BOSIMNI O‘LCHASH ASBOBLARI.
![BOSIMNI O‘LCHASH ASBOBLARI.
REJA:
1. Pezometrlar.
2. Suyuqlik va differensial monometrlar.
3. Mikromonometrlar va vakummetrlar.
4. Mexanik asboblar (prujinali va membranali monometrlar).](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_1.png)
![Bosim o‘lchash asboblark barometrlar deb ataladi. Ular atmosfera bosimini
o‘lchash uchun mo‘ljallangan. Barometrlar atmos fera bosimiga nisbatan havoning
siyraklanishini o‘lchaydigan vakuummetrlarga va atmosfera bosimidan ortiq
bosimni o‘lchashga mo‘ljallangan manometrlarga bo‘linadi.
Manometrlar ishlash prinsipiga qarab suyuqlik va mexanik manometrlarga
bo‘linadi.
Suyuqlik manometrlari qisman suv yoki simob bilan to‘ldirilgan U -simoi
naydan yasaladi. Nayning bir uchi tekshbrilayotgan muhit bilan, ikkinchi uchi
(ochiq qoldirilib) atmosfera bilan tutashtiriladi. Eng oddiy suyuqlik manometri
pyezometrdir. a) pyezometrlar — idishdagi bosim unga ulangan shisha naychada
tekshirilayotgan suyuqlikning ko‘tarilishiga qarab aniqqlanadi (3.1-rasm).
Idishdagi bosimning katta yoki kichikligiga qarab pyezometr (shisha naycha)da
suvning sathi hn balandlikka qatariladi. Tekshirilayotgan A nuqtadagi bosim pa
idishdagi erkin sathdagi bosim bilan undagi suv ustunining bosimi yig‘indisiga
teng. Pyezometr orqali aniqlanganda u gidrostatikaning asosiy tenglamasi
yordamida qo‘yidagicha aniqlanadi:
p A= p a+ γ(h + hn)
(3.1)
U holda pyezometrda suyuqlik erkin sathining balandligi bo sim orqali
qo‘yidagncha ifodalanadi:
h+ hn=
p A− pa
γ
(3.2)
va idishdagi chegirma bosimga to‘g‘ri keladigan suyuqlik ustuni ning balandligini
ko‘rsatadi. Bunday asboblar 0,5 ati dan yuqori bo‘lmagan kichik chegirma
bosimlarni o‘lchashda ishlatiladi.](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_2.png)
![3. 1-rasm. Pyezometr
3.2-rasm. U –simon manometr
Haqiqatda xaqiqatga teng bo‘lgan bosim 10 m suv ustunning balandligiga
teng bo‘lgani uchun yuqori bosimlarni o‘lchashda juda uzun shisha naychalar
ishlatishga to‘g‘ri kelgan bular edi.
b) Suyuqlik U-simon manometrlari — bosim tekshirilayotgan suyuqlik bilan
emas, simob ustuni yordamida o‘lchanadi ( 3.2-rasm). Bu holda simobli shisha
naycha idishga U-simon naycha orqali ulanadi. Bunda simobning bosimi
o‘lchanayotgan idishga oqib o‘tishiga U - simon naychadagi qarshilik to‘sqinlik
qiladi. U holda A nuqtadagi bosim idish tomondagi qiymatlar orqali quyidagicha
aniqlanadi:p A= pa+ γh 1
(3.3)
Simobli naychadagi qiymatlari orqali esa
p A= pa+ γsm⋅hsm
(3.4)
Bu ikki tenglikdan р ni topamiz:](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_3.png)
![p = pa+ γsm ⋅hsm − γh 1 (3.5)
Bunday manometrlar ham bir necha atmosferadan ortiq bosimni o‘lchashga
yaramaydi.
v) Differensial manometrlar - ikki idishdagi bosimlar farqini o‘lchash uchun
ishlatiladi (3.3-rasm). Bosimlarni
ра va рv ga teng bo‘lgan ikki idish simobli U-
simon naycha orqali tutashtirilgan. Bu holda S nuqtadagi bosim birinchi idishdan
bosim orqali quyidagicha ifodalanadi:
pc= pa+ γ1h1
(3.6)
3.3- rasm. Differensial mano metr .
3.4-расм. Mikromanometr
Ikkinchi idishdagi bosim orqali esa
p c= p a+ γ1h 2+ γsm ⋅h
( 3. 7)
U holda idishlardagi bosimlar farqi](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_4.png)
![p a− pv= γ1(h2+ h 1)+ γsm ⋅h ( 3. 8)
Ikki idishdagi suyuqliklar sathi teng bo‘lganda esa
h2+ h1= − h va
p a− pv= (γsm + γ1)h (3.9)
g) Mikromanometrlar — juda kichik bosimlarni o‘lchash uchun ishlatiladi
va suyuqlik sathining o‘zgarishi sezilarli bo‘lishi uchun suyuqlik to‘ldirilgan
idishga shisha naycha qiya burchak ostida ulanadi (3.4-rasm). U holda idishdagi
chegirma bosim qo‘yidagicha aniqlanadi:
p= γh bo‘lgani uchun
p= γl sin α
(3. 10 )
shisha naychaning qiyalik burchagi
α qancha kichik bo‘lsa, bosim shuncha aniq
ulchanadi. Ko‘p hollarda manometr shisha naychasining qiyalik burchagini
o‘zgaruvchan qilib ishlanadi. Bu holda mikromanometrlarning qo‘llanish chegarasi
kengayadi.
d) Vakuummetrlar. Tuzilishi xuddi-suyuqlik U-simon manometrlariga
o‘xshash bo‘lib, idishdagi siyraklanish darajasini aniqlaydi (3.5-rasm).
Gidrostatik bosim tenglamasiga asosan
p + γsm hsm = pα
(3.11)
u holda
p= pa− γsm hsm
(3.12)
simob ustunining pasayishi idishdagi bosim va
pa orqali quyidagicha ifodalanadi:
hsm =
pα− p
γsm
(3.13)
II. Mexanik asboblar (katta bosimlarni o‘lchash uchun ishlatiladi va buning
uchun turli mexanik sistemalardan foydalaniladi).](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_5.png)
![3. 5- rasm. Vakuummetr.
3. 6-rasm. Prujanali manometr.
3.7-rasm. Membranali manometr.](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_6.png)
![а) Prujinali manometr (3.6-rasm) ichi bo‘sh yupqa egik latun 1 naychadan
iborat bo‘lib, uning bir uchi kavsharlangan. Shu uchi zanjir 2 bilan tishli uzatma 3
ga ilashtirilgan bo‘ladi.
Ikkinchi uchi esa bosimi ulchanishi zarur bo‘lgan idishga bo‘yin 4 orqali
tutashtiriladi. Egik latun naycha havo bosimi ta’sirida to‘g‘rilanishga harakat qilib,
tishli uzatma yordamida strelkaning burilishiga sabab bo‘ladi. Bunday
manometrlarda bosimni ko‘rsatuvchi shkala bor.
b) Membranami manometr (3.7-rasm) — yupqa metall plas tinka yoki rezina
shimdirilgan materialdan tayyorlangan plastinkaga ega bo‘lib, u membrana
deyiladi. Suyuqlik bosimi idish bilan tutashtiruvchi bo‘yincha orqali o‘tib,
membranani egadi. Bu egilish natijasida richaglar sistemasi orqali strelka
harakatga keladi va shkala bo‘yicha surilib, bosimni ko‘rsatadi.](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_7.png)
![Foydalanilgan a sosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati.
A sosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar:
1. K.SH. Latipov «Gidravlika, gidromashinalar, gidroyuritmalar» // T. «O‘qituvchi»
1992.
2. A.Y u .Umarov «Gidravlika» // T. «O‘zbekiston» 2002.
3. Isyanov R.G., va boshqalar «Gidravlika va gidravlik mashinalar» // T. TDPU
2004.
4. K.SH. Latipov «Gidravlika va gidromashinalar» // T. : «O‘qituvchi» 19 86 .
5. J.Nurmatov. N.A.Halilov. O‘.Q.Tolipov. « Issiqlik texnikasi » // T. : «O‘qituvchi»
19 98 .
6. T.S.Xudoyberdiyev. « Issiqlik texnikasi asoslari » // T. : 2010 .
7. R.A.Zohidov. « Issiqlik texnikasi » // O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati. 2010 .
8. R.V.Daminova, V.K.Muhamedsaidov. « Issiqlik texnikasi » fanidan didaktik
materiallar // T. : TDPU. 2012 .
9. Б . Р . Андерс . «Контрольно-измерительные приборы» //М.: Высшая школа.
1998 .](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_8.png)
![](/data/documents/1a62c5bd-7b6e-4925-b304-49f878c74dc6/page_9.png)
BOSIMNI O‘LCHASH ASBOBLARI. REJA: 1. Pezometrlar. 2. Suyuqlik va differensial monometrlar. 3. Mikromonometrlar va vakummetrlar. 4. Mexanik asboblar (prujinali va membranali monometrlar).
Bosim o‘lchash asboblark barometrlar deb ataladi. Ular atmosfera bosimini o‘lchash uchun mo‘ljallangan. Barometrlar atmos fera bosimiga nisbatan havoning siyraklanishini o‘lchaydigan vakuummetrlarga va atmosfera bosimidan ortiq bosimni o‘lchashga mo‘ljallangan manometrlarga bo‘linadi. Manometrlar ishlash prinsipiga qarab suyuqlik va mexanik manometrlarga bo‘linadi. Suyuqlik manometrlari qisman suv yoki simob bilan to‘ldirilgan U -simoi naydan yasaladi. Nayning bir uchi tekshbrilayotgan muhit bilan, ikkinchi uchi (ochiq qoldirilib) atmosfera bilan tutashtiriladi. Eng oddiy suyuqlik manometri pyezometrdir. a) pyezometrlar — idishdagi bosim unga ulangan shisha naychada tekshirilayotgan suyuqlikning ko‘tarilishiga qarab aniqqlanadi (3.1-rasm). Idishdagi bosimning katta yoki kichikligiga qarab pyezometr (shisha naycha)da suvning sathi hn balandlikka qatariladi. Tekshirilayotgan A nuqtadagi bosim pa idishdagi erkin sathdagi bosim bilan undagi suv ustunining bosimi yig‘indisiga teng. Pyezometr orqali aniqlanganda u gidrostatikaning asosiy tenglamasi yordamida qo‘yidagicha aniqlanadi: p A= p a+ γ(h + hn) (3.1) U holda pyezometrda suyuqlik erkin sathining balandligi bo sim orqali qo‘yidagncha ifodalanadi: h+ hn= p A− pa γ (3.2) va idishdagi chegirma bosimga to‘g‘ri keladigan suyuqlik ustuni ning balandligini ko‘rsatadi. Bunday asboblar 0,5 ati dan yuqori bo‘lmagan kichik chegirma bosimlarni o‘lchashda ishlatiladi.
3. 1-rasm. Pyezometr 3.2-rasm. U –simon manometr Haqiqatda xaqiqatga teng bo‘lgan bosim 10 m suv ustunning balandligiga teng bo‘lgani uchun yuqori bosimlarni o‘lchashda juda uzun shisha naychalar ishlatishga to‘g‘ri kelgan bular edi. b) Suyuqlik U-simon manometrlari — bosim tekshirilayotgan suyuqlik bilan emas, simob ustuni yordamida o‘lchanadi ( 3.2-rasm). Bu holda simobli shisha naycha idishga U-simon naycha orqali ulanadi. Bunda simobning bosimi o‘lchanayotgan idishga oqib o‘tishiga U - simon naychadagi qarshilik to‘sqinlik qiladi. U holda A nuqtadagi bosim idish tomondagi qiymatlar orqali quyidagicha aniqlanadi:p A= pa+ γh 1 (3.3) Simobli naychadagi qiymatlari orqali esa p A= pa+ γsm⋅hsm (3.4) Bu ikki tenglikdan р ni topamiz:
p = pa+ γsm ⋅hsm − γh 1 (3.5) Bunday manometrlar ham bir necha atmosferadan ortiq bosimni o‘lchashga yaramaydi. v) Differensial manometrlar - ikki idishdagi bosimlar farqini o‘lchash uchun ishlatiladi (3.3-rasm). Bosimlarni ра va рv ga teng bo‘lgan ikki idish simobli U- simon naycha orqali tutashtirilgan. Bu holda S nuqtadagi bosim birinchi idishdan bosim orqali quyidagicha ifodalanadi: pc= pa+ γ1h1 (3.6) 3.3- rasm. Differensial mano metr . 3.4-расм. Mikromanometr Ikkinchi idishdagi bosim orqali esa p c= p a+ γ1h 2+ γsm ⋅h ( 3. 7) U holda idishlardagi bosimlar farqi
p a− pv= γ1(h2+ h 1)+ γsm ⋅h ( 3. 8) Ikki idishdagi suyuqliklar sathi teng bo‘lganda esa h2+ h1= − h va p a− pv= (γsm + γ1)h (3.9) g) Mikromanometrlar — juda kichik bosimlarni o‘lchash uchun ishlatiladi va suyuqlik sathining o‘zgarishi sezilarli bo‘lishi uchun suyuqlik to‘ldirilgan idishga shisha naycha qiya burchak ostida ulanadi (3.4-rasm). U holda idishdagi chegirma bosim qo‘yidagicha aniqlanadi: p= γh bo‘lgani uchun p= γl sin α (3. 10 ) shisha naychaning qiyalik burchagi α qancha kichik bo‘lsa, bosim shuncha aniq ulchanadi. Ko‘p hollarda manometr shisha naychasining qiyalik burchagini o‘zgaruvchan qilib ishlanadi. Bu holda mikromanometrlarning qo‘llanish chegarasi kengayadi. d) Vakuummetrlar. Tuzilishi xuddi-suyuqlik U-simon manometrlariga o‘xshash bo‘lib, idishdagi siyraklanish darajasini aniqlaydi (3.5-rasm). Gidrostatik bosim tenglamasiga asosan p + γsm hsm = pα (3.11) u holda p= pa− γsm hsm (3.12) simob ustunining pasayishi idishdagi bosim va pa orqali quyidagicha ifodalanadi: hsm = pα− p γsm (3.13) II. Mexanik asboblar (katta bosimlarni o‘lchash uchun ishlatiladi va buning uchun turli mexanik sistemalardan foydalaniladi).