xatolarini tushunib, to'g'irlashlari mumkin. O‘qish darsi va u bilan bog‘liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya o‘quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi; bu darsda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o‘stirishga keng imkoniyat mavjud. Grammatika va to‘g‘ri yozuv darslarida tilni maxsus o‘rganish bilan bolalar alohida tovush, bo‘g‘in, so‘z va gaplarni eshitishga va aytishga o‘rganadilar. Ular

predmet, harakat, belgi bildiradigan ko‘pgina so‘zlarni, shuningdek, tovush, harf, bo‘g‘in, o‘zak, so‘z, so‘z yasovchi, forma yasovchi, qo‘shimcha, so‘z turkumi, ot, sifat, son, fe’l, olmosh, bog‘lovchi, gap, gap bo‘lagi, bosh bo‘lak, ikkinchi darajali bo‘lak, darak gap, so‘roq gap, undov gap; turlanish, bosh kelishik singari juda ko‘p yangi terminlarni bilib oladilar. Boshlang‘ich sinfdagi boshqa darslarda ham o‘quvchilar nutqi xilma-xil so‘zlar bilan boyitiladi. Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko‘p so‘z va terminlar bilan o‘z nutqlarini boyitadilar. O‘quvchilar tabiatshunoslik darslarida va ekskursiya vaqtida ko‘rgan predmetlarini o‘qituvchi yordamida guruhlaydilar, ularni o‘zaro taqqoslab, o‘xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o‘z navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va tafakkurini o‘stiradi. Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula darslari ham, shuningdek, darsdan tashqari mashg‘ulotlar ham o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirishga imkon beradi. O‘qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda faqat orfoepik talaffuz va adabiy til normalariga rioya qilgan holda ifodali, ta’sirli so‘zlashi, shuningdek, ham doim o‘quvchi daftariga barcha hujjatlarga husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur. O’quvchilar nutqini o’stirish boshqa o’quv predmetlaridan o’tkaziladigan mashg’ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog’lanadi. Ona tili darslarida o’quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar; ular kuzatishni, o’ylashni va ko’rganlari, eshitganlari, o’qiganlari haqida to’g’ri bayon qilishni o’rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug’atini boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to’g’ri tuzishni o’rgatadi. O’qish darsi va u bilan bog’liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya o’quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala qilish haqida bilim beradi. Bu darslarda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o’stirishga keng imkoniyat mavjud. SHe’r, maqolalarni o’qish, o’qilganlarni qayta hikoyalash, ekskursiyada, predmet va tabiat

O'xshashlar

SHAXSGA YO`NALTIRILGAN TA`LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA O`QUVCHILARDA TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH

O`QUVCHILARDA TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISHNING ZAMONAVIY METOD VA TEXNOLOGIYALARI

O`YIN TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA O’QUVCHILARDA TANQIDIY KREATIV TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH

O`YIN TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA O’QUVCHILARDA TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH

Pedagogik texnologiyalar asosida tanqidiy tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish metodlari