Pedagogik texnologiyalar asosida tanqidiy tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish metodlari
![Mavzu: Pedagogik texnologiyalar asosida tanqidiy tafakkurni
shakllantirish va rivojlantirish metodlari
Reja:
1. Tanqidiy fikrlash asoslari.
2. Tanqidiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirishning faol metodlari.
3. Tanqidiy mushohada metodi.
4. Tanqidiy mushohada qilishni tashkil etish uchun qo‘llanadigan usullar.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_1.png)
![Ko‘pchilik o‘qituvchilar har qanday fikrlashdan ko‘ra xotirani
rivojlantirishni yuqoriroq qadrlaydilar, nazorat ishlari va imtihonlarda asosan
talabalar xotirasi ko‘lamini tekshiradilar. Lekin tanqidiy fikrlash tarafdorlari
esa aqliy faoliyatning murakkabroq turlarini nazarda tutadi.
O‘quv jarayonini usiz amalga oshirib bo‘lmaydigan «notanqidiy fikrlash»
turlaridan yana biri – murakkab g‘oyalarni tushunish bilan bog‘liq.
Biologiya va matematika, tarix va adabiyot darslarida talabalar ba’zan
o‘qituvchining aytganlari yoki darslikda nima haqida yozilganligini tushunish
uchun ancha «bosh qotiradilar». Tushunish, ayniqsa, agar o‘quv materiali
qiyin bo‘lsa, murakkab aqliy jarayon bo‘lib hisoblanadi. Masalan, talaba
murakkab teoremani tushunish uchun bosh qotirmoqda. Albatta uning
miyasida murakkab aqliy jarayonlar kechadi, lekin buni ham hozircha
tanqidiy fikrlash deb bo‘lmaydi. Biz o‘zgalar fikrini tushunish ustida ishlar
ekanmiz birinchi bosqichda bizning shaxsiy fikrlashimiz sust bo‘ladi: bunda
biz faqat bizgacha kimdir tomonidan yaratilganni idrok qilamiz xolos,
tanqidiy fikrlash esa, yangi, tushunib bo‘lingan g‘oyalar tekshirilayotganda,
baholanayotganda, rivojlantirilayotganda va qo‘llanayotganda sodir bo‘ladi.
Dalillarni eslab qolish va g‘oyalarni tushunish esa tanqidiy fikrlash uchun
zarur bo‘lgan dastlabki shartlar bo‘lib hisoblanadi, lekin ular o‘zaro
yaxlitlikda ham tanqidiy fikrlashni anglatmaydilar.
«Tanqidiy fikrlash» tushunchasiga mos kelmaydigan yana bir fikrlash turi
bu – ijodiy yoki ichki his bilan (intuitiv) sezib fikrlashdir. Sportchi,
rassom, musiqachilar miyasida ham murakkab fikrlash jarayoni sodir bo‘ladi,
lekin ular buni hatto sezmaydilar ham.
U holda «tanqidiy fikrlash» nima?
«Tanqidiy fikrlash» atamasidan pedagogik muhitda anchadan beri
foydalanib kelinadi va turli pedagoglar buni xilma-xil tarzda tushunadilar.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_2.png)
![Ko‘pchilik o‘qituvchilar va metodistlar uchun tanqidiy fikrlash «yuqori
tartibdagi» fikrlashni bildiradi – yuqori degani shu ma’nodaki, U Benjamin
Blum tizimiga ko‘ra o‘rganish qobiliyatlarining so‘nggi oliy pog‘onasida
turadi. Faylasuflar tanqidiy fikrlash deganda, odatda mantiqiy fikrlash va
isbotlash ko‘nikmalarini tushunadilar, uning yordamida talabalar diqqat bilan
o‘qish, chuqur munozaralar yuritish va yozuvda o‘z fikrlarini aniq va o‘ylab
ifoda etish imkonini oladilar. Adabiyot nazariyotchilari va tarixchilar uchun
matnning tarkibiy qismlarini ajratishga va matnning kitobxonga ta’sir qilish
usullarini tanqidiy qaytamushohada qilishga xamda muallif asarni yaratishda
amal qilgan sababalarni aniqlashda yordam beradigan matnga yondashish
«tanqidiy» deb hisoblanadi.
Dayana Xalperi «Psixologiya kriticheskogo m ы shleniya» kitobida tanqidiy
fikrlash «fikr yuritishning shunday ko‘rinishini anglatadiki, u vazminlik,
mantiq va maqsadga yo‘naltirilganlik bilan ajralib turadi»,- deb yozadi.
Djeni Stil, Kert Meredis, Charlz Templarning «Tanqidiy fikrlashni
rivojlantirish uchun o‘qish va yozish» (O‘YoTF) loyihasida quyidagicha
ta’kidlanadi: «Odam tanqidiy fikrlar ekan, u yoki bu g‘oyalar bilan tanishadi,
ularni amalga oshirishdagi mumkin bo‘lgan oqibatlarini ham e’tiborga oladi.
Bunda odam bu g‘oyalarni dastlab ma’lum darajadagi ishonchsizlik bilan
idrok qiladi va qarama-qarshi nuqtai-nazarlar bilan taqqoslaydi. Ularni
asoslash uchun qo‘shimcha mulohazalar tizimidan foydalanadi va bular
asosida o‘z nuqtai-nazarini ishlab chiqadi». Tanqidiy fikrlash – g‘oya va
imkoniyatlarni ijodkorlik bilan uyg‘unlashuvi, konsepsiya va axborotlarni
qayta fikrlash va qayta qurishdek murakkab jarayondir. Bu faol va interaktiv
bilishning bir necha darajalarida bir vaqtda ro‘y beradigan jarayon ham bo‘lib
hisoblanadi. Tanqidiy fikr egasiga hiyla-nayranglar kamroq ta’sir qiladi,](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_3.png)
![o‘zining shaxsiy qarashlar tizimi bo‘lgani uchun ular turli xavf-xatardan holi
bo‘ladilar.
Tanqidiy fikrlashda g‘oyalar va ularning ahamiyati ko‘pfikrlilik nuqtai-
nazaridan ko‘rib chiqiladi hamda ular boshqa g‘oyalar bilan taqqoslanadi. Bu
fikrlashning eng yuqori darajasi aqliy faoliyat bo‘lib, unda tahlil, taqqoslash,
izohlash, qo‘llash, tortishuv, yangilik, muammolarni hal qilish yoki fikrlash
jarayonini baholashga alohida e’tibor beriladi.
Tanqidiy fikrlash muloqot va guruh bilan ishlash malakalarini
rivojlantiradi.
Tanqidiy fikrlash ta’lim jarayoniga jo‘shqinlik baxsh etadi,
mashg‘ulotlarni o‘qituvchi va talaba uchun quvonchga aylantiradi.
Hozirda talabalarni o‘qishga o‘rgatish va tanqidiy fikrlashni egallashlari
muhim vazifa bo‘lib hisoblanadi. Yangi axborotlarga duch kelar ekan,
talabalar uni mustaqil ravishda baholashi, unga turli xil nuqtai-nazardan
qarashi, undan o‘z ehtiyoj va maqsadlari yo‘lida foydalana olish imkoniyati
to‘g‘risida xulosa yasay olishlari zarur. Haqiqiy tanqidiy fikrlaydigan odam
bo‘lib yetishish uchun talabalar ijodiy fikrlab, o‘zini sinab ko‘rishi va bunga
oid malakalarni egallashi zarur.
Tanqidiy fikrlashni paydo qilish uchun uchun quyidagilar bo‘lishi kerak:
- talabada o‘ziga xos nuqtai-nazarni paydo qilish;
- bir fikrdan boshqasining afzalligini asoslash mahorati;
- murakkab muammolarni yechish mahorati;
- bahsni dalillab olib borish;
- yagona fikrni ishlab chiqish uchun birgalikda ishlash mahorati;
- qarashlar va tasavvurlarga hayotiy tajriba qanday ta’sir qilishini tushunish.
Talabalarni haqiqatan ham dolzarb muammo haqida fikrlash
imkoniyatidan mahrum qilib, mantiqiy jarayonlarni mavhum tarzda o‘rganish](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_4.png)
![emas, balki talabalarni tezda faol o‘ylash jarayoniga kirishishga, uni tajribada
amalga oshirishga imkon beradigan metod eng yaxshi hisoblanadi. Bundan
tashqari, talabalarni haqiqatda bezovta qiluvchi muammolar haqida so‘z
borganda tashabbus ularning o‘zidan chiqqanda, tanqidiy fikrlash yaxshiroq
rivojlanadi.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Bu ma’lum yosh davrida
o‘rgatish tugallanishi va unutilishi mumkin bo‘lgan masala ham emas.
Tanqidiy fikrlashga olib boradigan aniq-ravshan yo‘llar yo‘k. Biroq o‘qitish
shartlarining muayyan to‘plami borki, uning yordamida tanqidiy fikrlashni
tarbiyalash mumkin. Jumladan, quyidagi shartlar zarur:
1. Tanqidiy fikrlash tajribasini orttirishga vaqt va imkoniyat berish.
2. Talabalarga fikrlash imkoniyatini berish.
3. Turli g‘oya va fikrlarni qabul qilish.
4. O‘quv jarayonida o‘kuvchilarning faol qatnashishlariga imkon berish.
5. Talabalarni ularning ustidan hech kim kulmasligiga ishontirish.
6. Har bir talabani u tanqidiy mulohaza yuritishga qodir ekanligiga
ishontirish.
7. Tanqidiy fikrlash paydo bo‘lishini qadrlash.
Shu bilan birga, talabalar:
1. O‘z-o‘ziga ishonchni rivojlantirib, o‘z g‘oya va fikrlarining qimmatini
tushunishlari kerak.
2. Ta’lim jarayonida faol qatnashishlari lozim.
3. Turli fikrlarni hurmat bilan eshitishlari kerak.
4. O‘z mulohazalarini shakllantirishga tayyor bo‘lishlari yoki undan o‘zlarini
tiyishlari lozim.
Tanqidiy fikrlashning elementlari quyidagilardan iborat:
- tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlashdir;](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_5.png)
![- axborot – tanqidiy fikrlashning boshlanishidir;
- tanqidiy fikrlash savolning qo‘yilishi va hal qilinishi zarur bo‘lgan
muammoni aniqlashdan boshladi;
- tanqidiy fikrlash ishonchli dalillarga intiladi;
- tanqidiy fikrlash – ijtimoiy fikrlashdir.
Birinchidan, tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlashdir.
Mashg‘ulot tanqidiy fikrlash tamoyillari bo‘yicha yaratilar ekan, har bir
ishtirokchi boshqalarnikidan mustasno holda o‘zining g‘oyasi, baholashi va
ishonchiga ega bo‘ladi. Hech kim biz uchun tanqidiy fikrlab bermaydi. Biz
faqat o‘zimiz uchungina bunday fikrlay olamiz. Demak, fikrlash yakka
tartibli xarakterga ega bo‘lgandagina, uni tanqidiy fikrlash deb atash mumkin.
Talabalar o‘z aqli, fikrlashi va eng murakkab savollarga ham o‘zlari javob
topa olish erkinligiga ega bo‘lishi kerak. Qanday f ikrlash zarurligini har bir
talaba o‘zi uchun o‘zi hal qiladi. Shunday qilib, mustaqillik tanqidiy
fikrlashning eng muhim jihatlaridan biridir.
Ikkinchidan, axborot tanqidiy fikrlashning natijasi emas, balki uning
boshlanishidir. Bilim odamni tanqidiy fikrlashga undovchi motiv bo‘lib
hisoblanadi. Ba’zan «bo‘sh kalla bilan fikrlash qiyin», deb ham aytishadi.
Murakkab fikrni yaratish uchun anchagina «xom ashyo» - dalillar, g‘oyalar,
matnlar, nazariyalar, ma’lumotlar, konsepsiyalarni qayta ishlash zarur.
Har qanday yoshda ham tanqidiy fikrlash mumkin: faqat talabadagina
emas, balki hatto birinchi sinf o‘kuvchilarida ham hayotiy tajriba va bilimlar
mavjud bo‘ladi. Bolalarning fikrlash qobiliyatlari o‘kitish natijasida yanada
takomillashib boradi. Hatto juda yosh bolalar ham tanqidiy fikrlash va
butunlay mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega. Aynan tanqidiy fikrlash tufayli
odatdagi bilish jarayoni alohidalik va anglashuvchanlik, uzviylik va
samaradorlik kasb etadi.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_6.png)
![Uchinchidan, tanqidiy fikrlash, savolning qo‘yilishi va hal qilinishi zarur
bo‘lgan muammoni aniqlashdan boshlanadi. Insoniyat o‘z tabiatiga ko‘ra
qiziquvchandir. Biz biron-bir yangilikni sezar ekanmiz, albatta uning
mohiyatini bilishni xohlaymiz. Qandaydir tarixiy obidani ko‘rar ekanmiz,
bizda uning ichkarisiga kirish istagi paydo bo‘ladi. «Barcha hayvonot
olamida,- deb yozadi kimyogar va faylasuf Mikayel Poloniy,- uning eng
sodda shakli bo‘lgan chuvalchangdan, ehtimol hatto amyobadan boshlab, biz
adabiy ehtiyotkorlik harakatini, ehtiyojni bevosita qondirishga bog‘liq
bo‘lmagan izlanuvchanlik faoliyatini: har qanday jonli mavjudotni o‘z
atrofini aql-zakovat bilan nazorat qilishga intilishini kuzatamiz».
Qiziquvchanlik har qanday tirik mavjudotning ajralmas xususiyatidir. Bu
xususiyat yosh bolalarda ayniqsa quchli bo‘ladi. Biroq, har qanday
bosqichdagi haqiqiy bilish jarayoni talabaning muammoni hal qilishi,
o‘zining shaxsiy qiziqishlari va ehtiyojlaridan paydo bo‘lgan savollarga javob
izlashi bilan belgilanadi.
Amerikalik faylasuf va pedagog J.Dyuining aytishicha, agar talabalar
muayyan muammo bilan shug‘ullana boshlasalargina, ularda tanqidiy fikrlash
paydo bo‘ladi. «O‘quv jarayonining boshlang‘ich nuqtasi hisoblangan, biror
vaziyat yoki hodisaga tegishli bo‘lgan eng muhim savol bu hodisa qanday
muammoni vujudga keltirishini anglatadigan savoldir». «Faqatgina muayyan
muammo bilan kurashib, murakkab vaziyatdan chiqish uchun o‘zining
shaxsiy yo‘lini izlagandagina, o‘kuvchi haqiqatan ham fikrlaydi».
Bundan xulosa qilish mumkinki, o‘kituvchi darsga tayyorgarlik ko‘rar
ekan, talabalar to‘qnashishi mumkin bo‘lgan muammolar doirasini aniqlashi,
so‘ngra esa, talabalarni bu muammolarni o‘zlari mustaqil ravishda
shakllantirishlariga tayyorlashi zarur. Tanqidiy fikrlash tufayli o‘qish eski
«oliy maktab» ishidan aniq maqsadga yo‘nalgan, mazmunli faoliyatga](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_7.png)
![aylanadi hamda bu faoliyat davomida talabalar haqiqiy aqliy ish bajarib,
haqiqiy hayotiy muammolarni hal qiladilar. Ular dalillar to‘plab, matnlarni
tahlil qilib, teng kuchli nuqtai-nazarlarni taqqoslab hamda jamoa
imkoniyatlaridan foydalanib, o‘zlarini qiziqtirgan savollarga javob izlaydilar
va uni topadilar.
To‘rtinchidan, tanqidiy fikrlash ishonchli dalillarga intiladi. Tanqidiy
fikrlovchi kishi muammoning o‘z shaxsiy yechimini topadi va bu qarorni
oqilona, asosli dalillar bilan mustahkamlaydi. U boshqa qarorlar bo‘lishi
mumkinligini ham tan oladi, lekin o‘zi tanlagan qaror boshqalarga nisbatan
eng mantiqiy va oqilona ekanligini isbotlashga harakat qiladi.
Har qanday ishonchli dalil uch asosiy qismdan iborat bo‘ladi. Tasdiqlash
– dalil markazi, uning mazmuni bo‘lib hisoblanadi (ba’zan u tezis, asosiy
g‘oya yoki qoida deb yuritiladi). Tasdiqlash bir necha dalillar bilan
mustahkamlanadi. Dalillarning har biri o‘z navbatida isbotlar bilan
mustahkamlanadi. Statistik ma’lumotlar, matn parchasi, shaxsiy tajriba,
umuman olganda, ushbu ishonchli dalillarni isbotlashga yordam beruvchi va
muhokamaning boshqa ishtirokchilari tomonidan tan olinishi mumkin
bo‘lgan barcha g‘oyalardan isbotlovchi sifatida foydalanish mumkin.
Ishonchli dalillarning yuqorida qayd qilingan barcha qismlari tasdiq, dalil va
isbotlash negizida, uning to‘rtinchi qismi bo‘lgan asos turadi. Asos – bu
qandaydir yo‘naltiruvchi hisobning boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib, u notiq
uchun ham, yoki yozuvchi va uning muxlislari uchun ham umumiy bo‘ladi va
u barcha ishonchli dalillar uchun asos bo‘lib hisoblanadi.
Ishonchli dalillar, unga qarama-qarshi dalillarni mavjud bo‘lishi, ularni
yo oshirib ko‘rsatilishi, yoki qabul qilinishi mumkinligini ham hisobga
olgandagina yutadi. Boshqacha nuqtai-nazarlarning tan olinishi ishonchli
dalillarning ta’sir kuchini yanada oshiradi. O‘ta ta’sirchan dalillar bilan](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_8.png)
![qurollangan tanqidiy fikrlovchi kishi, hatto katta obro‘ga ega bo‘lgan fikrga
ham qarshi tura oladi, amaliyotda bunday kishining fikrini o‘zgartirish
mumkin emas.
Beshinchidan , tanqidiy fikrlash – ijtimoiy bo‘lib ham hisoblanadi (har
bir inson ijtimoiy organizmdir). Har qanday fikr, agar u boshqalar bilan
o‘rtoqlashilgandagina o‘tkirlashadi yoki faylasuf Xanna Arendt yozganidek:
«kimningdir huzurimda bo‘lishi, meni barkamollikka erishtiradi».
Bahslashuvda, o‘qiganimizda, muhokamada ishtirok etganimizda, e’tiroz
bildirganimizda, boshqalar bilan fikr almashganimizda biz o‘z nuqtai-
nazarimizni aniqlashtiramiz va uni chuqurlashtiramiz. Shuning uchun ham
tanqidiy fikrlash yo‘nalishida ishlayotgan pedagoglar o‘z mashg‘ulotlarida
juftlikda yoki guruhlarda ishlashning turli shakllaridan foydalanishga, bunda
debat va munozaralardan samarali foydalanishga hamda talabalar yozma
ishlarini namoyish qilishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishga intiladilar.
Umuman olganda, har qanday tanqidiy fikrlovchi biron-bir jamoa bilan
ishlaydi va faqat o‘z shaxsini konstruksiyalashga nisbatan anchagina keng
ma’nodagi vazifalarni hal qiladi.
Shuning uchun ham tanqidiy fikrlash yo‘nalishida ishlaydigan o‘qituvchi:
vazminlik, boshqalarni eshitishga o‘rganish, o‘z fikriga javobgarlik kabi
o‘zaro samarali fikr almashish uchun zarur bo‘lgan sifatlarni shakllantirishga
ko‘proq e’tibor beradi. Shunday qilib, bu o‘qituvchilar o‘quv jarayonini
auditoriyadan tashqarida kechayotgan haqiqiy hayotga yaqinlashtirishga
erishadilar.
Tanqidiy fikrlash yozma ishda yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Yozuvda
fikrlash jarayonini kuzatish mumkin bo‘ladi va bu o‘qituvchi uchun ham
qulaylik yaratadi. Yozayotgan talaba doimo faol bo‘ladi. U doim mustaqil
fikrlaydi va bunda u o‘zida mavjud bo‘lgan barcha bilimlardan foydalanadi.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_9.png)
![U o‘z fikrini mustahkamlash uchun yetarli darajadagi ishonchli dalillarni
qatorlashtirib tashlaydi. Bundan tashqari u o‘z tabiati jihatidan ijtimoiy
xarakterga ega bo‘ladi. Chunki xat yozuvchi, uni o‘qiydiganga mo‘ljallab
yozadi. Talaba uchun eng qimmatlisi - o‘qituvchining uning ishiga qiziqishi
va unga hurmat bilan qarashi, o‘z fikrlari to‘g‘risida kursdoshlari, boshqa
o‘qituvchilar, ota-onalar va hatto notanish kishilar bilan o‘rtoqlashish
imkoniyatiga ega bo‘lganligidir. Shuning uchun yozishni tanqidiy
fikrlashning eng muhim vositasi deb hisoblash mumkin.
Tanqidiy fikrlash asoslari uch bosqich (faza)dan iborat bo‘ladi, bular:
chaqiriq (da’vat), anglash, fikrlash (mulohaza) bosqichlaridir.
Tanqidiy fikrlash ChAQIRIQ deb ataladigan bosqichdan boshlanadi,
uning davomida talabalarning qiziqishi uyg‘onadi, zarur savollar tug‘iladi va
bunday bilimlarni olish uchun sabablar shakllanadi. Shundan keyin ma’noni
ANGLASh bosqichi keladi, uning davomida o‘kuvchilar izlash uchun rag‘bat
oladilar, ba’zi hollarda bunga o‘rganadilar ham. FIKRLASh bosqichi
kulminatsiya bo‘lib hisoblanadi, uning davomida talabalardan o‘z bilimlarini
umumlashtirish, bilib olgan narsalarni bungacha bilgan narsalari bilan
taqqoslash, ularning savollariga javoblarni qay darajada olganiga qarab
baholash (va zaruratga qarab yangi savollarni shakllantirish), bilgan
narsalarini yanada katta muammolarga qo‘llash, bilib olgan narsalarini
munozara qilish va himoya qilish kabilar iltimos qilinadi.
Chaqiriq bosqichining ahamiyati shundan iboratki, unda yangi bilimlar,
o‘zi mustaqil tanlagan maqsad uchun intilish anchagina kuchli bo‘ladi.
Chaqiriq bosqichida faoliyatning bir nechta bilim beruvchi muhim turlari
amalga oshiriladi. Birinchidan, o‘rganuvchi mazkur mavzu to‘g‘risida
bilganlarini tiklashda faol ishtirok etadi. Bu esa uni o‘z bilimlarini tahlil
qilishga va tez orada batafsil ko‘rib chiqiladigan mavzu haqida o‘ylashni](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_10.png)
![boshlashga majbur etadi. Boshqa ikkita bosqich tushuntirilganidan keyin
dastlabki harakatning ahamiyati ravshanroq bo‘ladi.
Talabalarni bilganlari to‘g‘risida o‘ylashlariga ko‘maklashish, qiziqish
uyg‘otish amalga oshadi. Talabalar yangi bilimlar qo‘shilishi mumkin
bo‘lgan o‘z bilimlarining darajasini aniqlaydi. Agar bilim odam bilgan va
tushunganlar kontekstida olingan bo‘lsa, puxta bo‘ladi. Agar axborot talabaga
oldingi bilimlar bilan bog‘lanmasdan berilsa, u tez yo‘qolib ketadi.
Ta’lim jarayoni – yangilarni ma’lum bo‘lganlar bilan bog‘lash jarayonidir.
Talabaning yangi tasavvurlari ilgarigi bilimlari va tasavvurlari asosida
quriladi. Talabalarga ilgarigi bilim va tasavvurlarini tiklashga yordam berib,
yangi axborotlarni uzoq muddatga tushunish uchun keng asoslar yaratish
mumkin.
Chaqiriq bosqichining ikkinchi maqsadi – o‘rganayotganlarni
faollashtirishdan iboratdir. Ta’lim – intilish talab etadigan aktiv faoliyatdir.
Talabalar yangi axborotni ongli, puxta tushunishlari va yangi axborotga
tanqidiy yondashishlari uchun ta’lim jarayonida faol qatnashishlari kerak.
Talaba belgilangan maqsad asosida o‘ylab, fikrlarini o‘z so‘zlari bilan
ifodalash orqali faollashadi. Bilimlarni namoyish qilish (o‘ziga va sherigiga)
og‘zaki yoki yozma nutq yordamida, faol fikrlash orqali sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, ilgari olingan bilimlar anglash darajasiga olib chiqiladi. Endi
ular yangi bilimlarni o‘zlashtirish uchun negiz bo‘lishi mumkin. Bu esa
talabalarga yangi axborotni avval bilganlari bilan samarali bog‘lashga
imkoniyat beradi, chunki chunki tushunish uchun kontekst paydo bo‘ldi.
Chaqiriq bosqichining uchinchi maqsadi – bunda taklif etilgan mavzuni
ko‘rib chiqishga qiziqish tug‘diriladi va maqsad aniqlanadi. Qiziqish va
maqsadning bo‘lishi talabalarning faolligini yanada oshiradi. Maqsadni
aniqlash ta’limda eng muhimdir.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_11.png)
![Maqsad ikki xil bo‘ladi: o‘qituvchi tomonidan yoki taklif etilgan matnda
qo‘yilgan maqsad va talaba mustaqil ravishda tanlab olgan maqsad. Mustaqil
ravishda tanlangan maqsadlar, tashqaridan majburiy kiritilgan maqsadlardan
kuchliroq bo‘ladi. Shaxsiy qiziqish shaxsiy maqsadni belgilaydi. Agar
barqaror qiziqish bo‘lmasa, o‘kuv faoliyatining motivatsiyasi pasayadi.
Umuman olganda talaba o‘z savollariga javob olishi orqali haqiqiy
tushunishga erishadi. Anglash bosqichining ahamiyati. Anglash fazasida
yangi axborot da’vat fazasida faollashtirilgan axborot bilan bog‘lanadi.
Bu bosqichning asosiy vazifasi, birinchidan, chaqiriq bosqichida
yaratilgan qiziqish va harakatlanish inersiyasini, faollikni qo‘llab-
qo‘vvatlashdan iborat. Ikkinchi muhim vazifasi talabalarda o‘z tushunishini
kuzatishga doir intilishlarini qo‘llashdan iboratdir Sub’ektning ichki
jarayonlari va holatlarini o‘zi tomonidan bilib borishi refleksiya (ba’zan,
meta-bilish sifatida ham qaraladi) deb ataladi.
Refleksiya (lotincha reflexio – ortga nazar) falsafiy tushuncha bo‘lib, u
individ ongida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar haqida o‘zining mulohaza
yuritishini anglatadi. Refleksiya – bu sub’ektning faqatgina o‘zini-o‘zi
tushunishi bo‘libgina qolmay, balki u «refleksiyalanuvchi»ni, uning shaxkiy
xususiyatlari, ta’sirga javob berishining ifodalanganligi va bilishga oid
tasavvurlarning oydinlashtirilishi va boshqalar tomonidan tushunilishini ham
anglatadi.
Fazaning eng muhim vazifasi esa, yangi o‘quv materialining
tushunilishiga erishishdan iboratdir. Faol talabalar xabarni eshitib, odatda
savol beradilar yoki tushunmaganlarini keyinchalik aniqlash uchun yozib
qo‘yadilar. Sust o‘kuvchilar esa bunday qilmaydilar, ular vujudga kelgan
chalkashliklar, anglashilmovchiliklar haqida yoki nimanidir tushunmay
qolganlarini o‘ylab ham ko‘rmaydilar.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_12.png)
![Talabalar o‘z tushunishlarini kuzatganda, yangi axborotni o‘zlaridagi
tasavvurlar bilan solishtiradilar, ongli ravishda yangilarni avval ma’lum
bo‘lganlari bilan bog‘laydilar. Ular yangi tushunishni yaratish uchun eski va
yangi bilimlar orasida ko‘priklar quradilar.(quyidagi chizmadagi kabi):
Fikrlash (mulohaza qilish) bosqichining ahamiyati. Bu fazada bilimlar
mustahkamlanadi va o‘rganilayotgan masala bo‘yicha oldingi fazalarga
nisbatan boshqacha (to‘laroq) tasavvur shakllanadi va «o‘qiganlik»ning
ortishiga olib keladi. Talaba o‘z o‘quv maqsadiga erishgandagina bunday
o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, bu fazada talabani
o‘qiganlikning pastroq darajasidan uning yuqoriroq darajasiga o‘tkazish sodir
bo‘ladi. Bu talabaning yangi g‘oya va axborotlarni o‘z so‘zi bilan ifodalay
olishida aks etadi. Talabalar o‘zlariga ko‘proq yoqqan narsani yaxshiroq
eslab qoladilar.
Fikrlash bosqichida bir nechta muhim maqsadlarga erishish
rejalashtiriladi. Birinchi navbatda, o‘kuvchilar yangi fikr va axborotlarni o‘z
so‘zlari bilan ifodalashga harakat qilib ko‘rishlari kerak.
Agar sizga eslab qolish kerak bo‘lsa – unutasiz. Agar sizga tushunish kerak
bo‘lsa – eslab qolasiz.
Ta’lim natijalarining qancha uzoq muddatga saqlanishi hamda tushunish
darajasi turli odamlarda har xildir. Tushunganlarni o‘z so‘zlari bilan ifodalab,
qayta tuzganda shaxsiy anglangan kontekst yuzaga keladi.
Fikrlash bosqichining ikkinchi maqsadi talabalar o‘rtasida fikrlar bilan
jonli almashuv hisoblanadi, bu ularga o‘z so‘z boyligini kengaytirishga
hamda boshqa talabalarning tasavvurlari bilan tanishishga imkon beradi.
O‘zgaruvchan tanqidiy fikrlash turli fikrlar rag‘batlantiriladigan muhitda
kuchayadi . Shunda talabalar ularni hisobga olib, o‘z tasavvurlarini qurishlari
mumkin.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_13.png)
![Tanqidiy fikrlashning asoslari o‘qituvchiga shunday sharoitlar yaratadiki,
natijada u quyidagilarga erishadi:
- talabalarning fikrlashini faollashtiradi;
- ta’lim (talabalar) maqsadini ajratadi;
- faol munozaralaga imkoniyat yaratadi;
- o‘qishga qiziqishni oshiradi;
- faol o‘quv faoliyatin ta’minlaydi;
- o‘zgarishlarni rag‘batlantiradi;
- fikr yuritishni rag‘batlantiradi;
- o‘kuvchilarga turli xil fikrlarni tinglashga imkoniyat beradi;
- talabalarga o‘z savollarini berishda yordam beradi;
- talabaga o‘z-o‘zini ro‘yobga chiqarishga imkon beradi;
- talabalar tomonidan axborotlar qayta ishlanishini ta’minlaydi;
- talabalarda tanqidiy fikrlashga imkoniyat yaratadi.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_14.png)
![Adabiyotlar
1. Lutfillaev M.X. Oliy ta’limda axborot texnologiyalari integratsiyasi.
Monografiya. – Samarqand: SamDU, 2005 y.
2. Mavlonova R.A. Boshlang‘ich ta’limning integratsiyalashgan
pedagogikasi. Metodik qo‘llanma. TDPU, Toshkent-2005 y.
3. Raxima Mavlvanova, Nargiz Raxmankulova Boshlang‘ich ta’lim
pedagogikasi, innovatsiya va intergatsiya “Boshlangich ta’lim”
mutaxassisligi: Bakaiavriyat yo‘nalishi - 5111700 bo‘yicha pedagogika
universitetining talabalari uchun o‘quv qo‘llanma.-T.: « Voris-nashriyoti »
2013y.
4. N.N.Azizxujaeva Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T.: Fan,
2003y.
5. Omonov X., Xo‘jaev N., Madyarova S., Eshchonov E., Pedagogik
texnologiyalar va pedagogik mahorat.-T.: IQTISOD MOLIYA, 2009.
6. Musurmonova O. Pedagogik texnologiyalar – ta’lim samaradorligi omili;
monografiya / T.: “YOshlar nashriyot uyi”, 2020 y .
7. Mavlonova R.A. Boshlang‘ich ta’limning integratsiyalashgan
pedagogikasi. Metodik qo‘llanma. TDPU, Toshkent-2005 y.](/data/documents/eed1ea1f-9997-496d-a234-498145feea0d/page_15.png)
Mavzu: Pedagogik texnologiyalar asosida tanqidiy tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish metodlari Reja: 1. Tanqidiy fikrlash asoslari. 2. Tanqidiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirishning faol metodlari. 3. Tanqidiy mushohada metodi. 4. Tanqidiy mushohada qilishni tashkil etish uchun qo‘llanadigan usullar.
Ko‘pchilik o‘qituvchilar har qanday fikrlashdan ko‘ra xotirani rivojlantirishni yuqoriroq qadrlaydilar, nazorat ishlari va imtihonlarda asosan talabalar xotirasi ko‘lamini tekshiradilar. Lekin tanqidiy fikrlash tarafdorlari esa aqliy faoliyatning murakkabroq turlarini nazarda tutadi. O‘quv jarayonini usiz amalga oshirib bo‘lmaydigan «notanqidiy fikrlash» turlaridan yana biri – murakkab g‘oyalarni tushunish bilan bog‘liq. Biologiya va matematika, tarix va adabiyot darslarida talabalar ba’zan o‘qituvchining aytganlari yoki darslikda nima haqida yozilganligini tushunish uchun ancha «bosh qotiradilar». Tushunish, ayniqsa, agar o‘quv materiali qiyin bo‘lsa, murakkab aqliy jarayon bo‘lib hisoblanadi. Masalan, talaba murakkab teoremani tushunish uchun bosh qotirmoqda. Albatta uning miyasida murakkab aqliy jarayonlar kechadi, lekin buni ham hozircha tanqidiy fikrlash deb bo‘lmaydi. Biz o‘zgalar fikrini tushunish ustida ishlar ekanmiz birinchi bosqichda bizning shaxsiy fikrlashimiz sust bo‘ladi: bunda biz faqat bizgacha kimdir tomonidan yaratilganni idrok qilamiz xolos, tanqidiy fikrlash esa, yangi, tushunib bo‘lingan g‘oyalar tekshirilayotganda, baholanayotganda, rivojlantirilayotganda va qo‘llanayotganda sodir bo‘ladi. Dalillarni eslab qolish va g‘oyalarni tushunish esa tanqidiy fikrlash uchun zarur bo‘lgan dastlabki shartlar bo‘lib hisoblanadi, lekin ular o‘zaro yaxlitlikda ham tanqidiy fikrlashni anglatmaydilar. «Tanqidiy fikrlash» tushunchasiga mos kelmaydigan yana bir fikrlash turi bu – ijodiy yoki ichki his bilan (intuitiv) sezib fikrlashdir. Sportchi, rassom, musiqachilar miyasida ham murakkab fikrlash jarayoni sodir bo‘ladi, lekin ular buni hatto sezmaydilar ham. U holda «tanqidiy fikrlash» nima? «Tanqidiy fikrlash» atamasidan pedagogik muhitda anchadan beri foydalanib kelinadi va turli pedagoglar buni xilma-xil tarzda tushunadilar.
Ko‘pchilik o‘qituvchilar va metodistlar uchun tanqidiy fikrlash «yuqori tartibdagi» fikrlashni bildiradi – yuqori degani shu ma’nodaki, U Benjamin Blum tizimiga ko‘ra o‘rganish qobiliyatlarining so‘nggi oliy pog‘onasida turadi. Faylasuflar tanqidiy fikrlash deganda, odatda mantiqiy fikrlash va isbotlash ko‘nikmalarini tushunadilar, uning yordamida talabalar diqqat bilan o‘qish, chuqur munozaralar yuritish va yozuvda o‘z fikrlarini aniq va o‘ylab ifoda etish imkonini oladilar. Adabiyot nazariyotchilari va tarixchilar uchun matnning tarkibiy qismlarini ajratishga va matnning kitobxonga ta’sir qilish usullarini tanqidiy qaytamushohada qilishga xamda muallif asarni yaratishda amal qilgan sababalarni aniqlashda yordam beradigan matnga yondashish «tanqidiy» deb hisoblanadi. Dayana Xalperi «Psixologiya kriticheskogo m ы shleniya» kitobida tanqidiy fikrlash «fikr yuritishning shunday ko‘rinishini anglatadiki, u vazminlik, mantiq va maqsadga yo‘naltirilganlik bilan ajralib turadi»,- deb yozadi. Djeni Stil, Kert Meredis, Charlz Templarning «Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun o‘qish va yozish» (O‘YoTF) loyihasida quyidagicha ta’kidlanadi: «Odam tanqidiy fikrlar ekan, u yoki bu g‘oyalar bilan tanishadi, ularni amalga oshirishdagi mumkin bo‘lgan oqibatlarini ham e’tiborga oladi. Bunda odam bu g‘oyalarni dastlab ma’lum darajadagi ishonchsizlik bilan idrok qiladi va qarama-qarshi nuqtai-nazarlar bilan taqqoslaydi. Ularni asoslash uchun qo‘shimcha mulohazalar tizimidan foydalanadi va bular asosida o‘z nuqtai-nazarini ishlab chiqadi». Tanqidiy fikrlash – g‘oya va imkoniyatlarni ijodkorlik bilan uyg‘unlashuvi, konsepsiya va axborotlarni qayta fikrlash va qayta qurishdek murakkab jarayondir. Bu faol va interaktiv bilishning bir necha darajalarida bir vaqtda ro‘y beradigan jarayon ham bo‘lib hisoblanadi. Tanqidiy fikr egasiga hiyla-nayranglar kamroq ta’sir qiladi,
o‘zining shaxsiy qarashlar tizimi bo‘lgani uchun ular turli xavf-xatardan holi bo‘ladilar. Tanqidiy fikrlashda g‘oyalar va ularning ahamiyati ko‘pfikrlilik nuqtai- nazaridan ko‘rib chiqiladi hamda ular boshqa g‘oyalar bilan taqqoslanadi. Bu fikrlashning eng yuqori darajasi aqliy faoliyat bo‘lib, unda tahlil, taqqoslash, izohlash, qo‘llash, tortishuv, yangilik, muammolarni hal qilish yoki fikrlash jarayonini baholashga alohida e’tibor beriladi. Tanqidiy fikrlash muloqot va guruh bilan ishlash malakalarini rivojlantiradi. Tanqidiy fikrlash ta’lim jarayoniga jo‘shqinlik baxsh etadi, mashg‘ulotlarni o‘qituvchi va talaba uchun quvonchga aylantiradi. Hozirda talabalarni o‘qishga o‘rgatish va tanqidiy fikrlashni egallashlari muhim vazifa bo‘lib hisoblanadi. Yangi axborotlarga duch kelar ekan, talabalar uni mustaqil ravishda baholashi, unga turli xil nuqtai-nazardan qarashi, undan o‘z ehtiyoj va maqsadlari yo‘lida foydalana olish imkoniyati to‘g‘risida xulosa yasay olishlari zarur. Haqiqiy tanqidiy fikrlaydigan odam bo‘lib yetishish uchun talabalar ijodiy fikrlab, o‘zini sinab ko‘rishi va bunga oid malakalarni egallashi zarur. Tanqidiy fikrlashni paydo qilish uchun uchun quyidagilar bo‘lishi kerak: - talabada o‘ziga xos nuqtai-nazarni paydo qilish; - bir fikrdan boshqasining afzalligini asoslash mahorati; - murakkab muammolarni yechish mahorati; - bahsni dalillab olib borish; - yagona fikrni ishlab chiqish uchun birgalikda ishlash mahorati; - qarashlar va tasavvurlarga hayotiy tajriba qanday ta’sir qilishini tushunish. Talabalarni haqiqatan ham dolzarb muammo haqida fikrlash imkoniyatidan mahrum qilib, mantiqiy jarayonlarni mavhum tarzda o‘rganish
emas, balki talabalarni tezda faol o‘ylash jarayoniga kirishishga, uni tajribada amalga oshirishga imkon beradigan metod eng yaxshi hisoblanadi. Bundan tashqari, talabalarni haqiqatda bezovta qiluvchi muammolar haqida so‘z borganda tashabbus ularning o‘zidan chiqqanda, tanqidiy fikrlash yaxshiroq rivojlanadi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Bu ma’lum yosh davrida o‘rgatish tugallanishi va unutilishi mumkin bo‘lgan masala ham emas. Tanqidiy fikrlashga olib boradigan aniq-ravshan yo‘llar yo‘k. Biroq o‘qitish shartlarining muayyan to‘plami borki, uning yordamida tanqidiy fikrlashni tarbiyalash mumkin. Jumladan, quyidagi shartlar zarur: 1. Tanqidiy fikrlash tajribasini orttirishga vaqt va imkoniyat berish. 2. Talabalarga fikrlash imkoniyatini berish. 3. Turli g‘oya va fikrlarni qabul qilish. 4. O‘quv jarayonida o‘kuvchilarning faol qatnashishlariga imkon berish. 5. Talabalarni ularning ustidan hech kim kulmasligiga ishontirish. 6. Har bir talabani u tanqidiy mulohaza yuritishga qodir ekanligiga ishontirish. 7. Tanqidiy fikrlash paydo bo‘lishini qadrlash. Shu bilan birga, talabalar: 1. O‘z-o‘ziga ishonchni rivojlantirib, o‘z g‘oya va fikrlarining qimmatini tushunishlari kerak. 2. Ta’lim jarayonida faol qatnashishlari lozim. 3. Turli fikrlarni hurmat bilan eshitishlari kerak. 4. O‘z mulohazalarini shakllantirishga tayyor bo‘lishlari yoki undan o‘zlarini tiyishlari lozim. Tanqidiy fikrlashning elementlari quyidagilardan iborat: - tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlashdir;