Bozor va tavakkalchilik.
![Mavzu:Bozor va tavakkalchilik.
Reja:
Kirish.
1. Tavakkalchilikni o‘lchash.
2. Tavakkalchilikka bo‘lgan munosabat.
3. Tavakkalchilikni (yo‘qotishlarni) pasaytirish.
4. Asimmetrik axborotlashgan bozor.
5. Siyosiy iqtisodiyot.
6. Hulq- atvor iqtisodiyoti.
Xulosa.
Foydalanilgan adaiyotlar](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_1.png)
![Kirish
Tavakkalchilikni o‘lchashning asosi ehtimol tushunchasi bilan bog‘liq.
Amerikalik olim F.Nayt (1885-1974) ehtimolni ikki turga bo‘ladi: matematik,
ya’ni oldindan aniqlash mumkin bo‘lgan ehtimol va statistik ehtimol. Birinchi
tur ehtimolga tanganing raqam yoki gerb tomonini tushish ehtimoli 1/2 ga
tengligi yoki o‘ynaydigan olti qirrali toshning oltita raqamidan bittasini tushishi
ehtimolining 1/6 ga tengligi misol bo‘lishi mumkin.
Ikkinchi turdagi ehtimolni empirik, ya’ni faraz qilish yo‘li orqali aniqlash
mumkin. Masalan, korxonaga xom ashyoni vaqtida yetib kelmaslik ehtimoli
faraz qilinganda, ushbu faraz qilingan raqam baholovchining bilimiga,
tajribasiga asoslanadi. Negaki, ushbu voqeaning takrorlanishi to‘g‘risida statistik
ma’lumotlar yo‘q. Ehtimol subyektiv ravishda aniqlanganda, bitta hodisani har
xil insonlar har xil qiymatdagi ehtimol bilan baholaydi.
Yuqoridagi misolda voqeaga ta’sir qiluvchi tasodifiy omillar ko‘p va ularning
hammasini bartaraf qilish mumkin emas. Bundan tashqari, bu yerda teng
ehtimolli alternativ variantlarning yo‘qligi ehtimolni matematik hisob-kitoblar
orqali aniqlashga imkon bermaydi.
Birinchi turdagi ehtimolni ob’ektiv ehtimol desak, u iqtisodiyotda kamroq
uchraydi, ikkinchi turdagi ehtimoldan subyektiv ehtimol bo‘lib, biznesga xosdir.
Ham obyektiv va ham subyektiv ehtimollar tavakkalchilik darajasini ifodalashda
va tanlashda foydalaniladi. Obyektiv ehtimol o‘rtacha qiymatni aniqlashga
yordam bersa, subyektiv ehtimol olinishi mumkin bo‘lgan natijalarning
o‘zgaruvchanlik mezonini aniqlashga yordam beradi. Tavakkalchilikni miqdoriy
aniqlash uchun biror voqea yoki hodisaning olib kelishi mumkin bo‘lgan
oqibatlarini va bu oqibatlarning ehtimolini bilish kerak bo‘ladi.
Kutiladigan miqdor - bu mumkin bo‘lgan barcha natijalarning o‘rtacha
o‘lchangan qiymatlari. Bu yerda har bir natijaning ehtimoli ushbu mos
qiymatlarning takrorlanish chastotasi yoki o‘lchovi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_2.png)
![, bu yerda - mumkin bo‘lgan natija;
- ushbu natijaning paydo bo‘lish ehtimoli, .
Masalan, korxona yangi mahsulot ishlab chiqarmoqchi, agar korxonaning yangi
mahsuloti bozorda muvaffaqiyatga erishsa, har bir aksiyaga 1000 so‘m olish
mumkin, agar muvaffaqiyatga erishmasa, bir aksiya uchun 100 so‘m olinadi.
Korxona mahsulotining bozorda muvaffaqiyatga erishish ehtimoli 0,6 ga teng
bo‘lsa, kutiladigan dividend qiymati quyidagicha aniqlanadi:
so‘m/aksiya.
Chetlanish - bu haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o‘rtasidagi farq bo‘lib, u
tavakkalchilikdan (yo‘qotishdan) darak beradi. Ushbu farq qancha katta bo‘lsa
yo‘qotish, ya’ni tavakkalchilik ham shuncha yuqori bo‘ladi.
Masalan, sizni ishga joylashishingiz uchun ikki variant mavjud. Birinchisi,
xususiy korxonada ishlash bo‘lsa, ikkinchisi - davlat korxonasida. Xususiy
korxonada ishlasangiz, daromadingiz, korxona muvaffaqiyatli ishlasa bir oylik
ish haqingiz 6000 so‘mni, muvaffaqiyatsizroq ishlasa, aytaylik, 3000 so‘mni
tashkil qilsin. Davlat korxonasida ishlasangiz, ish haqi 4510 so‘m, korxona
to‘liq ishlamaganda beriladigan ish haqi - 3510 so‘m. Xususiy korxonaning
muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsizlik ehtimollari bir xil bo‘lib, 0,5 ga, davlat
korxonasiniki mos ravishda 0,99 va 0,01 ga teng deylik. Quyidagi jadvalda
mumkin bo‘lgan natijalar va ularning ehtimoli keltirilgan.
9.1- Jadval.
Ish joylari variantlaridagi daromad
Ish joyi 1- natija 2 – natija
Ehtimoli Daromad,
so‘m Ehtimoli Daromad, so‘m
Birinchi 0,5 6000 0,5 3000](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_3.png)
![Ikkinchi 0,99 4510 0,01 3510
Shuni aytish kerakki, ikkala ish joyidan olinishi kutiladigan daromad bir xil
miqdorda:0,5 (6000 so‘m)+ 0,5 (3000 so‘m)=0,99 (6000 so‘m)+0,01 (6000
so‘m) =4500 so‘m.
Lekin, ikkala ish joyi uchun ham mumkin bo‘lgan natijalarning o‘zgaruvchanligi
har xil. Ushbu o‘zgaruvchanlikka ko‘ra tavakkalchilikni tahlil qilish va uning
katta yoki kichikligi to‘g‘risida gapirish mumkin. Bunday mezonga ko‘ra,
haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o‘rtasidagi farq (u musbat yoki manfiy
bo‘lishidan qat’iy nazar) qancha katta bo‘lsa, bunday chetlanish shuncha katta
tavakkalchilik bilan bog‘liq ekanligidan darak beradi.
Quyidagi jadvalda ikkita ish joyi uchun haqiqiy natijalarning kutiladigan
natijlardan chetlanishi keltirilgan.
9.2- Jadval
Haqiqiy natijalarning kutiladigan natijalardan chetlanishi. (kutiladigan natija
4500 so‘m) (so‘mda)
Ish joyi 1-natija Chetlanish 2-natija Chetlanish
Birinchi 6000 Q1500 3000 -1500
Ikkinchi 4510 Q10 3510 -990
Endi har bir ish joyi uchun o‘rtacha chetlanishni hisoblaymiz.
Birinchi ish joyi uchun:
O‘rtacha chetlanish = 0,5 (1500 so‘m)+0,5 (1500 so‘m)=1500 so‘m
Ikkinchi ish joyi uchun:
O‘rtacha chetlanish =0,99 (10 so‘m)+0,01 (990 so‘m)=9,9+9,9=19,8 so‘m.
Demak, birinchi ish joyidagi tavakkalchilik, ya’ni kutiladigan yo‘qotish,
ikkinchi ish joyidagiga qaraganda ko‘proq. Nima uchun deganda, birinchi ish](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_4.png)
![joyidagi o‘rtacha chetlanish 1500 so‘m, ikkinchi ish joyidagi o‘rtacha chetlanish
19,8 so‘mdan ancha ko‘p.
Amaliyotda o‘zgaruvchanlikni, ya’ni chetlanishni o‘lchash uchun bir- biridan
farq qiladigan ikkita mezon ishlatiladi. Birinchisi, dispersiya bo‘lib, u haqiqiy
natijadan kutiladigan natijani ayrilganining o‘rtacha o‘lchovi miqdori kvadratiga
teng, ya’ni: σ2=∑i=1
n
πi[xi− E(x)]2 ,
bu yerda
σ2 -dispersiya; xi - mumkin bo‘lgan natija; E(x) - kutiladigan natija; πi
- i-natijaning ehtimoli.
Standart chetlanish (o‘rtacha kvadratik chetlanish ham deyiladi), bu
dispersiyadan olingan kvadrat ildizga teng, ya’ni:
σ= √σ2 , -standart
chetlanish.
Birinchi ish joyi uchun: dispersiya:
σ12= 0,5 (6000 − 4500 )2+0,5 (3000 − 4500 )2= 0,5 ⋅2250000 +0,5 ⋅2250000 = 2250000 .
Standart chetlanish
σ1=√2250000 =1500 so‘m.
Xuddi shunday yo‘l bilan ikkinchi ish joyi uchun dispersiya, ya’ni
σ22=0,99 (100
so‘m)
+0,01 (980100 so‘m )=9900 so‘m.
Standart chetlanish esa so‘m.
Ikkala mezon ham bu yerda bir hil vazifani bajaradi, gap ularning qaysi biri
foydalanishda o‘ng‘ayligida. Ko‘rinib turibdiki, ikkala holda ham ikkinchi ish
joyi birinchiga qaraganda kamroq tavakkalchilikka (yo‘qotishga) ega.
Tavakkalchilikka bo‘lgan munosabat.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_5.png)
![Yuqoridagi misolda ko‘rdikki, ikkala ish joyida ham kutiladigan daromad 4500
so‘mni tashkil qiladi. Demak, kim tavakkalchilikka borishga moyil bo‘lmasa,
ikkinchi ish joyiga boradi, nima uchun deganda bu ish joyida kutiladigan
daromad kamroq tavakkalchilik bilan bog‘liq. Endi faraz qilaylik, birinchi ish
joyidagi har bir natijaga 200 so‘mdan qo‘shaylik. Unda kutiladigan natija 4500
so‘mdan 4700 so‘mga oshadi.
Quyidagi 3-jadvalda yangi daromadning natijalari keltirilgan.
Birinchi ish joyi uchun: kutiladigan daromad = 4700 so‘m. Dispersiya =2250000
so‘m.
Ikkinchi ish joyi uchun: kutiladigan natija = 4500 so‘m. Dispersiya = 9900
so‘m.
9.3- Jadval
Ish joyi 1-natija Kvadratik
chetlanish 2-natija Kvadratik chetlanish
Birinchi 6200 2250000 3200 2250000
Ikkinchi 4510 100 3510 980100
Birinchi ish joyida kutiladigan daromad ikkinchi ish joyidagidan yuqori, lekin u
yuqori tavakkalchilik (yo‘qotish) bilan bog‘liq. Qaysi ish joyi ustunroq deganda,
bu savolning yechimi tanlovchi shaxsning o‘ziga bog‘liq. Tadbirkor shaxslar
yuqori tavakkalchilikka ega bo‘lsa ham kutiladigan daromad yuqoriroq bo‘lgan
ish joyini tanlaydi, konservativroq (o‘zgarishlardan o‘zini olib qochuvchi)
shaxslar kutiladigan daromad kamroq bo‘lsa ham, kamroq tavakkalchilik bilan
bog‘liq ishni, ya’ni ikkinchi ish joyini tanlaydi.
Insonlar tavakkalchilikka borishga tayyorligi bilan bir-biridan farq qiladi.
Insonlar tavakkalchilikka borishga tayyorligi bo‘yicha uch turga bo‘linadi:
tavakalchilikka borishga moyil insonlar, tavakkalchilikka borishga qarshi, ya’ni
moyil emas va tavakkalchilikka befarq qaraydigan insonlar.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_6.png)
![Tavakkalchilikka qarshi bo‘lgan inson deganda shunday inson tushuniladiki,
kutiladigan daromad berilganda, u tavakkalchilik bilan bog‘liq natijalarga
nisbatan, kafolatlangan natijani ustun ko‘radi. Agar tavakkalchilikka qarshi
insonni iste’molchi deb qarasak va u oladigan daromadiga iste’mol tovarlar
majmuasini sotib olib, uni iste’mol qilishdan ma’lum darajada naf oladi deb
faraz qilsak, biz iste’molchining tavakkalchilik bilan bog‘liq daromadining
naflik darajasi bilan qanday bog‘liq ekanligini ko‘rishimiz mumkin (8.1-rasm).
Tavakkalchilikka qarshi inson daromadi past darajadagi chekli naflikka ega
ekanligini ko‘ramiz. Rasmdan ko‘rish mumkinki, har bir birlik qo‘shimcha
daromadga to‘g‘ri keladigan qo‘shimcha naflik daromad oshishi bilan kamayib
bormoqda. Masalan, 20-30 ming so‘mlik daromad oralig‘idagi har ming so‘m
daromadga 0,8 birlik naf to‘g‘ri kelsa, 31-ming so‘mlik daromadga 0,6 naf
birligi to‘g‘ri kelayapti). Chekli naflikni kamayishi insonlarda tavakkalchilikka
salbiy munosabatini kuchaytiradi. Shuning uchun ham tavakkalchilikka borishga
moyillikning yo‘qligi ko‘pchilik insonlarga xosdir. Tavakkalchilik ular uchun
og‘ir sinovdek hisoblanadi va ular ma’lum kompensatsiya bo‘lgandagina
tavakkalchilikka borishi mumkin.
Tavakkalchilikka befarq qaraydigan inson shunday inson hisoblanadiki,
kutiladigan daromad berilganda, u kafolatlangan va tavakkalchilik bilan bog‘liq
natijalarni tanlashga befarq qaraydi. Tavakkalchilikka neytral qaraydigan inson
uchun o‘rtacha foyda muhim hisoblanadi.
Naflik
darajasi
Daromad
(ming so’m)6
4 6
8
5
8
5
0
4
0
4
03
02
01
00](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_7.png)
![9.1-rasm. Tavakkalchilikka moyil bo‘lmagan holat.
O‘rtacha qiymatga nisbatan cheklanishlar bir-biri bilan qisqarib, umumiy
cheklanishlar nolga teng bo‘lgani uchun ham ushbu cheklanishlar uni
qiziqtirmaydi. Tavakkalchilikka befarqlik koordinata boshidan chiqadigan
to‘g‘ri chiziq sifatida ifodalanishi mumkin (8.2-rasm).
Daromadning bir tekisda o‘zgarishi umumiy naflikni to‘g‘ri chiziq bo‘yicha
o‘sishga olib keladi.
Tavakkalchilikka moyil bo‘lgan inson, shunday, kutiladigan daromad berilganda
u kafolatlangan natijaga ko‘ra tavakkalchilik bilan bog‘liq natijani ustun ko‘radi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_8.png)
![9-2-rasm. Tavakkachilikka befarqlik.
Tavakkalchilikka qiziqadigan inson undan bahra oladi. Bunday turdagi
insonlarga o‘z taqdirini sinab ko‘rishdan bahramand bo‘lish uchun barqaror
daromaddan voz kecha oladigan insonlar kiradi. Ular yutish ehtimoliga yuqori
baho berib yuboradilar. Tavakkalchilikka moyillik grafigi keskin sur’atda ortib
borayotgan parabola grafigi orqali ifodalanishi mumkin (8.3-rasm).
Umumiy
naflik
Daromad
(ming so’m)40
25
11
5
40
30
2010Umumiy
naflik
Daromad
(ming so’m)80
60
40
20
40
30
2010](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_9.png)
![9.3-rasm. Tavakkalchilikka moyillik.
Hayotda va umuman barcha bozor sub’ektlari tavakkalchilikni e’tiborga oladi.
Ko‘chalardagi, bozorlardagi har xil firibgarlar tavakkalchilikka moyil insonlar
hisobidan boylik orttirsa, sug‘urta kompaniyalari tavakkalchilikka moyil
bo‘lmagan insonlarni yo‘qotishlarini kamaytirishga xizmat qiladilar.
9.3. Tavakkalchilikni (yo‘qotishlarni) pasaytirish.
Tavakkalchilikni pasaytirishning quyidagi turlari mavjud: diversifikatsiya,
sug‘urtalash, tavakkalchilikni taqsimlash, axborot izlash.
Diversifikatsiya usulida tavakkalchilik bir necha tovarlarga taqsimlanadi, ya’ni
biror tovarni sotish (sotib olish) yuqori tavakkalchilik bilan bog‘liq bo‘lishi
boshqa bir tovarni sotishdan (sotib olishdan) bo‘ladigan tavakkalchilikni
kamaytirishga olib keladi.
Masalan, biror firma ikki xil mahsulot ishlab chiqaradi. Ma’lumki, bir vaqtning
o‘zida ikkala mahsulot turiga bo‘lgan talabning kamayib ketish ehtimoli, ulardan
bittasiga bo‘lgan talabni kamayib ketish ehtimolidan yuqori. Ko‘p hollarda bir
turdagi mahsulotga bo‘lgan talab kamayganda ikkinchi turdagi mahsulotga
bo‘lgan talab oshadi. quyidagi 4-jadvalda ikki turdagi mahsulotdan olinadigan
daromadlar keltirilgan.
9.4- Jadval
Tovarlarni sotishdan tushgan daromad.
Tovarlar turi Yoz fasli Qish fasli](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_10.png)
![1-tur (muzqaymoq) 6 mln. so‘m 1 mln. so‘m
2-tur (issiq choy) 1 mln. so‘m 6 mln. so‘m
Firma o‘zi ishlab chiqarishini diversifikatsiya qilib, yoz oyida ikkinchi tur tovar
hisobidan yo‘qotadigan daromadini birinchi tur tovarni ko‘proq sotish hisobidan
qoplaydi. Xuddi shunday qish faslidagi yo‘qotishlar ikkinchi tovar hisobidan
qoplanadi. Ko‘rinib turibdiki, firma diversifikatsiya yo‘li bilan tavakkalchilikni
kamaytirdi. Lekin, diversifikatsiya tavakkalchilikni to‘liq yo‘qotmaydi, u faqat
kamaytiradi xolos.
Tavakkalchiliklarni qo‘shish - ushbu usul tasodifiy yo‘qotishlarni o‘zgarmas
xarajatlarga aylantirish orqali tavakkalchilikni kamaytirishga qaratilgan.
Ma’lumki, mulkning o‘g‘irlanishi, shaxsning kasal bo‘lib ishga chiqmasligi,
tabiiy ofatlarning bo‘lishi tasodifiy bo‘lib, ular juda katta xarajatlarga olib
kelishi mumkin. Ushbu noxush hodisalarning oqibatlarini kamaytirishda
sug‘urtaning ahamiyati katta.
O‘zbekistonda ham hozirgi vaqtda ko‘pgina insonlar o‘z hayotlarini, mulkini
sug‘urtalaydilar. Sug‘urta ishlarini yo‘lga qo‘yish uchun respublikada maxsus
qonunlar ishlab chiqilgan va bir qator davlat va nodavlat sug‘urtalash firmalari
faoliyat ko‘rsatmoqda.
Sug‘urtalashda tavakkalchilikni qo‘shish samaradorligi shu bilan belgilanadiki,
sug‘urtalangan shaxslarning tavakkalchiligi bir-biriga bog‘liq bo‘lmasligi kerak.
Tavakkalchilikni taqsimlash - ushbu usulga ko‘ra zarar ko‘rish ehtimoli bilan
bog‘liq bo‘lgan tavakkalchilik bilan qatnashuvchi sub’ektlar o‘rtasida shunday
taqsimlanadiki, oqibatda har bir sub’ektning kutiladigan yo‘qotishi nisbatan
kichik bo‘ladi.
Ushbu usuldan foydalangan holda yirik moliya kompaniyalari katta
masshtabdagi loyihalarni va ilmiy izlanishlarni tavakkalchilikdan qo‘rqmasdan
moliyalashtiradilar.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_11.png)
![Axborot bilan ta’minlash ham tavakkalchilikni kamaytiradi. Nima uchun
deganda, axborotning yetishmasligi noto‘g‘ri qaror qabul qilishga olib keladi.
Hozirgi vaqtda axborot asosiy taqchil resurslardan biri bo‘lib, uni olish uchun
haq to‘lash kerak, ya’ni axborot olish xarajat bilan bog‘liq, ba’zi axborotlar
nihoyatda qimmat turadi. Shuning uchun ham kerakli bo‘lgan axborotdan
qancha olish kerak deganda, uning chekli xarajati bilan chekli nafini solishtirib
ko‘rish kerak bo‘ladi.
Assimetrik axborotlashgan bozor.
“Men sen bilmaydigan bir narsani bilaman”. Bu bolalar orasida juda mashxur
hazil, shu bilan birga uning tagida odamlar ba’zida o‘zaro qanday muomalada
bo‘lishlarini ko‘rsatuvchi haqiqat bor. Hayotda ko‘pincha bir odam atrofda nima
bo‘layotganini boshqasidan ko‘ra ko‘proq biladi. Hozirgi hodisaga ta’lluqli
bo‘lgan turlicha bilimlar farqi axborot assimetriasi deyiladi.
Misollar. Ishchi o‘z ish beruvchisiga qaraganda o‘z ishiga qancha kuch ketishini
ko‘proq biladi. Ishlatilgan mashina egasi xaridorga qaraganda mashinaning
holati haqida ko‘proq ma’lumotga ega. Birinchisi yashirin faoliyatga misol
bo‘lsa, ikkinchisi yashirin tavsifga misol bo‘la oladi. Ikkala holatda ham
ma’lumotga ega bo‘lmagan taraf (ish beruvchi, xaridor) haqiqiy ma’lumotni
bilmoqchi, lekin unga ega bo‘lgan taraf (ishchi va sotuvchi) ataylab haqiqatning
bir qismini berkitishi mumkin.
Assimetrik axborot juda keng tarqalgani sababli iqtisodchilar yaqin o‘n
yilliklarda uning ta’sirini o‘rganish uchun juda ko‘p kuch sarflashdi. Assimetrik
axborot - bu shunday holatki, bozordagi bozor sub’ektlari o‘rtasida bo‘ladigan](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_12.png)
![savdo-sotiqda ularning bir qismi kerakli, muhim axborotga ega, qolgan qismi
esa ega emas.
Bozordagi tovarlarning taqsimlanishi optimal bo‘lishi tovarlar narxi va tovar
to‘g‘risida qanchalik to‘g‘ri axborot berish bilan bog‘liq. Raqobatlashgan
bozorni qaraganimizda biz axborotni simmetrik ravishda taqsimlangan, ya’ni
sotuvchilar va sotib oluvchilar axborot bilan to‘liq ta’minlangan, deb faraz
qilgan edik. Bunday holatda narxlar sotiladigan ne’matlarning al’ternativ
xarajatlari to‘g‘risida to‘liq axborot beradi. Aniq va to‘liq axborotning bo‘lishi
bozordagi ne’matlarning optimal taqsimlanishiga yordam beradi. Lekin, bozorda
ahvol butunlay boshqacha. Sotuvchilar o‘z tovarlari sifatini yaxshi bilsa-da,
ushbu axborotni xaridordan yashiradi. Xuddi shunday xaridorlar ham o‘zlarining
bozordagi hatti-xarakatlarini yashirib, har xil yo‘l bilan savdo-sotiqda bir
tomonlama yutuqqa erishishga harakat qiladi. Bozor narxi o‘zida juda ko‘p
axbortni mujassamlashtiradi. Ushbu axborotni bozor qatnashchilari qancha to‘liq
bilsa, savdo-sotiq ikki tomon uchun shuncha samarali bo‘ladi, ya’ni ikki tomon
ham maksimal foyda ko‘radi. Yuqoridagidan kelib chiqib aytish mumkinki,
bozorda axborotlar assimetrik (to‘liq) bo‘lmaganligi uchun bozor mexanizmi
ham yetarli darajada mukammal emas.
Haqiqatdan 2001-yil iqtisod sohasida Nobel mukofoti sovrindorlari bo‘lgan
uchta iqtisodchi (Jorj Akerlof, Maykl Spens va Jo‘zef Stiglitz) larga aynan shu
yo‘nalishdagi ilk qadamlari uchun ushbu mukofot berilgan. Keling bu izlanishlar
ochib bergan ba’zi tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Yashirin faoliyat: prinsipal-agent, agent va ma’naviy tavakkalchilik.
Ma’naviy tavakkalchilik bu muammo bo‘lib, u agent deb atalgan bir shaxs
prinsipal-agent deb atalgan boshqa bir shaxsning topshirig`ini bajarishda
vujudga keladi. Agar prinsipal-agent agentning xatti-harakatini to‘liq nazorat
qila olmasa, u holda agent prinsipal-agent o‘ylaganidan ko‘ra kamroq samara
bilan ishlaydi. Ma’naviy tavakkalchilik bu tavakkal yoki “havf” bo‘lib, unda
agent noto‘g`ri yoki ahloqsiz xatti-harakat qiladi. Bunday holatlarda prinsipal-](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_13.png)
![agent koproq ma’suliyat bilan ishga yondashishi uchun har xil
rag‘batlantirishlardan foydalanadi.
Ish bilan bandlik munosabatlari klassik misoldir. Prinsipal-agent bu ish
beruvchi, agent bu ishchi. Ahloqiy havf muammosi - bu yaxshi nazorat ostida
bo‘lmagan ishchining o‘z javobgarligidagi ishdan qochishi. Ish beruvchilar
bunga turlicha javob qaytarishlari mumkin:
Yaxshiroq nazorat qilish. Ota onalar yonlangan enagalarni ular yo‘qligida
bolalariga munosabatini ko‘rish uchun uyga yashirin kameralar o‘rnatishadi.
Maqsad ma’suliyatsiz munosabatni tutish.
Yuqori darajadagi oylik. Ish haqi samaradorligi nazariyasiga ko‘ra, ba’zi ish
beruvchilar o‘z ishchilariga oylikni mehnat bozoridagi narxdan yuqoriroq
to‘lashni afzal deb bilishadi. Oddiy darajadan yuqoriroq oylik oladigan ishchi
o‘z ishidan noto‘g‘ri yo‘lda foydalanishi kamroq ehtimolda, chunki agar u
qo‘lga tushsa va haydalsa u qayta bunday oylik to‘lanadigan joy topa olmasligi
mumkun.
Ish beruvchi ahloqiy havfni kamaytirish uchun ushbu yo‘llardan istaganini
tanlashi mumkin.
Mahsulot sifati noaniqligi. Avtomobil va sug‘urta bozoridagi assimetrik
axborot. Faraz qilaylik, bozorda foydalanilgan avtomobillar sotiladi.
Mashinaning holati (sifati) o‘rtacha holatdan yuqori bo‘lsa yaxshi avtomobil,
past bo‘lsa - yomon avtomobil (ushbu masalani 1970-yilda birinchi bo‘lib
amerikalik olim A.Akerlof o‘rgangan). Yaxshi avtomobillarning narxi 3000
doll. Agar bozorda ikkala kategoriyadagi avtomobillar soni bir-biriga teng
bo‘lsa,
avtomobilning o‘rtacha narxi 2000 doll. bo‘ladi. Ushbu holatda yaxshi
avtomobilni ham, yomon avtomobilni ham sotib olish ehtimoli 50 foizga teng.
Biroq sotuvchilar o‘zlarining avtomobili sifatini yaxshiroq biladi, xaridorlar
bunday axborotga ega emaslar. Yaxshi mashina sotuvchilarni 2000 doll. narx](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_14.png)
![qanoatlantirmaydi. Yomon mashina sotuvchilarni esa 2000 doll. narx
qanoatlantiradi va bu narx ular kutgan narxdan ancha yuqori.
Bozorda asimmetrik axborot bo‘lgan sharoitda avtomobil bozoridagi narx
avtomobil sifati to‘g‘risida to‘liq axborotni bermaydi, natijada bozordagi savdo-
sotiqlarning noratsional bo‘lishiga olib keladi. Yaxshi avtomobil egalari o‘z
avtomobillarini 2000 doll.da sotishdan voz kechadilar. Oqibatda yaxshi
avtomobillar taklifi kamayadi. Yomon avtomobillar narxi yuqori bo‘lgani
uchun, ularning taklifi oshadi. Bunday holatda yaxshi avtomobil olish ehtimoli
50 foizdan nolga tushib ketadi.
Sug‘urtalash bozori. Sug‘urtalash bozorida ham avtomobillar bozoridagi holatni
kuzatish mumkin. Sug‘urta qilinadigan shaxs o‘zining sug‘urta ob’ekti
to‘g‘risida sug‘urtalovchiga qaraganda ko‘proq axborotga ega. Shuning uchun
ham, bu yerda zaifroq, sog‘lig‘i yaxshi bo‘lmagan shaxslar ko‘proq sug‘urta
kompaniyasi xizmatidan foydalanishga harakat qiladilar. Ushbu holat sug‘urta
kompaniyalarining sug‘urta narxini oshishiga olib keladi va yuqori sug‘urta
narxi o‘z navbatida sog‘ligi yaxshi bo‘lgan shaxslarni sug‘urtalashga
bormasligini kuchaytiradi.
Ma’naviy tavakkalchilik (yo‘qotish) - yo‘qotishlar sug‘urta kompaniyasi
tomonidan to‘liq qoplanishiga ishonib vujudga kelishi mumkin bo‘lgan
yo‘qotishlar ehtimolini ongli ravishda oshirishga intiluvchi shaxslarning xatti-
harakati.
Insonlar o‘z hayotini, mulkini sug‘urtalagandan keyin, o‘zining hayotiga,
mulkining saqlanishiga ko‘pincha befarq qaray boshlaydilar. Ular
sug‘urtalashgacha qilinadigan ehtiyot-choralarni bajarmay qo‘yadilar. Bunday
holat tavakkalchilikni kuchaytiradi va inson o‘zini sug‘urta qilgan voqea-
hodisalarning sodir bo‘lish ehtimolini oshishiga olib keladi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_15.png)
![Ba’zi bir nopok insonlar yuqori sug‘urta haqi olish maqsadida, ongli ravishda
o‘zining eski uyini yoqadi, mulkini yaroqsiz holatga keltiradi va hatto o‘z
qarindoshlarini o‘ldirishgacha boradilar.
Ma’naviy yo‘qotishlarni quyidagi yo‘llar orqali kamaytirish mumkin:
sug‘urtalanadigan shaxslarni yaxshiroq tekshirish, mijozlarni yo‘qotishlari
bo‘yicha klassifikatsiya qilish asosida sug‘urta badalini differentsiatsiyalash
(ya’ni, yo‘qotishi yuqori bo‘lgan shaxs uchun yuqori sug‘urta badali belgilash);
yuqori yo‘qotishga ega bo‘ladigan shaxslar bilan sug‘urta shartnomasini
tuzmaslik (narkomanlar, spirtli ichimlik ichib avtomobil haydaydigan shaxslar);
yo‘qotishni qisman qoplash sharti bilan sug‘urtalash.
Bozordagi asimmetrik axborotlarni yo‘qotish yo‘llari.
Bozor signallari. Bozorda sotiladigan tovar to‘g‘risida, tovarni ishlab
chiqaruvchi firmaning nomi to‘g‘risidagi axborotlar, tovar markasi, firma
belgisi, firmaning obro‘i, tovar sifati va kafolati to‘g‘risidagi axborotlar bozor
signallari bo‘lib xizmat qiladi va bu signallar tovar sotib olishdagi
tavakkalchilikni kamaytiradi. Masalan, siz sotib olmoqchi bo‘lgan tovar siz
bilgan, sifatli mahsulot ishlab chiqaradigan firmaning mahsuloti bo‘lsa, siz
mahsulotni yo‘qotishsiz sotib olasiz.
Firmalar xaridorlar ularda yaxshi sifatdagi mahsulot borligini bilishi uchun
reklamaga mablag‘ sarflashlari mumkin. 20 – bo‘limda ko‘rganimizdek,
talabalar ishga oluvchilar ularning bilimlari yetarli darajada ekanligini bilishlari
uchun oliy o‘quv dargohlari diplomini olishlari mumkin. Bilimning signal
nazariyasi odam kapitali nazariyasidan farq qiladi. Odam kapitali nazariyasida
diplom mavjudligi odamning qobiliyatlari mavjudligidan emas, balki ish
mahsulligini ko‘rsatadi. Signal qilishning bu ikki misoli umuman turlicha
ko‘rinishi mumkin, biroq tashqi ko‘rinish ostida ular deyarli bir xil: ikkala
misolda ham habardor taraf (firma, talaba), xabardor bo‘lmagan tarafga (xaridor,](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_16.png)
![ishga oluvchi) signal orqali ular yaxshi sifatli narsani taklif qilayotganlari haqida
xabar berishmoqda.
Biror bir harakat yaxshi signalga aylanishi uchun nima kerak bo‘ladi? U
qimmatga tushishi ravshan. Agar signal tekin bo‘lganida hamma undan
foydalanar va u hech qanday ma’lumotni uzatmas edi. Huddi shu sababga
boshqa bir talab bor: yuqoriroq sifatli mahsuloti bo‘lgan odamga signal kam
xarajatli yoki yuqori foydali bo‘lishi kerak. O‘zga holda barcha signalni
ishlatishni xohlab qoladi va u hech narsani bildirmay qo‘yadi.
Yuqoridagi ikki misolimizni yana bir bor ko‘rib chiqamiz. Reklama holatida,
sifatli mahsuloti bo‘lgan firma reklamaga pul ketkazib yanada ko‘proq daromad
ko‘radi chunki mahsulotni bir bor ishlatib ko‘rgan iste’molchi uni yana sotib
olishi ehtimoli yuqoriroq. Shuning uchun yaxshi mahsulotga ega firmaga signal
(reklama) uchun mablag‘ sarflash foyda, iste’molchiga esa signalni mahsulotni
sifati haqida habar beruvchi ma’lumot sifatida qarash foyda desak bo‘ladi.
Ta’lim misoliga kelsak, iqtidori bor odam maktabni bitirishi osonroq, iqtidorsiz
odamga qaraganda. Shunday ekan shaxsga signalning (ta’lim) narxini to‘lash,
ishga oluvchiga esa bu signalga shaxsning qobiliyatlari haqida ma’lumot sifatida
qabul qilish to‘g‘ri bo‘ladi.
Dunyo signallarga to‘lib ketgan. Jurnallardagi reklamalarda ba’zida “televizorda
ko‘rganingizdek” yozuvi bo‘ladi. Nega jurnalda reklamasi bor firma bu faktga
urg‘u bermoqchi bo‘ladi? Bunga sabab korxona qimmat signaldan (televizordan)
foydalanayotgani sizga uning mahsuloti yuqori sifatli ekanligidan darak
bermoqchiligidadir. Xuddi shu sababga ko‘ra, nufuzli maktablarni bitirganlar bu
faktni o‘z rezumelarida aks ettirishadi.
Sovg‘alar signallar o‘rniga
Bir bola o‘z yoqtirgan qiziga qanday sovg‘a olishni o‘ylayapti. “Bilaman” deydi
u o‘ziga, “ men unga naqd pul beraman. Uning didini o‘zichalik yaxshi](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_17.png)
![bilmayman. Pulga esa o‘zi xohlagan narsani sotib oladi”. Lekin u pulni
berganida qiz xafa bo‘ladi. U meni sevmas ekan deb o‘ylab, munosabatlarni
tugatadi.
Bu voqea orqasidagi iqtisod qanday?
O‘ylab qarasak, sovg‘a berish bu g‘alati odat. Misolimizdagi yigit aytganidek
odamlar o‘z didlarini boshqalarnikiga qaraganda yaxshiroq biladilar, shuning
uchun biz hammani pulni sovg‘aning bir shakli deb qabul qilishini kutishimiz
mumkin. Agar sizning ish beruvchingiz oyligingizni tovarlar shaklida berganida
siz bunga qarshi chiqardingiz. Lekin sizning reaksiyangiz sizni (umid
qilganingizdek) sevuchi odam shunday qilsa umuman boshqacha bo‘ladi.
Sovg‘a berishning bir talqini u o‘zida asimmetrik ma’lumot va signalni
saqlaganligidadir. Misolimizdagi yigitning qiz bilmoqchi bo‘lgan shaxsiy
ma’lumoti bor: Haqiqatdan ham u qizni sevadimi? Qiz uchun yaxshi sovg‘a
tanlashi bu uning signali. Sovg‘a tanlash pul bergandan ko‘ra signal bo‘lish
uchun to‘g‘riroq xarakteristikalarga egaligi aniq. U qimmat (vaqt oladi), va
uning narxi shaxsiy ma’lumotga asoslangan(qanchalik sevishi). Agar yigit
haqiqatdan ham qizni sevsa to‘g‘ri sovg‘a tanlash oson bo‘ladi, chunki u qiz
haqida ko‘p o‘ylaydi. Agar uni sevmasa to‘g‘ri sovg‘a tanlash qiyinroq bo‘ladi.
Shunday qilib to‘g‘ri sovg‘a tanlash uning sevgisi haqidagi shaxsiy ma’lumotini
izhor etishning bir yo‘li. Pul berish esa u hatto sovg‘a tanlashga harakat
qilmaganini ko‘rsatadi.
Signal nazariyasining sovg‘a berish bilan bog‘liqligining yana bir kuzatuvi
mavjud: Odamlar ta’sir kuchi muhim bo‘lgan odatlar haqida ko‘proq
qayg‘urishadi. Shunday ekan, yigit yoki qizga pul berish odatda nomaqul
harakat. Lekin kollej o‘quvchilari ota onalaridan chek olganlarida ular kamdan-
kam xafa bo‘lishadi. Ota-ona muhabbati shubhada bo‘lishi mumkin emas,
shuning uchun qabul qiluvchi pulni e’tiborsizlik signali deb qabul qilmaydi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_18.png)
![Ma’lumotni aniqlash uchun tekshirish
Xabardor taraf o‘z ma’lumotini oshkor etish uchun qilgan harakati signal berish
deyiladi. Xabari yo‘q bo‘lgan taraf esa ma’lumotni bilish uchun qilgan harakati
tekhirish deyiladi.
Ba’zida tekhirish bu oddiy holat. Ishlatilgan mashinani sotib olayotgan shaxs uni
avtomexanik tomonidan tekshirib ko‘rilishini so‘rashi mumkin. Bu talabni rad
etgan sotuvchi o‘z shaxsiy ma’lumoti, ya’ni uning mashinasi limon ekanligini
oshkor etib qo‘yadi. Xaridor narxni tushirishni so‘rashi yoki boshqa mashinani
ko‘rishni afzal deb bilishi mumkin.
Tekshirishning boshqa misollari nozikroq. Misol uchun, avtomobil sug‘urtasi
bilan shug‘ullanuvchi tashkilotni ko‘raylik. Tashkilot ehtiyotkor haydovchilar
uchun past narxdagi badal va tavakkal haydovchilar uchun yuqori badal
narxlarini o‘rnatishni xoxlaydi. Lekin ularni qanday ajratish mumkin?
Haydovchilar ular ehtiyotkor yoki tavakkal xaydovchiliglarini bilishadi, lekin
tavakkallari buni tan olishmaydi. Haydovchining tarixi bu birqancha ma’lumot
(sug‘urta kompanialari undan foydalanishadi) lekin avariyalarning tasodifiy
sodir bo‘lishini hisobga olgan holda xaydovchining tarixi kelajakdagi
xatarlardan xabar beruvchi yaxshi indikator emas.
Sug‘urta kompaniyasi ikki xil toifadagi haydovchilarni ikki xil sug‘urta
shartlarini o‘rnatib, xaydovchilarni o‘zini-o‘zi ajratishiga undashi mumkin.
Birinchi sug‘urta shartlari yuqori badalli bo‘ladi lekin u avariyadan ko‘rilgan
zararni to‘liq qoplab beradi. Boshqa sug‘urta shartlari esa past narxdagi badalga
ega bo‘ladi lekin misol uchun $1000 franshizaga ega bo‘ladi.(bu degani
haydovchi zararning birinchi $1000 ni to‘lashi kerak bo‘ladi, tashkilot esa
qolgan zararni to‘lab beradi) E’tibor bering, franshiza tavakkalchi haydovchilar
uchun ortiqcha tashvish bo‘ladi, chunki ularning avariyaga uchrash ehtimoli
kattaroq.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_19.png)
![Shunday ekan yetarlicha yuqori franshiza bor, biroq past narxdagi badali
bo‘lgan sug‘urta ehtiyotkor haydovchilarni, franshiza bo‘lmagan, lekin yuqori
narxdagi badali bo‘lgan sug‘urta tavakkal haydovchilarni qiziqtiradi. Bu ikki
sug‘urta shartlarini ko‘rib chiqib ikki toifadagi haydovchilar o‘zlarining shaxsiy
ma’lumotlarini qaror qabul qilib oshkor etadilar.
Axborot assimetriyasi va ijtimoiy siyosat
Biz ikki turdagi axborot assimetriyasini ko‘rib chiqdik: ahloqiy xavf va zararli
tanlov. Biz odamlarni tekhirish va signal berish muammolarida qay tarzda o‘zini
tutushini ko‘rib chiqdik. Endi, assimetrik ma’lumotni o‘rganish bizga ijtimoiy
siyosatni olib borishda qanday yordam berishini ko‘rib chiqaylik.
Bozorning yutuq sari borishi va muvaffaqiyatsizlikka erishishi orasidagi
keskinliklar mikroiqtisodiyotning asosiy mavzusidir. 7-bo‘limda aytib
o‘tilganidek, talab va taklifning tenglik nuqtasi samaradorligi uning jamiyat
olishi mumkin bo‘lgan bozordagi jami ortiqlikni(taklifning talabdan ortishi)
ko‘paytirib beradi. Adam Smitning ko‘rinmas qo‘li to‘liq o‘z ishini
qilayotganday ko‘rinadi. Bu xulosa, tashqi ta’sir (10 bo‘lim) ijtimoiy xom
ashyolar (11 bo‘lim), nomukammal bozor raqobatdoshligi (15-17 bo‘limlar), va
qashshoqlik (20 bo‘lim) kabi vaziyatlarning tasirini o‘rganib chiqilganidan so‘ng
yo‘qqa chiqarildi. Bu kabi hodisalar, hukumatni ba’zida bozorning ahvolini
yaxshilay olishini ko‘rsatadi.
Assimetrik ma’lumotni o‘rganib chiqish, bizga bozordagi hodisalardan ogoh
bo‘lishga yangi sabab beradi. Ba’zi odamlarning boshqalarga nisbatan bozor
haqida ko‘proq bilishi tovar aylanishini yomonlashtirishi mumkin. Masalan,
sifati yaxshi bo‘lgan haydalgan mashina sotuvchilari haridorlarning yomon mol
olib qo‘yish qorquvidan mashinasini sotishi qiyin bo‘ladi. Yoki, Sug‘urta
kompaniyalarining jiddiy bo‘lmagan va jiddiy kasalligi bor odamlar bilan birga
ishlashi jiddiy kasal bo‘lmagan odamlarga past narxdagi sog‘lik sug‘urtasini
olish muammo bo‘ladi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_20.png)
![Ya’na, ba’zi vaziyatlarda assimetrik ma’lumot hukumatning aralashishiga ham
olib keladi, va 3 ta fakt bu muammoni yanada chigallashtiradi. Birinchisi,
yuqorida aytib o‘tilganiday, shaxsiy sektorni assimetrik ma’lumotni o‘zining
shaxsiy tekhirish va signal berish yo‘llari bilan hal etishi mumkin. Ikkinchisi,
hukumat kamdan-kam holatlarda shaxsiy guruhlardan ko‘proq ma’lumotga ega
bo‘ladi. Shuning uchun ham assimetrik muammo paydo bo‘lganida siyosatchilar
natijaning noaniqligi sababli bozorni ahvolini yaxshilashda qiynalishadi.
Uchinchidan esa, hukumatning o‘zi nomukammal institutdir, bu haqida esa
kelgusi mavzularda aytib o‘tiladi.
Siyosiy iqtisodiyot
Aytib o‘tilganiday, bozorni hukumat ta’sirisiz qoldirish har doim ham qoniqarli
resurs taqsimotiga olib kelmaydi. Biz bozor natijalarini nohaq yoki samarasiz
deb baho berganimizdagina, hukumatning aralashishi va vaziyatni yaxshilashi
o‘rinli bo‘lishi mumkin. Faol hukumat tarafdori bo‘lishdan oldin, biz uning
nomukammal tashkilot ekanligini yodda tutishimiz lozim. Siyosiy iqtisodiyot
esa shu hukumatning qanday ishlashini iqtisodiy metodlar orqali o‘rganadi.
Kondorset ovoz berish paradoksi
Ko‘pgina yetakchi jamiyatlar demokratik asoslarga tayanib siyosatni olib
borishadi. Masalan, shahar ikki joydan qaysi biriga park qurishni tanlaydigan
bo‘lsa, park eng ko‘p ovoz olgan joyda shu quriladi. Shunga qaramay, ko‘pgina
siyosiy muammolarning yechimi 2 tadan ko‘p bo‘ladi va park qurish
muammosiga to‘grilaydigan bo‘lsak, qurish mumkin bo‘lgan joylar juda ko‘p
bo‘ladi. Bu holatda, 18-asrning mashxur siyosat nazariyachisi Markis de
Kondorset aytib o‘tganiday, demokratiya ba’zida eng ma’qul natijaga
erishaman, deb muammolarga yuz tutishi mumkin.
Masalan, sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan 3 xil natija bor: A, B va C, yana
jadvalda ko‘rsatilganiday, o‘z afzalliklariga ega bo‘lgan 3 xil ovoz beruvchilar](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_21.png)
![bor. Bizning shahar hokimi shu uch kishining afzalliklarini butun jamiyat
afzalligi sifatida ko‘rib chiqmoqchi. U nima qilishi kerak?
Birinchi bo‘lib u juft natijalarni ovozga qo‘yishi mumkin. Agar u B va C ni
ovozga qo‘ysa va 1 va 2 , B ni tanlashsa, B natija ustunlikka ega. Agar u A va C
ni ovozga qo‘ysa va 1 va 3, A ga ovoz bersa, A ustunlikka ega. Natijalarga nazar
tashlansa, A Bdan ustun, B esa C dan ustun, demak, A aniq ovoz
beruvchilarning ustunlikga ega bo‘lgan hohishi.
Lekin, tasavur qilingki keyinchalik hokim ovoz beruchilardan A yoki C ni
tanlashni so‘rasa, va bu holda 2 va 3 C ga ovoz berishsa, C bu holatda
ustunlikka ega. Shunday qilib juftlikda soralgan savolda, A B dan ustun, B esa C
dan ustun, C esa A dan ustun. Odatda biz afzalliklarning ketma-ket (transitivity)
turishini kutamiz, masalan: A B dan ustun, B esa C dan ustun, va ikkisi A ning
C dan ustunligini ko‘rsatadi. Kondorset paradoksi esa aynan shu hususiyatlarni
demokratik yo‘l bilan qabul qilingan naijalarda har doim ham kuzatilmaydi deb
takidlaydi. Juftlik bilan berilgan ovozlar ba’zi hollarda jamiyat uchun ketma-
ketlikda tuzulgan afzalliklarni kelib chiqaradi, ammo bizning holatimizda bu
noto‘g‘ri yo‘ldir.
Kondorset paradoksining ma’nolaridan biri, ketma-ketlikning tuzilishi, berilgan
ovozlar natijasiga ta’sir ko‘rsatishidadir. Agar hokim birinchi bo‘lib ovozga A
va B ni qo‘ysa va keyin yutganini C bilan ovozga qo‘ysa, C g‘olib chiqadi.
Ammo birinchi bo‘lib B va C ovozga qo‘yilsa, va keyinchalik yutganini A bilan
birga ovoz berishga qo‘ysa, A yutadi. Va shunga o‘xshash hollar, birinchi A va
C, keyin esa B bo‘lsa, shahar B ni tanlaydi.
Kondorset paradoksi ikki xulosaga ega. Birinchisi, muammo ikkidan ortiq
natijaga ega bo‘lsa, ketma-ketlikning qay tarzda tuzilishi demokratik ovoz
berishning yakuniy natijasiga katta ta’siri bor. Ikkinchisi esa, o‘zi ovoz
beruvchilarning asosiy qismi(ko‘pchilik) bizga jamiyatni rostdan nimani
istashini aytib bermaydi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_22.png)
![Arrovning imkonsizlik teoremasi
Siyosatchilar Kondorset paradoksini bilishganidan so‘ng, mavjud ovoz berish
sistemasi va ularning yangilarini o‘ylab topish ustida ko‘pgina tadqiqot ishlarini
olib borishdi. Masalan, hokim juft natijalarni tanlash usuli o‘rniga natijaga baho
usulini qo‘llasa bo‘ladi. Bu usulda, har bir ovoz beruvchi eng yoqmagan
natijasiga 1 ball beradi, eng yoqmaganidan bitta oldin turadiganga 2 ball, undan
yana bitta oldin turadiganga 3 ball va davom etaveradi. Ovoz berish yakunida
jami eng ko‘p ball yig‘gan natija yutib chiqadi. Jadvalda ko‘rsatilganiday, B
ballar hisobi bilan eng ma’qul natija deb topiladi. Bunday ovoz berish usuli 18
asrda yashagan fransuz matematigi va siyosiy teoretigi Bordaga tegishli bo‘lib,
“Borda sanog‘i” deb ataladi. Bu usul odatda sport komandalariga ovoz berishda
qo‘llanadi.
1951-yil ingliz iqtisodchisi Kenet Arrov, “mukammal ovoz berish usuli
mavjudmi?” degan savolni o‘zining “Ijtimoiy tanlov va individuallarning
qadriyatlari” kitobida yozib o‘tgan. Kitob Arrovning mukammal ovoz berish
usuli qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi fikri bilan boshlangan. U
individuallarning jamiyatda ustunlikka ega bo‘lgan afzalliklari bor deb faraz
qiladi. Va u jamiyatni ovoz berish usuli bilan bir necha shartlarni qondirishi
kerakligini faraz qiladi:
Yakdillik: barcha A ni B dan ustun ko‘rsa, A B ni yutishi. Kondorset paradoksi
kondorset paradoksi
Agar ovoz
beruvchilarda A, B va
C chiquvchilar ustidan
shunday ufzalliklarga Saylovlar foizi
Birinchi tanlov
Ikkinchi tanlov 1
tur 2
tur 3
turJADVAL](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_23.png)
![Ketma-Ketlik: A Bdan ustun, B Cdan ustun, va A C dan ustun bo‘lishi.
Bog‘liq bo‘lmagan alternativlarning erkinligi: Baho berishda, A va B ning
tanlovi, uchinchi (C) natija borligiga bog‘liq bo‘lmasligi zarur.
Diktatorlarning bo‘lmasligi: boshqalar xohish istagiga ta’sir ko‘rsata oladigan
odam bo‘lmasligi zarur.
Yuqoridagilarning barchasi istalgan shartlardek tuyuladi. Lekin Arrov,
matematik va rad qilib bo‘lmaydigan yo‘llar bilan bunday shartlarning
barchasini qondiradigan ovoz berish usuli mavjud emasligini isbotlab beradi. Bu
xulosa Arrovning imkonsizlik teoremasi” deb ataladi.
Matematiklar Arrovning teoremasini isbotlashlari bu kitob mavzusidan chetroq,
lekin biz teorema nima uchun to‘g‘riligini bir nechta misollar orqali ko‘rishimiz
mumkin. Biz ko‘pchilik qoidasi muammosini ko‘rdik va Kondorsetning
paradoksi bu qoidaning noto‘g‘ri ekanligini natijalar orasida ketma-ketlik
yo‘qligi bilan ko‘rsatdi.
Yana bir misol, Borda muvafaqqiyatsizliklarni, erkin bog‘liq bo‘lmagan
alternativlarni qondirish uchun deb biladi. Bordaning usuli qo‘llanganida, B ni 1
jadvalda yutib chiqishini ko‘ramiz. Lekin, faraz qiling, C alternativ sifatida
birdan yo‘q bo‘lib qoladi. Shunda Borda usulida sanalsa yana bir alternativi
mavjud bo‘lmagan A va B ni solishtiradi, va bu holda A yutib chiqadi. Shuning
uchun ham C ning olib tashlanishi baholashga tasir ko‘rsatadi. Buning sababi,
baholash usulida qanchalik ko‘p alternativlar bo‘lsa, ular yig‘gan ballar ham
shuncha katta bo‘ladi.
Arrovning imkonsizlik teoremasi juda chuqur va chigal natijadir. Unda
demokratiyaning, hukumat tuzulishi sifatida yomonligi yozilmagan. Ammo
teoremada individuallarning xohish-istaklarini inobatga olgan holda qilinadigan
barcha ovoz berish sistemalari, noto‘g‘ri jamiyat mehanizmi deb ta’kidlanadi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_24.png)
![O‘rtacha ovoz beruvchi qirol
Arrovning teoremasiga qaramasdan, ovoz berish ko‘pchilik jamiyatlarda o‘z
yurtboshini tanlashda, muhim qonunlarni qabul qilishda ishlatiladi.
Hukumatning o‘rganib chiqishdagi keyingi qadam, bu hukumatni ko‘pchilik
boshqaruvining ko‘rib chiqishdir. Demokratik jamiyatda qonunlarni kim qabul
qiladi? Ba’zi hollarda demokratik boshqaruv bu savolga juda oddiy javob
beradi.
Faraz qiling, jamiyat armiyaga yoki parklarga o‘xshash ijtimoiy ishga pul
ajratishga qaror qildi. Har bir ovoz beruvchining o‘ziga yarasha mablag‘i
mavjud va u natijalar orasidan o‘ziga eng ma’qul bo‘lgan natijani tanlaydi. Va
shu tariqa biz ovoz beruvchilarni katta va kam mablag‘ ajratuvchilarga bo‘lsak
bo‘ladi. Pastdagi kalonnalarga nazar tashlang. Unda 100 ovoz beruvchilar, 0 dan
20 milliard orasida mablag‘ ajrata olishi tasvirlangan. Berilgan afzalliklar
bo‘yicha demokratiya qanday natijani ko‘rsatadi?
Mashxur tadqiqot natijasi o‘rta ovoz beruvchi teoremasiga asosan,
chiqariladigan qonunlarni asosiy qismi aynan shu mablag‘ ajratuvchilarning
o‘rta mablag‘ ajratadigan ovoz beruchilariga tegishli bo‘ladi. Ular o‘rta ovoz
beruchi taqsimotning qoq o‘rtasida joylashgan bo‘lishadi. Olgan misolimizda
taqsimot oxiri yoki boshidan 50 ta ovoz beruvchini sanab ko‘ring. Siz ularning
10 milliard dollar ajratishayotganini ko‘rasiz. Aksincha, taqsimotni hisoblab
chiqsak o‘rta arifmetik qiymati 9 milliard dollarga tengligini va taqsimotda eng
ko‘p uchraydigan ovoz beruvchilar turi 15 milliard dollarlik ovoz beruvchilardir.
O‘rta ovoz beruvchi ustunlikka ega, chunki ular ustunlikka egalik qilishni ikki
tomonli poygasini yutishadi. Misolimizda, ikki xil odamlar mavjud: 1) 10 mlrd
dan ortiq mablag‘lilar va 10 mlrd. dan kamini xohlovchilar. Agar kimdir 10
mlrd. o‘rniga 8mlrdni tanlasa, qolgan 10 mlrd. dan ortiq bermoqchi bo‘lganlar
10 mlrd. ga tushishadi va o‘rta ovoz beruvchi bo‘ladi. 2) Aksincha kimdir 12](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_25.png)
![mlrdni taklif qilsa, qolgan 10 mlrd.dan kam bermoqchi bo‘lganlar 10 mlrd.ga
ko‘tarilishadi. Bularning ikkisida ham ko‘rib chiqqanimizday o‘rta ovoz
beruvchilar ko‘pchilikni tashkil qilishadi.
Kondorset ovoz berish paradoksi haqida o‘ylayotgan bo‘lsangiz, yuqoridagi
holatda har bir odam bir paytda qatorda o‘zining ajrata oladigan mablag‘iga ega
va bu paradoksni keltirib chiqarmaydi. O‘rta ovoz beruvchining eng yoqtirgan
natijasi qolganlarnikidan ustun.
Bu teoremaning bir tomoni mavjuddir. Masalan, hukumatda ikkita siyosiy
partiya o‘rta ovoz beruvchilarni ular tomondagi sonini ko‘paytirishga
intilganida sodir bo‘ladi. Demokratik partiya va Respublikachilar partiyasi
misolida oladigan bo‘lsak, Demokratlar 15 mlrd.liklar tarafdori bo‘lib chiqdi,
Respublikachilar 10 mlrd.liklarni tarafdori bo‘lib chiqdi. Yuqorida
ko‘rganimizday, o‘rta ovoz beruvchilar (10mlrd) ko‘pchilikni tashkil qilishdi va
Demokratlar o‘zining 15 mlrd.ni 10 mlrd.ga tushiradi. Hayotda ham huddi
shunday, siyosiy partiyalar o‘rtahol aholini tarafini olishga harakat qilishadi. Rasm
Odamlar
soni
O’rtacha ovoz beruvchi
teoremasi: misol uchun
Bu rasm qay darajada 100
saylovchining afzal
budjetlarini 5 varianti
orasida taqsimlanishini
ko’rsatadi, 0 dan 20 mlrd. $
oralig‘ida o’zgartiradi. Agar
jamiyat ko’pchilik saylovchi
o’rtasida tanlov qilsa (kimki
bu yerda 10 mlrd. $ni afzal Budjetnning
tasdiqlangan
miqdori (milliardda)](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_26.png)
![Yana bir holat mavjuddir. Unda, ovoz beruvchilarning ikki xili mavjud.
Masalan, pulni park qurishga sarflashni hohlovchilar 40%, va pulni umuman
sarflanishini hohlamaganlar 60%. Bu holatda, o‘rta ovoz beruvchilar mavjud
emas. Demokratiyada ham shunday, kompaniyasiga kelish o‘rniga, ko‘pchilik
qoidasi qollaniladi va o‘rta ovoz beruvchilar har doimgiday o‘zi istaganiga
erishishadi.
Siyosatchilar ham odamlar
Iqtisodisodchilar iste’molchilar xulqini o‘rganganida, ular haridor o‘ziga eng
katta naflilik darajasini beradigan tovar yoki hizmat turini tanlaydi, deb faraz
qilishadi. Agar iqtisodisodchilar firmalar xulqini o‘rganadigan bo‘lsa, u
firmalarni eng katta daromad olib keladigan xizmat va tovarlarni ishlab
chiqaradi, deb faraz qiladi. Nima deb o‘ylaysiz, iqtisodisodchilar siyosat bilan
ishlaydigan odamlarni qanday qilib o‘rganishadi?
Siyosatchilar ham o‘z maqsadlariga ega. Siyosatchilar xalqning faravonligi va
tinchligini o‘ylab yashashadi va tenglikka harakat qilishadi, deb faraz qisak
yaxshi bo‘lardi. Yaxshi bo‘lardi-yu, ammo haqiqatga yaqin emas. Haridorlar va
firmalar kabi siyosatchilar uchun o‘zining manfaati yuqori turadi. Ba’zi
siyosatchilar yana bir bor saylanish umidida xalqqa jon kuydirib harakat qiladi.
Ba’zi bir siyosatchilarning jon kuydirishiga sabab nafsdir. Agarda bunga qarshi
bo‘lsangiz, dunyoning qashshoq davlatlariga nazar tashlang va u yerda
korrupsiyaning oddiy holga aylanib qolganini ko‘rasiz.
Bu kitob siyosiy nazariyalarni o‘rganib chiqmaydi, ammo shuni aytib o‘tish
kerakki, barcha qonunlar odamlar tomonidan qabul qilinadi va ularning barchasi
ham jamiyatni o‘ylab qabul qilinmagan bo‘lishi mumkin.
Hulq- atvor iqtisodiyoti
Iqtosdiyot odamning xatti-harakatini o‘rganadi, lekin bu o‘sha tasdiqni qiluvchi
yagona soha emas. Ijtimoiy fan psixologiyasi odamlar hayotlarida qiladigan
tanlovlarga ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyot va psixologiya sohalari odatda mustaqil](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_27.png)
![ravishda davom etadi, chunki ular turli savollar doirasiga o‘z e’tiborlarini
qaratishgan. Lekin oxirgi paytda iqtisodchilar asosiy psixologik qarashlarni,
tushuntirayotgan hulq-atvor iqtisodiyoti deb ataluvchi soha paydo bo‘ldi. Keling
ulardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz.
Odamlar har doim ham ratsional emaslar
Iqtisodiy nazariya odamlarni ma’lum xususiyatiga qarab joylashtiradi, ba’zida u
“Homo ekonomicus” deb ataladi. Bu tur a’zolari har doim ratsionaldir. Firma
menejeri sifatida foydani, iste’molchi sifatida naflilikni maksimallashtiradi. Ular
duch keladigan to‘siqlarni inobatga olib, ratsonal ravishda barcha daromadlarni
va xarajatlarni taqqoslaydi va har doim eng munosib yo‘lni tanlaydilar.
Haqiqiy insonlar Homo sapienslardir. Garchi ular ko‘p jihatdan ratsional
insonga o‘xshasa ham, iqtisodiy nazariyadagi tejamkor insonlar ancha murakkab
hisoblanadi. Ular ta’sirchan, sarosimaga tushuvchi, emotsional va kaltabin
bo‘lishadi. Odam fikr yuritishidagi bu kamchiliklar psixologlar uchun asos
bo‘lib hisoblangan lekin yaqingacha ularga e’tibor berishmagan.
Iqtisodiyot va psixologiya chegaralarini birinchilardan bo‘lib o‘rgangan Gerbert
Simon odamlarga ratsional maksimalistlar sifatida emas, balki qoniquvchilar
sifatida qarashni taklif qilgan. Har doim eng yaxshi yo‘nalishni tanlagandan
ko‘ra, ular shunchaki yaxshi bo‘lgan qarorni qabul qilishadi. Shuningdek,
boshqa iqtisodchilar odamlar faqat “ratsionalga yaqin” yoki ular cheklangan
ratsionallikka ega, deb taxmin qilishadi.
Odamlar qarorlar qabul qilish izlanishlari ular qiladigan doimiy xatolarni
ochishga harakat qildi. Quyida ba’zi topilmalar:
O‘ziga ishonuvchi insonlar. Tasavvur qiling, sizga bir nechta savollar berishdi.
Masalan: BMT tarkibidagi Afrika davlatlari soni, Shimoliy Amerikadagi eng
baland tog‘ning balandligi va hokazo…](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_28.png)
![Odamlar jonli kuzatuvdagi kichik sonlarga juda katta e’tibor berishadi.
Tasavvur qiling, siz X markadagi mashinani sotib olishni rejalashtiryapsiz.
Siz uning ishonchliligini bilish uchun X markadagi mashinaning 1000 ta egalari
tomonidan ko‘rib chiqilgan Xaridor Hisobotini o‘qiysiz. Keyin siz X markadagi
mashinasi bor do‘stingiz yoniga borasiz va u sizga bu mashinasi bo‘lmag‘ur
ekanini aytadi. Do‘stingizning fikriga qanday munosabat bildirardingiz? Agar
siz ratsional fikrlasangiz, siz u faqat sizning sinov ko‘rsatkichlaringizni 1000
tadan 1001 taga ko‘paytirganiga tushinib yetasiz. Lekin do‘stingizga
ishonganingiz bo‘lgani uchun siz qaror qabul qilishda bunga ko‘proq e’tibor
berasiz.
Fikrlarini oz’gartirishni xohlamaydigan insonlar. Odamlar o‘zlari allaqachon ega
bo‘lgan fikrlarini isbotlab berishga o‘rganib qolishgan. Bir kuzatuvda
subyektlardan jinoyatchiga o‘lim jazosi berilishi kerakmi yo‘qmi degan kuzatuv
hisobotlarini o‘qish va unga baho berish so‘raldi. O‘qib bo‘lishgach, boshidanoq
o‘lim jazosini tanlagan insonlar ham boshidanoq o‘lim jazosiga qarshi
bo‘lganlar ham o‘zlarining fikrlarida qolishgan….
Hayotingiz davomida qabul qilgan qarorlaringiz haqida o‘ylang. Bulardan
ba’zilarini ko‘rsatib bera olasizmi?
Ahloqiy namuna 401(k) rejasini ya’ni ba’zi firmalar o‘z ishchilariga taklif
etadigan pensiya fondi solig‘ini o‘rganishda yuzaga keladi. Ba’zi firmalarda
ishchilar rejada qatnashishni oddiy anketani to‘ldirish orqali tanlashlari mumkin.
Boshqa firmalarda esa ishchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilinishadi va anketa
to‘ldirish orqali rejadan bosh tortishlari mumkin. Bu ko‘pchilik ishchilar 1-
holatdan ko‘ra 2-holatda qatnashishni ko‘rsatadi. Agar ishchilar mukammal
ratsional-maksimalistlar bo‘lishganida, ular ish beruvchilari taklif qilgan
majburiyatni bajarmaslikka e’tibor bermasdan pensiya fondining eng muqobilini
tanlagan bo‘lardilar.
Adolat haqida qayg‘uradigan insonlar](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_29.png)
![Insonlar fe’l-atvorini tushunishda ultimatum-o‘yin deb ataluvchi tajribani misol
qilib ko‘rsatamiz. O‘yin bunday bo‘lsin: 2 nafar ko‘ngillilarga (bir-biriga
mutlaqo begona bo‘lgan) bir o‘yin o‘ynash va umumiy holda 100$ yutib
olishlari mumkinligi aytiladi. O‘yin ko‘ngillilarni A o‘yinchiga va B o‘yinchi
rollariga belgilash uchun tanga tashlash bilan boshlanadi. A o‘yinchining
vazifasi 100$ ni o‘zi va boshqa ishtirokchi o‘rtasida taqsimlashni taklif etishdir.
A o‘yinchi o‘zining taklifini bildirganidan so‘ng, B o‘yinchi bunga rozi
bo‘ladimi yo‘qmi qaror qiladi. Agar B o‘yinchi taklifni rad etsa, ikkala o‘yinchi
ham hech narsasiz qolishadi. Ikkala holatda ham o‘yin tugaydi.
Davom etishdan avval shoshmang va siz bu vaziyatda nima qilishingizni o‘ylab
ko‘ring. Agar A o‘yinchi bo‘lganingizda 100$ni qanday bo‘lishni taklif
etardingiz? Agar B o‘yinchi bo‘lganingizda qanday taqsimotga rozi
bo‘lardingiz?
Odatdagi iqtisodiy nazariyalar bu vaziyatdagi ratsional odamlarni yirik
maksimalistlar deb taxmin qilishadi. Bu taxmin oddiy bashoratga olib keladi: A
o‘yinchi o‘zi 99 $ va B o‘yinchi 1 $ olishini taklif etishi va taqsimotga rozi
bo‘lishi lozim. Bitta taqsimot bajarilgandan so‘ng, B o‘yinchi toki undan
nimadir olishni bilsa, uni qabul qilishga imkoni mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari
A o‘yinchi taqsimotga rozi bo‘lish B o‘yinchining foydasiga ekanini biladi va A
o‘yinchida 1 $ dan ko‘p taklif qilishga sabab yo‘q. O‘yin nazariyasining tilida
(17-bobda yoritilgan) 99-1 taqsimot bu Nash muvozanati hisoblanadi. Tajribali
iqtisodchilar to‘g‘ri odamlardan ultimatum o‘yinini oy’nashni so‘rashganlaridan
beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. B rolidagi insonlar odatda ularga
faqatgina 1$ yoki shunga o‘xshash kam mablag‘ berishgani uchun taqsimotni
rad etadi. Buni oldindan bilib A o‘yinchi rolidagi insonlar B o‘yinchiga 1 $ dan
ko‘proq berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 taqsimlashni taklif etadi, lekin
A o‘yinchilar ko‘proq o‘zlariga ko‘proq qismni olib qolib, B o‘yinchiga 30 $
yoki 40 $ mablag‘lar taklif qilishadi. Bu vaziyatda B o‘yinchilar bu taqsimotga
rozi bo‘lishadi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_30.png)
![Bu yerda nima yuz beryapti? Buning tabiiy izohi shuki, insonlarni
adolatlilikning ba’zi tug‘ma tuyg‘lari boshqaradi. 99-1 taqsimoti ko‘pchilik
odamlar uchun juda nohaqlikdek tuyiladi va buni rad etishadi, xatto o‘zlarining
zarariga ishlasa ham. 70-30 taqsimoti ham hanuz adolatsizlikdek, lekin bu
unchalik emas va bu ularning normal shaxsiy manfaatlarini to‘xtatishga
majburlaydi.
Xo‘jalik va firmalar tabiatidagi bizning har tomonlama izlanishimizda adolatlilik
tug‘ma tuyg‘usi hech qanday rol o‘ynamaydi. Lekin, ultimatum o‘yini natijalari
balkim shunday bo‘lishi kerakligini taklif qiladi. Masalan, 18-19 boblarda biz
qanday qilib ish haqi ishchi kuchi talabi va taklifi orqali belgilanishini ko‘rib
chiqdik. Ba’zi iqtisodchilar firmalar ishchilariga pul to‘lash adolatliligini rasmda
ham kiritilishini taqdim etishgan. Shu sababli firmalarda yil juda foydali
bo‘lganida, (B o‘yinchi kabi) ishchilar mukofot pullarini kutishlari mumkin.
Xattoki standart muvozanat buni ko‘rsatmasa ham. (A o‘yinchi kabi) Firmalar
adolatlilik uchun ishchilariga o‘rnatilgan muvozanat maoshdan ko‘proq
berishlari haqida qaror qilishi mumkin. Ishchilar firmalarni ishlashni
sekinlashtirish, ish tashlash yoki vandalizm bilan jazolashga harakat qiladi.
Zamonga mos bo‘lmagan insonlar
Bir nechta zerikarli vazifalarni masalan, kirlaringizni yuvayotganingizni,
mashina yo‘lidagi qorni kurashni yoki daromad solig‘i anketasini to‘ldirishni
ko‘z oldingizga keltiring. Quyidagi savollarni ko‘rib chiqamiz.
Siz bu vazifani hozir bajarish uchun 50 daqiqa sarflashni (A) tanlaysizmi yoki
vazifani ertaga bajarish uchun 60 daqiqa sarflashni (B) tanlaysizmi?
Siz bu vazifani 90 kunda 50 daqiqa sarflab bajarishni (A) tanlaysizmi yoki 91
kunda 60 daqiqa sarflab bajarishni (B) tanlaysizmi?
Ko‘pchilik insonlar bunday savollar berilganda, 1-savol uchun B javobni, 2-
savol uchun A javobni tanlashadi. 2-savoldagidek kelajakka nazar tashlasak,](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_31.png)
![insonlar zerikarli vazifani bajarishga ketadigan vaqtni minimallashtiradi. Lekin
1-savol kabi mashqni zudlik bilan qilishga to‘g‘ri kelsa, ular buni orqaga
surishni tanlashadi. O‘ylab ko‘rsak, bu harakat ajablanarli emas. Har kim
vaqtnni orqaga suradi. Lekin ratsional inson nazariyasidan kelib chiqsak,
quyidagi jumboqni yuzaga keltiradi va oy’lantirib qo‘yadi: masalan, 1-savolga
bir inson 90 kun ichida 50 minut sarflashni tanladi desak, keyin 90-kun kelsa va
unga o‘z fikrini o‘zgartirishga imkon bersak. Natijada u 1-savol bilan
to‘qnashadi va u vazifani keying kunga qoldirishga qaror qiladi. Lekin, nega
vaqtning arzimagan o‘zgarishi uning qarorlariga ta’sir qilyapti?
Hayotining ko‘p qismida odamlar o‘zlari uchun rejalar tuzishadi, lekin keyin
unga mos ravishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashadi. Sigareta chekuvchilar
o‘zlariga chekishni tashlashni va’da berishadi lekin o‘zlarining oxirgi
sigaretasini chakayotgan so‘nggi damlarda u yana chekishni xohlaydi va
va’dasini buzadi. Ortiqcha vazndan qutilmoqchi bo‘lgan insonlar boshqa desert
yemaslikka va’da berishadi, lekin ofitsant desert aravachasini olib kelganida
va’dasi haqida unutadi. Ikkala holatda ham bir zumlik rohat bo‘lgan istak
oldingi qarorlarni unitishga sabab bo‘ladi.
Ba’zi iqtisodchilar iste’molni tejashni odamlarning davr bilan hamnafas
emasliklarini namoyon etishdagi yaqqol misol ekanligiga ishonishadi.
Jamg‘arish bu sigaretani yoki desertni tashlashga o‘xshaydi va uzoq kelajak
mukofoti uchun hozirda qurbonlik qilish. Va ko‘pchilik chekuvchilar kabi
chekishni tashlashni xohlashadi va ko‘pchilik ortiqcha vazn egalari kamroq
ovqatlanishga harakat qilishadi, ko‘pchilik haridorlar foydasining ko‘proq
qismini tejashga harakat qilishadi. Bir tekshiruvga ko‘ra, 76 foiz amerikaliklar
nafaqa uchun yetarlicha pul jamg‘armaganini aytishgan.
Sigareta chekuvchi sigaretani uloqtirib yuborish orqali chekishni tashlashi va
diyetadagi inson muzlatgichga qulf osib qo‘yishi mumkin. Judayam kam
tejaydigan inson nima qilishi mumkin? U pullarini ishlatishdan avval ularni
qulflashni yo‘lini topishi lozim. Ba’zi 401(k) kabi pensiya schotlarida aynan](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_32.png)
![shunday qilinadi. Ishchi u hali ko‘rmagan to‘lov qog‘ozidan pul olishlariga rozi
bo‘lishi mumkin. Hisob raqamiga qo‘yilgan mablag‘dan nafaqaga chiqishdan
avval faqatgina jarima to‘lab foydalanish mumkin. Balkim bu nafaqa hisob
fondi mashhurligining bir sababidir. Ular odamlarni ularning ikkilamchi
ehtiyojlaridan himoya qiladi.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_33.png)
![X u l o s a.
Biz bu bobda mikroiqtisodiyotning chegaralarini o‘rgandik. Sezgan
bo‘lsangiz kerak, biz bu fikrlarni to‘liq mazmuunini yoritishdan ko‘ra xomaki
qilib o‘rgandik. Buning sababi siz bu mavzularni katta kurslarda atroflicha
o‘rganishingiz mumkin. Boshqa sababi esa bu mavzular haligacha faol
izlanishlar doirasida va shu sababli to‘liq o‘rganilmagan.
Bu mavzularni umumiy suratda ko‘rish uchun 1-bobdagi iqtisodiyotning 10 ta
tamoyiliga murojaat qilamiz. Birinchi tamoyil bu bozorlar-iqtisodiy faoliyatni
amalga oshirishning yaxshi usuli. Boshqa tamoyil bu davlat ba’zida bozorlar
ahvolini yaxshilashi mumkinligini bildiradi. Iqtisodiyotni o‘rganganingiz sababli
siz bu tamoyillarni naqadar to‘g‘riligini va u bilan birga bo‘lgan ehtiyotkorlikka
ham to‘liqroq baho berasiz. Assimmetrik xabarlar sizni bozor natijalariga
ehtiyotkorroq bo‘lishingiz lozimligini ko‘rsatadi. Siyosiy iqtisodiyot ta’limi
sizni hukumat qarorlariga ehtiyotkor qilishi lozim. Iqtisodiy moyillik esa sizni
bozorni ham hukumatni ham o‘z ichiga oluvchi insonlar qarorlariga tayangan
muassasalardan ehtiyot qilishi lozim.
Agar bu yerda barcha mavzular to‘plami bo‘lsa, hayot chigal bo‘lib qoladi.
Axborotlar ham, hukumat ham, insonlar ham kamchilikka ega. Albatta, siz buni
iqtisodiyotni o‘rganishingizdan avval bilgansiz, lekin iqtisodchilar ularni o‘rab
turgan dunyoni o‘zgartirishmoqchi va tushuntirib bermoqchi bo‘lsalar bu
kamchiliklarni aniqlashlari lozim.
Ko‘pchilik iqtisodiy jarayonlarda xabarlar assimetrik hisoblanadi. Agar yashirin
harakatlar yuz berganda prinsipiallar qo‘l ostidagilari boshlaridan kechirayotgan
axloqiy xavfdan xavotirlanishi mumkin. Agar yashirin harakatlar bo‘lsa sotib
oluvchida sotuvchilar tanlovi muammosi vujudga keladi. Xususiy bozorlar
ba’zida assimetrik xabarlarni signal va tekshirish bilan ulashadi.
Garchi hukumat siyosati ba’zida bozor holatini yaxshilay olsa-da, hukumatning
o‘zi ham kamchilikli muassasa hisoblanadi. Condorcet paradoksi shuni](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_34.png)
![ko‘rsatadiki, jamiyat uchun afzal hisoblangan ishlab chiqarishni buzadi. Arrov
ilojsizlik nazariyasi ko‘rsatadiki, hech qanday saylov tizimi mukammal emas.
Ko‘p vaziyatlarda demokratik muassasalar ko‘pchilik saylov guruhining
xohishlariga qaramasdan o‘rtacha saylovchilar tomonidan istalgan natijalarni
ishlab chiqarishadi. Shuningdek, Davlat siyosatini belgilaydigan shaxslar milliy
qiziqishlardan ko‘ra o‘z qiziqishlaridan motivatsiyalangan bo‘lishi mumkin.
Psixologiya va iqtisodiyotni o‘rganish odamlarning qaror qabul qilishi odatdagi
iqtisodiy nazariyada taxmin qilingandan ko‘ra ancha murakkabroqligini ochdi.
Odamlar har doim ham ratsional emas, ular iqtisodiy holatdagi adolatlilikka
qayg‘urishadi (xatto shaxsiy manfaati bo‘lsada) va ular har doim izchil emaslar.](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_35.png)
![Adabiyotlar
1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик
асослари”. “Фарғона”, 2000
2.С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 2002.
3.Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”.
Т.:”Маънавият”, 2003.
4.В.В.Волгин. “Торгов ы е о перации ”. Москва, 2004
5.Н.В.Ласкина. “Международн ое торговое дело ”. М.:”Экзамен”, 2004
6. www.cer.ru
www.uz.bussines.unitech.uz
8. www.torg.uz
9. www.edu.ru](/data/documents/8f75bf24-19ee-49ac-9bcc-a06ef37584e0/page_36.png)
Mavzu:Bozor va tavakkalchilik. Reja: Kirish. 1. Tavakkalchilikni o‘lchash. 2. Tavakkalchilikka bo‘lgan munosabat. 3. Tavakkalchilikni (yo‘qotishlarni) pasaytirish. 4. Asimmetrik axborotlashgan bozor. 5. Siyosiy iqtisodiyot. 6. Hulq- atvor iqtisodiyoti. Xulosa. Foydalanilgan adaiyotlar
Kirish Tavakkalchilikni o‘lchashning asosi ehtimol tushunchasi bilan bog‘liq. Amerikalik olim F.Nayt (1885-1974) ehtimolni ikki turga bo‘ladi: matematik, ya’ni oldindan aniqlash mumkin bo‘lgan ehtimol va statistik ehtimol. Birinchi tur ehtimolga tanganing raqam yoki gerb tomonini tushish ehtimoli 1/2 ga tengligi yoki o‘ynaydigan olti qirrali toshning oltita raqamidan bittasini tushishi ehtimolining 1/6 ga tengligi misol bo‘lishi mumkin. Ikkinchi turdagi ehtimolni empirik, ya’ni faraz qilish yo‘li orqali aniqlash mumkin. Masalan, korxonaga xom ashyoni vaqtida yetib kelmaslik ehtimoli faraz qilinganda, ushbu faraz qilingan raqam baholovchining bilimiga, tajribasiga asoslanadi. Negaki, ushbu voqeaning takrorlanishi to‘g‘risida statistik ma’lumotlar yo‘q. Ehtimol subyektiv ravishda aniqlanganda, bitta hodisani har xil insonlar har xil qiymatdagi ehtimol bilan baholaydi. Yuqoridagi misolda voqeaga ta’sir qiluvchi tasodifiy omillar ko‘p va ularning hammasini bartaraf qilish mumkin emas. Bundan tashqari, bu yerda teng ehtimolli alternativ variantlarning yo‘qligi ehtimolni matematik hisob-kitoblar orqali aniqlashga imkon bermaydi. Birinchi turdagi ehtimolni ob’ektiv ehtimol desak, u iqtisodiyotda kamroq uchraydi, ikkinchi turdagi ehtimoldan subyektiv ehtimol bo‘lib, biznesga xosdir. Ham obyektiv va ham subyektiv ehtimollar tavakkalchilik darajasini ifodalashda va tanlashda foydalaniladi. Obyektiv ehtimol o‘rtacha qiymatni aniqlashga yordam bersa, subyektiv ehtimol olinishi mumkin bo‘lgan natijalarning o‘zgaruvchanlik mezonini aniqlashga yordam beradi. Tavakkalchilikni miqdoriy aniqlash uchun biror voqea yoki hodisaning olib kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlarini va bu oqibatlarning ehtimolini bilish kerak bo‘ladi. Kutiladigan miqdor - bu mumkin bo‘lgan barcha natijalarning o‘rtacha o‘lchangan qiymatlari. Bu yerda har bir natijaning ehtimoli ushbu mos qiymatlarning takrorlanish chastotasi yoki o‘lchovi.
, bu yerda - mumkin bo‘lgan natija; - ushbu natijaning paydo bo‘lish ehtimoli, . Masalan, korxona yangi mahsulot ishlab chiqarmoqchi, agar korxonaning yangi mahsuloti bozorda muvaffaqiyatga erishsa, har bir aksiyaga 1000 so‘m olish mumkin, agar muvaffaqiyatga erishmasa, bir aksiya uchun 100 so‘m olinadi. Korxona mahsulotining bozorda muvaffaqiyatga erishish ehtimoli 0,6 ga teng bo‘lsa, kutiladigan dividend qiymati quyidagicha aniqlanadi: so‘m/aksiya. Chetlanish - bu haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o‘rtasidagi farq bo‘lib, u tavakkalchilikdan (yo‘qotishdan) darak beradi. Ushbu farq qancha katta bo‘lsa yo‘qotish, ya’ni tavakkalchilik ham shuncha yuqori bo‘ladi. Masalan, sizni ishga joylashishingiz uchun ikki variant mavjud. Birinchisi, xususiy korxonada ishlash bo‘lsa, ikkinchisi - davlat korxonasida. Xususiy korxonada ishlasangiz, daromadingiz, korxona muvaffaqiyatli ishlasa bir oylik ish haqingiz 6000 so‘mni, muvaffaqiyatsizroq ishlasa, aytaylik, 3000 so‘mni tashkil qilsin. Davlat korxonasida ishlasangiz, ish haqi 4510 so‘m, korxona to‘liq ishlamaganda beriladigan ish haqi - 3510 so‘m. Xususiy korxonaning muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsizlik ehtimollari bir xil bo‘lib, 0,5 ga, davlat korxonasiniki mos ravishda 0,99 va 0,01 ga teng deylik. Quyidagi jadvalda mumkin bo‘lgan natijalar va ularning ehtimoli keltirilgan. 9.1- Jadval. Ish joylari variantlaridagi daromad Ish joyi 1- natija 2 – natija Ehtimoli Daromad, so‘m Ehtimoli Daromad, so‘m Birinchi 0,5 6000 0,5 3000
Ikkinchi 0,99 4510 0,01 3510 Shuni aytish kerakki, ikkala ish joyidan olinishi kutiladigan daromad bir xil miqdorda:0,5 (6000 so‘m)+ 0,5 (3000 so‘m)=0,99 (6000 so‘m)+0,01 (6000 so‘m) =4500 so‘m. Lekin, ikkala ish joyi uchun ham mumkin bo‘lgan natijalarning o‘zgaruvchanligi har xil. Ushbu o‘zgaruvchanlikka ko‘ra tavakkalchilikni tahlil qilish va uning katta yoki kichikligi to‘g‘risida gapirish mumkin. Bunday mezonga ko‘ra, haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o‘rtasidagi farq (u musbat yoki manfiy bo‘lishidan qat’iy nazar) qancha katta bo‘lsa, bunday chetlanish shuncha katta tavakkalchilik bilan bog‘liq ekanligidan darak beradi. Quyidagi jadvalda ikkita ish joyi uchun haqiqiy natijalarning kutiladigan natijlardan chetlanishi keltirilgan. 9.2- Jadval Haqiqiy natijalarning kutiladigan natijalardan chetlanishi. (kutiladigan natija 4500 so‘m) (so‘mda) Ish joyi 1-natija Chetlanish 2-natija Chetlanish Birinchi 6000 Q1500 3000 -1500 Ikkinchi 4510 Q10 3510 -990 Endi har bir ish joyi uchun o‘rtacha chetlanishni hisoblaymiz. Birinchi ish joyi uchun: O‘rtacha chetlanish = 0,5 (1500 so‘m)+0,5 (1500 so‘m)=1500 so‘m Ikkinchi ish joyi uchun: O‘rtacha chetlanish =0,99 (10 so‘m)+0,01 (990 so‘m)=9,9+9,9=19,8 so‘m. Demak, birinchi ish joyidagi tavakkalchilik, ya’ni kutiladigan yo‘qotish, ikkinchi ish joyidagiga qaraganda ko‘proq. Nima uchun deganda, birinchi ish
joyidagi o‘rtacha chetlanish 1500 so‘m, ikkinchi ish joyidagi o‘rtacha chetlanish 19,8 so‘mdan ancha ko‘p. Amaliyotda o‘zgaruvchanlikni, ya’ni chetlanishni o‘lchash uchun bir- biridan farq qiladigan ikkita mezon ishlatiladi. Birinchisi, dispersiya bo‘lib, u haqiqiy natijadan kutiladigan natijani ayrilganining o‘rtacha o‘lchovi miqdori kvadratiga teng, ya’ni: σ2=∑i=1 n πi[xi− E(x)]2 , bu yerda σ2 -dispersiya; xi - mumkin bo‘lgan natija; E(x) - kutiladigan natija; πi - i-natijaning ehtimoli. Standart chetlanish (o‘rtacha kvadratik chetlanish ham deyiladi), bu dispersiyadan olingan kvadrat ildizga teng, ya’ni: σ= √σ2 , -standart chetlanish. Birinchi ish joyi uchun: dispersiya: σ12= 0,5 (6000 − 4500 )2+0,5 (3000 − 4500 )2= 0,5 ⋅2250000 +0,5 ⋅2250000 = 2250000 . Standart chetlanish σ1=√2250000 =1500 so‘m. Xuddi shunday yo‘l bilan ikkinchi ish joyi uchun dispersiya, ya’ni σ22=0,99 (100 so‘m) +0,01 (980100 so‘m )=9900 so‘m. Standart chetlanish esa so‘m. Ikkala mezon ham bu yerda bir hil vazifani bajaradi, gap ularning qaysi biri foydalanishda o‘ng‘ayligida. Ko‘rinib turibdiki, ikkala holda ham ikkinchi ish joyi birinchiga qaraganda kamroq tavakkalchilikka (yo‘qotishga) ega. Tavakkalchilikka bo‘lgan munosabat.